د. كامەران مەنتك یاخود پڕۆسەی سەرلەنوێ دابەشكردنەوەی كوردستان!؟ خوێندنەوەیەك بۆ هێرشەكانی توركیا بۆسەر باشووری كوردستان  بەگوێرەی مادەی سێیەمی رێكەوتننامەی لۆزان، بڕیاردا هەردوو وڵاتی ئێراق و توركیا بەیەكەوە رێككەون بۆ دیاریكردنی سنووری نێوانیان، ئەگەر نەگەیشتنە هیچ رێككەوتنیك، بابەتەكە بدەنە دەست كۆمەڵەی گەلان. دوای ئەوە بەگوێرەی رێكەوتننامەی ئەنقەرە هێڵی برۆكسل، وەك سنوورێك دیاریكرا، كە لەسێگۆشەی سوریا- ئێراق- توركیاوە دەست پێدەكات بۆ سێگۆشەی توركیا-ئێراق- ئێران. توركیا ململانێیی لەسەر ئەوەبوو، كە هێڵی برۆكسلیش بكەوێتە ناو چوارچێوەی وڵاتەكەی و سنووری ئێراق و لە خوار هێڵی برۆكسلەوە دەست پێبكات، واتە هەموو ئەوناوچە شاخاویانە بخاتە سەر توركیا، كە لە باكوری زاخۆوە دەست درێژدەبێتەوە تا دەگاتە مەتیناو لەوێشەوە بۆ باكووری رواندز، واتە رواندز دەكەوێتە ژێر هێڵی برۆكسل. بەڵام دواتر دەمی توركیا بە پشكی 10% نەوتی ئێراق بۆ ماوەی 25 ساڵ چەوركرا و ناچار بوو لەژێر فشارەكانی بەریتانیا بەهێڵی برۆكسڵ رازیبێت. دوای هەڵوەشانەوەی بلۆكی رۆژهەڵات و دروستبوونی هەرێمی كوردستان، توركیا پێ بە پێ هەنگاوی نا بۆئەوەی ئەو ناوچەیەی پێشتر وەك هێڵی سنووری داوای دەكرد،  بەزیادەوە بە وڵاتەكەی بلكینیتەوە. لە سەرەتادا نەخشەی دوای نەمانی سیستەمی دوو جەمسەری و قۆناغی تاكجەمسەری ئەمریكی،  وا دەهاتە بەرچاو، كە ئێراق هەڵدەوەشێتەوە،  پڕژەی جیهانگەرایی ئەمریكاش كاری بۆ هەڵوەشاندنەوەو سەرلەنوێ داڕشتنەوەی نەخشەی هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرد، بۆیە توركیا كاری بۆ ئەوە دەكرد، هەموو هەریمی كوردستان، بخاتە ناوسنووری توركیا، واتە دەتوانین ستراتیژی توركیا بۆ ئەو ناوچەیە لەدوو خاڵی سەرەكی كۆبكەینەوە: 1- گەڕاندنەوەی هەموو ئەو ناوچەیەی، كە لەدوای ساڵانی نەوەدی سەدەی بیستەمدا كەوتە ژێر هەژموونی ئەو، واتە ئەوەی دواتر پێی دەگوترا دەڤەری زەرد بۆ سەرتوركیا تا ئەو خاڵەی، هەژموونی ئێران تیایدا دەستی پێدەكرد، لەبەرئەوەی ئێمە دەزانین دوای راپەڕین و لەرێگای شەڕی ناوخۆوە هەرێمی كوردستان بەسەر دوو ناوچەی هەژموونی دابەشكرا(ناوچەی سەوز) هەژموونی ئێران و (ناوچەی زەرد) هەژموونی توركیا، واتە بەشێكی گرنگ لەویلایەتی مووسڵ بگەڕێنێتەوە بۆ سەر توركیا. ئەو هەنگاوەشی بە یەكەم شەڕی گەورەی ناوەخۆی كوردی، كە بەناوی حكومەتی هەرێمەوە لەژێر شەرعیەتپێدانی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ پارتی كرێكارانی كوردستان لە 5\10\1992 دەستیپێكرد، دوای ئەوە توركیا وردە وردە هاتە پێشەوە، دوا چەقی پڕگاڵەكەی توركیا زینی وەرتێ بوو(مانگی نیسانی 2020)، بۆئەوەی ئەو ناوچەیەی لە سنوورەكانی توركیاوە درێژدەبێتەوە تاوەكو دەگاتە زینی وەرتێ بەیەكەوە ببەستێتەوە. دەبینین دوای كێشەی زینی وەرتێ، هێرشەكانی توركیا بەدرێژایی ئەو ناوچە سنووریەی لە سنوورەكانی توركیا لە زاخۆوە تا دەگاتە زینی وەرتێ چڕ ترو گەرمتر بووە. 2- گەڕاندنەوەی ناوچەسنووریەكان و هەمواركردنەوەی سنووری نێوان ئێراق و توركیا بۆ خوار هێڵی برۆكسڵ، واتە ئەوەی توركیا لەساڵی (1924-1925) داوای دەكردو دواتر لەژێر كاریگەری خاوەی پشكی 10% نەوتی ئێراق بۆ ماوەی 25 ساڵ، كە تا ساڵی (1925) خایاند، بە خەتی برۆكسڵ رازی بوو. تا ئێستاش ستراتیژی توركیا لە دەوری ئەو خاڵەدا دەخولێتەوە و دەیەوێت حالەتێكی دیافاكتۆ دامەزرێنێت، بۆئەوەی بەگوێڕەی گۆڕانكاریەكان و هەمواربوونەوەی سیستەمی نوێی جیهان و هاوسەنگی هێزی جیهانی، ئەو بڕیاری خۆی بدات. دیارە لە ئێستادا ئێمە لەكۆتایی قۆناغێكی ئێجگار هەستیار دەژین و واپێدەچێت هەمدیس سازشەكان لەسەر حیسابی مەسەلەی كورد دەبن، بۆیە توركیا هەنگاوەكانی خێراتركردووە و هێرشەكانی چڕتر كردۆتەوە، دەیەوێت كاتێك رێككەوتن لەسەر داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەكە دەكرێت، ئەو داشی سواربێت و مەرجەكانی خۆی بسەپێنێت، كە ئەمەش لە چەند ئەگەرێك زیاتر بەخۆوە ناگرێت: 1- فراوانبوونی چوارچێوەی شەڕەكان و هەڵوەشانەوەی ئێراق، ئەوكاتە ئەو بەئاسنی دەتوانێت راستەوخۆ كۆنترۆڵكردنی دەڤەری زەردی هەرێمی كوردستان رابگەیەنێت. كە ئەم ئەگەرە لە ستراتیژی ئۆراسی روسیا نزیكترە، كە دەیەوێت شوینەواری قۆناغی مۆدێرنیتەو نەخشەی مۆدێرنیتە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی بەتەواوی هەڵبوەشێنیتەوە قۆناغی ئیمپراتۆریاكان، (ئیمپراتۆریای عوسمانی نوێ و سەفەوی نوێ)، كە لەژێر جڵەو هەوساری خۆیدا بن زیندوو بكاتەوە، كە ئەمە بەروونی لە پەیوەندیەكالنی روسیا لەگەڵ هەریەك لەئێران و توركیا بەدیاردەكەوێت، تەنانەت بۆ ئەوەی ئەو دۆخە نوییە بسەپێنیت، كار بۆ ئەوە دەكات هەردوو وڵات لەژێر سەرپەرشتی و كۆدی ئەودا ببنە خاوەنی چەكی ئەتۆمی. 