"مەدخەلی" چییە؟
2021-05-24 17:47:51
یاسین تەها
ناوێكە لە ئەدەبیاتی نەیارانیدا دەدرێتە پاڵ خوێندكارانو هەوادارانی شەرعزانو فەرموودەناسی سعودی (ربیع بن هادی المدخلی)، بەڵام ئەوان زیاتر خۆیان بە "سەلەفی مەدینە" یان هەر "قوتابخانەی سەلەفی" دەناسێننو ئەو ناوزەدكردنەیان قبوڵ نییە.
ئەم ڕەوتە لەبەرەنگاری تونددایە لەگەڵ گروپە ئیسلامییە "حەرەكی"و "جیهادی"و تەنانەت مەدەنییەكانییەكانیش، بەوپێیەی "سەرچاوەی حیزبایەتیو تەفرەقەن لە ئیسلامدا"، زۆر دژی شیعەیە وەك "گرۆیەكی گومڕاو سەلێشێواو"، لە كێشمەكێشی قوڵدایە لەگەڵ سۆفییەكان وەك "سەرچاوەی شیركو بیدعەو خورافیاتو پیرۆزكردنی گۆڕو شێخو مەشایخەكان".
ڕەبیع مەدخەلی خەڵكی شاری جازانی سعودیەیە (لەدایكبووی 1932) یە لەسەر سنوری یەمەن، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی فەرمودەناسی، لەزانكۆی ئیسلامی شاری مەدینە یەكێك بووە لەخوێندكارە سەرتەڵو هەڵكەوتووەكانی "محمد بن أمان الجامی" بەرەگەز ئەسیوبی (1931- 1996) كە بناغەدانەری شێوازی كاری خوێندكارەكەیو هەوادارەكانییەتی هەر لەبەر ئەوەش جارجار پێیان دەوترێت "جامی" یان "المدخلیە الجامیە".
چ محەمەد جامیو چ رەبیع مەدخەلی خوێندكاری بە ڕەخنە توندەكانیان لە نەیارەكانیان دەناسرێنەوە، هەردووكیشیان لەتانو پۆی گشتیدا وەك هەر بانگخوازێكی تری سەلەفی كار بۆ ساغكردنەوەو پەرەپێدانی ئەو تەرزە ئیسلامەتییە دەكەن كە راستەوخۆ كار بەئایەتو فەرموودەكان دەكات بەتێگەیشتنی پێشینە یەكەمەكانی ئیسلام، بەشێكی دانەبڕاو و درێژكراوەشە لە ڕەوتی سەلەفی محەمەد عەبدولوەهابو بەر لەویش زانای ناوداری ئیسلام ئیبن تەیمیە (شیخ الإسلام)و سەرجەمیشیان ئیلهام لە گیانی بەرەنگاریو فەتوا عەقیدەییەكانی ئیمام ئەحمەدی كوڕی حەنبەل وەردەگرن.
نزیكایەتی زۆر هەیە لەنێوان جامیو مەدخەلی لەگەڵ پەیڕەوانی ئاینزای حەنبەلی، بەڵام ئەوان بەتەواوی خۆیان نابەستنەوە بەهیچ یەكێك لە ئاینزا فیقهییەكانی پێشەواو شەرعزانە ناسراوەكانی جیهانی ئیسلام (ئەبو حەنیفە، مالیك، شافیعی، ئەحمەد)، هەر ئەمەش لەزۆر جێگا تووشی كیشەی كردونەتەوە بەتایبەت لەو شوێنانەی كە تەقلید بەپێویست دەزانن بۆ گەشتن بەراستییە شەرعییەكان، یان لەپەرستشدا پەیوەستن بەنێوانگرەوە بۆ گەیاندنی نزاو رازو نیازی خۆیان بەخودا.
