سەردار هەرکی پەیوەندی هەریەکە لە سەرۆکی پێشوی ئەمریکا دونالد ترامپ و سەرۆکی ئێستا جۆ بایدن لەگەل سەرۆکی تورکیا تەیب رەجب ئەردوگان بە شەخێی ناودەبرێت ، هەریەکە بەپێی تایبەتمەندی خۆی ، ترامپ زۆر ئەرینی و بەهێز بگرە گومناویش بوو ، بایدنیش بە پێچەوانەوە چونکە هەمیشە زۆر ئالۆز بوە ، لە چاوپێکەوتنەکی لەگەل رۆژنامەی نیۆیۆرک تایمز لەکۆتایی سالی 2020 بایدن ئەو کات یەکێک لە کاندیدەکانی پارتی دیموکراتى ئەمریکا بوو ، هێرشی توندی کردە سەر ئەردوگان و بە ( گەورە ستەمکار ) ناوی برد وهەڕەشەی گۆڕینی کرد و یەکێک لە شوێنی ئەو دابنێ ، خراپی پەیەوەندیکەی لەگەل سەرۆکی تورکیا بۆ سەردەمی ئۆباما دەگەڕێتەوە کە ئەو کات جێگری بوو ، ئەو کاتە ئەردوگان پێی وابوو ئەمریکا داڕێژەری کودەتای سالی 2016 بووە ، سلێمان سویلو ئەندامی دیاری ئەنجومەنی وەزیران لە حکومەتەکەی ئەردوگان بە ڕونی وتی ( ئەمریکا ئەندازیاری کودەتایەکەیە ) گومانی تێدا نیە کە ئەم  لێداوانە بێ ڕەزامەندی ئەردۆگان نەبووە ، ڕاستە ئەمریکا   پێنج حەفتە دواکەوت لە پرۆتستۆکردنی ئەو کودەتایە بەڵام هیچ بەڵگە نیە کە ئەمریکا تەنانەت ئاگاداری ئەم کودەتایە بووە نەک داڕێژەری بێت ،ئەو کات واتە سالی 2014 ئوباما بایدنى ڕاسپارد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە و بایدن هەستی کرد پێویستە داوای لێبوردن بکات . ئەمە دوایین جار نەبوو بایدن داوای لێبوردن بکات ، لە زانکۆی هارفاردی ئەمریکی بایدن وتی هەرکەسەک دژی بەشار ئەسەد بجەنگیت تورکیا پڕ چەکی کردووە ( واتە تیرۆرستەکانیش ) هەروەها وتی ئەردۆگان لە گفتگۆی لەگەڵ ئیدارەی ئۆباما دانی بەوە ناوە کە رێگای بە تیرورستان داوە سنووری تورکیا بەکار بێنن بۆ چونە نێو خاکی سوریا ، ئەردۆگان نکۆلی لەم تومەتانە کرد و زۆر توڕە بوو جارێکیتر بایدن داوای لێبوردنی کرد . وا دەردەکەوێت کە یەکترناسینی بایدن و ئەردۆگان هی ڕۆژەک و دوو ڕۆژ نیە و ئەزمونێکی زۆریان پێکەوە هەیە ، تا نوسینى ئەم وتارە بایدن چوار جار سەردانی تورکیای کردووە . لە سەردانەکەی لە کانونی دووەم سالی 2016 بادین بە ئاشکرا ڕەخنەی توندی لە پاشەکشەی تورکیا لە دیمکراسیەتی گرت  ، وداکۆکی لە ئاکادیمیەکانی تورک کرد کە بە ئیمزا کردنیان دژی سیاسەتی تورکیا بەرامبەر بە کورد ڕوو بەڕووی کَێشە و رەخنەی توندی بوون ، و چەند کۆبونەوەی کرد لەگەڵ ئەو رۆژنامەنوسانەى کە لەسەر رەخنەگرتن لەسەر کار لادرابوون ، و چاوپێکەوتنی لەگەڵ خێزانی ڕۆژنامونوسێکی دیاری زیندانیکراو کرد ، ئەمەش جارێکیتر ئەردۆگانی زۆر توڕە کرد بەڵام ئەم جارە کەس داوای لێبوردنی لێ نەکرد . بایدن زۆر جار وتویەتی کە ئەزمونە دوور و درێژەکەی فێری کردوە کە ( زۆربەی سیاسەتە دەرەکیەکان درێژە پێدەرە پەیوەندیە شەخێیەکانە) بەڵام بایدن سیاسەتمەدارێکی زۆر وشیارە و کەساتیەکی براگماتیکە ، بەو ئەزمونە سیاسیەی و ئاشنابون لە بایەخی جیۆسیاسی تورکیا ئەستمە حەز ونیازی کەسی رولێکی دارێژەری سەرەکی ببێنیت لە دارێشتنی ڕێڕەوی سیاسەت بەرامبەر بە تورکیا ، دۆسیە ئالوزەکانى نێوان هەردوو وڵات ئەوەندە زورە پێم وانیە پێویستیان بە حەز و نیازی کەسی بێت بو ئەم کارە . مەرج نیە بایدن زوو ئارەزووی سەپاندنی سزا بەسەر تورکیا هەبێت کە دەبێتە مایەی ژەهراوی کردنی پەیوەندیەکانی لەگەل ئەردۆگان و کارەسات بەسەر ئابوریە لاوازەکەی تورکیا بێنێت ، بەڵام هەڵوێستەکانی بایدن سەبارەت بە مافی مرۆڤ و سەروەری یاسا و جەخت کردنی سەر کیشەکانی دەریای ئیجە و ڕوژهەڵاتی دەریای ناوەراست و ئارەزووی بەردەوامبوون لە شەڕی دژی داعش بە هاوکاری و هەماهەنگی ( YPG ) کە تورکیا بە تیرۆرستی دەزانێت و دۆسیەی موشەکەکانی ئێس 400 روسی ، وادەکەن کە برینەکانی تورکیا و ئەمریکا قوڵتر بکەن و پێدەچیت بایدن جگە لە ڕووبەرووبوونەوەی پێشوەختە هیچ بژاردەیەکی لە پێش نەبێت . و ئەو دۆسیانە یەک بەیەک و بەوردتر شیدەکەینەوە : - یەکەم:-  گومانی تێدانیە کە بایدن بابەتی مافی مرۆڤ دەکاتەوە بە بنەمایەکی سەرەکی سیاسەتی دەرەکی ئەمریکا ، ئەمەش جیاوەزیەکی زۆرە لەگەڵ سیاسەتی ترامپ کە بڕوای بە مافی مرۆڤ نەبوو و کەم جار ئەم بابەتەی وروژاندووە ، بگرە زۆر جار تڕامپ بە ئەرێنی باسی ئەردۆگانی دەکرد ، تڕامپ هیچ بایەخی بەو هەموو پێشیلکاریەى مافی مرۆڤ لە تورکیای نەدەدا ، لە بەرتەسکردنەوەی ئازادی ڕادەربڕین و گرتنی رۆژنامەنوسە ئۆپۆسزیۆنەکان، و لەسەر کار لادانی سەرۆک شارەوانی هەڵبژێردراوی کوردەکان، و دەرچواندنی یاسای دژی سوکاتی پێکردنی سەرۆک کە دەیان هەزار کەس بەپێی  زیندانی کراون ، لە بەرامبەردا بەرنامەی بایدنی پارتی دیموکرات ساڵی 2020 بەلێن دەدات کە بەهاکانی دیموکراسیەت راستەوخو لەنێو سیاسەتی دەرەکی دابنرێت ، لە وتارەکی بایدن لە گوڤاری کاروباری دەرەوە Foreign Affairs Magazine بەناوی ( بۆ دەبێت ئەمریکا جارێکیتر سەرکردایەتی جیهان بکات ) دەلێت ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لە ساڵی یەکەمی کاری ئیدارەکەی مێوانداری ( لوتکەیەک بۆ دیمکراسیەت ) دەکات ، کە رێزبەندی دەداتە ڕووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و ستەمکاری و جێگیرکردنی مافی مرۆڤ ، و ڕووبەڕووی ئەو دەوڵەتانە کە پاشەکشەیان لەو بەهایانە کردووە دەبێتەوە، لەم لوتکەیە جگە لە چەندین وڵات مێونداری چەندین رێکخراوى کومەڵگای مەدەنی دەکات کە لەڕیزی پێشەوەن بۆ داکوکیکردن لە دیموکراسیەت ، ئەم جۆرە کرێکخراوە کە سەرکردەکانیان بە شێوازەکی هەمیشەیی ڕووبەڕووی گرتن دەبنەوە لە تورکیا ، سەرەرای ئەمە بەلێن دەدات بە سزادانی پێشیلکەرانی مافی مرۆڤ  ، هیچ لەم خالانە بە دڵی ئەردۆگان نین کە باش دەزانیت ئەم گوتارە ئازایانە هانی ئۆپۆزسیۆنی تورکی دەدات . دووەم :- بابەتی هەرە هەنوکەیی و لەسەر مێزی کاری ئیدارەی نوێ و لە ئایندەکی زۆر نزیک بابەتی کڕینی تورکیا دژە ئاسمانی ئێس 400 روسی ، واشنتۆن ئەم بابەتەی بە هەڕەشە بۆ ئاسایشی خۆی دەزانێت بەتایبەتی بۆ فرۆکە جەنگیەکانی لە جۆری ئێف 35 ، بۆیە ئەستەمە واشنتۆن چاوپۆشی لەم بابەتە بکات ، جگە لە چەند لێدوانیک و سزای سوک کە نزیکتر بوو لە گلەیی ئیدارەی ترامپ ئەم بابەتە پشت کوێ خست و تورکیای پاراست لە سزا راستەقینەکان . بایدن هەرگیز ئەم کارە ناکات ئەگەری زۆرە ئەو سزایانەی لە یاسای (CAATSA ) هاتووە کارای بکاتەوە . ئەم یاسایە لە ساڵی 2017 دەرچوێندرا بۆ بە گژداچونەوەی دوژمنەکانی ئەمریکا ، بە پێی ئەم یاسایە دەبێت سەرۆکی وڵات بە لایەنی کەم پێنچ سزا لەو دوانزە سزایە لەم یاسایەدا هاتووە بسەپێنێتە سەر هەر ولاتێک کە(گرێبەستێکی گرنگ ) لەکەڵ سێکتەری سەربازی یان سیخوری روسیا مۆر کردووە ، هیچ گومانی تێدا نیە کە ئەم سزایانە دەسپێندرێنە سەر تورکیا ئەگەر چارەسەرێکی گونجا کە واشنتون پێی رازی بێت نەبینێتەوە. سێیەم :- دۆسیەی بایدن لە ئەنجومەنی کۆنگرس کە دەوڵەمەندە لە خەمخۆری جێبەجێکردنی یاسا ئەستمە بایدن وەکو ترامپ پێگەی خۆی بەکار بێنیت بو دەستێوەردان و لەپەکخستنی کارەکانی وەزارەتی داد لە کەیسی ( TURKY HALK BANK ) ( واتە بانکی میلەت یان بانکی ئەهلی تورکی  یان بانکی خەلقی تورکی  ) کە بانکێکی حکومیە دەلێن نزیکە لە ئەردۆگان و تۆمەتبارە بە هاوکاریکردنی ئیران لە خۆدزینەوە لە سزاکانی ئەمریکا . بۆیە ولایەتی نیویورک بەردەوام دەبێت لەم کەیسە ، حوکمی ئیدانەکردن پێبژارەکی ( غرامە ) زۆر دەخاتە ئەستۆی ئەم بانکە کە ئەستەمە ئەم بانکە بتوانێت بەردەوام بیت و زیانێکی زۆر دەگەینێتە ئابوری لاوازی تورکیا .رۆژنامەی نیۆیۆک تایمز پەردەی لەسەر هەولەکانی ترامپ لادا بۆ داخستنی یەکجاری ئەم کەیسە بەلام سەرکەوتوو نەبوو . چوارەم :- ئەنکەرە پەیوەندیەکانی واشنتون لەگەل یەکینەکانی پاراستنی گەل YPG )) بە ئالوزیترین وهەستیارترین کێشە دادەنێت ، لەسەردەمی ئوباما و هەمیشە بایدن لەگەل پەیوەندیەکی توند و تۆل بووە لەگەل (YPG  )و بە هاوپەیمانەکی باوەرپێکراو و کارای دادەنێت لە شەری دژی داعش ، بایدن رەخنەی توندی لە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە رۆژئاوا گرت ، و زۆر دژی هاتنە ژوورەوەی هێزەکانی تورکیا بۆ ناو خاکى سوریا وەستا ، ئەمە هەڵویستی بایدن دەبێت لەم ئیدارە ،  وتەنانەت ئەندامانی ئیدارەکەشی هەمان هەلوێستیان هەیە ، وەزیرى دەرەوەی ئێستا بلینکن لە 2017 لە رۆژنامەی نیۆیورک تایمز وتارەکی نوسیبوو و تێیدا داوای لە سەرۆک ترامب کرد YPG  پر چەک بکات چونکە هاوپەیمانێکى هەرە کارای ئەمریکایە دژی داعش ، پاش ئەو سەرکەوتنانەی ئۆپەرسیونەکانی تورکیا لە ساڵی 2016 کە توانی یەکینەکانی پاراستنی گەل لە زۆربەی شوێنە سنوریەکان دوورخاتەوە( بە رەزامەندی و چاوپوشی روسیا ، و تڕامپ و لەدەرەوەی ستراتیجەیتەی ئەمریکا مەزاجی میلی ئەمرکی پاش تەلەفۆنێکی گوماناوی نێوان ئەردوگان و ترامپ ) بایەخی ئەم بابەتە کەم بویتەوە .بەڵام ئەردۆگان بەردەوامە لە هەرەشەکردن دوور نیە ئیرادەی بایدن تاقیبکاتەوە. بە کورتیەکەی پەیوەندیەکانی ئەمریکا لەگەل ( YPG) بەردەوام دەبێت لە ئالوزکردنی پەیوەندیە دووقۆلیەکان لەگەڵ ئەنقەرە ، بۆ رازی کردنی هەردوو  لایەن ئەگەر زۆرە بایدن بەردەوامی بە پلانەکەی ترامپ بدات لە گفتوگۆی نێَوان (PYD) باڵی سیاسی (YPG ) و ئەنجومەنی نیشتمانی کوردی ( ئەنەکەسە ) تمویل کراو لە لایەن پارتی دیمکرانی کوردستان و پیشتکیری تورکیا ، بەڵام لەبەر قولی ناکوکیەکان نابێت چاوەرێی پێشکەوتنی گەورە لەم گفتوگۆیانە بکەین. پێنجەم :- نیشتەجێبوونی فتح الله گولەن لە ئەمریکا نەیارە توندەکەی ئەردۆگان کە تۆمەتبار کراوە لەلایەنەوە بە رێکخستنی کودەتای ساڵی 2016 ، یەکە لە کێشە ئالۆزەکانیتری نێوان هەرودلا ، تورکیا چەندین جار داوای رادەست کردنەوەی کردووە بەڵام ئەمریکا بەردەوام ئەم داواکاریەی رەتکردووەتەوە لەبەر نەبوونی بەڵکەی باوەرپێکراو بۆ ڕادەستکرنەوە لەسەردەمی ئوباما بێت یان لەسەردەمی ترامپ ، راستە لەبەر نائومێد بوونى تورکیا وەکو جاران سوور نیە لەم داواکاریە ، بەڵام ئەردۆگان هەرکیز ئەم خاڵە پشتگوێ ناخات و ئەم بابەتە بە کەیسێکی ناکوکی دەمینێتەوە . شەشەم :-  ئەزمونە سیاسیە دەوڵەمەندەکەى بایدن چی وەکو ئەندامی کونگرس لە ساڵی 1972 ودووبارە هەلبژارنەوەی بۆ شەش جار یان وەکو جێگری ئوباما ، بایدن ئەزمونێکی دەوڵەمەندی هەیە لە کەیسە گیرخواردووەکان کە تاکو ئیستا بێ چارەسەر ماون ، لەوانە کەیسی قوبرس ، بایدن یەکە لەو دوو سیاستمەدارانەى کە چالاکانە بەشداربون لە دەرچواندنی بریاری گونگرس بۆ رێگرتنی پڕچەکردنی تورکیا ساڵی 1974 پاش داگیرکردنی قوبرس ، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە کە بایدن زۆر بایەخ بەم بابەتە دەدات ، بایدن هەر لەکۆنەوە ناسراوە بە نزیکیەکەی لە کۆمەلگای یونانی ئەمریکی هەربۆیەش کاتی کۆنگرسمان بووە لەسەر کەیسی قوبرس چەندین جار رووبەرووی تورکەکان بووەوە و کاتێ جێگری ئوباما بوو ساڵی 2014 گەشتێکی بۆ قوبرس ئەنجام دا و پاش لیندون جونسون ساڵی 1962 بایدن بەگەورەترین بەرپرسی ئەمریکا دادەنرێت کە ئەم کارەی ئەنجام دابێت . لە دۆسیەی قوبرس وەکو دوسیەکانیتر بایدن گۆرانکاری گەورە بەسەر سیاسەتەکانی ترامپ دێنیت کە هەمیشە چاوپۆشی لە کردەوەکانی تورکیا دەکرد ، بایدن شارەزای باشی لەم کەیسە هەیە وئیشی تێدا دەکات و پیشتکیری لە گفتوگویەکانی یەکخستەنەوەی قوبرس دەکات بە پشتگوێخستنی هەوڵەکانی ئەردۆگان کە پێی وایە تاکە چارەسەر بۆ ئەم بابەتە دوو دەولەت بۆ دوو میلەتە ، سوور بوونی ئەردۆگان لەم بۆچونە بارودوخەکە لەگەل َئەمریکا ئالۆزتر دەکات . حەفتەم :- وەکو ترامپ و ئوباما چاوەرێ دەکرێت  بایدنیش ڕێگری لە هەولەکانی تورکیا بۆ گەران بەدوای هایدرۆکاربۆنات لە دەریایەکانی بکات چی لە ناوچەکانی ئابوری یونان و قوبرس دادەنرێت یان لە دەریای ئیجەش ناکۆکی لەسەر نێوان یونانستان و تورکیا . چاوەری َدەکرێت بایدن بە توندتر و رێکخراوتر رێگری لەم هەوڵانە بکات ، ئەگەر تورکیا بەردەوام بێت لەم کارەی خۆی لە قەیرانێکی گەورە لەگەل ئەمریکا دەبینێتەوە . هەشتەم :- پەیوەندی تورکیا لەگەڵ حەماسی بە تیرورست لەقەڵەم دراو لەلایەن ئەمریکاوە ، یەکە لەو کێشانە کە ئەگەری زوو سەرهەلدانی هەیە . تورکیا لە ساڵی 2006 پەیوەندی لەگەل بزاڤی حماسی هەیە  ، سەرەتا ئەمریکا لەسەر ئەم پەیوەندیە بێ دەنگی هەلبژاردو بەڵام لەگەڵ چەندین سەردانی بەرپرسە باڵاکانی حماس بۆ ئەنقەرە ، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رەخنەی لێگرتن کە مایەی نیگەرانی توندی ئەنقەرە بوو . نویەم :- ململانێ و لێکتیگەیشتنەکان نێوان تورکیا و روسیا ( لە سوریا و لیبیا و ناکورنوکرباغ) لە هەندەک حالەت ئەمریکا لە دژی روسیا هاوکاری تورکیای کردووە لە ئەدلبی سوریا و لیبیا هەروەکو جیمس اف جیفری نێردەی ئەمریکا بو سوریا لە نوسینەکی بو ناونیشانی ( بایدن پێویستی بە سیاسەتێکی نوێ لە روژهەڵاتی ناوەراست نیە) لە 15 کانونی دووەم سالی 2021 لەگۆڤاری کاروباری دەرەوە ( foreign affairs magazine ) دان بەو راستیە دەنێت بەڵام زۆربەی جار تورکیا تاک لایانە و دوور لە ئەمریکا و هاوپەیمانی ناتۆ هەڵسوکەوتی کردووە ، تاک لایەنە ململانێ و گفتوگۆ و رێکەوتنی لەگەڵ روسیا کردووە . سەبارەت بەم هەڵوسوکەوتە تاک لایانانەی تورکیا دوو تێڕوانینى جیاواز هەیە ، لایەنەک پێی وایە کە تورکیا رێگرتن لە زێدەڕۆی روسیا دەکات و شەر لەباتی هەموان دەکات ، لایەنەکەیتر پێی وایە کە تورکیا لە کۆنترۆل دەرچووە لە زۆر شوێنی دەریای ناوەراست و دەریای ڕەش بەرەو شەراکەت لەگەڵ مۆسکۆ دەروات  . و زۆری بوارەکانی ململانێى نێوان توکیا و روسیا بووە مایەی زیاتر هەماهەنگی و پویوەندی توندتولتر لە نێوانیان دروست بێت و تورکیای دور خستەوە لە ڕۆژئاواییەکان  . تاکو ئێستا زۆر ڕوون نیە کە بایدن لە ڕکابەرایەتى لەگەل روسیا ، تورکیا بە سەرچاوەی هێز بۆ ئەمریکا دادەنێت یان کۆسپ ،بەڵام لە چەند لێدوانێکی بایدن پێش هەڵبژاردنەکان لایەنگری ئەرمینای پێوە دیار بوو و دەستێوەردانی سەربازی تورکی بە نابەرپرس ناوبرد وپێشنایری بڕینی هاوکاری سەربازی بۆ ئەزەربێجان کرد و تاکو ئیستا هیچ ئاماژەی بە بارودوخی ئەدلب و بارودوخی سەربازی ناوخۆی لیبیا نەداوە، بەڵام مایکل کاربنتز گەورە راوێژکاری بایدن بو کاروباری ئەوروپا لەسەر هەلسەکەوتی تورکیا لە لیبیا و ناکورونو کاراباخ و دەریای ئیجە و کرینی ئێس 400 گوتی ( ئەم هەلسوکەوتانە نابەپرسانەیە و دوژمنکارانەن و بەرژەوەندی هاوبەشمان سنوردار دەکات )   لەمەودای درێژ خایەن سیاسەتی دەرەکی تورکیا لەسەردەمی ئەردۆگان یان بێ ئەو بەردەوام دەبێت لە سیاسەتی سەربەخوی دوور روژئاوا ، وپێشبینی دەکرێت سوور بیت لەسەر سەروەریەکەی لە دەریای ناوەراست وبەردەوامبوون لە گەشەپێدانی سەربازی و سیاسەتی فراوانخوازی بە هەرێمی کوردستانیشەوە ئەوەش وادەکات هێدی هێدی دور بکەوێتەوە لە کومەلگای ئەتلەسی ، تورکیا خۆی بە میراتگری ئیمبراتوریەتێکی گەورە دەزانێت هەروەکو اسلی ایدن تالاس لە وتارەێکی بەناونیشانی ( تورکیا ناگەرێتەوە بۆ رۆژئاوا ) لە گوڤاری کاروباری دەرەوە لە 19 ئەیاری 2021 بڵاوکراوتەوە . سیاسەتی بادین لە زۆربەی رووەکان جیاوازە لە ناوخۆ و لە دەرەوە ، و روون و ئاشکرایە کە بایدن گۆرانکاری گەورە لە سیاسەتی خۆ دورخستنی ترامپ ( ئەمریکا پێش هەمو شتێک ) دەکات و دەیەوێت جارێکیتر سەرکردایەتی جیهان بکات بە تێوەگلان لە سیاسەتی جیهانی و کاراکردنی دیبلوماسیەت بەتایبەتی لە ئاسیا و روژهەڵاتی ناوەراست ، ئارەوزوی بایدن بۆ پیادەکردنی سیاسەتێکی سەقامگیر لێکەوتە و بەرکەوتە دەبێت لەگەڵ سوربوونی ئەردۆگان لە هیواکانی و بەرپاکردنی سیاسەتێکی دەرەکی توند و نەتەوەپەرست و سەربەخۆ و خۆزانین بە هێزێکی گەورە و بەرچاو لە ناوچەکە وا دەکات هەمیشە پەیوەندیکانی ئەمریکا و تورکیا بەرەو قەیرانی بەردەوام برۆََن . ئەردۆگان درک بەو راستیە دەکات کە ئەوەی لە سەردەمی ترامپ بۆی دەچوە سەر لەسەردەمی بایدن بۆی ناچێتە سەر بۆیە هەوڵەکانی بۆ ئاشتبوونەوە لەگەل وڵاتانی وەکو مێر و یونانستان و سعودیا و ئیمارات چڕ کردووەتەوە .

ئاری محەمەد هەرسین بە نزیکی، هەفتەیەکی تەواوە هەموان سەرقاڵی گفتوگۆ، ڕادەربڕین و جواب و جواب دانەوە لە سەر دەستور بوین. بڕواناکەمەم کەس لە ناوماندا (هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان) هەبێت کە دژ بە نوسینەوەی دەستور بێت. بەڵام سەرنج و بۆچونەکان پەرتەوازە ن و پێویستیان بە کۆکردنەوە هەیە. موناقەشەکان بەر لەوەی لە نێوان حیزبە سیاسیەکاندا بکرێن، پێویستە ببنە باسێکی ناوخۆیی حیزبەکان، ڕۆشنبیران و میدیا.  دە ستور لە هەر وڵاتێکدا شای قانونەکانە و، هیچ قانونێک لە سەرو دەستورەوە نیە. جگەلەوە دەستور چوارچێوەیەکە بۆ حکومەت. دواجار دە ستور ڕێگایەکی قانونیە بۆ سنوردارکردنی سیاسەتمەدار، پلەدار و فەرمانبەرە حکومیەکان. هەل و مەرجی ئێمە لەگەڵ هیچ شوێنێکیتر بەراورد ناکرێت. ئەوە ش جگەلەوەی کە ئێمە دەوڵەت نین، هۆکاری تریشی زۆرە. هەرچەندە هیچ کەس و، لە هیچ شوێنێکی دونیا ناتوانێت دەستورێک بنوسێتەوە کە یەک بە یەکی هاوڵاتیان لێی ڕازی بن. بەڵام لە هەمان کاتدا نوسینەوە و دەرچواندنی دەستوری هەرێمی کوردستان بەبێ کۆدەنگیەکی زۆرینە لەسەر بنەمای لێک تێگەیشتن و هەست بە بەرپرسیارێتی کردن (نەک زۆرینەو کەمینە) هیچ سودێکی نیە. چونکە لە حاڵەتی ئێمەدا دەستور یەکڕیزی نیشتیمانی مسۆگەر ناکات، بەڵکو یەکڕیزی نیشتیمانی دەستورێکی بەهێز بەرهەم دەهێنێت. هەر بۆیەش بۆ نوسینەوە و دە رچواندنی دەستورێکی بەبەرەکەت و بەسوود، پێویستمان بە   زە مینە سازی هەیە. ئەو زەمینە سازیە پێویستی بەوەیە کە ئێمە لەگەڵ خۆمان و لەگەڵ یەکتر ڕاستگۆ و واقیع بین بین. لە ئێستادا ئێمە لە دوو ئیدارەییەکی نەخوازراو، بێ متمانەیی و لێکترازان (سیاسی کۆمەڵایەتی) ژیان بەسەر دەبەین، کە هەر یەکەیان بەربەستی زەبەللاح وگەورەن و، تەنانەت بەرژەوەندیەکانیشمان خەریکە ڕۆژ بە ڕۆژ لێک دوور دەکەونەوە. بۆ ئەوەی بتوانین پێکەوە قسە لەسەر دەستور بکەین، بینوسینەوە و لە ڕێفراندۆمێکدا شەرعەیەتی نیشتیمانیی بۆ وەرگرین و دەریچوێنین، دەبێت ئەو بەر بە ستانە نەهێڵین، دەبێت هەست بە بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ یەکتر بکەین. دەبێت هەست بکەین کە پێویستمان بە یەکتر هەیە. ئەو بەربەستانە کێشەی گەورە ن. کلیلی سەرەکی چارەسەری ئەو کشانە بە پلەیەکەم لای ئێمە و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە، کە ئەمەش بەرپرسیارێتی مێژوویی دەخاتە ئەستۆی هەردولامان، ئینجا لایەنە سیاسیەکانی تر، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا. بۆیە پێش ئەوەی بچینە ناو باسی ماددە و بڕگەکانی دەستوری هەرێمی کوردستان، دەبێت ڕێگاکە خۆش بکەین، دەبێت زەمینە سازی بۆ بکەین. ئەگەر توانیمان ئەوە بکەین، خۆبەخۆ دەستوریشمان دەبێت. بەڵام ئەگەر بەم وە زعەی ئێستاوە بچینە ناو پڕۆسەی نوسینەوەی دەستور، ئەوا هەل و مەرجی تێکهەڵقژانێکی درێژ خایەن و بێ بەرهەم دەڕەخسێنین و هیچیتر.

خالد سلێمان ئەمساڵ عیراق و هەرێمی کوردستان، ساڵێکی بێ وێنە لە وشکەساڵیی بەڕێدەکەن، هۆکارەکانیش لەبەرچاوی هەمووانە: بێ بارانیی، سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ (تورکیا، ئێران)، هەروەها بەڕێوەبردنێکی خراپی سەرچاوەکانی ئاو. دەتوانین ژمارەیەک هۆکاری تر بژمێرین، وەک پیشەسای و زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوان و داخوازیی زیاتر لەسەر ئاو، بە تایبەتی لە شارەکاندا. ڕوونترین نموونەی قەیرانی ئاوی ئەمساڵ ئەو دۆخە نالەبارەی ڕووباری سیروانە کە لەبەرچاوی هەمووماندا وشک دەبێتەوەو لە گیانەڵاندایە. هەڵبەتە لەم دۆخەدا، هەموو هەوڵ و تەقەلایەک لەوەدا کۆدەبێتەوە، کە خەڵک تینوو نەبن، قەیرانەکەش بە هەرێمی کوردستان چارەسەر نابێت، چونکە تا ئێستا پلان و ئیدارەدانی هەرێم هیچ کاریگەرییەکی نەبووەو سیاسەتی دەستەوەستانی ئێستاش باشترین نموونەیە. دیمەنی تینوێتیش هەموو عیراق دەگرێتەوە کە دیسانەوە ئیدارەدانی ئاو تیایدا لە دووای هەموو گرفتەکانەوە دێت.  هەموو تاکێک دەزانێت لە تینوێتیدا دەژین، بەڵام هەموو کەسێک نازانێت هۆکارەکان چین و چۆن چارەسەری بێ ئاوی بکەین، کە هەڕەشە لە بوونمان دەکات. بەشێوەیەکی کورت لەسەرەوە ئاماژەم بۆ هۆکارەکان کرد، بەڵام چارەسەرەکان کە لە دووبەشدا کورت دەبنەوە، زەحمەتن و کاری زۆرو درێژخایەنیان دەوێت.  یەکەم: تورکیاو ئێران جگە لەوەی هەستیان بە مەترسی کەمبوونەوەی ئاو کردوە، بەئاشکرا بەرەو گلدانەوەو قەتیسکردنی ئاو لە ناو خاکی خۆیدا دەڕۆن، لە چەندەها بۆنەو گفتوگۆدا لەگەڵ بەرپرسە عیراقیەکاندا ئەمەیان دووبارە کردوەتەوە، بۆیە دیپلۆماسیەتێکی باڵای حکومیی لەسەر ئاستی سەرۆکایەتی و حکومەت و سەرۆکایەتی کۆماردا لەسەر ئاو، هەنگاوی یەکەمە لەم بوارەدا. بانگهێشتی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەری کێشەی ئاو، یەکێکی ترە لە بژاردەکان. دووەم: بۆ بەرەنگاربوونەوەی کەمئاویی، پلانێکی خێرا پێویستە لە دابەشکردندا بەپێی ژمارەو پێداویستییەکانی تاک. چەند ساڵێک پێش ئێستا دوو شاری گەورە لە باشووری ئەفریقیا (کیپ-تاون) و هیندستان (چینای) تووشی قەیرانی گەورەی ئاو بوونەوەو سیاستی (ڕۆژی سفر)یان پیادەکرد، ئەویش لە رێگەی دابەشکردنی ئاو بەگوێرەی پێداویستی تاک لە ڕۆژێکدا. سێیەم: پەک نەخستنی کەرتەکانی خزمەتگوزاریی. چوارەم: پەیداکردنی ئاو بۆ بەروبووم و کەرەستە بنەڕەتیەکانی ژیانی هاووڵاتیان. پێنجەم: داخستنی هەموو هەموو ئەو شوێنانەی کە ئاو بۆ (رەفاهیەت) بەکار دەهێنن، وێستگەو شوێنی شتنی ئۆتۆمبێل بۆ نموونە.  ئەمانە تەنها ئیجرائاتی کاتین بۆ قەیرانێک لەگەڵ ئەوەی ئاماژەکانی دیاربوون، پلانی بەرەنگاربوونەوەی بۆ دانەڕێژراوە. بۆ چارەسەری دوورمەوداش، پێویستە ئاو بخرێتە پێش هەموو سێکتەرەکانی ترەوە لە ئیدارەداندا. نابێت تنۆکێک ئاو بەفیڕۆ بدرێت، لە بارانەوە بگرە تە دەگاتە ئاوی بەکارهاتوو.  یەکەم: ئەمە پێویستی بە گۆڕینی عەقڵیەت و کولتوورو ڕەفتار هەیە. ئەو ئاوەی دانیشتوانی شارێکی گەورە، ڕۆژانە بەکاری دەهێنن، دەبێ بەکار بهێنرێتەوەو بگۆڕدرێت بۆ سەرچاوەی ئاوێکی پاک. بۆ نموونە دانانی وێستگەیەکی فلتەرەکردنەوەی ئاو لەسەر تانجەرۆ، دەکرێ وەک چارەسەرێک تەماشا بکرێت کە ئاوی بۆماوە دەکاتەوە بەئاوی پاک. باشترین نموونە لەم بارەوە، وێستگەی (خربە سەمرا)ی ئوردنە کە ئاوی بۆماوەی نزیکەی ٤ ملیۆن کەس، لە رێگەی ڕیسایکلینەوە دەگۆڕێت بۆ یەکێک لە سەرچاوەکانی بەنداوی مەلیک بن تەڵاڵ.  دووەم: ئیدارەدانی خۆبەخۆیی (الإدارة الذاتية) سەرچاوەکانی ئاو و شێوازی ئیدارەدانیان لە ئاستی لادێیەکەوە بگرە تا دەگاتە شارێکی گەورە. لەوانەیە ئەمە لە ئاستی لادێیەکدا لە شێوازی پرۆژەی بچووکی وەکو بەنداوی سەرگیراو یان بەنداوی بچووکی ژێر زەویدا دەربکەوێت، بەڵام لە شارێکی گەورەدا لە شێوازی نوێی هونەری مەعماریدا دەربکەوێت، بۆ نموونە چۆن باراناو گل بدرێتەوەو لەبری ئەوەی تەکەڵ بەئاوی زێراب ببێت، عەمبار بکرێت. ئەویش لە رێگەی ئاوڕێژی تایبەتەوەو بکرێتە بەسێک لە دیزانی ئەندازیاریی ماڵان. سێیەم: بەهادارکردنی ئاو بەشێوەیەک کە لە سەرووی هەموو شتێکەوە بێت، ئەویش لە رێگەی پەروەردەو میدیاوە. ئێمە دەتوانین بەبێ زێرو ئەڵماس بژین، بەڵام ساتێک ئاو نەبێت ژیانمان دەوەستێت، کەچی لەگەڵ ئەوەشدا بەهای ئەڵماس زیاتر لەوەی ئاو. پێش نزیکەی ٢٥٠ ساڵ ئادەم سمیت بەم شێوە بیری کردوەتەوە. چوارەم: ڕێگرتن لەهەموو جۆرە کشتوکاڵێک کە ئاوێکی زۆری دەخوازێت و کاریگەری باشیشی لەسەر ئابووری وڵات نیە. پێویستە فۆکەس لەسەر ئەو بەروبوومانە بێت کە بە بڕە ئاوێکە کەم، زۆرترین کاریگەری پۆزەتیڤیان لەسەر ئەمنی خۆراکی خەڵک دەبێت. چوارەم: راوکردنی تەم یەکێکە لەو میکانیزمانەی دەکرێ لە ڕێگەیەوە ڕاوی باران بکرێت. بڕێک شێی زۆر لە هەوردا هەیە، بەبەردەوامی نابێتە باران و دانابارێت، دەکرێ لەسەر چیای وەک گۆیژە یان ئەزمەڕ و قەرەداغ و چیاکانی تر، تۆڕی راوکردنی شێ دابنرێت کە لە توانایدا هەیە بڕێک لە هەڵمەکان گل بداتەوەو  بەشی (ئیکتیفای) شوێنەکە ئاو دابین بکات. پێنجەم: بەشداریپێکردنی کۆمەڵگە ناوخۆییەکان لە ئیدارەدانی ئاودا، ئەمە رێگەیەکە بۆ چالاککردنی ڕۆڵی دەستەجەمعی و تەماشا نەکردنی ئاو وەک داهاتێک کە تەنها حکومەت یان حکومەتە خۆجێیەکان بەپرس بن لێی.