2- ئەگەر بێت و شەڕەكە بوەستێت و لایەنە جیهانیەكان لەسەر ناوچەی هەژموونی خۆیان ریككەون، ئەو كاتە توركیا بەلایەنی كەم  هێلی برۆكسلی خستۆتەوە ژێر دەسەلاتی خۆی و داوای هەموار كردنەوەی سنوورەكانی دەكات بۆ خوار خەتی برۆكسل، وەك ئەوەی لەساڵی (1924-1925) داوی دەكرد. شایەنی ئاماژە بۆ كردنە ئەو خەتە هەموو ئەو ناوچانە دەگرێتەوە، كە ئێستا پارتی كرێكارانی كوردستانی تیا باڵادەستە(سەیری نەخشەی خوارەوە بكە). دیمەنی كۆی رووداوەكان وانیشان دەدات، كە هاتنەدی پێشبینی ئەگەر دووەم بەهیزتر بێت، لەبەرئەوەی ئێستا جۆرە ریككەوتنێكی هەرێمی هەستی پێدەكرێت بۆ ئەو رەفتارانەی توركیا، لەبەرئەوەی سەرباری ئەوەی توركیا ئەو بەشەی باشووری كوردستانی نەك هەرداگیر دەكات، بگرە وا سووتماكیشی دەكات،  لەكاتیكدا نە ئێراق و نە ئێران و نەهیچ دەوێەتێكی تری رۆژئاوایی نە هیزە ئۆراسیەكان (روسیاو هاوپەیمانەكانی) دەنگیان لیوە نایەت، واتە جۆرە رێككەوتنێك بەدیدەكرێت لەنێوان ئەمریكاو ئەوروپا، لەگەل روس و ئەوانەی لەبەرەی ئەودان، ئەگینا ناچێتە ئاوەزەوە ولاتیكی ئەندام لە هاوپەیمانی ناتۆ، بەوشێوە ولاتیك داگیربكات و تاوانی جەنگ ئەنجام بدات، لیی بێدەنگ بن و هیچ پەرچەكرداریكیان نەبێت، وادیارە ئێراقیش بە ئەگەری دووەم رازیە، چونكە لەماوەی رابردوودا بەشێكی زۆر لە سیاسەتمەدارانی ئیراق راشكاوانە داوای جیابوونەوەی هەرێمی كوردستانیان كردوە بەو نەخشەیەی، كە ئەوان خۆیان دەیانەوێت، واتە بە بێ  ئەو ناوچانەی، كە جێگای داخە بە ناوچە دابڕێنراوەكان و ناوچەی م140 ناو دەبرێت، لەبەرئەوەی ئەوانیش پێیان وایە ئەو ناوچەیە جگە لەكێشە هیچی تری بۆ ئێراق نیە. تەنانەت واپێدەچێت سەركردایەتی باشووریش بەو دۆخە نوێیە رازی بووبێت، لەبەرئەوەی ئەوان هەمیشە كارتی چوونە پاڵ توركیایان وەك كارتێكی فشار بۆ سەر ئێراق هەژمار كردووە، لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا زۆرجار بانگەشەیان بۆ ئەوە كردووە، كە لە ئەگەر باشووری كوردستان بە توركیا بلكێنرێتەوە، زیاتر خزمەتی مەسەلەی كورد دەكات، لەبەرئەوەی بەشێوەیەك لە شێوەكان واتای یەكگرتنەوەی دوو پارچەی كوردستانەوە توركیاش لە ئێراق باشترەو دەوازەیەكیش لەبەردەم كورد بۆ ئەوروپا دەكرێتەوە، كە دیارە ئەمە ساویكەییەكی سیاسی و تنەگەیشتنیكی قوولە لە ستراتیژی دەوڵەتان. جێگای داخی كاركردنی بەشێكی هێزە كوردیەكانیش، بەتایبەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، كە گەورەترین سنووری لەگەڵ توركیا هەیە بەو ئاڕاستەیە بووە، تازە خەریكە لە ستراتیژی توركیا تێدەگەن و لێوی خۆیان دەگەزنەوە، بەڵام دوای چی!؟  شایەنی باسە جگە لە هەمواركردنەوەی سنوور وەك ئەوەی توركییا دەیەوێت، كە واتای قۆناغێكی تری دابەشكردنەوەی كوردستانە، كە ئەمجارەیان سنوورەكان بەشێوەیەكی وا دادەڕێژنەوە، هیچ بواریكی بەرگریكردن بۆ كورد تیا نامێنیتەوە، واتە گەورەترین دۆستی كورد، كە چیاكانە لێی دەسەننەوە، ئەو كاتە چیاكان نەك هەر دۆست نامێنیتەوە بەڵكو دەبنە گەورەترین دوژمنیش، چونكە راستە چییاكان پەسارێكی باشن بۆ بەریگریكردن بەڵام ئەگەر كەوتە بەردەستی دوژمن، رۆڵیكی ریك پێچەوانە دەبینێت و رزگاركردنی ئاسان نیە. بەم چەشنە قۆناغی دوای ئەو داگیكردنە دەستپێدەكات، كە قۆناغی گۆڕینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچە سنووریانە، بەمەش لە قووڵایی ستراتیژی دوواوەی بەشەكانی كوردستان پڕۆسەی گۆڕینی دیمۆگرافیاكە دەست پێدەكەن و تورك و عەرەب و خەڵكانی تری ناكورد نیشتەجێ دەكەن، كە پێشتر ئەو گۆڕینی دیمۆگرافیایە تەنیا لەو سنوورانەوە دەگوزەرا، كە دەكەوتە نیوان كوردو دەسەلاتە مەركەزیەكان. كە ئەمەش واتای ئەوەیە كوردستان دەكەوێتە نێو بەرداشی دوو پڕۆسەی گۆڕینی دیمۆگرافیاوە، واتە كوردستان سەرلەنوێ لەخاچ دەدەنەوە.