دەركەوتنی هەرە بەرچاوی دیدەكانی (جامیو مەدخەلی) دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی نەوەدەكانو شەڕی ئازادكردنی كوەیت (گەردەلولی بیابان). لەودەمەدا زانا ناسراو و بەناوبانگەكانی سەلەفی (ابن باز، العثیمین) و زاناكانی تری ئەندام لە "دەستەی گەورە زانایانی سعودی- هیئة كبار العلماء"، ڕێگای پشت بەستن بە سوپای ئەمەریكایان دا بۆ بەرەنگاربونەوەی رژێمی سەدام، لەبەرانبەریشدا هەندێك لە كەسەیاتیو بانگخوازە سەلەفییەكانی تر ئەم كارەیان بەحەرامو قەدەغەشكاندن لەقەڵەمدا، لەم نێوانەشدا ڕەبیع مەدخەلیو خوێندكارەكانی، كەوتنە بەرگرییكردن لە هەڵوێستی زاناكانی "دەستەی گەورە زانایان"و لەهەمان كاتدا بەگژاچونەوەی ئەوانەی لەگەڵ ڕاكەیاندا نەبوون ئەوكات (سلمان العودة، سفر الحوالي، عائض القرنی، ناصر العمر) دیارترینیان بوون.
لەپاش بەرگریكردن لە هەڵوێستی دەوڵەتو دەزگا ئاینییە فەرمییەكەی (هيئة كبار العلماء) مەدخەلییەكان دەستخۆشیو ستایشی دەسەڵاتدارانی سعودیەیان بەدەستهێناو هەموو ئەو بۆشاییانەشیان پێ پڕكرایەوە كە لە زانكۆو مزگەوتەكاندا بەهۆی زیندانیكردنو دورخستنەوەو پەراوێزخستنی سەلەفییە ناڕازیو حەرەكییەكان درستبوو، بەتایبەت ئەوانەی لە ئیخوان موسلیمینو بزاڤە جیهادییەكانەوە نزیك بوون، بەم هۆیەشەوە توانیان باڵ بكێشن بەسەر زۆربەی دامەزراوە ئاینییەكانی وڵاتی هەردوو حەرەمە پیرۆزەكەی ئیسلام.
ڕەوتەكە لەژێر خێمەی گەورە زانا ناسراوەكانی سعودیە كاریانكردووە كە لەو سەردەمە (ابن باز)و (العثیمین)و پێش ئەوانیش (محمد ابراهیم)و كۆمەڵێك زانای تری هاوچەرخ بوون، بەڵام لە میكانیزمی بەرەنگاربوونەوەو شێوازی كاردا جۆرە تایبەتمەندییەكی ئەوتۆیان وەرگرتووە كە بەتەواوی لە بۆتەی ڕەوتی قوتابخانەی سەلەفی سعودی باوی دێریندا نەتوێنەوە.
لە بابەتە كەلامییەكانی عەقیدەدا، مەدخەلیو خوێندكارەكانی شوێن پێ هەڵگری عەقیدەی ئەهلی فەرموودەن، بەڵام لەوەدا لە بانگخوازە سەلەفییەكانی پێش خۆیان جیاوازن كە لە هەڵسەنگاندنی كەسایەتیو گروپەكاندا بڕێك جەخت لە زەقكردنەوەی كەموكوڕیی بەرانبەر دەكەنەوەو خۆیان لە باسكردنی باشەكان دەبوێرن، ئەمەش بەپێشهاتێكی تازە دەدرێتە قەڵەم لە زانستی (جرح و تعدیل)و ئەوە شتەی كە لەشەریعەتدا پێیدەوترێت (فقه الموازنات).
لە بیری سیاسیدا بەتەواوی وابەستەی (ولي الأمر)نو ڕێگە بە بەرهەڵستیكردنیان نادەن بەهیچ جۆرێكو لەژێر هیچ پاساوێكدا، لەمەشدا لەگەڵ زۆربەی ڕەوتە دێرینەكانی ناو ئاینزای سوننەدا كۆكن كە دەرچوونو شۆڕش بە گۆبەنو هۆكاری پەرتەوازیی لێك دەدەنەوە لەو جێگایانەی كە فرمانڕەوای موسوڵمان هەبێت ئیتر با هەر كەموكوڕیو خراپەیەكیشی هەبێت.
دروشمی سەرەكیی كاركردنیان بەشێوەی سەرەكی بریتییە لە "پاڵفتەكردنی عەقیدەو پەرستشەكان لەهەر چەشنە زیادەیەكی لكێنراو"، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پێیانوایە خۆسەرقاڵكردن بەسیاسەتەوە پەیوەندیی ئەوتۆی بەدینەوە نییە". هەر لەبەر ئەمەش زیاتر لە بانگەوازی ئاینیدا چالاكنو هیچ ئامادەییەكیان لە كایەی سیاسیدا بەمانا باوەكەی نییە.