عەبدولڕەزاق شەریف جاران ئەیانوت یەكێتی مانگانە (35 ملیۆن) دۆلار لە حكومەت وەرەگرێ، ئەم قسەیە ساڵانێك بو بە مانشێتی رۆژنامەكان‌و نەیارەكانی ئەو حیزبەش ماوەیەكی زۆر وەك سكانداڵێك ئابڕوی یەكێتیان پێ ئەبرد، وایكرد یەكێتی بەرەسمی لەگەڵ پارتی‌و حیزبەكانیتر لە پەرلەمان داوا بكەن بودجەی حیزبەكان ببڕدرێت. ئێستا هەمو ئەو حیزبانە داوا لە یەكێتی ئەكەن مانگانە حەفتا ملیۆن دۆلار لە داهاتی سلێمانی بدات بە حكومەت بەمەبەستی تەكمیلەی موچەی فەرمانبەران، بەڵام یەكێتی تەنیا (35 ملیۆن) دۆلار ئەدات‌و بەهانەكەیشی ئەوەیە كە پارتیش هەمو داهاتی نەوت نادات !! لەوانەشە یەكێتییەكان هەقیان بێت بڵێن (ئاخر كە پارە لای حكومەت بو تەنیا 35 ملیۆن دۆلاری مانگانەی ئەدا بە یەكێتی، ئێستاش كە پارە لە لای یەكێتیە حكومەت هەر ئەوەندەی ئەكەوێ). ئاشكراشە باڵی هیوای گۆڕان كە جاران پێیان ئەوتن (باڵی هەستانەوە) وتیان مانگانە پارتی روبعە ملیۆنێك ئەدا بە گۆڕان، وەزیری دارایی بزوتنەوەكەش بە عەیبەی نەزانی گەر پارە لە هاوپەیمانەكانیان وەربگرن ! حەتمەن دوای (هاوپەیمانی كوردستان)یشیان لەگەڵ یەكێتی‌و یەك فراكسیۆنیی، شتێ لەو پارەیەی یەكێتی بۆ گۆڕانەكان ئیزافە كراوە. ئەو سێ حیزبە هاوكارو هاوبەشی بەرنامەو كارو كردەوەی كابینەی كاكە مەسرورن بە هەرحاڵ قبوڵیانە، بەڵام ئایا حیزبەكانیترو خەڵك‌و خوێنەواری ئەم هەرێمی كوردستانە بۆ بڕوا بە خۆیان ناهێنن كە پارەی ئەم هەرێمە لای یەكێتی‌و پارتیە ؟ هەمیشە لە ناوخۆو لە بەغداو لە دەرەوەش بۆ كەمدەرامەتی حكومەتی هەرێم ئەكروزێنەوەو بە ژمارە باس لە چاكسازی‌و زیادبونی داهات‌و ئەنجامی چاكسازی‌و... مەهزەلەتر لەوەش باسی میزانیەو بودجەی هەرێم‌و... هتد ئەكەن.  

یاسین تەها  ناوێكە لە ئەدەبیاتی نەیارانیدا دەدرێتە پاڵ خوێندكاران‌و هەوادارانی شەرعزان‌و فەرموودەناسی سعودی (ربیع بن هادی المدخلی)، بەڵام ئەوان زیاتر خۆیان بە "سەلەفی مەدینە" یان هەر "قوتابخانەی سەلەفی" دەناسێنن‌و ئەو ناوزەدكردنەیان قبوڵ نییە. ئەم ڕەوتە لەبەرەنگاری تونددایە لەگەڵ گروپە ئیسلامییە "حەرەكی"و "جیهادی"و تەنانەت مەدەنییەكانییەكانیش، بەوپێیەی "سەرچاوەی حیزبایەتی‌و تەفرەقەن لە ئیسلامدا"، زۆر دژی شیعەیە وەك "گرۆیەكی گومڕاو سەلێشێواو"، لە كێشمەكێشی قوڵدایە لەگەڵ سۆفییەكان وەك "سەرچاوەی شیرك‌و بیدعەو خورافیات‌و پیرۆزكردنی گۆڕو شێخ‌و مەشایخەكان".  ڕەبیع مەدخەلی خەڵكی شاری جازانی سعودیەیە (لەدایكبووی 1932) یە لەسەر سنوری یەمەن، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی فەرمودەناسی، لەزانكۆی ئیسلامی شاری مەدینە یەكێك بووە لەخوێندكارە سەرتەڵ‌و هەڵكەوتووەكانی "محمد بن أمان الجامی" بەرەگەز ئەسیوبی (1931- 1996) كە بناغەدانەری شێوازی كاری خوێندكارەكەی‌و هەوادارەكانییەتی هەر لەبەر ئەوەش جارجار پێیان دەوترێت "جامی" یان "المدخلیە الجامیە". چ محەمەد جامی‌و چ رەبیع مەدخەلی خوێندكاری بە ڕەخنە توندەكانیان لە نەیارەكانیان دەناسرێنەوە، هەردووكیشیان لەتان‌و پۆی گشتیدا وەك هەر بانگخوازێكی تری سەلەفی كار بۆ ساغكردنەوەو پەرەپێدانی ئەو تەرزە ئیسلامەتییە دەكەن كە راستەوخۆ كار بەئایەت‌و فەرموودەكان دەكات بەتێگەیشتنی پێشینە یەكەمەكانی ئیسلام، بەشێكی دانەبڕاو و درێژكراوەشە لە ڕەوتی سەلەفی محەمەد عەبدولوەهاب‌و بەر لەویش زانای ناوداری ئیسلام ئیبن تەیمیە (شیخ الإسلام)و سەرجەمیشیان ئیلهام لە گیانی بەرەنگاری‌و فەتوا عەقیدەییەكانی ئیمام ئەحمەدی كوڕی حەنبەل وەردەگرن. نزیكایەتی زۆر هەیە لەنێوان جامی‌و مەدخەلی لەگەڵ پەیڕەوانی ئاینزای حەنبەلی، بەڵام ئەوان بەتەواوی خۆیان نابەستنەوە بەهیچ یەكێك لە ئاینزا فیقهییەكانی پێشەواو شەرعزانە ناسراوەكانی جیهانی ئیسلام (ئەبو حەنیفە، مالیك، شافیعی، ئەحمەد)، هەر ئەمەش لەزۆر جێگا تووشی كیشەی كردونەتەوە بەتایبەت لەو شوێنانەی كە تەقلید بەپێویست دەزانن بۆ گەشتن بەراستییە شەرعییەكان، یان لەپەرستشدا پەیوەستن بەنێوانگرەوە بۆ گەیاندنی نزاو رازو نیازی خۆیان بەخودا. دەركەوتنی هەرە بەرچاوی دیدەكانی (جامی‌و مەدخەلی) دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان‌و شەڕی ئازادكردنی كوەیت (گەردەلولی بیابان). لەودەمەدا زانا ناسراو و بەناوبانگەكانی سەلەفی (ابن باز، العثیمین) و زاناكانی تری ئەندام لە "دەستەی گەورە زانایانی سعودی- هیئة كبار العلماء"، ڕێگای پشت بەستن بە سوپای ئەمەریكایان دا بۆ بەرەنگاربونەوەی رژێمی سەدام، لەبەرانبەریشدا هەندێك لە كەسەیاتی‌و بانگخوازە سەلەفییەكانی تر ئەم كارەیان بەحەرام‌و قەدەغەشكاندن لەقەڵەمدا، لەم نێوانەشدا ڕەبیع مەدخەلی‌و خوێندكارەكانی، كەوتنە بەرگرییكردن لە هەڵوێستی زاناكانی "دەستەی گەورە زانایان"و لەهەمان كاتدا بەگژاچونەوەی ئەوانەی لەگەڵ ڕاكەیاندا نەبوون ئەوكات (سلمان العودة، سفر الحوالي، عائض القرنی، ناصر العمر) دیارترینیان بوون.  لەپاش بەرگریكردن لە هەڵوێستی دەوڵەت‌و دەزگا ئاینییە فەرمییەكەی (هيئة كبار العلماء) مەدخەلییەكان دەستخۆشی‌و ستایشی دەسەڵاتدارانی سعودیەیان بەدەستهێناو هەموو ئەو بۆشاییانەشیان پێ پڕكرایەوە كە لە زانكۆو مزگەوتەكاندا بەهۆی زیندانیكردن‌و دورخستنەوەو پەراوێزخستنی سەلەفییە ناڕازی‌و حەرەكییەكان درستبوو، بەتایبەت ئەوانەی لە ئیخوان موسلیمین‌و بزاڤە جیهادییەكانەوە نزیك بوون، بەم هۆیەشەوە توانیان باڵ بكێشن بەسەر زۆربەی دامەزراوە ئاینییەكانی وڵاتی هەردوو حەرەمە پیرۆزەكەی ئیسلام. ڕەوتەكە لەژێر خێمەی گەورە زانا ناسراوەكانی سعودیە كاریانكردووە كە لەو سەردەمە (ابن باز)و (العثیمین)و پێش ئەوانیش (محمد ابراهیم)و كۆمەڵێك زانای تری هاوچەرخ بوون، بەڵام لە میكانیزمی بەرەنگاربوونەوەو شێوازی كاردا جۆرە تایبەتمەندییەكی ئەوتۆیان وەرگرتووە كە بەتەواوی لە بۆتەی ڕەوتی قوتابخانەی سەلەفی سعودی باوی دێریندا نەتوێنەوە. لە بابەتە كەلامییەكانی عەقیدەدا، مەدخەلی‌و خوێندكارەكانی شوێن پێ هەڵگری عەقیدەی ئەهلی فەرموودەن، بەڵام لەوەدا لە بانگخوازە سەلەفییەكانی پێش خۆیان جیاوازن كە لە هەڵسەنگاندنی كەسایەتی‌و گروپەكاندا بڕێك جەخت لە زەقكردنەوەی كەموكوڕیی بەرانبەر دەكەنەوەو خۆیان لە باسكردنی باشەكان دەبوێرن، ئەمەش بەپێشهاتێكی تازە دەدرێتە قەڵەم لە زانستی (جرح و تعدیل)و ئەوە شتەی كە لەشەریعەتدا پێیدەوترێت (فقه الموازنات). لە بیری سیاسیدا بەتەواوی وابەستەی (ولي الأمر)ن‌و ڕێگە بە بەرهەڵستیكردنیان نادەن بەهیچ جۆرێك‌و لەژێر هیچ پاساوێكدا، لەمەشدا لەگەڵ زۆربەی ڕەوتە دێرینەكانی ناو ئاینزای سوننەدا كۆكن كە دەرچوون‌و شۆڕش بە گۆبەن‌و هۆكاری پەرتەوازیی لێك دەدەنەوە لەو جێگایانەی كە فرمانڕەوای موسوڵمان هەبێت ئیتر با هەر كەموكوڕی‌و خراپەیەكیشی هەبێت. دروشمی سەرەكیی كاركردنیان بەشێوەی سەرەكی بریتییە لە "پاڵفتەكردنی عەقیدەو پەرستشەكان لەهەر چەشنە زیادەیەكی لكێنراو"، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پێیانوایە خۆسەرقاڵكردن بەسیاسەتەوە پەیوەندیی ئەوتۆی بەدینەوە نییە". هەر لەبەر ئەمەش زیاتر لە بانگەوازی ئاینیدا چالاكن‌و هیچ ئامادەییەكیان لە كایەی سیاسیدا بەمانا باوەكەی نییە.

ئارام قادر کۆکۆیی  عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی لە ریزبەندی ڕێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی خراپترین تۆماری هەیە لە گەندەڵیدا. هۆکاری ئەم بەدناوییە پەیوەندی بە میراتی چەندین دەییە لە خراپ بەکارهێنانی دەستەڵاتەوە هەیە لە هەیکەلییەی حكومڕانیدا لە سەرەوە بۆ خوارەوە بە پێچەوانەشەوە، هەر لە جەنگی عێراق -ئێران، و کویت، و ئابڵوقەی ئابووری، و پاشانیش بەرنامەی نەوت بەرامبەر خوراک، و پرۆسەی ئازادی عێراق، و پاشانیش غیابی دەستەڵات بۆ ماوەیەک، و ململانی ناوخۆیی، و جەنگی دژ بە تیرۆر... هتد. کە هەم کەلین و هەم هەلی بۆکەسانی گەندەڵ ڕەخساندووە تا بە شێوەیەکی نائاکاری سود لە پێگە و پایەیان لە دەوڵەت و کۆمەڵگەدا وەربگرن بۆ دەوڵەمەندکردنی خۆیان و کەسانی نزیک و کەسوکارییان بە شێوەیەکی ناشەرعی، بە بەکارهێنانی موڵک و سامانی گشتی یاخود ڕەخساندنی هەلی نایەکسان (جیاکاری) favoritism و خاتروخوتور گرتنی کەسانی نزیک بەخۆیان لە پێناو بە دەستهێنانی ئیمتیازاتی دارایی. و قوڵی کارەساتەکە لەوەدایە کە زۆربەی ئەم سامانە بەتاڵانبراوە لەناو خۆی ووڵاتدا وەگەڕ ناخرێتەوە بەڵکو لە رێگەی سپی کردنەوە ڕەوانەی دەروەی ووڵات دەکرێت، واتە تاوانەکە تاوانێکی نێودەوڵەتیشە. لە دوای پرۆسەی ئازادکردنی عێراقەوە، واتە پاش ٢٠٠٣، لە ڕووی تەشریعیەوە چەندین هەوڵی یەک لە دوای یەک دراوە بۆ گێرانەوەی سامانی بە تاڵانبراوو ڕێگەگرتن لە سپی کردنەوەی پارە، و بەرهەمەکەی هەردوو یاسایی هیئەی نەزاهەی ژمارە ٣٠ ساڵی ٢٠١١ ، و سندوقی گەڕاندنەوەی سامانی ژمارە ٩ ی ساڵی ٢٠١٢  و هەموارکراوەکانیانە، بەڵام ئەم یاسایانە هەم لە ئاستی تموحی خەڵکی عێراق و هەم کۆمەڵگەی  نێودەوڵەتیش نییە، و بەرۆزیش نەکراون، واتە ئەپدەیت نەکراون، تا لە گەڵ یاسا نێودەوڵەتیەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا هەماهەنگ بێت و بگونجێت. ئەمە بووەتە هۆی ئەوەی کەسانی گەندەڵ سوود لەو کەلێن و لەمپەر و نەبوونی هەماهەنگیە لە نێوان دەزگا یاسایەکانی ناو عێراق و دەرەوەی وەرگرن، و بە ئاسانی و بە بێ چاودیری و ترس و لێپرسینەوە لە پرۆسەی بە تاڵان بردن و سپیکردنەوەی سامان و پارەی عێراق بەردەوام بن، کە بە تەخمینکراوەیی و بە پێی ئەو داتایانەی کە لە بەردەستە نزیکی ١٥٠ ملیار دۆلاری بەتاڵانبراوی عێراق لە دەرەوە سپی کراوەتەوە، ئەوە تەنها عێراق نییە کە بە دەست گەندەڵیەوە دەناڵێنیت بەڵکو پاش ئەو ئابڕووچونەی بە هۆی پەردەلەسەرهەڵماڵینی دۆکیۆمێنتەکانی پەنەما  (Panama Papers)کە زۆر سەرکردە ودەستەڵاتداری جیهان ناویان لە لیستی سپیکەرەوەی پارەدا هەبوو، بووە هۆی ئەوەی زۆربەی دەوڵەتانی جیهان بە خۆیان بێنەوە، و لە ڕێگەی پۆڵسی و یاسایی نوێەوە هەم ئەو کەلێنانە دابخەن کە هەل بۆ بەتاڵانبردن و سپیکردنەوەی پارە دەڕەخسێنێت، هەمیش میکانیزمێک بۆ گەڕاندنەوەی پارە بە تاڵانبراوەکان بۆ خاوەنە سەرەکییەکانیان دابنێن، چەندین رێکخراو ئەنستیتۆی نێودەڵەتی و یەکەی حکومی پێکهێنراون لەوانە دوو لە بەناوبانگترینیان دەستپێشخەری بانکی نێودەوڵەتی بۆ گەرانەوەی سامانە بەتاڵانبراوەکان (World bank initiative for Asset Recovery)   و یەکەی بەرەنگاربوونەوەی سپی کردنەوەی پارە لە وەزارەتی دادی ئەمریکا(Money Laundering and Asset Recovery Section)  و تا ئێستاش هەوڵەکان بەردەوامن.  هەرچی پەیوەندی بە عێراقیشەوە هەیە تا ساڵی ٢٠١٨ هیچ پاڵنەر و خواستێکی سیاسی ناوخۆ نەبوو بۆ جوڵاندی دۆسییەی گەندەڵی و ڕووبەررووبەنەوەی، و لابردنی ئەو لەمپەرانەی لە بەردەم دەزگا دادوەریە عێراقیەکانی  وەک داواکاری گشتی و هەیئەی نەزاهەدا هەیە، بۆ دواکەوتن و داواکاری تاوانباران و گۆمانلێکراوان، و کۆکردنەوەی زانیاری و بەڵگە لەسەرسپیکردنەوە بە تاڵانبردنی سامانی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە. لە گەڵ هاتنە سەرکاری د.بەرهەم ساڵح وەک سەرۆککۆماری عێراق، هەوڵەکانی چرکردووە بۆ کارکردن لە سەر ئەو دۆسیەیە بە کۆکردنەوەی ئەکتەرە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکانی بۆ دانانی میکانیزمێک بۆ رەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەڕاندنەوەی سامانە سپیکراوەکان،  لەسەرەتاوە هەوڵەکان تەنها  بۆ بەهێزکردنی هەیئەی نەزاهە و داواکاری گشتی بوو وەک دەزگایەکی یاسایی سەربەخۆ، بەڵام بەهۆی بەرۆز نەبوونی یاساکان، و ئەو کەلێنانەی کە لە یاساکانی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دا هەیە، بە سود وەرگرتن لە ئەزموونی ووڵاتانی کە  بڕیاردرا؛ بە دارشتنی یاسایەکی سەربەخۆ بە ناوی یاسایی (گەراندنەوەی سامانە بەتاڵانبراوەکانی عێراق) كە لە ٤٤ مادە و شەش بەش پێکهاتووە، ئەم یاسایە هەرچەند بە ناوکەیدا وا دەردەکەوێت وەک یاساکانی پێشووتەنها ناوێکی  ڕەونەقدارە ناوەڕۆک پوچ بێت، بەڵام ئەگەر بەوردی خوێندنەوەی بۆ بکرێت، و بە بێدەستکاری لە ئەنجومەنی نوینەران دەنگی لە سەر بدرێت، زۆربەی ئەو بەربەست و لەمپەرانە لادەبات کە دەستی دەزگای دادوەری عێراقی بەستووەتەوە بۆ بەجێهنینانی ئەرکەکانی. ئەم پرۆژەیە لە ئاستی ستانداردی نیودەوڵەتیە، و بە جیاواز لە هەوڵەکانی پێشووش ئەمجارەیان هەر تەنها دواکەوتنی تاوانبار و داواکار و گومانلێکراوان نییە لە ناوخۆی عێراق، بەڵکو بازنەی چالاکیەکانی دادگا عێراقیەکان فراوانتر دەکات بۆ سەر ئاستی نێو دەوڵەتی.  