سلێمان سەبری  لە دوای دروست بوونی ھزری سیاسی و کایەی سیاسی و دەسەڵاتی سیاسی، پارتە سیاسیەکان بە شێوازی کۆن و نوێ ھاتنە کایەوە لە کۆمەڵگا ڕۆژئاواییەکان وەک ئامرازێک بۆ ئاراستە کردنی کۆمەڵگا و پرۆسەی سیاسی بە شێوازێکی تەندروست! واتا لە کۆمەڵگا ڕۆژئاواییەکان بە تایبەت کۆمەڵگا دیموکراتیەکان، پارتە سیاسیەکان ئامراز بوون بۆ ئاراستە کردنی کۆمەڵگا و پرۆسەی سیاسی نەک ئامانج! ئەگەر باسی ڕۆل و دامەزراندنی پارتە کوردییەکان بکەین لە لەو بەشەی کە لە ژێر دەستی عێراقدایە (باشوری کوردستان) لە دوای دروست بوونی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی ١٩٢١ کۆمەڵێک پارت دروست بوون سەرەتا بە ئامانجی ئەوەی کە ببنە ئامرازێک بۆ دەستەبەرکردنی مافە نەتەوییەکانی کورد ھەر پارتێک لەسەر کۆمەڵێک بەھا و پڕێنسپ دامەزرا! بۆ نموونە پارتی دیمکراتی کوردستان لە ساڵی ١٩٤٦ دامەزرا، یەکێتی نشتیمانی کوردستان لە ساڵی ١٩٧٦ دامەزرا، ئەگەر باسی ئەو دوو پارتە سیاسیە بکەین لە باشوری کوردستان(کوردستانی عێراق) کە ڕۆلێکی بەرچاویان ھەبووە لە ئیدارەدانی کوردستان لە دوای ساڵی ١٩٩١ بەڵام ئایا ئەو رۆلە باش بووە یان خەراب؟ دوای ساڵی ١٩٩١ پارتی و یەکێتی ھەڵبژاردنیان کردوو دوای ماوەیەک شەڕی ناوەخۆیی دروست بوو دواتر قۆناغی ئاگربەست ، دوای ڕێکەوتنی ئاشتی! لە دوای پڕۆسەی ئازادی عێڕاق و کۆتایی ھاتنی ڕژێمی دکتاتۆری سەدام، پارتی و یەکێتی رۆلی زیاتریان پێ درا لە لایەن ئەمریکا و بەریتانیا و فەڕەنسا( ھاوپەیمانان) لە دروست کردنی حکومەتی نوێی عێراق و پڕۆسەی سیاسی! بەڵام تاکو ئێستا ئەو دوو پارتە سەرکەوتوو نە بوون چ لەسەر ئاستی دەرەوە بۆ زیاتر ناساندنی کێشەی کورد بە جیھانی دەرەوە، باشترین نمونە نەیان توانی لە ساڵی ٢٠١٧ قەناعەت بە کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بێنن بۆ ئەوەی ھەر ھیچ نەبێ دژایەتی ڕیفراندۆم نەکەن! لەسەر ئاستی ناوەخۆش کوردستان لە کاتی ئێستادا بە کۆمەڵێک قەیرانی قوڵ تێدەپەڕێ گرینگترینیان قەیرانی ئیدارەدانی ھەرێمی کوردستانە! چونکە ئێمە ناتوانین بڵین قەیرانی دارایمان ھەیە!لەبەر ئەوەی کوردستان بە ڕادەیەکی باش دەوڵەمەندە لە ھەموو ڕوێکەوە! ئەو قەیرانەی ھەیە قەیرانی گەندەڵی و بەھەدەر دانی سامانی نشتیمانیە! لە لایەن کۆمەڵێک کار بەدەستی ھەردوو پارتە دەسەڵات دارەکەدا! کەواتە ئەگەر سەیر بکەین پارتی سیاسی لە پرۆسەی سیاسی ھەرێمی کوردستان ئامانجە بۆ بەرژەوەندی کۆمەڵێک کەس نەک ئامراز! وە پارتە سیاسیەکانی ھەرێمی کوردستان نەیان توانیوە رۆلیکی ئیجابی ببینن لە ئاراستە کردنی کۆمەڵگا بە شێوازێکی تەندروست! وە ھەروەھا نەیان توانیوە وەکو پێویست ئاسایشی نەتەوەیی بپارێزن لەبەر بەرژەوەندی حزبی خۆیان! بەڵکو پارتی و یەکێتێ زیانی گەورەیان داوە لە ئاسایشی نەتەوەیی ھەرێمی کوردستان! بەوەی پارتی لەبەر بەرژەوەندی بازرگانی خۆی و دژایەتی پەکەکە، رێیخۆشکردووە بۆ تورکیا کە ھەژموونی سەربازی و ئابووری گەورەی ھەبێت بەسەر ھەرێم، یەکێتیش لەبەر بەرژەوەندی خۆی و دژایەتی پارتی، ڕێیخۆشکردووە ئێران زۆنی سەوز بکاتە بازاڕێکی سەرەکی بۆ شمەک و ھەژموونی کلتوریو سیاسی خۆی!    * قوتابی ماستەر لە زانستە سیاسیەکان

شوان سدیق: ئیتاڵیا ڕۆژی ١١ی ئایار لەکاتی گەیشتنی ژمارەیەک کۆچبەر بۆ دوورگەی لامپێدوسیای ھەرێمی سیچیلیای ئیتاڵیا. گەنجێکی ئیتاڵی لەنزیک کۆچبەرەکان ھاواری دەکرد "ئێوە بۆچی ھاتوون بۆ ئێرە؟ "ئێمە خۆمان کێشەی زۆرمان ھەیە، پێویستە حکوومەت ئەم ھەڵەیە ڕاست بکاتەوە ڕێگەندات ئێوەی کۆچبەر بێنە ئیتاڵیا". ئەم گرتەڤیدیۆیە بەردی دەکرد بەئاو ھێندە ئازاربەخش بوو کەسانێکی زۆریش وەک پشتیوانی کۆمێنتیان بۆ ئەم گەنجە دەنووسی. بەڵێ ئەمە کۆچبەریە خەڵکی ئیتاڵیا نان لەگەڵ کۆچبەران و بێگانە لەت دەکەن، بەڵام دیارە ھاتنی زۆری کۆچبەرو کێشەی کۆمەڵایەتی و قەیرانی ئابووری بەھۆی کۆرۆناوە بارودۆخەکەی پێچەوانە کردۆتەوەو خەڵکی لە کۆچبەر و بێگانە وەڕەس بوونە! بەبۆچوونی من، ھەرکەس ھانی ھاوڕێ و ھاونیشتمانیەکەی بدات بۆ کۆچکردن، ھانی دەدات بۆ ئەوەی ئەم مرۆڤە بکەوێتە نێو جیھانێک بەرپرسیاریەتیەکی قورسی دەکەوێتە ئەستۆ تا خۆی دەدۆزێتەوە.. کۆچبەری ئەزموونێکی تاڵە، ژیان لە کۆچبەری و مەنفان ھیچ مانایەک بۆ مرۆڤ نایەڵێتەوە شانازی بەخۆیەوە بکات. دەبێ ئەو مرۆڤە شەو ڕۆژ بخاتە سەر یەک سەرلەنوێ شانازی بۆ خۆی دروست بکات، بەڵام ئایا زوو دەرفەتی ئەوەی بۆ دەرخسێت ئەم مرۆڤە ھەڵبستێتەوەو گەشە بکات، بگەڕێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی من دەڵێم نەخێر زۆر قورسە! کۆچبەر پێی نایە نێو خاکی مەنفا خاڵی دەبێتەوە پێویستە سەر لەنوێ خۆی دروست بکات، چۆن خۆی پێ دەگەیەنێ ئەمە ئەرکێکی قورس و بابەتێکی دیکەیە بەڵام دەبێ ئەو پرسیارەیش لە خودی کۆچبەرەکە خۆی بکرێت.. پرسیارە جدیەکە ئەمە ئایا دەرفەتی خۆ پێگەیاندنی کۆچبەری نایاسایی لە ئێستەدا ماوە لە ڕۆژئاوا؟ تاچەند کۆچبەر لەم زەمەنە نوێیە دەتوانێ خۆی بدۆزێتەوە؟ من چەند خاڵێک ڕوون دەکەمەوە. یەکەم: پێویستە وەکو دەستپێکی ژیانی ئەو کۆچبەرە مافی مانەوە_ئیقامەی ھەبێ بۆ ئەوەی بتوانێ ژیانێکی ئاسایی بژی. دووەم: ئیقامە بۆ کۆچبەران زۆر قورسەو ڕەوشی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست گۆڕاوە، جەنگ لە عێراقیش نەماوەو داعشیش نییە. ئەی کۆچبەری کورد دێتە ڕۆژئاوا چی دەڵێت؟ پاشان کۆچبەری کوردی باشوور کۆچبەری سیاسیش نین، ئەوان ناتوانن بەگەیشتنیان بەڕۆژئاوا خەیاڵ و فیکریان لای وڵات و کوردستان نەمێنێ و خۆیان بۆ ئێرە تەرخان بکەن! پاشان، کۆمەڵێک بابەت ھەیە نابنە جێگای متمانە بۆ ئەوەی کۆچبەر مافی پەنابەری وەربگرن، بەتایبەتی کێشەی بێکاری و ئابووری و نەبوونی دەرفەتی کار! وڵاتە ڕۆژئاواییەکان ھەرێمی کوردستانی عێراقیان لە بەشەکانی دیکەی عێراق جیاکردۆتەوە، وەکو ناوچەیەکی باش و گونجاو ناوزەندیان کردوە، بۆیە ئەرکی کۆچبەری باشوور قورسترە لە بەرامبەر وەرگرتنی مافی پەنابەری! سێیەم: لەگەڵ ھاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا دۆخەکە چەند قات خراپتر بووە. دەوڵەتانی ڕۆژئاوا وەکو پێویست بەدەم داخوازی کۆچبەرانەوە نایەن، لەسەر ئاستی گشتی خەڵکی ئەمڕۆ خۆی دوورە پەرێز دەگرێ لەیەک ھەموو ئەمانە لەبەرژەوەندی کۆچبەراندانین. کاتێ کۆچبەر ھەست بەم پەراوێزخستنە دەکات پەنجەی خۆی دەگەزێ چی ھەڵەیەکی کردوە. بۆیە من دەڵێم تکایە مەیەن ببنە کۆچبەر بەئاسانی شوێنتان نابێتەوە!

شوان سدیق: ئیتاڵیا ڕۆژی ١١ی ئایار لەکاتی گەیشتنی ژمارەیەک کۆچبەر بۆ دوورگەی لامپێدوسیای ھەرێمی سیچیلیای ئیتاڵیا. گەنجێکی ئیتاڵی لەنزیک کۆچبەرەکان ھاواری دەکرد "ئێوە بۆچی ھاتوون بۆ ئێرە؟ "ئێمە خۆمان کێشەی زۆرمان ھەیە، پێویستە حکوومەت ئەم ھەڵەیە ڕاست بکاتەوە ڕێگەندات ئێوەی کۆچبەر بێنە ئیتاڵیا". ئەم گرتەڤیدیۆیە بەردی دەکرد بەئاو ھێندە ئازاربەخش بوو کەسانێکی زۆریش وەک پشتیوانی کۆمێنتیان بۆ ئەم گەنجە دەنووسی. بەڵێ ئەمە کۆچبەریە خەڵکی ئیتاڵیا نان لەگەڵ کۆچبەران و بێگانە لەت دەکەن، بەڵام دیارە ھاتنی زۆری کۆچبەرو کێشەی کۆمەڵایەتی و قەیرانی ئابووری بەھۆی کۆرۆناوە بارودۆخەکەی پێچەوانە کردۆتەوەو خەڵکی لە کۆچبەر و بێگانە وەڕەس بوونە! بەبۆچوونی من، ھەرکەس ھانی ھاوڕێ و ھاونیشتمانیەکەی بدات بۆ کۆچکردن، ھانی دەدات بۆ ئەوەی ئەم مرۆڤە بکەوێتە نێو جیھانێک بەرپرسیاریەتیەکی قورسی دەکەوێتە ئەستۆ تا خۆی دەدۆزێتەوە.. کۆچبەری ئەزموونێکی تاڵە، ژیان لە کۆچبەری و مەنفان ھیچ مانایەک بۆ مرۆڤ نایەڵێتەوە شانازی بەخۆیەوە بکات. دەبێ ئەو مرۆڤە شەو ڕۆژ بخاتە سەر یەک سەرلەنوێ شانازی بۆ خۆی دروست بکات، بەڵام ئایا زوو دەرفەتی ئەوەی بۆ دەرخسێت ئەم مرۆڤە ھەڵبستێتەوەو گەشە بکات، بگەڕێتەوە دۆخی ئاسایی خۆی من دەڵێم نەخێر زۆر قورسە! کۆچبەر پێی نایە نێو خاکی مەنفا خاڵی دەبێتەوە پێویستە سەر لەنوێ خۆی دروست بکات، چۆن خۆی پێ دەگەیەنێ ئەمە ئەرکێکی قورس و بابەتێکی دیکەیە بەڵام دەبێ ئەو پرسیارەیش لە خودی کۆچبەرەکە خۆی بکرێت.. پرسیارە جدیەکە ئەمە ئایا دەرفەتی خۆ پێگەیاندنی کۆچبەری نایاسایی لە ئێستەدا ماوە لە ڕۆژئاوا؟ تاچەند کۆچبەر لەم زەمەنە نوێیە دەتوانێ خۆی بدۆزێتەوە؟ من چەند خاڵێک ڕوون دەکەمەوە. یەکەم: پێویستە وەکو دەستپێکی ژیانی ئەو کۆچبەرە مافی مانەوە_ئیقامەی ھەبێ بۆ ئەوەی بتوانێ ژیانێکی ئاسایی بژی. دووەم: ئیقامە بۆ کۆچبەران زۆر قورسەو ڕەوشی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست گۆڕاوە، جەنگ لە عێراقیش نەماوەو داعشیش نییە. ئەی کۆچبەری کورد دێتە ڕۆژئاوا چی دەڵێت؟ پاشان کۆچبەری کوردی باشوور کۆچبەری سیاسیش نین، ئەوان ناتوانن بەگەیشتنیان بەڕۆژئاوا خەیاڵ و فیکریان لای وڵات و کوردستان نەمێنێ و خۆیان بۆ ئێرە تەرخان بکەن! پاشان، کۆمەڵێک بابەت ھەیە نابنە جێگای متمانە بۆ ئەوەی کۆچبەر مافی پەنابەری وەربگرن، بەتایبەتی کێشەی بێکاری و ئابووری و نەبوونی دەرفەتی کار! وڵاتە ڕۆژئاواییەکان ھەرێمی کوردستانی عێراقیان لە بەشەکانی دیکەی عێراق جیاکردۆتەوە، وەکو ناوچەیەکی باش و گونجاو ناوزەندیان کردوە، بۆیە ئەرکی کۆچبەری باشوور قورسترە لە بەرامبەر وەرگرتنی مافی پەنابەری! سێیەم: لەگەڵ ھاتنی ڤایرۆسی کۆرۆنا دۆخەکە چەند قات خراپتر بووە. دەوڵەتانی ڕۆژئاوا وەکو پێویست بەدەم داخوازی کۆچبەرانەوە نایەن، لەسەر ئاستی گشتی خەڵکی ئەمڕۆ خۆی دوورە پەرێز دەگرێ لەیەک ھەموو ئەمانە لەبەرژەوەندی کۆچبەراندانین. کاتێ کۆچبەر ھەست بەم پەراوێزخستنە دەکات پەنجەی خۆی دەگەزێ چی ھەڵەیەکی کردوە. بۆیە من دەڵێم تکایە مەیەن ببنە کۆچبەر بەئاسانی شوێنتان نابێتەوە!

ئەبو كاروان چەمكی دەوڵەتی قوڵ یان ڕوونتر بڵێم دەسەڵاتی قوڵ، كە لێرەدا مەبەستمە گفتوگۆی لەسەر بكەم، زۆرجار بەهەمان مانای دەسەڵاتی قوڵ بەكارهاتووە، بابەتێكی سیاسی نوێ نییەو چەندین سەرچاوەو كتێب‌و نوسین لەوبارەیەوە بڵاوكراوەتەوە.  جەوهەری بابەتەكە ئەوەیە كە كەسانێك لەپشتی دەزگاو دامەزراوەكانەوە بڕیاردەدەن‌و هیچ پۆستێكی فەرمیان نییە لە دەزگاكانی تەشریعی‌و جێبەجێكردن‌و دادوەریدا، هەندێ سەرچاوە ئاماژە بەوە دەكەن توركیا یەكەمین دەوڵەتە كە چەمكی دەوڵەتێ قوڵی تێدا بەرجەستەكراوە، بەوپێیەی مستەفا كەمال ئەتاتورك هەندێ دەسەڵاتی لەسەروی دەسەڵاتەكانی تر بەخشیە سوپاو جەنەراڵەكانی، بەپاساوی پارێزگاریكردن لە عەلمانیەتی توركیا. ئەم شێوازە حوكمڕانییە بە زاراوەی جیاواز پێناسەكراوە لەوانە (دەوڵەت لە نا دەوڵەت یان دەسەڵات لەناو دەسەڵات، لە پشتەوە حوكمڕانی، هاوتەریب، پاراڵێڵ.. هتد). كەواتە دەتوانین بەشێوەییەكی تر پێناسەی بكەین، كە ئەویش كۆمەڵە كەسانێكن بۆ خزمەتی بەرژەوەندی تایبەتی سیاسیی‌و دارایی‌و كۆمەڵایەتی خۆیان كاردەكەن‌و كۆسپن لەبەردەم بەدیموكراتیزەكردنی دەسەڵات‌و دەستاودەستكردنی دەسەڵات، كۆسپن لەسەر پرۆسەی سیاسی‌و حوكمی یاساو مافی مرۆڤ‌و ئازادییەكان، لە سەرووی لێپرسینەوەی فەرمی دەسەڵاتدان. دوای ئەنجامدانی هەڵبژاردن‌و پێكهێنانی حكومەت‌و پەرلەمان لە ساڵی 1992، دوو حزبی سیاسی (پارتی‌و یەكێتی) دەسەڵاتی حوكمڕانی هەرێمی كوردستانییان كەوتەدەست‌و بەشێوازی پەنجا بە پەنجا سەرجەم كایەكانی بەڕێوەبردنیان دابەشكردو هەرچی بنەمای حوكمڕانی باش هەیە پشتگۆێیان خست‌و بەپێچەوانەوە كاریانكرد. هەر لەسەرەتاوە ئەم شێوە حوكمڕانییە لەلایەن حزب‌و لایەنە سیاسییەكانی دەرەوەی دەسەڵات‌و رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی‌و رۆشنبیران‌و نوسەران‌و سەرجەم چین‌و تۆێژەكانەوە رەتكرایەوە، ئەوانەی كە ناڕازی بوون لەم دەسەڵاتە، خەبات‌و تێكۆشانییان چڕكردەوە لە ڕەخنەگرتن‌و یاداشت‌و نوسین‌و زۆرجاریش پرتەو بۆڵەو لێدوانی شەرمنانە، ئەو بابەتانەی كە گفتوگۆیان لەسەر دەكرد لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە جێی بایەخ نەبوون‌و بەهەند وەرنەدەگیران، داخوازییەكانیان لە دورخستنەوەی دەستی حزب، بەرتەسكردنەوەی ئازادییەكان، پێشیلكردنی یاساو رێساكان‌و مافەكانی مرۆڤ، یەكخستنەوەی هێزی پێشمەرگە، تاڵانكردنی سەروەت‌و سامان، چاكسازی بووە دروشم‌و بەرامەی ئەو حزبانە، كەچی دەسەڵاتداران لە یەكەمین كابینەوە بچوكترین هەنگاوی چارەسەریان نەبوو، چونكی لای ئەوان بەرژەوەندی حزب‌و كەسایەتی‌و بنەماڵە لەسەرووی بەرژەوەندییەكانی گەل‌و نیشتمانەوە بوون.  