لەو لەمپەرانەی کە ئەم پرۆژە یاسایە بە سەری دا زاڵ دەبێت و ئەو جیاوازییەی کە لە گەڵ یاساکانی پێشوودا هەیەتی بریتیە لە: یەکەم: فراوانکردنی دەستەڵات و کردنەوەی دەستی دەستەڵاتی دادوەری بۆ بە دوو کەوتنی تاوانبار لە دەرەوە، و سڕکردنی ئەو ماڵ  و موڵکانەی کە بە پارەی تاڵانبراو یاخود بە قازانجی سامانی بەتاڵانبراو کڕاون، ودانانی میکانیزمێک بۆ گەڕاندنەوەیان بۆ خەزێنەی دەوڵەت. و هەروەها هەماگەنگی کردن لە گەل بانکی ناوەندی عێراق بۆ دەستنیشاانکردنی ئەو تداولە داراییە گەورانەی کە جێی گومانن و بە تایبەت ئەو هەژمارە داراییانەی لە سەرو ١ ملیۆن دۆلارەوەن.  دووەم: ناچارکردنی دەوڵەتانی پەناهەندەی تاوانبار و گومالێکراو بە گەڕاندنەوە و تەسلیمکردنەوەی تاوانبار و موڵکی بە تاڵانبراو لە سەر بنەمای ڕێکەوتنە نێودەوڵەتیەکان وە بە پێچەوانەشەوە.   سێیەم: پابەند کردنی ئەو کەسانەی کە لە پلە و پۆستی حکومیدان بە پێشکەشکردنی زانیاری تەواو نەک هەر لە سەر دارایی و ژمارەی بانکی و موڵکی خۆیان، بەڵکو خێزان و کەسە نزیکەکانیان، و ڕێگەدان بە لایەنە دادوەریەکان بۆ بە دواداچوونی هەر مامەڵەیەکی دارایی یاخود هەر سامانێکی ئەم کەسانە و کەسوکارییان. چوارەم: پابەندکردنی ئەوکەسانەی کە لە پۆستی بەرێوەبەری گشتیان بەرەو سەرەوەدان تا پەڕەی ڕێگەپێدان ئیمزا بکەن، بۆ بەدواداچوونی ئەو جوڵە و مامەڵە داراییانەی کە خۆیان یان کەسە نزیکە و مەعنەویەکانیان لە بانکەکانی دەرەوە و ناوخۆدا هەیانە.  پێنجەم: ڕێگەدان بە هاوڵاتیانی عێراقی بە ئامادەبوونی لە دادگا نێودەوڵەتیەکانددا وەک سکاڵاکەر یان شاهید لە سەر دۆسیەی گەندەڵی.  شەشەم: سڕکردنی ماڵ و موڵکی ئەوانەی گومانی گەندەڵیان لێدەکرێت لە ناوخۆ و لە دەرەوەی عێراق دا.  حەوتەم: هەڵوەشانەوەی تەواوی ئەو گرێبەستانەی کە کۆمپانیاکان  لە ڕێگەی بەرتیل و ڕەشوەوە بەدەستی دەهێنن.  و لە هەمووشی گرنگتر هەشتەم: دەستەڵاتدان بە لایەنە پەیوەندیدارەکان بە هاوکاری و هەماهەنگیکردن و رێکەوتن وبەستنی گرێبەست بۆ کۆکردنەوەی بەڵگەی تاوانی دارایی، و راکێشانە بەردەم دادگایی تاوانباران و گومانلێکراوەکان لە گەڵ لایەنە دەرەکیەکان و دادگا نێودەوڵێتیەکان.  جێبەجێکردنی ئەم پرۆژە یاسایەی سەرۆک کۆمار پێویستی بە هەماهەنگی و هاوکاری پشتگیری هەموو دامەزراوەکانی کۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێکخراوە حكومی و ناحكومی و چالاكەوانەکان و هاوڵاتیانی ئاسایی هەیە و هەر کەسێکش زانیاری تەواو بە بەڵگەوە لە سەر بەهەدەردانی سامانی عێراق و هەرێمی کوردستان بداتە لایەنە پەیوەندیدارەکان لە لایەن حكومەتەوە بە رێژەیەکی دیارکراوی ئەو سامانە کە ٥% تێپەرنەکات خەڵات دەکرێت.

یادگار سدیق گەڵاڵی داهاتی نەوتی هەرێم دەبێت بەشێوەیەکی بەرچاو زیادی کردبێت. داهات زۆر لەوەی کە باس دەکرێت زیاترە و هیچ مانایەک بۆ لێبڕینی مووچە ناهێڵێتە وە.  لێرەدا زۆر بەکورتی و بەکوردی زیاد بوونی داهاتی نەوتی هەرێم لەسەر  سێ بنەما باس دەکەین:  ١- زیاد بوونی نرخی نەوت. ٢- زیاد بوونی بەرهەمی نەوتی هەرێم. ٣- جیاوازی گۆڕینەوەی دۆلار بەدینار.  ١- زیاد بوونی نرخی نەوت. بەپێی زانیارییەکانی فەرمانگەی زانیاری وزەی ئەمەریکا eia و  پێگەی ستاتیستا statista نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ٩ مانگی ساڵی ٢٠٢٠ دا تێکڕا بە ٤٠.٩٢ دۆلار بووە ،، وە بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت کە وردبینی بۆ بەرهەم و فرۆشی  نەوتی هەرێم کردووە لەو ٩ مانگەی ٢٠٢٠ دا تێکڕا نرخی بەرمیلێک  نەوتی هەرێم بە ٢٦.٣٤٩ دۆلار فرۆشراوە.  لەسەرەتای ساڵی ٢٠٢١ەوە تا ٢٠٢١/٥/٢٠ تێکڕا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت بە ٦٣.١٩ دۆلار بووە.  هەر بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت لە مانگی ١١ ی ٢٠١٩ دا کاتێک  نرخی نەوتی برێنت بە ٦٣.٢١ دۆلار بووە (هەمان نرخی ئەو پێنج مانگەی ئەمساڵ) نرخی نەوتی هەرێم بە ٥٢.١٤٦ دۆلار فرۆشراوە گەر ئێمە ٥١ دۆلار دابنێین بۆ بەرمیلێک ، کەواتە دەبێت داهاتی نەوتی هەرێمیش لەم پێنج مانگەی ٢٠٢١ دا بۆ هەر بەرمیلێک بە تێکڕا  ٢٤.٦٥ دۆلار زیاتر بێت کە دەکاتە زیاتر لە  ٩٣٪ ی داهاتی پار ساڵ ، ئەمە سەبارەت بە نرخی نەوت. ٢- زیاد بوونی بەرهەمی نەوتی هەرێم. - لەمانگی ١١ی ٢٠٢٠ دا کێڵگەی سەرتە بۆ یەکەم جار کەوتە بەرهەم هێنانی نەوت و لە سەرەتای ساڵەوە زیاتر لە ١٠ هەزار بەرمیل نەوت بۆ بەرهەمی هەرێم زیادی کردووە.   -  کێڵگەی تاوکی بەرهەمی لە ١١٠ هەزار بەرمیل لەساڵی ٢٠٢٠ دا   بۆ ١١٥ هەزار بە ٢٠٢١ دا  بەرزبووەتەوە واتە ٥ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە. - کێڵگەی سەرسەنگ بەرهەمی ڕۆژانەی لەم ساڵدا بڕی ٧٫٥٠٠ بەرمیلی ڕۆژانە زیادی کردووە.   - کێڵگەی هەولێر ٣ هەزار بەرمیل زیادی کردووە.   لەم چوار کێڵگەیە بڕی ٢٥٫٥٠٠ بەرمیلی ڕۆژانە کە مانگانە دەکاتە  ٧٥٠ بۆ ٨٠٠ هەزار بەرمیل نەوت زیادی کردووە بۆ بەرهەمی هەرێم. لەگەڵ  جیاوازی گۆڕینەوەی دراودا ڕێژەی ٧٪ ی داهات زیاد دەکات. جگە لەوەی چاوەڕێ دەکرێت بڕی ٧ هەزار بەرمیل لە کێڵگەی گەرمیان زیادبکات.  ٣-- جیاوازی گۆڕینەوەی دۆلار بەدینار.  تەنها لە جیاوازی گۆڕینەوەی نرخی دۆلار بە دینار دا هەرێم بە ڕێژەی ٢٢.٨٪ داهاتی نەوتی زیادی کردووە،  پێشتر نرخی فەرمی  گۆڕینەوەی دۆلار بە دینار  ١٫١١٨.٢ بوو ئێستا ١٫١٤٥ دینارە بۆ هەر دۆلارێک. بەم پێیە تەنها داهاتی نەوت دەبێت ڕێژەی  ١٢٣٪ زیادی کردبێت جگە لە داهاتی ناوخۆ و دەروازەکان. ئەی بۆچی هێشتا موچە بە لێبڕینەوە دەدرێت؟    دەبێت بە دەنگێکی بڵند بپرسین ئەم زیادەی داهاتانە  چیان لێدێت؟

   سەلاح رەشید هێزی پێشمەرگە، هەمیشە و لە هەمو قۆناغەکانی شۆرشی کوردستاندا، ئامرازی سەرەکی و بنچینەیی شەڕی ناوخۆ بوە، شەڕ لە هەمو کات و شوێنێکدا، بە هێزی چەکدار دەکرێت و لە کوردستانیش بە هێزی پێشمەرگە. هەر کاتێ هێزە کوردیەکان، باسی ئاشتی و یەکریزی و تەباییان کردبێت، یەکخستنی هێزی چەکداریان کردۆتە خاڵی سەرەکی، هەموش هەوڵیان داوە، کە هەندێ خاڵی لاوکی جێبەجێ بکەن و خۆیان لە خاڵە سەرەکییەکە بدزنەوە، کە یەکخستنی هێزی پێشمەرگە بوە. هێزە سەربازییە سەرەکیەکان لە هەرێمی كوردستان بەسەر هەریەک لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستاندا دابەش بون، ئەوانیش کردویانن بە یەكەکانی (70ی یەكێتی ‌و 80ی پارتی). ئەم دو یەکەیە، وەک دو دەزگای حیزبی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت و بوجەی تایبەتی سەربەخۆی خۆیان هەیە و لە زۆر شوێن ئابوونەی حیزبی لە پێشمەرگە وەردەگرن ‌و وەک كادری حیزبی كۆبوونەوەی سیاسییان پێدەكەن. ئەمەی دەینوسین بەشێکی کەمی بیوگرافیا و رێکەوتنە (زارەکی)یەکانی نێوان یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستانن کە باس لە (یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کوردستان) دەکات. •    رێکەوتنی ٧/١١/١٩٨٦ لە نێوان مام جەلال و ئیدریس بارزانیدا لە تاران کە نوسیویانە ( رێکەوتن لەسەر یەکخستنی هێزی پێشمەرگە و دام و دەزگاکانی شۆرش) •    لە بەرنامەی بەرەی  کوردستانی لە ٣/٥/١٩٨٨ . •     لە بەرنامەکانی کابینەکانی حکومەتی هەرێم لە هەولێر و سلێمانی و دوایش لە کابینەی هاوبەشدا، باس لە یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە کراوە و دەکرێت. •    پەرلەمانی کوردستان چەند جارێک باسی یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کردوە، بەڵام وەک زۆر بڕیاری تری پەرلەمان، تەنها وەک بڕیار ماوەتەوە و جێبەجێ نەکراوە، بۆنمونە، بڕیاری ژمارە (19) ی 23 ی تەموزی 2014 بوە، ئەویش دوای دەستپێكردنی جەنگی دژ بە "داعش" بو. لە بڕگەی چوارەمی بڕیارەكەی پەرلەماندا هاتووە:" پێویستە لەسەر حكومەتی هەرێم هەموو هێزەكانی پێشمەرگە لەماوەی (6) مانگ لە دەرچوونی ئەم بڕیارەوە لەچوارچێوەی وەزارەتی پێشمەرگەدا وەك هێزێكی نیشتیمانی یەكبخات، بەتایبەتی یەكەكانی (70و 80)ی هێزی پێشمەرگەی كوردستان". •    هەر دەربارەی بڕیاری جێبەجێنەکراوی یەکخستنی هێزی پێشمەگە، سەرۆكی ئەوكاتەی هەرێمی كوردستان (مەسعود بارزانی)، لە 14ی كانونی یەكەمی 2014دا (7) بڕیاری دەركرد بەمەبەستی یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگەی كوردستان. لە خاڵی چوارەمدا ئاماژە بەوەكراوە: "پێویستە هەرچی زووترە هێزی پێشمەرگەی كوردستان بە رێكوپێكی یەكبخرێتەوە، بەشێوەیەك كە نابێ حزبایەتی تێدا بێت". لە خاڵی حەوتەمی بڕیارەكەشیدا ئەوە خراوەتەڕو: "هەر هێزێك لە دەرەوەی وەزارەت هەبێت، بەنایاسایی دەژمێردرێت ‌و كەس بۆی نییە هێزی تازە لە دەرەوەی وەزارەت دروست بكات". روداو 31/7/2018 •    رۆژی هەینی 21.4.2017، شێخ جەعفەر شێخ مستەفا، فەرماندەی یەکەی 70 لە میانی بەشداریکردنی لە فێستیڤاڵێکی عەشیرەتی مەردۆخی لە شارۆچکەی قەرەداغ، بە کەناڵی (کوردستان 24)ی راگەیاند، بەهۆی کێشەکانی کوردستان و  قەیرانی دارایی، تاوەکو ئێستا نەتوانراوە یەکەکانی 70 و 80 ی هێزەکانی پێشمەرگە یەکیان نەگرتووەتەوە، ئەو فەرماندەیە رایگەیاند، کە سەرەڕای کێشەکان، ”بەرنامەیەکی بەهێز“ بۆ یەکگرتنەوەی هێزی پێشمەرگە دانراوە و ”هێزی پێشمەرگە یەک دەگرێتەوە و دەبێتە سوپای کوردستان 21/04/2017) باس نیوز( •    سەبارەت بە یەکگرتنەوەی هەردوو لیوای ٧٠ و ٨٠ی سەربە وەزارەتی پێشمەرگە، فەریق جەبار یاوەر گوتی: "یەکێک لە خاڵەکانی ئەو پڕۆژەیە یەکخستنی لیواکانی ٧٠ و ٨٠یە کە هەر لیوایەک نزیکەی ٦٠ هەزار پێشمەرگە و ئەفسەر لەخۆ دەگرێت".  15/5/2017 ئاژانسی ئانادۆڵو •    یەکێتی نیشتمانی کوردستان وادەی یەکگرتنەوەی هێزەکانی  پێشمەرگە ئاشکرادەکات و فەرماندەی هێزەکانی پشتیوانی دووەمیش رایدەگەیەنێت ” لە کۆبوونەوەیەکدا لە مەکتەبی سیاسی یەکێتی نیشتمانی کوردستان هەریەک لە ئەمەریکا و بەریتانیا و وڵاتانی هاوپەیمانان و جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم بەشدارییان تیادا کردبوو بریاریان دا بە یەکگرتنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە لە ماوەی ٣٦ مانگدا لە ژێر چەتری وەزارەتی پێشمەرگە ” راشیگەیاند “یەکێتی پێی رازی بووە و پارتیش هیچ کێشەیەکی نیە. 10/5/2017سایتی ئەنجومەندی ناوەندی یەکێتی. •    کەریم سنجاری وەزیری پێشمەرگە حکومەتی هەرێمی کوردستان بەوەکالەت ڕایگەیاند، لە ئێستادا وەزارەتەکەیان لە رێگەی دروستکردنی بەڕێوەبەرایەتیەکەوە چاکسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە دەکەن و یەکەمین هەنگاویش یەکگرتنەوەی هێزەکانی ٧٠ و ٨٠ دەبێت (NRT 31/7/2018) •    سەرۆک  وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەرنامەی ئێستای حکومەت ئاشکرا دەکات و دەڵێ: بەرنامەی حکومەتی هەرێم ئەوەیە: هێزەکانی 70 و 80 و هێزەکانی دیکە لە وەزارەتی پێشمەرگە کۆبکرێنەوە، تائێستاش توانیومانە کۆمەڵێک لەو هێزانە کۆبکەینەوە. – (هەولێر  (6/8/2018 لەو 10 لیوا هەڵوەشاوەی هێزی پێشمەرگەی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە نیوە زیاتریان هێشتا یەک نەخراونەتەوە، ئەگەرچی وەزارەتی پێشمەرگە دەڵێت "زیاتر لە حەوت لیوامان یەکخستووەتەوە"، بەڵام فەرماندەیەکی پێشمەرگە دەڵێت "بەشی زۆریی لیواکان هێشتا پەرتەوازەن". میلـلەت 28/11/2018 •    ئه‌مینداری گشتی وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌ی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رایگه‌یاند، به‌پێی پڕۆژه‌یه‌كی چاكسازی كه‌ 35 خاڵه‌ و وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌ كاری له‌سه‌ر ده‌كات، یه‌كێك له‌ خاڵه‌كان یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو یه‌كه‌ی 70 و 80ی سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌یه‌، به‌ڵام كاتی ده‌وێت. وێستگه‌ نیوز ـ هه‌ستیار ، .19/11/2018 •    به‌پێی‌ ڕاگه‌یاندراوێكی‌ سه‌رۆكایه‌تی‌ هه‌رێمی‌ كوردستان، نیچیرڤان بارزانی‌ ئه‌مڕۆ دووشه‌ممه‌ 11-11-2019 له‌گه‌ڵ فه‌رمانده‌ی‌ گشتیی‌ هێزی‌ پێشمه‌رگه لەگەڵ وەزیری پێشمەرگە و فەرماندە سەربازییەکان کۆبووەوە.جه‌ختی له‌ پرۆسه‌ی‌ چاكسازی‌ له‌ وه‌زاره‌تی‌ پێشمه‌رگه‌ و رێكخستنه‌وه‌ی‌ پێشمه‌رگه‌ کردەوە.   