بۆیە لێرەدا بنەماكانی حوكمڕانی هەرێمی كوردستان وەك دەسەڵاتی قوڵ‌و ئامرازەكانی ڕەگداكوتانی پایەكانی دەسەڵاتی قوڵ كە حزبەكانی دەرەوەی دەسەڵات پەی پێنابەن‌و خۆیان كڕكردووە لە ئاستیدا دەخەمەڕوو: یەكەم/ دەستێوردانی حیزب، لە هەرێمی كوردستان دووحزبی سیاسی حوكمڕانی دەكەن‌و لەپشتەوەو بە ئاشكرایش جومگەكانی دەسەڵات بەڕێوەدەبەن‌و بەرپرسە باڵاكان خاوەن كۆتا بڕیارن لە دامەزراندی بەڕێوەبەرێكەوە تا ئاستی پلە باڵاكان، زۆرجار لە پرسە چارەنوسازەكاندا بەئاشكرا دەوترێ بڕیاری كۆتایی لای فڵان سەركردەو فڵان سەرۆكە، ئەم جۆرە حوكمڕانییە لە هیچ دونیایەكدا بوونی نییە، هاوڵاتی‌و ئەندامەكانی حزبەكانی تر هەرچییەك بێت تواناو لێهاتو و پسپۆریان لەخواری پلە دووەون‌و لە هەموو كایەكان بێبەش كروان‌و مافی هاوڵاتیبوونیان لێ زەوتكراوە، كەواتا دەسەڵاتی حیزب لەسەرووی كۆی دامەزراوەكانی حكومەت‌و پەرلەمان‌و دەسەڵاتی دادوەری‌و پەیوەندییەكانی دەرەوەو بازاڕەوەیە. دووهەم/ پێشیلكردنی یاسا، ئەم دووحزبە رۆژێك نییە سەركردەو كادرەكانیان یاسا پێشیل نەكەن، خۆیان لەسەرووی یاساوە دادەنێن، تاوانبار داڵدەدەدەن، لەژێر چەتری یاسادا دەیان كەس تۆمەتبارو زیندانی دەكەن. سێهەم/ پێشمەرگەو ئاسایش، دوو هێزی حزبین‌و تائێستا یەكنەخراوون، تەنها بۆ وەرگرتنی مووچەو پێداویستییەكانییان گرێدراون بە وەزارەتەكانەوەو پارەیەكی یەكجار زۆریان بۆ خەرج دەكرێت، لە زۆنی زەرد یەكەی 80و زێرەڤانییان هەیەو دوو ناوەندی بەڕێوەبردنی جیاوازیان هەیە، لە زۆنی سەوز یەكەی 70و بەرگری‌و فریاكەوتنیان هەیەو دوو ناوەندی بەڕێوەبردنی جیاوازیان هەیە، هەتا ئەو لیواو یەكانەی كە بەناو یەكخراون‌و سەربە وەزارەتی كاروباری پێشمەرگەن، دیسان ئەوانیش بە پەنجا بە پەنجا لەنێوان هەر دوو حیزب دابەشكراون، گەر فەرماندەی لیواكە یەكیتی بێت ئەوا جێگرەكەی پارتییەو ئەم دابەشكردنە شۆڕبوەتەوە بۆ فەوج‌و یەكەكانی خوارەوەیش. شەڕی ناخۆی ساڵی 1994و رووداوەكانی 16ی ئۆكتوبەر، سەلماندیان كە ئەم هێزانەی پێشمەرگە وەلا‌ئیان بۆ حزبەكانیان لەسەرووی وەلائیانەوەیە ‌بۆ نیشتمان سەرەڕای رێزم بۆ قوربانی‌و شەهیدەكانیان، لە دروستبوونی هەر كێشەیەكدا لەنێوان ئەم دوو حیزبە لە چاوتروكانێكدا دابەش دەبن‌و سەنگەر لەیەك دەگرن‌و چاوەڕوانی فەرمانی حیزبەكانیانن بۆ دەستپێكردنی شەڕ. بەهەمان شێوە هێزەكانی ئاسایش دوو هێزی حیزبین‌و دابەشبوونە لەنێوان هێزەكانی پاراستن‌و هێزەكانی زانیاریدا. ئەم دوو هێزەی ئاسایش سەرەڕای ئەوەی ساڵانیكە یاسایەك دەرچووە بۆ یەكخستنەوەیان تائیستا تاكە كۆبونەوەیەكیان پێكەوە ئەنجام نەداوە، لەوە سەیرتر ئەوەیە زۆرجار كارمەندی یەكتر زیندانی دەكەن بەتۆمەتی جاسوسیكردن بۆ لایەنی بەرانبەرو راپێچی دادگایان دەكەن. چوارهەم/ حزبی خاوەن پارە، ئاشكرایە لای هەمووان ئەم دوو حزبەو سەركردەو سێبەرەكانیان بونەتە ملیار دێرو ملوێنێر، لەبەرانبەردا حكومەتیكی قەرزارو توانای پێدانی موچەی مووچە خۆرانی نییە، هەرچی كۆمپانیایە هەیە لە هەرێم سەربە ئەم دوو لایەنەن‌و لەلایەن ئەوانەوە بەڕێوەدەبرێن‌و بوونەتە سەرچاوەی كۆكردنەوەی پارە بۆ حیزب‌و سەركردەكانیان.  ئەم دوو حیزبە لەڕێگای دەسەڵاتەكەیانەوە بە هەموو شێوازێك كاریانكردوەو كاردەكەن بۆ كۆكردنەوەی پارەو دەستكەوتی زیاتر بۆ حزبەكانیان، بۆ نموونە لەسەروبەندی بە یاساییكردنی بوجەی حزبەكان كە دواتر بە یاسای ژمارە (5)ی ساڵی 2014 دەرچوێنرا، لە راپورتی هەردوو لیژنەی دارایی‌و ئابوری‌و لیژنەی یاسایی پەرلەمانی كوردستاندا ئاماژە دراوە بەوەی كە پێشتر حزبەكانی كوردستان چەند بودجەی مانگانەیان لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە، ئەوەی تۆماركراوە بۆ پارتی‌و یەكیتی هەر یەكێكیان مانگانە (35 ملیون) دولاریان وەرگرتووە. پێشتریش عەدنان موفتی سەرۆكی پێشتری پەرلەمانی كوردستان لە لێدوانێكدا دەڵێ:" لە ساڵی 2004وە پارتی‌و یەكێتی هەر لایەكیان 35 ملیون دولاریان بردوە بۆ خۆیان وەك حیزب"، تەماشاكەن ئەوە یەكێكە لە ئامرازەكانی كۆكردنەوەی پارە بۆ حزبەكانی دەسەڵات لەپاڵ دەیان شێوازی تر، هەربۆیە دەبینرێ حیزب خاوەن پارەیەو حكومەتیش قاسەی بەتاڵ. پێنجەم/ شەرعیەتی هەڵبژاردن، بنەمای حوكمڕانی ئەم دەسەڵاتە لە هەڵبژاردنێكی پڕ سەختەكارییەوە دەستیپێكردو لەیەكەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانەوە دونیایەك تەزویریان كردو لە ئەنجامدا خودی هەردوو حیزب شەرعییەتی هەڵبژاردنەكەیان رەتكردەوە شان بەشانی حزبەكانی تر، تا كار گەیشتە ئەوەی سیستمی پەنجا بە پەنجا پەیڕەو بكەن‌و بڕیاردرا دوای شەش مانگ هەڵبژاردن دووبارە بكرێتەوە، هەربۆیە لەسەر بنەمای ئەم هەڵبژاردنە ساختەكارییە درێژەیان بەحوكمڕانییان دا تاكو ساڵی 2005. ئەم دوو لایەنە سیاسییە لەژێر ناوی شەرعیەتی هەڵبژاردن ساڵ بە ساڵ‌و رۆژ لەدوای رۆژ، پێگەی خۆیان بەهێزكردو بەهێزی دەكەن، هەڵبژاردن لەدوای هەڵبژاردن ساختەكارییان  بەشێوازی جۆراوجۆر بەردەوامی هەیەو هەبووە، جگە لە بەكارهێنانی هێزی سەربازی‌و چاوسوركردنەوەو هەڕەشەی نانبڕین‌و پارە بەخشینەوەو بەكارهێنانی دامودەزگای گشتی‌و یاریكردن بە ئەنجامی دەنگدان... لە كۆتاییدا دەڵێم، بە پشتبەستن بەو بوارانەی كە لەسەرەوە باسمكردن كە لە هەرێمی كوردستان بە زەقی بوونی هەیەو پەیڕەو دەكرێ، بنەماكانی دەوڵەتی قوڵ یان دەسەڵاتی قوڵمان بۆ دەردەخات‌و ئامرازەكانی چەسپاندنی ئەو دەسەڵاتەمان بۆ دەردەكەوێ، كەوا پێویست دەكات بەشیوازی جۆراوجۆر روبەڕووی ببینەوەو لەئاستیدا بێ دەنگ نەبین.

مەحمو رەزا ئەمین   رۆژی ١٩ی مانگ نەوەیەکی مەسعود بەرزانی، بە ناوی زانکۆکەی باوکی‌یەوە، لە هەولێر، حیزبەکەی باپیری و چوار حیزبی تری کوردستانی کۆ کردەوە بۆ قسەکردن لە سەر: "یەکڕیزی و دەستور!". کەسی یەکەمی حیزبەکانی تر لەو پانێڵەدا سەبارەت بە دەستور و یەکڕیزی قسەی باشیان کرد. بەڵام ئەوەی بە لای منەوە، رەنگە بەلای زۆر کەسی تریشەوە، باش نە بو بێ، ستایش‌ و پیاهەڵدان‌یان بو بە نێچیروان بەرزانی دا. بەندە لە هیچ بۆنەیەک و لە هیچ کاتێک و لە هیچ شوێنێک، رۆژێک لە رۆژان سەقفێک لەگەڵ هیچ کارەکتەرێکی موتەنەفیزی بنەماڵەی بەرزانی‌دا کۆی نە کردومەتەوە. شوێنی ژیانی حەوتپشتی هەردولامان بە سەدان کیلۆمەتر لێک دور بون و هیچ کێشەیەکی کۆمەڵایەتی و نیزاعی موڵک لە نێوانمانا نە بوە و نیە و ناش بێ. هیچ دوژمنایەتی‌یەکی شەخسیشم لەگەڵ هیچ فیگەر و کاراکتەرێکی ئەم بنەماڵەیەدا نیە. بەڵام چونکە بنەماڵەکەیان نزیکەی سێچارەکە سەدەیە بە زۆر بو بێ یان بە خوایشت، خۆیان سەپاندوە بەسەرمانا و یاری بە چارەنوسی چوارپارچەی کوردستان و دانیشتوانەکانیانەوە ئەکەن؛ چونکە بە زەبری چەک و پارە بو بێ یان بە خوایشت، دەیان ساڵە فیگەرەکانیان رۆڵی کەسایەتی گشتی ئە بینن، مافی من و هەمو تاکێکی کوردستانی‌یە هەڵسوکەوت و رەفتاریان بداتە بەر نەشتەری رەخنە، چونکە: لە کۆمەڵی زیندوا کەسایەتی گشتی ئەبێ هەمیشە لە ژێر چاودێری میدیا و خەڵک دا بێ. لە کۆمەڵی زیندوا باش کارکردن بۆ بەرژەوەندی‌ی گشتی، ئەرکی سیاسی و قانونی و ئەخلاقی و کۆمەڵایەتی‌ی کەسایەتی گشتی‌یە. لە کۆمەڵی زیندوا میدیا و خەڵک بۆ کاری باش دەسخۆشی لە کەسایەتی گشتی نا کەن. چونکە ئەگەر بی کا، ئەرکی سەرشانی جێبەجێ ئەکا. ئەگەر نەی کا، خەتا ئەکا و ئەبێ بدرێتە بەر رەخنە و سەرزەنشت بکرێ. چونکە موچە و زێدەمافەکانی، کە لە هی خەڵکانی تر زیاترن، بۆ ئەوە زیادن تا کاری باش بکا و جوڵەکانی ببنە مایەی خێر و بەرەکەت بۆ گەل و نیشتمان. مەخابن، لە وڵاتی ئێمە دا، چ خەڵک و چ سەرکردەی حیزبەکان و ئەندامەکان‌یان، چونکە کۆمەڵێکی نیمچە زینو و نیمچە مردوین، کەسێتی‌یەکی گشتی، ئەگەر بەساڵ ئیشێ، رەفتارێ، بەرهەمێکی باشی لێ نە بینی، کەس لە شوێنی پێویستا نەشتەرێکی رەخنەی پیا نا کا، تا تۆزێک هۆشی بهێنێتەوە. کەچی ئەگەر هەنگاوێکی بە جدی یا بە رواڵەت باش بنێ، شانامەی پیا هەڵەدەن. رێک ئەوە لە پانێڵەکەی ١٩ی ٥ی ٢٠٢١، لە سەرکردەی حیزبەکانی تر روی دا. هەمویان زۆر ستایشی هەنگاوەکەی نێچیروان بەرزانی‌یان کرد کە، سەردانی کردون و بۆ "یەکڕیزی!" و "بوژاندنەوەی پرسی دەستور!" لوتفی نواندوە تەشریفی بردوە بۆ لایان! جارێ با بپرسین بۆچی نێچیروان بەرزانی ئەم هەنگاوەی نا و بۆچی ئەرکی "خڕکردنەوەی!" حیزبەکانی سپارد بە کوڕەکەی؟