11/11/2019ویستگە نیوز. •    وه‌زیری پێشمه‌رگه‌ی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان,  شۆڕش ئیسماعیل، پێشوازی له‌ هێمن هه‌ورامی، جێگری سه‌رۆکی په‌رله‌مانی کوردستان و سه‌رۆک و جێگر و ئه‌ندامانی لیژنه‌ی کاروباری پێشمه‌رگه‌ی په‌رله‌مان کرد.ڕایدەگەیەنێت: ڕێکخستن و یەکخستنی هێزی پێشمەرگەی هەرێم پێویستی بە ڕێککەوتنی سیاسیە. روداو  .27/1/2021 •    بارەگای بارزانی لە ڕاگەیەندراوێکدا ڕایگەیاند، ئەمڕۆ چوارشەممە ٢١ـی نیسانی ٢٠٢١ لە سەلاحەددین  مەسعود بارزانی، سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان پێشوازی لە ستیڤن هیكی باڵیۆزی بریتانیا لە عێراق كرد و لە بەشێكی تری ئەو دانیشتنەدا ڕۆشنایی خرایە سەر پڕۆسەی چاكسازی لە وەزارەتی پێشمەرگە و یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە  - لڤین  21/4/2021 وا ٣٥ ساڵە پارتی و یەکێتی باسی یەکخستنی هێزی پێشمەگە دەکەن، لەم ماوەیەدا، نەک هەر هێزی پێشمەرگە یەکی نەگرتۆتەوە، بەڵکو هێزە حێزبیەکانی ٧٠ و ٨٠ ژمارەیان زیادی کردوە و پڕ چەکتربون و حیزبی تر بون لە جاران.  ئەم دو هێزە سیاسیە، جگە لەم دو یەکانە، چەندەها هێزی حیزبی تریان لە ژێر چەندەها ناوی جیاوازدا دروست کردوە و بە پارە و چەکی حکومەت. باسکردن لە یەکگرتنی راستەقینەی دەزگاکانی حکومەتی هەرێم و دورکەوتنەوە لە شەڕ و ئاڵۆزی و پێکدادان، تەنها لە چوارچێوەی پڕوپاگندەی حیزبیدا نەبێت، هیچ مانایەکی تری نیە، تاکو پارتی و یەکێتی خاوەنی هێزی پێشمەرگەی خۆیان بن و هێزی پێشمەرگە نەبێت بە هێزێکی نیشتیمانی یەکگرتو. هاوپەیمانان، هاوکاری هەموجۆری هێزی پێشمەرگە دەکەن، بە چەک و جبەخانە و مەشق و موچەی مانگانە و جۆرەها هاوکاری سەربازی و سیاسی تر، بەڵام ئەوەی کە خەڵکی کوردستان پێویستێتی و زۆر گرنگە وئەوان نایکەن،  هەوڵدانی جدیە بۆ یەکگرتنی هێزی پێشمەرگەی کوردستان. هەقە هەمومان دودڵبین لە هاوکاریەکانی هاوپەیمانان، ئەگینا هاوکاری راستەقینە و جدی هێزی پێشمەرگە و شەڕی دژ بە داعش، تەنها لە ریگای هێزێکی نیشتیمانیەوە دەکرێت. تا ئەم دو هێزە سیاسیە، ئەم دو یەکەیان هەبێت، ئاسۆی زیندەبەچاڵکردنی شەڕی ناوخۆ، لە ئارادا نیە و هەڵگیرسانی شەڕی کوردی – کوردی لە ئاسمانی کوردستاندا بە رونی دەبینرێت.  باشترە لێپرسراوانی هەرێم، چیتر باسی یەکگرتنی هێزی پێشمەرگە نەکەن، باسکردنی ئەو کێشەیە دوای ٣٥ ساڵ و چەندەها دوبارەکردنەوەی، گاڵتە کردنە بە عاتیفەی خەڵکی کوردستان، هەقی راستیەکە باسبکەن و نەسڵمێنەوە لێێ، ئەوەیش چارەنوسی پارتی و یەکێتی لەم قۆناغەدا بە مانەوەی یەکەکانی ٧٠ و ٨٠ وە بەندە، ئەمە راستیە زۆر تاڵەکەیە.  

دییە عەلی ئەمڕۆ 23ى 5ى 2021 بەردی بناغەی پڕۆژەیەکی گرنگ‌و ستراتیژی لەشاری سلێمانی دانرا کە ئەویش پڕۆژەی بەبازاڕکردنی گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستانە بەهاوبەشی حکومەتی هەرێم‌و کەرتی تایبەت، بەبودجەی 122 ملیۆن دۆلار، پێشتریش ئەم پڕۆژەیە لەهەولێری پایتەخت دەستیپێکردووەو زیاتر لە70%ى پڕۆژەکە تەواوبووەو وابڕیارە بەمزووانە گەنمی جوتیارانی هەرێمی کوردستان وەربگرێت، هەروەها بڕیارە هەمان پڕۆژەش لەشاری دهۆک بینابکرێ. مەعلومی هەمومانە کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێم لەکارنامەکەیدا هاتووە کە هەوڵدەدات سەرچاوەکانی داهات فرەچەشن بکات، ئەمەش وادەکات وڵات لەڕووی ئابورییەوە بەهێزبکات. ئەم پڕۆژەیە وێڕای ئەوەی ئاسایشی خۆراک دابیندەکات‌و هەم هانی جوتیاری خۆماڵی دەدات‌و دڵنیایی دەداتێ لەساخبونەوەی بەرهەمەکە، ئەمەش وادەکات جوتیار بەخەیاڵی ئاسودەوە پەرە بەکەرتی کشتوکاڵ بدات‌و داهێنانی تێدابکات. بەشێوەیەکی گشتیی کەرتی کشتوکاڵ‌و بازاڕ دەبوژێنێتەوە‌و هەلی کاری زیاتر دەڕەخسێنێ بەتایبەتی بۆ دەرچوانی زانستە کشتوکاڵییەکان کە ساڵانێکە دوای تەواوبوونی خوێندن لەماڵەوە دادەنیشن یاخود کارێکی ناچاری یان کارێک کەدڵخوازی خۆیان نییە دەکەن. لەلایەکی تریشەوە گوندەکان دەبوژێنێتەوەو کۆچی پێچەوانە دروستدەکاتەوە لەشارەکانەوە بۆ گوندەکان‌و کەرتی ئاژەڵداری بەهەموو جۆرەکانیەوە دەبوژێنێتەوەو کەلتوری پشت بەخۆبەستن دروستدەکات لەڕووی چۆنێتی‌و چەندێتییەوە، بەوەش ڕێگردەبێ لەچونە دەرەوەی سەرمایەی ناوخۆی بۆ دەرەوەو ڕێخۆشکەردەبێ بۆ بەستنەوەی هەرێم بەبازاڕەکانی جیهانەوە، سەقامگیریی خۆراکی‌و ئابوری‌و دارایی دروستدەکات‌و وڵاتەکەمان لەئابوری هاوردەکەرو هاوڵاتی بەکاربەرەوە دەگۆڕێ بۆ وڵاتێکی هەناردەکەرو هاوڵاتیەکی بەرهەمهێنەر. جوتیارانی هەرێمی کوردستان بەهۆی پێدانی گەنمەکانیان بەبەغدا لەساڵانی پێشووداو دواتریش دواخستنی شایستە داراییەکانیان زەبری کوشندەیان لەمتمانەی جوتیارانداو وای لەبەشێک لەجوتیاران کردووە واز لەکشتوکاڵ بهێنن، بۆیە ئەم پڕۆژەیە ئێجگار گرنگە بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی جوتیاران، چونکە وەک وەزیری کشتوکاڵ لەوتارەکەیدا وتی:"دەستبەجێ جوتیاران شایستە داراییەکانیان وەردەگرن‌و وەک عێراق لەچاوەڕوانییەکی زۆردا نامێننەوە". ئەوە جگە لەو هەمووە بیانوەی ساڵانە بەپشکی هەرێمی دەگرن‌و غەدری گەورە لەجوتیارانی هەرێم دەکرێ لەلایەن بەغداوە، واتە جیاوازییەکی زۆر دەکرێت لەلایەن حکومەتی عێراقیەوە لەنێوان پارێزگا کوردییەکان‌و پارێزگاکانی تری عێراقدا، بۆیە ئەم پڕۆژەیە جوتیارانی هەرێم ڕزگاردەکات لەو دۆخە ناهەموارو ناجۆرەی عێراق. بایەخی کابینەی نۆیەم بۆ کەرتی کشتوکاڵ تەنیا لەسایلۆدا ناوەستێ، بەڵکو سێ کارگەی بنەتۆویش دروستدەکات، بەوەش کێشەی بنەتۆوی جوتیاران چارەسەردەکات کە بەپێی زانیارییەکان ساڵانە بە 80 هەزار تۆن مەزەندە دەکرێت‌و لەدەرەوەی وڵات هاوردە دەکرێ، بەوەش پارەیەکی زۆر دەگەڕێتەوە بۆ جوتیاران، چونکە چیتر پێویستیان بەبنەتۆوی دەرەوە نامێنێ. ئەوە جگەلەوەی لیژنەی نیشتیمانی تۆمارکردن‌و پەسەندکردنی بنەتۆ لەهەرێمی کوردستان دروستدەکرێ کە بەتوێژینەوەی زانستی باشترین جۆری بنەتۆو دیاریدەکات کە لەگەڵ کەشوهەوای کوردستاندا گونجاوە. هەر بەپێی زانیارییەکان بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ لەماوەی کاری کابینەی نۆدا لە 1.5 بۆ لە8% بەرزبووەتەوە. مەسرور بارزانی سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەوتاری دانانی بەردی بناغەی پڕۆژەی بەبازاڕکردنی گەنمی جوتیارانەوە وتی "ئامانجمان ئەوەیە لەم پڕۆژانە نەک هەر بەشی پێویستی خۆمان بەرهەمبهێنین، بەڵکو دەمانەوێ هەناردەی دەرەوەشی بکەین، بۆ ئەوەی ببێتە بەداهاتێکی ترو تەنها پشت بەیەک سەرچاوە نەبەستین". مەسرور بارزانی ئەوەشی وت "ئێمە بەدوای دەستکەوتی کورتخایەنەوە نین، بەڵکو بیرمان بیرێکی ستراتیژییە، بۆ ئەوەی کوردستان لەڕووی ئابورییەوە بتوانێ لەسەر پێی خۆی بوەستێت، نەک تەنیا پێداویستییەکانی خۆی دابینبکات، بەڵکو ببێتە سەبەتەیەکی خۆراک بۆ ناوچەکەش". ڤلادیمێر پوتن سەرۆکی ئێستای ڕوسیا دەڵێت:"ساڵی یەکەمی کارکردنم بوو لەسەرۆکایەتی ڕوسیا ڕۆژێک ڕۆیشتم بۆ ناوچەی ڤۆڵگا، بۆ لای خەڵک‌و جوتیاری ناوچەکەو بەڵێنم پێدان هاوکاری جدیان بکەم لەباشترکردنی بەرهەمەکانیان‌و هەموو جۆرە هاوکاریەکیان بکەم". ڕاوێژکارەکانم پێیان وتم:"قوربان ئێمە کێشەوگرفتی زۆرمان هەیە ئیوەش تازە دێن کار لەکەرتی کشتوکاڵیدا دەکەن بڕۆن ئاوڕێک لەکێشە گەورەکانی تر بدەنەوە". منیش پێم وتن "بۆ تێرکردنی سکی خەڵکی پێویستە هاوکاری بەرهەمی ناوخۆ بکرێت، ئەگەر وانەکەین سکی خاڵی مێشکی بەتاڵ دروستدەکات مێشکی بەتاڵیش کۆیلایەتی‌و پاشکۆیەتی دروستدەکات". بهێڵن وەرزێرەکان بچێنن‌و بەرهەمەکانیان زیادبکەن، ئەگەر وانەکەن ڕۆژێک لەبەرامبەر بێگانە دەستپاندەکەنەوەو ئەوانیش خواردنی خراپ‌و بەسەرچوتان پێدەدەن جەستەو ڕۆحی کۆمەڵگاکەمان پیس دەکەن". هەرچەندە ئەم هەنگاوەی کابینەی نۆیەمی حکومەت هەنگاوێکی گرنگە، هاوشانی ئەوەش ناکرێ کەرت‌و سێکتەرەکانی تر فەرامۆشبکرێ، بەڵکو بۆ ئەوەی وڵاتێ لەسەر پێی خۆی بوەستێ‌و بەهێزبێت‌و بەرگەی قەیران‌و نەهامەتی‌و ڕووداوی سروشتی‌و تەواوی دەردو بەڵاکان بگرێت، پێویستە سێکتەرەکانی تر یان کەرتەکانی تر بەتایبەتیش کەرتی پیشەسازی بەیاخی پێبدرێ بەوەش ئابورییەکی بەهێز بینا دەکرێ‌و ئابوری بەهێزیش سەرەکیترین بنەمایە بۆ دەوڵەت‌و پێشکەوتنەکانی.

 هیوا سەید سەلیم   لەسەر بڕیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، بۆ مانگی ئایاری ئەمساڵیش وەک مانگەکانی دیکە، حکومەت بە زەقەی چاوی مووچەخۆرانی هەرێم  بڕی ٢١٪ لە مووچەی فەرمانبەران دەبڕێت. بڕینی مووچە کە زۆرێک لە خەڵکی بە (لێدزین) ناوی دەبەن، لە ئێستادا بە هۆی چەندین هۆکار کە ئاماژەیان پێدەکەین هیچ بیانویەکی بۆ نەماوە.  وەک دەزانرێت لە ئێستادا باری قورسی سەر شانی خەڵک تەنیا لێبڕینەکە نیە، بگرە لێکەوتەی ئەو بارودۆخەیە کە بە هۆی لێبڕینی مووچە، گرانبوونی بەهای دۆلار و کەم بوونەوەی داهاتی تاک درووست بووە. ئەو کاتەی کە کابینەی نۆیەم دەستپێشخەری کرد بەوەی پاشەکەوتی مووچەی  گۆڕی بە لێبڕین،  بیانووی بۆ لێبڕینەکە ئەوە بوو کە نرخی نەوت دابەزیوە، حکومەت داهاتی بەهۆی پەتای کۆرۆنا نزیک بۆتەوە لە کەمترین رێژە. بۆیە ئەگەر ئەو بیانووەی حکومەتی هەرێم بۆ ئەو ساکە کە بڕی داهاتی فرۆشی بەرمیلێک نەوت لە نزیکی ٢٥ دۆلار بووبێت رێگای تیدەچوو، وا لە ئێستادا نەوت گەیشتۆتەوە سەرووی ٦٥ دۆلار.  واتا بۆ هەر بەرمیلێک ٤٠ دۆلار لە نرخەکەی بەرزبۆتەوە، ئەی چ ڕەوایە کە لێبڕینەکەتان هەر بەرێژەی ٢١٪ بەردەوام بێت؟ ئەوەیان بە تەنیا نموونەیەکی زەقە سەبارەت بە نەمانی بیانووی لێبڕین، باس لە داهاتی ناوخۆ و زیادبوونی باج و سەرانە ناکەین، کە وەک بارێکی قورس خراوەتە سەر شانی هاولاتیان. هەموو لایەک دەزانین حکومەتی هەرێم داهاتەکەی بە دۆلارە، چەند مانگێکە لە لایەن بانکی ناوەندی عێراقی بەهای دۆلار بەرێژەیەکی بەرچاو لەبەرامبەر دیناری عێراقی بەرزکراوەتەوە،  کە ئەوەشیان لە بەرژەوەندی حکومەتی هەرێمە، لە بەرامبەردا حکومەتی هەرێم سەرجەم سەرفیاتەکانی بە دینارە، تەنیا لە گۆڕینەوەی دۆلار بە دینار چەند مانگێکە حکومەت قازانجێکی زۆر دەکات. لە بەرامبەر هەموو ئەو داهاتەی کە لەو چەند مانگە هاتۆتە ناو خەزێنەی حکومەتی هەرێم  کەچی دەبیرێت  تا ئێستا حکومەت نایانەوێت ئەو لێبڕینە زاڵمانەی  لەسەر فەرمانبەران هەڵگرێت.   بۆیە دەڵێین زاڵمانە چونکە لێبڕینەکە و ئەو گۆڕانکاریانەی کە لە بەهای دۆلار و دینار کراوە چەند قات باری سەرشانی هاولاتیانی قورسترکردووە، کە حکومەت تەنیا لێبڕینەکە دەبینێت ئەگینا باجی خەڵکەکە زۆر زیاترە لە لێبڕینی ٢١٪. وەک دیارە مووچەخۆران لە لایەک داهاتیان بە رێژەی ٢١٪ کەمکراوەتەوە، زۆربەیان داهاتەکەیان بە دینارە، دیناریش لە بازاڕ بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار هێزی کڕینی (قوەی شرائی)  زۆر دابەزیوە، زۆربەی کالاکان کە لە بازاڕن بە دۆلار دەفرۆشێتە کریار، هەریەک لەو کاڵایانە بە رێژەیەک نرخیان چۆتە سەرەوە. واتا ئەگەر داهات و سەرفیاتی خەلکی کوردستان بە (نسبە و تناسب) وەرگرین ئەوسا تێدەگەین کە لێبڕین چ ئاریشەیەکی ئابووری بۆ خێزانی کوردی درووست کردووە. چەند مانگێکە یاسای بودجە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەنگی لەسەر دراوە، خەڵکی  چاوەڕوان بوون بە جێبەجێکردنی ئەو یاسایە ئیدی ئەو ستەمەی کە حکومەت بەلێبڕینی بەشێک لە مووچەکەیان لێیان دەکات لەسەریان هەلگرێت.  بەڵام ئاماژەکان ئەومان پێدەڵێن کە هیچ یەک لە هەرێم و ناوەند جدی نین لە جێبەجێکردنی یاسای بوودجەی ساڵی ٢٠٢١، هەر بۆیەشە لە کاتی خۆی نووسیمان کە هەرێم و ناوەند ریکەوتوون تا رێکنەکەون!! فەرمانبەرانی هەرێم دەبێت چاوڕوانی ئەوە بن  کە یاسای بودجە دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە ئەویش ئەگەر جێبەجێ بکرێت، ئەگینا وا بڕوات حکومەتی هەرێم زۆر بێ باکانە بە بەردەوامی  ٢١٪ مووچەی فەرمانبەران بەدەر لە یاسا گلدەداتەوە. ئەوەشی کە وا دەکات حکومەت لەو سیاسەتەی بەردەوام بێت،  بێدەنگی خەڵکەکەیە بەگشتی و مووچەخۆران بە تایبەتی.  چونکە دەرکەوت ناڕەزایی ژمارەیەکی کەم لە چین و توێژەکانی کۆمەڵگا لە بەرامبەر لێبڕینی مووچەکەیان نابێتە کارتی فشار لەسەر بەرپرسانی هەرێم، و نە ئەو دەنگە بە رێژە کەمانەی ناو پەرلەمانی کوردستان گوێیان بۆ دەگیرێت، بۆیە چارەسەر لە هاتنە دەنگی هەمووانە لەبەرامبەر ئەو بارە قورسەی  کە کەوتۆتە سەر شانی خەڵک.

حلمى رەسول رەزا عێراقی دوای سەددام كە بەعێراقی نوێ دەناسرێتەوە، دیوێكی تری ناشرینی حوكمرانی عێراقە كۆنەكەیە، لەهەژدە ساڵی رابردوودا هەرچی دروشم و بەڵێنی سەوزو سوربوو درا بەخەڵك، بەڵام ئاكامەكەی ئەوە دەرچوو، كە ئێستا سەرۆك كۆمار لەپەیامەكەیدا باس لە دزینی زیاتر لە 150 ملیار دۆلار دەكات و بۆ ئەو مەبەستەش پرۆژە یاسایەك دەنێرێتە پەرلەمان تا بەشێوەیەكی یاسایی بەرووی ئەو نادادی و تاڵانییە ببنەوە.  ئەوەی سەرۆك كۆمار كردی و ئاشكرای كرد لە مێژووی عێراقی كۆندا مەگەر لە یاسا دێرینەکانى  "سۆمەری و ئەکەدیەکان" بینرابێت، رەنگە جیاوازیەكەوە ئەوەبێت ئەوان یاساكانیان بەناوی خوداوە نوسیوەو بە پیرۆز داویانەتە قەڵەم، ئەوەی دكتۆر بەرهەمیش نەیاری ئەوانەیە كە بەناوی ئاین و نەتەوەوە دونیای سیاسی و ئاینی و بازرگانیانیان تێكەڵ كردوە.  ئەکەدیەکان و بەتایبەتیش حامورابى یاساکانى کە لە ٢٨٢ مادە پێک هاتبوو بنەماى (سزا) یاخود " العین بالعین والسن بالسن، والبادي أظلم) ى خستە بوارى جێبەجێکردنەوە، هۆکارەکەشى ئەوە بوو کە لە جێبەجێکردنى بنەماى قەرەبوکردنەوەکاندا کوڕو کچ و بنەماڵەى دەوڵەمەندەکان بە پارەو سامان لە دەستى یاسا دەرباز دەبوون، بۆیە ئەکەدیەکان سزایان بەباشتر زانى تاکو هەمووان بە یەکسانى لێى بسەڵمنەوەو تا ڕادەیەکى باشیش توانیان سەرکەوتن بەدەست بهێنن، لەپرۆژەكەی سەرۆك كۆماریشدا، وادەردەكەوێت بەئاگاییەوە لەسەرەوە لە زومرەی سیاسی و دەسترۆیشتوەوە دەستی پێكردوە، چونكە دەزانێت لەعێراقی نوێ ماسیەكە لەسەرەوە بۆگەنی كردوە.  هەر توێژەرێکى سیاسى یان کۆمەڵایەتى بیەوێ هەروا سەرپێى بەسەر ئەو پرۆژەیەدا گوزەربکات کە ئەمرۆ سەرۆک کۆمارى عێراق بەناوى یاساى " گێڕانەوەى پارەو سامانى دزراوو بە تاڵانبراوەکانى عێراقى بۆ دەرەوەى وڵات" پێشکەشى پەرلەمانى کرد؛ واى لێکدەداتەوە ئەم شێوازەى پێشکەشکردنى پرۆژەیە وەک هەر پرۆژەیەکى دیکە پشتگوێ دەخرێ و زیاتریش دەچێتە چوارچێوەى موزایەدەی هەڵبژاردنەوە. ئەوا بەهەڵەدا چووە، مێژوو ئیش لەسەر فاكت و دیكۆمینتەكان دەكات، بۆیە هەركەس بەراشكاوی و راستی پشتیوانی لەم پرۆژەیە بكات، ئەوا ناوی دەچێتە ئەو مێژووەوە كە نەك خۆی؛ منداڵ و نەوەكانی ئایندەشی دەتوانن شانازی پێوەبكەن" چونكە ئەگەر تەماشاى خاڵەکانى نێو پرۆژەکە بکرێت، هەست بەوە دەکرێ هەرچی رێکارە یاساییەکانە لە ناوەو دەرەوەى وڵات رەچاو کراوەو بە وردى حسابى بۆ کراوە، هەرچى دامودەزگاو ئیدارەى وڵات هەیە خراوەتە بەردەم بەرپرسیارێتى مێژوویى چەندین ساڵەى حوکمڕانى دواى سەددام حسێن، تەنانەت ئەوانەشى کۆچى دواییان کردوە بە خۆیان و ماڵ و منداڵیان و هاوڕیکانیشیان لێى دەرباز نابن. دەكرێ بەبێ هیچ گومانێک هەموو ئەوانەی خۆیان بەدژی گەندەڵی و نادادی دەزانن راشكاوانە پشتیوانی لەم جۆرە پرۆژانە بكەن" كاری یاساناسان و توێژی رۆشنبیرانە چاو لەو راستییە نەنوقێنن و بەدەر لەهەر سەرجێك كە لەسەر دۆخی سیاسی هەیانە، ئەم پرۆژەیە بۆ گۆڕینى کۆسیستەمى بەڕێوەبردنى وڵات ببینن، دیارە مەرج نییە هەنگاوەكان بێ بەربەست تێپەرن و توشی شكست نەبێت، بەڵام هەرچۆنێك بێت، ئەوەی دكتۆر بەرهەم كردی جێگەی شانازییە نەك بۆخۆی و حزبەكەی بەڵكو  بۆهەموو ئەو دەنگە ئازادیخوازو دادپەروەرانەی لەناو عێراق و كوردستان لەدژی ئەم گەندەڵی و تاڵانییە بەرز بووەتەوە.  هەروەتر، ئەم پرۆژەیە بۆ بەغدا چەند گرنگى هەیە، دەیان ئەوەندەش بۆ هەرێمى کوردستان گرنگترە چونكە گەر ئەوان گەندەڵی و تاڵانی بەتەواوەتی نەیانخنكێنێ بەوەى خاوەن دەوڵەتن، ئەوا بۆ ئێمە گەندەڵی لە تیرۆر مەترسیدارترە و رەنگە ببێتە هۆى نابووت بوونی هەموو ئەودەستكەوتانەی تا ئەمرۆ بەدەست هاتوون.

فاروق ڕەفیق   بێ ڕووپامایی و ڕاشکاوانە دەڵێم نەخێر، سەد جار نەخێر. ئێستای ئەم جڤاتە چ لە ڕووی فیکری و چ لە ڕووی سیاسی و ڕۆحی و کولتوورییەوە، نەک هیچ ئامادەییەکی نییە بۆ بیرکردنەوە لە نووسینەوە و داڕشتنی دەستوور، بگرە سەرقاڵی دروێنەکردنی شکستە پەیدەرپەییەکانی پەنجا ساڵەی خۆیەتی و لەناو گێژاو و میحنەتی چەندین قەیرانی وجوودیدا سەرلێشێواوانە و عەبەسییانە و نائومێدانە گێژووێژ دەخوڵێتەوە. دەرهەق ئێستا بە کورتی ڕای خۆم لە چەند خاڵێکدا دەخەمە ڕوو: ١_ وەک ئەوەی لە "کتێبی وێرانەخاکی شۆڕشگێران"دا و وەک شاهیدێک بە وردی نیشانم داوە، کە شێوازی حوکمرانیی (٣٠ ساڵە)ی کوردی و ئەو ئەزموونە، نەک شکستی خواردووە، بەڵکو یەکێک لە مۆدێلە هەر قێزەونەکانە و لێوانلێوە لە ستەمکاری و بێئابڕوویی سیاسی و گەندەڵی و کەوتنە گەورەکانی خستووەتە سەر خەرمانی ئەزموونە زۆر زۆر خراپەکانی حوکمڕانی لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. لە ڕاستیدا ئێستا گەورەترین خزمەت بە مێژوو و بە مرۆڤایەتی ئاگادارکردنەوەی گشت ئازادیخوازان و عاشقانی دادپەروەرییە لە جیهاندا، لە شکست و ناشیرینی و کەوتن و کەڵکەڵە ترسناکەکانی ئەم بەناو ئەزموونە. ئاگادارکردنەوەی جیهان لەو بێڕێزییە گەورەیەی لێرەوە و لەم جوگرافیایەدا کراوە و دەکرێ دژ بە مرۆڤ و دژ بە سیاسەت و دژ بە گشت پرەنسیپ و بەها مەزنەکان، دەبێت جیهان بزانێت کە  ئەم  بەناو ئەزموونە حوکمرانییە هیچ نییە جگە لە لاقەکردنی خودی بوون و ژیان لە لایەن چەند هێزێکی شاخاوییەوە. ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە: کێ دەستوور دەنووسێتەوە و بۆ کێ دەنووسرێتەوە؟ ئەم شکست و کەوتنە گەورەیە بە دەستوور چاک دەبێت؟ دەستوورێکیش ئەو بەناو ''سیاسەتمەدارنە'' بینووسنەوە، کە دامەزرێنەری گشت ئەو ئابڕووچوون و کەوتنانەن! ٢_ کەشوهەوای گشتی و فەزای گشتی و فەزای مەجازی لە لایەن هێزە ڕیاکتێڤ (ئیرتیجاعی)ی ئیسلامییەوە داگیر کراون، شەپۆلێکی سەلەفییەت و بیڕورای ئیخوانی باڵی بەسەر ژیانی ڕۆحی و کولتووری و ژیانی ڕۆژانەی هاونیشتمانیان لەم هەرێمەدا کێشاوە، کە بوغزێکە، ڕق و کینەیەکە، دژ بە ‌هەڵکردن (تسامح)، دژ بە پێکەوەژیان، دژ بە ئازادییەکان، دژ بە خودی کولتوور و مرۆڤ و تاک و ئازادی و هەر بەهایەکی ژیاری. ئیسلامگەراکان چ فەزایی گشتی و چ فەزای مەجازییان داگیر کردووە کە یەکێک لە بەرەنجامەکانی ئەم داگیرکارییە پووکانەوەی ماناکانی بوون و ژیانە، پووکانەوەی خودی ئازادی و خودی بیرکردنەوەیە، ئابڕووبردنی خودی ژیانە. نووسینەوەی دەستوور لەم کاتەدا بە لەبەرچاوگرتنی هەژموونی ئیسلامگەراکان و شکستی ''ناسیۆنالیزمی کوردی'' و شکستی بەناو ''ڕۆشنبیران''، دەستوورێکی لەو چەشنە دەبێتە بەیاننامەیەک یا ڕەچەتەیەک بۆ شکستەکانی دوایی و دەبێتە کۆت و زنجیرێک لە مل و دەست و قاچی نەوەکانی داهاتوودا، وەک ژەهرێک دەکرێتە خەڵاتی مرۆڤەکانی ئەم وڵاتە و دەبێتە ڕەچەتەیەک بۆ دامەزراندنی '' ئیمارەتێکی ئیسلامی'' لە چەشنی حوکمڕانییەکەی تاڵیبان لە ئەفغانستان و دەوڵەتی تیرۆریستی ئیسلامی لە سووریا و عێراق (داعش) و حوکمرانیی ئیسلامییەکان لە سۆماڵ و سودان (کە ئەمەی دواییان سی ساڵی ویست تا سودانییەکان خۆیان لە ئیخوانەکانی ئەوێ ڕزگار بکەن، ئەگەر ڕزگار کرابن!). ٣_ هەژموونی ''حیزبی کوردی'' بەسەر ژیانی کولتووری و سیاسی و ڕۆحی و ئابووریی ناو جڤاتی کوردی و دەستتێوەردانی لە گشت سێکتەر و کایەکانی ژیانی سیاسی و حوکمرانی، خۆی لە خۆیدا کارەساتێکی گەورەی ژیاری و کولتووری و سیاسییە. ئێستا حیزب بڕیاردەری هەموو شتێکە، یاسا، کولتوور، زمان، سیاسەت، ئیدارەکردنی بازاڕ، ژیانی کۆمەڵایەتی و ژیانی خێزان... جومگەیەک نەماوە لە ژیانی ئەم جڤاتەدا حیزب داگیری نەکردبێت، نەیشێواندبێت، لە پەلوپۆی نەخستبێت، داینەماڵیبێت لە گشت ماناکان. بەڵام خۆی چییە؟ حیزبی کوردی بەرجەستەبووی جەهلێکی موڕەکەبە لەم دەڤەرەدا، واتا نازانێت کە نازانێت. حیزبی کوردی لە هیچ شتێک نازانێت، جگە لە گەندەڵی و بێڕێزیکردن بە خودی جڤاتی کوردی، بەڵام وێرای ئەمەش ''مامۆستا'' و ''ڕابەری'' جڤات و گشت کایەکانە. هەر ئەمەشە مەرگەساتی جڤاتی کوردی. حیزبی کوردی نمایشکردنی نەخوێندەواری و بێکولتوورییە. ئێستا و لەم کاتەدا، ئەم دامودەزگا لێوانلێو لە بیرنەکردنەوە و نائاگایە لە سیاسەت، دێت و دەستوور دەنووسێتەوە. بۆ لیژنەی داڕشتنەوەی دەستوور کادرە نەخوێندەوارەکانی خۆی، واتا هیی حیزب دەنێرێت. ئێمە پێشتر شاهیدی ناو و کەسایەتییەکانی لیژنەکەی پێشووتر بووین، هەندێکیان لە ڕووی حەرفییەوە نەخوێندەوار بوون، وەک نوێنەرەکەی هێزێکی بەناو ئۆپۆزیسیۆن لەو کاتەدا. باشترینیان فاشیست بوو، کە نوێنەری هێزێکی ئیسلامی بوو، ئەو پیاوەی هەڕەشەی کرد کە ''دوو مزگەوت دەهێنمە سەر جاددە''، دژ بەو واژۆیانەی بۆ دەستوورێکی مەدەنی کۆ کرابوونەوە، کە ئەو لێدوانە گەورەترین سووکایەتی بوو بە مزگەوت و ئیمانداران، کەچی کەسێک ورتەی لێوە نەهات. بەڵگەیەکی دیکەی بۆچوونەکانمان ئەو گاڵتەجاڕییە بوو کە لە زانکۆی کوردستان_هەولێر (١٩/٥/٢٠٢١) وەک کۆمێدیایەک خۆی بەیان کرد. ئەکتەرەکانی ئەم گاڵتەجاڕییە بەناو ''سیاسییەکان'' بوون، بۆ هەزارەمین جار بە ئێمەیان گوت چ مەهزەلە و چ مەسخەرەیەکن و چ کۆمیدیایەکی بێ ڕازونیازن (بۆ ئەوەی جیایان بکەمەوە لە هونەری کۆمێدیای ڕەسەن)، شەکەرۆکەیەکیان نوکتەی دەگێڕایەوە، یەکێک لەو لێبۆکانە بە کردار سەرقاڵی تەمەلووق (ماستاوساردکردنەوە) بوو، بەڵام ترسناکترینیان ئەو ستەمکارە بوو کە دەیگوت ((دەستوور بۆ سەد ساڵ نانووسرێتەوە، هەر چوار ساڵ جارێک دەبێت بگۆڕدرێت)). (گەر هەڵەم نەکردبێت وا بزانم گوتی دەیگۆڕین)، ئێستا بەو ستەمکارە دەڵێم؛ دەستووری ئەمریکی ٢٣٢ ساڵ بەر لە ئێستا، لە لایەن کۆمەڵێک سیاسەتمەداری بلیمەتی شارەزای فەلسەفە و قانوون و شارستانێتیی یۆنان و ڕۆم و ڕێنسانس و ڕۆشنگەری نووسراوەتەوە. ئەو دەستوورە موعجیزەیەکی دونیای مۆدێرنە و تا ئێستا بە باشی کار دەکات، گەر چەپەکان بهێڵن لە ئایندەشدا ئیش دەکات. باوکانی دامەزرێنەری ئەمریکی (پێچەوانەی بەناو سیاسەتمەدارە گەمژەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، تیژبین بوون، بیرمەند بوون، چاویان لە ئایندە بڕیوە، بۆ چوار ساڵ دەستووریان نەنووسیوەتەوە و بە میزاجی خۆشیان نەیاننووسیوەتەوە). ئەوان مێژووی خۆرئاوایان خۆێندووەتەوە، فەلسەفە و فەلسەفەی قانوونیان خوێندووەتەوە، مۆدێلەکانی حوکمڕانییان خۆێندووەتەوە، یەکەم شت ویستوویانە ئەو میکانیزمانە دابڕێژن  بۆ ڕێگەگرتن لە ستەمکاریی ئایینی، هەروەها ڕێگەگرتن لە دیموکراسیی حەشامات، کە مۆدێلەکەی ئەسینایە. هاتوون سوودیان لە مۆدێلی ڕۆم وەرگرتووە، بە زیادکردنی ''سەنەت'' (ئەنجوومەنی پیران) بۆ مەجلیسی نوێنەران کە لە سەنەتدا زۆرینە ١+٥٠ نییە، بەڵکو ٦٧%ی دەنگەکانە، ئەوان یۆنان و ڕۆمیان خوێندووەتەوە، شارەزایەکی باشی سەدەکانی ناوەڕاست و مەحاکمی تەفتیش و زوڵمەکانی  ئایین بوون. ئاگاداری مۆنتسکیۆ و جۆن لۆک بوون، واتا شارەزای فەلسەفەی کلاسیک و مۆدێرن بوون، ئەوسا ١٢ ساڵ گفتۆگۆیان کردووە تا دەستوورێکی ٣ لاپەڕەییان نووسیوەتەوە. ئێستا ئەم شەکەرۆکانە کە هیچ یەکێکیان نە لە فەلسەفە، نە لە  قانون، نە لە  فەلسەفەی قانوون، نە لە مێژوو، نە لە مۆدێلەکانی حوکمڕانی ئاگادارن، دێن و ''دەستوور'' بۆ ئێمە دەنووسنەوە؟ بەڵام ئەو بەناو ''سیاسەتمەدارە''، کە ڕابردوویەکی ترسناکی هەیە، بۆ گوتی دەبێت دوای چوار ساڵ بیگۆڕین؟  بە ڕاشکاوی دەڵێم ویستی بڵێت: ''ئێمەی ئیسلامگەرا ئەو کاتەی بە تەواوی حوکمڕانیمان گرتە دەست، دەستوورەکە تووڕ هەڵدەدەین و لە شوێنی، شەریعەتی ئیسلامی کە ئامادە و ئەبەدی و ئەزەلییە، دادەنێین. کێش قسە بکات، بە شمشێر لە ملی دەدەین. کەواتە هیچ هەلومەرجێک لە ئێستادا و لە ئایندەیەکی نزیکیشدا لەبار نییە بۆ نووسینەوە دەستوور. لە هەمان کاتدا نابێت و کاری کردن نییە نووسینەوەی دەستوور بەم کۆمەڵە زۆمبییە بسپێرین (واتا کادرانی ئەحزابی کوردی و ئیسلامی). خاڵێکی جەوهەری کە نابێت لە یادمان بچێت، ئەویش ئەوەی کە ڕۆشنبیر و توێژەری شارەزامان نییە لە بواری دەستوور نووسیندا. ئەوانەی ئیدیعای ئەوە دەکەن کە شارەزای دەستوورن، هیچ شتێک دەربارەی فەلسەفە و فەلسەفەی قانوون نازانن، لەبەر ئەوەی حیزب بە تەنیا پەنا دەباتە بەر زۆمبییەکانی خۆی بۆ نووسینەوەی دەستوور، ئەمەش کارەساتی کارەساتەکان دەبێت و هیچی دیکە. با بپرسین کێ دەتوانێت لە لیژنەی نووسینەوەی دەستووردا بەشدار بێت؟ گەر ڕۆژێک بڕیار بێت دوای ڕەوینەوەی هەژموونی ئیسلامگەراکان و ڕەوینەوەی هەژموونی حیزبی کوردی، چاکترە بڵێم؛ کردنی '' ئەحزاب لە کوردستان'' بە حیزبی سیاسیی ناهەژمووگەرا، کردنیان بە حیزبی قانوونی، کردنیان بە دامودەزگای مەدەنی، داماڵینیان لە کەڵکەڵە فاشیستی و  ستەمکارییەکانی، کە تا گەردن نوقمی بوون، لەو هەلومەرجەدا نە لە دوور نە لە نزیک، نابێت کەسانی ''حیزبی'' لەو لیژنەیەدا بن. دەبێت کەسانێک کە پەروەردەکراون (educated)، لەسەر فەلسەفە مەشقیان دیبێت، فەلسەفەی سیاسی، فەلسەفەی قانوون، دواجار دەبێت شارەزای ئەو بەشەی قانوون بن، کە پەیوەندیدارە بە دەستوورەوە، لە پاڵ ئاشنابوونیان بە مێژوو و مێژووی حوکمڕانییەکان لە خۆرئاوا، بێگومان لە جیهانی ئیسلامیدا نموونەی پرشنگدار نییە، هەروەها دەبێت ئاشنا بن بە دەستووری کۆمەڵێک وڵات، لەوانە ئەمریکی، کەنەدی.  ئەرستۆ ئەو کاتەی ''دەستووری ئەسینا'' دەنووسێتەوە، کۆپیی ٨٩ دەستووری نووسراوی لە بەردەستدا دەبێت، ئەوسا دەستوورێک بۆ ئەسینا دەنووسێتەوە.  لە ئێستادا هیچ یەک لەو هەلومەرجانەی نین، نە لە ڕووی میزاجی گشتییەوە، نە لە ڕووی ڕۆشنبیری و کولتووری و فیکرییەوە، ئامادە نین. هەر لە بنەڕەتدا بیرکردنەوە لەم جڤاتە بە ئاستی مەحاڵ گەیشتووە. "تێگەیشتن" کە مەرجی بیرکردنەوەیە، لە هیچ کایەیەک لە کایەکاندا ئاسەواریشی نییە. دەی گەر بەنیازن کۆمەڵێک زۆمبی دەستوورتان بۆ بنووسێتەوە، فەرموون با زۆمبی دەستوور بۆ زۆمبی بنووسێتەوە.

سابیری سەندیکا ‎ ھەبوونی ھەڵبژاردن وەک مەرجێک بۆ بوونی دیموکراسی بەس نییە. زۆرجار ھەڵبژاردن لە لایەن ڕژێمە تۆتالیتارەکان ودیکتاتۆرەکان بۆ خۆشاردنەو لەژێر پەردەی دیموکراسی بەکارھێنراوە. ئەمەش بە چەندین ڕێگەی جۆراوجۆرە ڕوو دەدات: مێژوو شەرم لەکەس ناکات ژیان چایەکی تاڵە کردەوەکانیش شەکرە کەوچکە چاکەش بەدەست خۆتەوەیەوە تۆبڕیار دەدەیتبەتاڵی بمێنێتەوە یان شیرینی کەیت! حکومەت و حزب لە عێراق و کوردستان وا تێدەگەن کە ھاوڵاتیان لە دورگەی واق واقدەژن ئازادییەکەی سلێمانی لە زیندانەکەی هەولێر و دھۆک ترسناکترە هەر سیاسەتێك ئەخلاقی تێیدانەبوو ،وڵات وێران وهاوڵاتیان دەخاتە دۆزەخی زەمینەوە ،وەك ئەوەی لەكوردستان و عێراق هەیە .  ‏لەکاتی هەڵبژاردن لە کوردستانی عێراق تەزویر دەکەن، ویژدان دەکڕن و خەڵکیش دەترسێنن جاری واهەیە هەڵبژاردن بۆچەواشەکردن و  خۆڵکردنەچاوە بەزۆری زۆرداری  و بە پارە دەنگ بەخەڵک بدەیت، ئەمە کەی دیموکراسییە دۆخی ھەرێم وعێراق، پەیوەندی نێوان لایەنە سیاسییەکانی ھەرێم و ھەڵبژاردنەکانی داھاتووی عێراق پێویستە‎ ھەوڵەکان بۆ تێپەڕاندنیگرژی و ناکۆکییەکان و رەخساندنی زەمینەی دیالۆگی بونیادنەرانە لەسەر بنەمای لێکتێگەیشتن و بەرژەوەندی ھاوبەش کەسەقامگیری سیاسی، ئەمنی و کۆمەڵایەتی لێبکەوێتەوە. بڕیاروایە لە رۆژی ١٠ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵدا، هەڵبژاردنیپێشوەختەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەبچێت، كە بڕیاربوو لە ٦ی ٦ی حوزەیرانی ئەمساڵدا ئەنجامبدرێت، بەڵامحكومەتی عێراق بە هۆكاری تەواونەبوونی ئامادەكارییە پێویستەكان بۆ هەڵبژاردن، كاتەكەی دواخست.  ‎ نەگبەتیەکەی کورد لەوەدایە لەخەمی بەدبەختی خۆیدانیە " باشترە  بۆ زیندووەکانی ژیان بگریەین نەک بۆ مردووەکان.." بۆچارەسەرکردنی کێشەکان و گەیشتن بە رێککەوتن لەبارەی حکومڕانی لە ھەرێم و یەکخستنی ھێز و تواناکان ‎بۆ دروستکردنییەکڕیزی و کۆدەنگی نیشتمانی لەسەر ئەو پرسانەی رەھەندی نەتەوەیی و نیشتمانییان ھەیە.  ‎ ھەنگاوەشی گەڕاندەوە بۆ دروستکردنەوەی متمانە و ھاوسەنگی و شەراکەتی راستەقینە لە بڕیاردان و ئیدارەدان و گۆڕینیسیستمی سیاسی لە ھەرێم کە ئەمە خواستی ئەمڕۆی کۆمەڵانی خەڵکە. بڕیاره‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی به‌ڕێوه‌بچێت، له‌ بارودۆخێكیپڕ ململانێی ناوخۆیی و ئیقلیمی له‌و وڵاته‌، كه‌ ئێستا په‌رش و بڵاو و پارچه‌ پارچه‌یه‌، هه‌ڵبژاردنێك كه‌ چاوەڕێی هیچگۆڕانكاریی و ئاكامێكی ئەوتۆی لێناکرێت بۆ خەڵکی عێراق بە گشتی و بە تایبەتی ھەرێمی کوردستان، كه‌ ماوه‌ی‌ چەندینساڵه‌ به‌ده‌ست شه‌ڕی و ناڕه‌زاییه‌وه‌ ده‌ناڵێنن،لەکاتی هەڵبژاردن تەزویر دەکەن، ویژدان دەکڕن و خەڵکیش دەترسێنن.  ‎ لەلایەک رژێمی ئێران لە پێناو دانوسانەکان بەشێوەی ئاشکرا بە میلیشیاکان دەڵێت بوەستە و بە نهێنی دەڵێت موشکە هەڵبدە!،رژێمی ئێران دەھەوێت لە و رێگاوە دەرکردنی هێزە ئەمریکیکان لە تەواوی جوگرافیای عێراق بە جوگرافیای هەرێمیکوردستانیشەوە. ھەڵبژاردن لە کە بارودۆخی کۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگی لەخۆدەگرێت، کە ریگە بە هاوڵاتیان دەدات چارەنووسیسیاسی بە ئازادی و یەکسانی دیاریبکەن پرسی تەبایی و پێکەوەژیانی نێوان نەتەوە و پێکهاتەکان لە کوردستانی عێراق‎گرینگە لایەنە سیاسیەکانیعێراق لەگەڵ ئازادی رادەربڕین و پاراستنی بنەماکانی ئازادی و کەلتووری یەکترقبووڵکردن وپێکەوەژیانی ئاشتییانەیە.  پێستە لە عێراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی‎ ئەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی پاک و بێگەرد کە دووربێت لە دەستێوەردان ولەکاتی خۆیدا ئەنجامبدرێت و نەتەوە یەکگرتووەکانیش رۆڵی چاودێر ببینێت. بەڵام ئەگەر بیت و رێگه‌ نه‌دان به‌ رێكخراوه‌نێودەوڵەتییەکانیش بۆ چاودێریكردنی هه‌ڵبژاردنه‌كە، ئه‌وا هه‌م له ‌ناوخۆ و هه‌میش له‌سه‌ر ئاستی نێوده‌وڵه‌تی ره‌نگدانه‌وه‌ی‌ باشینابێت، چونكه‌ مه‌به‌ست لێی خۆڵكردنه‌ چاو و نیشاندانی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ گه‌لی عێراق و کوردستان، وه‌كو گاڵته‌جاڕی لێی ده‌ڕوانرێـت،ئه‌نجامه‌كه‌شی هاوشێوه‌ی‌ ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ ده‌بێـت كه‌ له ‌وڵاته‌ دیكتاتۆرییه‌كاندا دووباره‌ ده‌بنه‌وه‌، كه‌ تێیدا سه‌رۆك رێژه‌ی‌ زیاترله‌ ٪90 ده‌نگی هاووڵاتیان به‌ده‌ست دەهێنێـت.  پرۆسه‌ی‌ سیاسی له‌و وڵاته‌ و هه‌نگاونان بۆ كۆتایی هێنان به ‌ململانێكان، هیچ پێشكه‌وتنێكی به‌خۆوه‌ نەبینیووە و پێویسته‌ده‌ستوورێكی نوێ له‌و وڵاته‌ بنووسرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ چ جای ئه‌وه‌ی‌ ده‌بێت نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان سه‌رپه‌رشتی هه‌ڵبژاردنه‌كان بكات ورێكخراوه‌ نیودەوڵەتییەکانیش چاودێریی پرۆسه‌كه‌ بكه‌ن و پێوه‌ره‌ باڵاكانی شه‌فافیه‌تیش له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ره‌نگ بداته‌وه‌. گۆڕانکاری لەم هەڵبژاردنەشدا لە عێراق و کوردستان ئاسان نییە.... 

ئەنوەر کەریم     کۆمەڵێک پەرلەمانتاری دەرچوی ناوچەو لقەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان، لەدەستوری پارتیدا تەنها فێری ئەوە  کراون  ،  ئەوەی ماڵی بارزانی  وتیان  ئێوە دەبێت پابەندبن پێوەی،  لەبەرامبەردا ئیتر دەتوانن ژیان و گیرفانی خۆتان لەسەر بودجەی گشتی ووڵات پڕبکەن، هەرچەندە بۆشتان هەیە ڕەخنەی بچوک  لە پارتی بگرن و گرنگ نیە، بەڵام بەهیچ جۆرێک نابێت باسی ماڵی بارزانی بکەن، ئەمە گۆشە نیگای پارتییە بۆ دەستورو ئەبێت لەسەر ئەم ئەساسەش سەیری دەستوری وڵات بکەن. ئەو پەر لەمانتارە تەزویرانە  ئێستا  هاتون قسە لەسەر دەستوری هەرێم دەکەن،  ئاخر ئەم  پەڕلەمانتارانە کەلەهەناوی ئەو بۆچونەوە سەیری دەستور دەکەن، چۆن دەتوانن  لە فەلسەفەی دەستور تێبگەن و هەڵیبسەنگێنن  کە داوای ئەوەی تێاکرابێت پێویستە ئازادی ڕادەدەربڕین و سەروەری یاساو  جیاوازی  بیروڕاو جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ و جیاوازی ئاینی و  ئیسنیکی لەکۆمەڵگادا فەراهەم ببێت. هەزمکردنی ئەم پرسانە دوورە لەفکری ئەم پەڕلەمانتارانەوە،  ئێوەی بەناو پەرلەمانتار تەنانەت بەکارەکانی خۆشتان هەڵناستن، ڕۆژێک نەهاتن باسی ناشەفافی پڕۆسەی نەوت بکەن. رۆژێک نەبو باسی تاڵانی داهاتی مەرزەکانی  ئیبرا‌یم خەلیل و حاجی هۆمەران و  سمێڵکا بکەن،  ڕۆژێک  نەبو بوێری ئەوەتان هەبێت باسی  پێشێلکردنی یاسا بکەن لەم ووڵاتە دا،  ئێوەی پەرلەمانتاری حزبی تەنانەت هیچ کات جورئەت ناکەن باسی بەهەدەردان و گەندەڵی بکەن، کە هەرێمی کوردستانی تیادا نقوم بوە. بەڵکو کاری ئێوە ئەوەیە بەئاماژەی حزبی و لەکاتی پێویستدا هەموان بەدوای یەکدا، بەزمانێکیی  ئاست نزم و قسەی بازاری بکەونە پەلاماردانی نەیارو پەرلەمانتاری فراکسیۆنەکانی دیکە.   بەنمونە پەڕلەمانتارێکی پارتی کەلەرابردوادا بروانامەی تەزویرکردوەو لەکاتی خۆپیشانداندا تەقەی لەخۆپیشاندەران کردوە، تائێستا لەپەرلەماندا جوملەیەکی موفیدی نەوتوەو کارێکی نەکردوە بۆ سودو خزمەت و چاکەی گشتی، بەڵام کاتێک کەدێتە سەر پەلاماردانی پەرلەمانتارانی فراکسیۆنەکانی دیکە، هەمیشە ئامادەی پەلاماردانی نەیارەکانیەتی، وەک ئەوەی لەچەند رۆژی رابردوادا تەنها لەبەر ئەوەی پەرلەمانتارێکی گۆڕان گوتی ناهێڵین دەستور بەخواستی پارتی تێبپەرێت، ئەو هاوڕێ هاوشێوەکانی وەک کەسایەتیەکی موهەریج دێنە مەیدان و بەسەرجەمیانەوە بەزمانێکی ئاست نزمی بازاڕی دەکەونە پەلاماردانی پەرلەمانتارەکەی گۆڕان.     پرسی دەستور  و  گێرانەوەیەکی مێژووی  کاک نەوشیروان .   کاک نەوشیروان لەرابردوادا لەبارەی دەستورەوە دەڵێت:" لەسەردەمی شەری ناوخۆدا سێ جار پڕۆژەی دەستور   ئامادەکراوە بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام لە بەر ئەوەی سەرۆکایەتی  پەڕلەمان لە  دەستی پارتیدا بوو هەرگیز نەیانهێشت  دەستور تێبپەرێنرێت، بۆ ئەوەی سەدام  حسێن  لێیان  عاجزنەبێت".   کاک نەوشیروان دەشڵێت:"ئەو کاتەی کە خۆم یەکێک  بووم  لەوەفدی دانوستانکاری    یەکێتی نیشتمانی کوردستان ،   بۆ ڕاگرتنی شەڕی براکوژی  لە نێوان  یەکێتی و  پارتی  دا   لە  شاری پاریس،  ئەو کەسەی کە سەرپەرشتی  کۆبوونەوەکانی هەردوو لای دەکرد  پیاوێک بوو ناوی مێسیۆ دۆڕان  ڕاوێژکاری  دیبلۆماسی سەرۆک میترانی کۆچکردووی سەرۆکی  فەرەنسا بوو. سەرۆکی فەرەنسا پێشنیاری بۆکردین بۆ تەنزیمکردنی  بارودۆخی ناوخۆی خۆمان ،  ئیمە باشترین مامۆستاکانی  یاسایی  خۆمانتان بۆ  کۆدەکەینەوە  بە هاوکاری لەگەڵ  ئێوە  بۆ ئەوەی دەستورێک  بۆ هەرێمی کوردستان  بنووسرێت ، لەئیستاوە خۆتان ئامادەبکەن بۆ ئەوەی ئەگەر لە گەڵ سەدام حسێن ڕێکبکەون یان لە عێراقی  تازەدا   جێگای خۆتانبکەنەوە  تا وەک  وە سیقەیەکی دەستوری ڕێکو پێکتان بەدەستەوەبێت،   دیسانەوە ئەو کاتەش هەر نوێنەرەکانی پارتی و وەفدی پارتی  ڕازینەبوون  لەسەر ئەوەی  کە ئێمە دەستورێکمان هەبێت  هەر لەبەرخاتری ئەوەی دڵی سەدام حسین  لێیان نەیەشێت ".   زۆرینەکەی  پارتی لە پەڕلەمانی کوردستان    ئەوەی جێگای سەرنجە  پەرلەمانتارانی  دەرچوی  کۆلێجەکانی  ناوچەو لقەکانی پارتی  هەستیان نەکردوە کە بەتەزویر هەڵبژێراون و کراونەتە پەرلەمانتار، بەڵکو ئەوان لافوگەزافی تێپەراندنی دەستور لێدەدەن بەزۆرینە، لەکاتێکدا هەموان دەزانن ئەو زۆریینەیە چۆن بەدەستهاتوە لەهەڵبژاردندا، لەکاتێکدا حزبێک خاوەنی ئەم دەسکەوتانە بێت، ئەگەر تەزویرو دەستکاری ئەنجامی دەنگدان نەبێت چۆن دەبێتە زۆرینە؟ 1-     حیزبەکەیان خاوەنی 31 ئابە، کە دەبابەی  سەدامی خاوەن ئەنفال و کیمبارانی  هەڵەبجەو کوردستانیان  هێنایەوە  شاری هەولێری پایتەختی کوردستان . 2-       حیزبەکەیان بەرپرسن لە گرێبەستەکانی  سامانە سروشتیەکان  کە کەمترین داهات بۆ کوردستانیان دەهێنینەوە،  ناشەفافترین پڕۆسەیە لە پیشەسازی نەوت و گازدا لە جیهاندا .  3-      حیزبەکەیان دەستی  گرتوە بەسەر دەسەڵاتی  کوردیدا تائیستا 34 مووچەی پاشەکەوتکراو 12 مووچەی تەواو نەدراوی   فەرمانبەرانی  کوردستانیان لایە وە ئێستاش بە نایاسایی  بەڕێژەی لە 21% دەبڕێت لە موچەی موچە خۆرانی هەرێم ،  4-    ئەم حیزبە بەرپرسە لە  کوشتنی ڕۆژنامە نووسان و  زیندانیکردنی  ڕۆژنامنووسانی   دەڤەری بادینان  لەسەر  نووسینی کۆمێنتی فەیس بوک .   5-    ئەم حیزبە دەستی گرتوە بەسەر بازرگانی و بازاڕداو قۆرخیان کردوە و بەرپرسەکانیان بوون بە ملیاردلێرو ملێونێر چەندین جار لە میدیاکانی  جیهاندا ئاماژەیی پێدراوە.  6-     ئەم حیزبە  بەرپرسە لە هێنانی خواردنی ئێکسپایەرو  رێژەی سەرەتان  لەم ووڵاتەدا بەرزبۆتەوە.  7-     ئەم حیزبە دەستیان گرتوە بەسەرسەدان دۆنم زەوی کشتوکاڵیداو کردنیان بە باڵاخەنەو  کە ناڵی تەلەفیزۆنی کە تەنها ڕەوشتی کۆمەڵگا ناشیرین دەکات و کلتوری داگیرکەرانی کوردستان بڵاو دەکەنەوە، خاوەنی  کۆمپانیاکان بوون بەملیۆنێرو  ئاسایشی کشتوکاڵ  هەڕەشەی  لەسەرە  بەهۆی لەدەستدانی ئەو هەموو زەویەوە.   8-      گرنگترین  دوو  کەرتی پەروەردەو تەندروستی لە خراپترین  دۆخدایە و نەخۆشخانە حکومیەکان  بەرەو لە ناوچوون دەڕۆن. کەرتی پەروەردە  ئەوە کەس حەسوودی پێنابات.  9-    بە هۆی خراپ بەڕێوەبردنی ئەم هەرێمە لە لایەن ئەم حیزبەوە کوردستان کەوتۆتە ژێر  قەرزی 31.5 ملیار دۆلارە و بەموچەی  پاشەکەوتکراوانەوە.  10-      هەربە هۆی بڕیاری هەڵەی  ئەم حیزبەوە ڕیفۆراندۆمێکی شکستخواردوو کرا کە لە 51% خاکی کوردستان لەدەستدراوە کارەساتی  مرۆیی و ئابوری لێکەوتەوە . 11-      هەر بەهۆی خراپ بەڕیوەبردنی  ئەم هەرێمە لە لایەن ئەم  حیزبەوە  ئەوە هەشت ساڵە  بودجە ناچێتە پەڕلەمانەوە،  کەس نازانێت داهاتی ووڵات چۆن تەخشان و پەخشان دەکرێت و چۆن ناعەدالەتی لە دابەشکردنی داهاتدا لە جوغرافیای ناو هەرێمدا  دەکرێت.  12-      خراپ بەکارهێنانی بودجەی گشتی لە لایەن ئەم حیزبەوە  کە چەندین  پەیج و ساتیی  فەیکیان دروستکردوە ڕۆژانە دەبنە  هۆی قوڵبونەوەی کێشەکانی ناو كۆمەڵگا و یەکڕیزی کۆمەڵگا زیاتر لەیەک دەترازێنن . 13-     هەر بەهۆی ئەم حیزبەوە لەشکر کێشی تورکیا  بۆ ناو هەرێم بەردەوامەو  ئێستا تورکیا خاوەنی  38 بنکەی سەربازیە  لە ناو هەرێمدا .  14-     نە بوونی سەروەری یاسا کە چۆن لە کەیسی دەستگیراوانی بادیناندا، ناداد پەروەریەکی  گەورە  بینراو هەموو کونسڵخانەی  ووڵاتان هاتە سەر خەت و  دوای ئازادکردنیان دەکەن .  15-     هەفتەی رابردوو جنین  بلاسخارت نمایندەی  نەتەوە یەکگرتوەکان  زەنگی مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێم لێدا  هەر لەسایەی بەڕێوەبردنی ئەم ووڵاتە کە  کەسەرۆکەکانی پارتی بەڕێوەی دەبەن . 16-      هەر بە هۆی خراپ بەڕێوەبردنی ئەم هەرێمە لە لایەن ئەم حیزبەوە  گەنجانی ئەم ووڵاتە بێکارن و  ڕێژەی بێکاری لە بەرزترین ئاستدایە .    بۆیە ئەگەر بێتوو هەڵبژاردنێکی ئازادو رەوا بکرێت لە هەرێمی کوردستاندا، ئەوا کۆمەڵگە   خۆی دەزانێت کێ دەکاتە نوێنەری خۆی لەپەرلەماندا. ئەوە تەزویرە  کە ئێوەی نەخوێندەوار دەکات بەپەرلەمانتارو تەنها لەسەر قسەکردن لەسەر دەستور کەبەدڵی ئێوە نەبێت  بەزمانی بازاری و بەڕیز دەکەونە پەلاماردانی هاوکارێکی خۆتان.  هەرێمێک بەم هەمووکێشە ناوخۆیانەوە کە لەلایەن حیزبەکەی ئەو پەڕلەمانتارە تەزویرانەوە  بەڕێوە  دەبرێت، ئیتر کاتی ئەوەهاتوە بەزمانێكی ئاقڵانە تر قسەبکەن و داوای  ئەوە بکەن کە  دەستورێک  بۆ هەرێمێك  بنووسرێت کە هەموو مافەکانی هاوووڵاتیانی هەرێم بپارێزرێت ،  وەک گرێبەستێکی کۆمەڵایەتی لە نیوان هاووڵاتیاندا بێت.  جیاوازی  ڕەنگ و دەنگ و  بیروڕای جیاوازەکان بگرێتە خۆ نەک بەرژەوەندی  بنەماڵەی و  حیزبی بەرتەسک   لە بەرچاوبگرن ، بەم هەموو کێشەیە  ئەگەر ناتوانن ڕەخنە بگرن و نازانن پڕۆژەیەکی نیشتمانی پێشکەشبکەن ، لێبگەڕێن با دڵسۆانی ئەم ووڵاتە دەستورێک دابڕێژن کە ببێتە هۆی سەقامگیری هەرێم و ئاشتەوای کۆمەڵایەتی و پێشکەوتنی دیموکراسی و گەشەکردنی ئابوری  بە قازانجی نەوەکانی ئێستاو داهاتوو.       

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  عیراق له‌ كه‌ناری كه‌وتنێكی مه‌ترسیداردایه‌، نه‌ك له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی له‌ ڕووی ئابوریه‌وه‌ دۆخی خراپه‌ ، یان به‌ هۆی گه‌نده‌ڵی و به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی هه‌ژاری و نه‌بوونی خزمه‌تگوزاری و ته‌نانه‌ت بوونی میلیشیای چه‌كداره‌وه‌ ، له‌ به‌ر هه‌موو ئه‌مانه‌ نا ،له‌ به‌ر نه‌بوونی متمانه‌و بڕوا به‌ یه‌كتر كردن له‌ لایه‌ك و له‌ به‌ر ده‌ستوه‌ردانی ده‌ره‌كی له‌ لایه‌كی دیكه‌وه‌ ، ئه‌وه‌ جگه‌ له‌وه‌ی تۆمه‌ت دانه‌پاڵیه‌كتر ، یه‌كشكاندن ، تێكدانی په‌یوه‌ندی نێوان لایه‌نه‌كان و سه‌ركرده‌كان و هاونیشتمانیه‌كان بووه‌ به‌ بابه‌تێكی رۆژانه‌و خه‌ڵكانێكیش هه‌ن ئاسیاویان به‌م كاره‌ ده‌گه‌ڕێت و ئیشیان ئه‌وه‌یه‌ درزو كه‌لێن دروست بكه‌ن ، ئه‌وه‌ی جێی خه‌مه‌ ئه‌وه‌یه‌ پاره‌ش به‌م سیخوڕی و راپۆرتنووسیه‌ وه‌رده‌گرن . شیعه‌ له‌ ناو یه‌كترا متمانه‌یان به‌ یه‌كتر نیه‌ ، سونه‌ هه‌روه‌ها ، كوردیش له‌وان باشتر نیه‌ ، گروپه‌ جیاجیاكانی نێو یه‌ك حزب بڕواو متمانه‌یان به‌ یه‌كتر نیه‌ ،میدیاكان كار له‌ سه‌ر نه‌مانی ئه‌و متمانه‌یه‌ ده‌كه‌ن ، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی به‌شی زۆری میدیاكان كه‌وی بووی ئه‌م و ئه‌ون ، ئه‌وانیش بۆ پاشقوللێكدان و شكاندنی ئه‌وی تر كاریان به‌وه‌یه‌ ، یانی به‌شێكی زۆری ماڵپه‌ڕو په‌یج و ته‌نانه‌ت رادیۆو كه‌ناڵه‌كان ئیشیان به‌و هه‌راو تێكبه‌ردانه‌یه‌ ،له‌و بارو دۆخه‌دا نه‌كۆكه‌ره‌وه‌ هه‌یه‌ ، نه‌ كه‌س ده‌توانێ‌ كۆكه‌ره‌وه‌ بێت ، ته‌نانه‌ت له‌و ده‌مه‌یشڕا كه‌ پێكه‌وه‌ داده‌نیشن خه‌یاڵیان لای ئه‌وه‌یه‌ چۆن یه‌كتر له‌ چاڵبنێن . له‌ دۆخێكی ئاوادا ، له‌ بارو دۆخێكدا كه‌س رێگه‌ به‌وی تر نه‌دا قسه‌ بكات ، كه‌س ئاماده‌ نه‌بێت گوێ‌ له‌وی تر بگرێت ، هه‌موو به‌ گومانه‌وه‌ سه‌یری یه‌كتر بكه‌ن ، زۆر كه‌م هه‌بن گره‌و له‌ سه‌ر به‌یانی باشتر بكه‌ن و زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان گره‌و له‌ سه‌ر بردنه‌وه‌ بكه‌ن ، ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر له‌ سه‌ر حسابی له‌ ناودان و خنكاندنی ده‌نگی لایه‌نی دیكه‌ش بێت ، به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردن خه‌ڵك هه‌بن باسی بردنه‌وه‌ی پۆسته‌كان و وه‌رگرتنی ده‌سه‌ڵات بكه‌ن ، به‌رله‌ هه‌ڵبژاردن زمانی هه‌ڕه‌شه‌و كه‌واندنی یه‌كتر ده‌ستپێبكات ، ته‌زویرو ساخته‌ یه‌ك له‌ باشترین چه‌كه‌كانی ده‌ستی زۆربه‌ی لایه‌نه‌كان بێت بۆ بۆڕدانی یه‌كتر ، له‌ دۆخێكی ئاوادا ئومێدی هه‌ستانه‌وه‌ زۆر ئه‌سته‌مه‌ و ته‌نانه‌ت كاره‌كته‌ره‌ باش و خه‌مخۆره‌كانیش كه‌ زۆر كه‌مینه‌ن توشی نیگه‌رانی و نائومێدی ده‌بن.  بۆ ده‌ربازبوون له‌م دۆخه‌ شێواوه‌ ، دوو رێگه‌ له‌به‌رده‌مدایه‌و رێگه‌ی سێیه‌م بوونی نیه‌ ، یان ئه‌وه‌تا ئاشتبوونه‌وه‌و په‌یمانی شه‌ره‌فی ئاشتی به‌ستن ، یان ترازان و چاره‌سه‌رێكی دیكه‌ به‌و مانایه‌ی ماڵی شیعه‌ بۆ شیعه‌و سونه‌بۆسونه‌و كورد بۆكورد ، بۆ ئه‌مدوورێگه‌یه‌ش پێویسته‌ كۆمه‌ڵێك رێ‌ و شوێن بگیرێته‌ به‌ر، ئاشتی پێویستی به‌ گردبوونه‌وه‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی جیاوازیه‌ ناجۆره‌كان و ململانێكان هه‌یه‌ ، واته‌ پێویسته‌هه‌ر لایه‌نه‌ سه‌ره‌تا له‌ ناو خۆیاندا رێك بكه‌ون ، خۆیان كۆبكه‌نه‌وه‌ ، نوێنه‌رو قسه‌كه‌ری خۆیان دابنه‌ن و بێنه‌ سه‌ر مێزی گفت و گۆ ، بۆ نمونه‌ ئه‌و هه‌موو لایه‌نه‌ شیعیه‌ پێك ناكۆكه‌هیچ بوارێك نه‌ماوه‌ته‌وه‌ بۆ قسه‌ له‌ ته‌كا كردنیان ، ئه‌وان له‌ ناویه‌كدا دژو دوژمنی یه‌كن ،چ جای له‌ ته‌ك ئه‌وانی ده‌ره‌وه‌ی شیعه‌دا ،واته‌ یه‌كخستنه‌وه‌ی شیعه‌ به‌ جیا ، یه‌كخستنه‌وه‌ی سونه‌به‌ جیا، یه‌كخستنه‌وه‌ی كورد به‌ جیاو دواتر گفت و گۆ له‌ سه‌ر ئاشتی و هه‌ڵبژاردنی پاك و دیموكراسیه‌ت و ئاینده‌ی باشتر ، ئایه‌ ئه‌مه‌ دێته‌ دی ،ئه‌گه‌ر نه‌یه‌ته‌ دی قسه‌ له‌سه‌ر ئاینده‌ی باشتر ، هیچ مانایه‌كی نابێت و شتی ئاواش ڕوونادات . ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ ڕوونه‌دات پێویسته‌ بیر له‌ سیستمی كۆنفیدراڵی و پێكه‌وه‌یی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ بكرێته‌وه‌ به‌و جۆره‌ی كاتی خۆی جۆ بایدن پێشنیازی كرد ، ده‌كرێ‌ به‌غدا چه‌قی پێكه‌وه‌یی بێت و به‌ هه‌مان جۆری ئێستا سه‌رۆك كۆمارو نوێنه‌ری هه‌رسێ‌ كۆنفیدراڵیه‌كه‌و سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و وه‌زاره‌ته‌كانی ناوه‌ند هه‌بن و هه‌رێمه‌كانیش خۆ به‌ڕێوه‌به‌ری خۆیان هه‌بێت ، یان ده‌كرێت له‌ سه‌ر شێوازێك رێكبكه‌ون .