: یەکەم: پارتی و لە سەروی پارتی‌یەوە بنەماڵەی بەرزانی پێیان وایە ئێستا لە هەمو کاتێک بەهێزترن و لەم هەلومەرجەدا هەرچی‌یەکیان بوێ ئەتوانن لە ناو حوکمەت و پارلەمانا بیکەن و تێ‌ی پەڕێنن. دوەم: پێیان وایە ئەتوانن لە پرۆژەی دەستورا سیستمی سەرۆکایەتی بچەسپێنن. سێیەم: نێچیروان بە شەخسی تەماحی لەوەیە دەستور و سیستمی سەرۆکایەتی بە پەلە تێپەڕێن و خۆی ببێ بە کاندیدی سەرۆکی هەرێم و دەر چێ و بە شێوازەکەی مامی ئیدارەی هەرێم بدا! چوارەم: ئەگەر تا پێش هەڵبژاردنی پێشخراوی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، ئەم خەونەی نە یەتە دی، خەیاڵی رەحەت بێ بۆ خۆ کاندیدکردن بۆ پۆستی سەرکۆماری عیراق. هەرچەن ئەم خەیاڵە ٢ فاکتەر بەتاڵی ئەکەنەوە: فاکتەری نەبونی بڕوانامەی پێویست و فاکتەری نەزانینی زمانی عەرەبی، ئەگەر پێوەندی‌ی گوماناوی بنەماڵەی بەرزانی و رژێمی تورکیاشی نە چێتە سەر. پێنجەم: مەسروری ئامۆزای بە جۆرێک پەراوێزی خستوە، هەنێ جار "دەسەڵاتی حصري"ـشی بەکار ئەهێنێ بێ ئەوەی پرسی پێ بکا. ئەوەی بۆ ماوەتەوە، تا لە بیری خەڵک نە چێتەوە، جار جار هەلێک بۆ دەرکەوتنی خۆی بسازێنێ. شەشەم: پەیامێکی نارد بۆ یار و نەیار: وا ئیدریسی کوڕیشم پێگەیشت، نەک هەر خۆم بەڵکو کوڕەکەشم ئەتوانێ کەی بیەوێ "خڕتان بکاتەوە!". تا بەد نە بینی، بەدخانە بەیاد ناکەی!: تا نزیک یەقین پێم وایە، پیاهەڵدانی سەرکردەکان بە نێچیروان بەرزانیا، حوببی عەلی نە بو، بوغزی عومەر بو. رونتر بڵێم: لە رقی مەسرور بە نێچیریانا هەڵ‌دا. چونکە ئەوەی مەسرور لە دو ساڵی رابردوا بەم هەرێمەی کردوە، بارتەقای چەندین ساڵ خراپ ئیدارەدانی باوکی و ئامۆزاکەیەتی. ئەگەر ئەم بۆچونەم دروست بێ، ئەوا پیاهەڵدانەکەی ئەوان نا دروست بو. چونکە نێچیروان زیاتر لە ٢٠ ساڵ، خولێک جێگری سەرۆکی حوکمەت و باقی‌یەکەی سەرۆکی حوکمەت بوە: لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا دۆسێ‌ی نەوت بو بە رەگی گولی و چوە گەردنی خەڵکی کوردستان. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا ئابوری‌ی سەربەخۆ خۆیانی کردە خاوەنی دەیان ملیار دۆلار، ماڵی خۆیان ئاوەدان و هی خەڵک‌یش وێران. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا هەرێم خرایە ژێر باری قەرزی دەیان ملیار دۆلاری. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا روبعە موچە و نیوە موچە بونە خۆشترین هەواڵی رۆژ. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا ئەو روبعە موچە و نیوە موچەیەش چەند مانگ جارێک ئە درا. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا ژمارەی موچەخۆری بندیوار و خانەنشینی نا قانونی و "جاش شەهید!" بونە دەیان و سەدان هەزار. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا ناکۆکی‌یەکانی نێوان هەرێم و بەغا قوڵ و قوڵتر بونەوە. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا نوسەر کوشتن بو بە باو و روبەری ئازادی‌یە گشتی‌یەکانی خەڵک رۆژ لە رۆژ تەسکتر بوەوە. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا میدیای ئەهلی ئیفلاسی پێ کرا و میدیای نەوتاوی جێگەی گرتەوە. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا تەزویرکردنی هەڵبژاردن و کڕینی دەنگ و ویژدان و کۆیلەکردنی تاکی کورد بونە مۆدێل و ئامرازی درێژەپێدانی زوڵم و ستەم. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا لەسەر دەنگ نە دان بە حیزبی زاڵ، خەڵک نانبڕاو و لە وەزیفە دەرەکران. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا مامۆستا و پزیشک و ئەندازیار و دارا و نەدار، بە بەرچاوی کامێراکانەوە درانە بەر شەق و شەقوەشێن پاداشت و شەق تێ هەڵدراو سزا درا. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا دەسخرایە بینەقاقای دەسەڵاتی قەزایی و دادگاکان و کادری حیزب کۆنترۆڵی کردن. لە سەردەمی ئەوا خوێندن و زانست کرانە گاڵەجاڕ... تەندروستی خەڵک کرا بە کاڵای بازرگانی و سەرچاوەی دەوڵەمەن بونی نا شەرعی! لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا بە کاوەخۆ حیزب حوکمەتی قوت دا، هیچ دەزگایەکی نیشتمانی دروست نە بو. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا نیوەی خاکی مێژویی هەرێم‌مان بە قوماری ریفراندۆم دۆڕاند. لە سەردەمی ئەو و لە ژێر سایەی ئەوا سپای تورک و میتی تورکی نیوەی هەرێمەکەمان‌یان داگیر کرد. کەواتە، ئەگەر پیاهەڵدانەکەتان لە حوببی عەلی بو بێ، هەڵە و کورتبین بون. چونکە لە ئەسڵا نێچیروان بەردی بناغەی کاولکردن و زەلیلکردنی کوردستانی دانا. خۆ ئەگەر لە بوغزی عومەریش بو بێ، هەڵە ترن. چونکە حیزبی سیاسی ئەبێ خەونی گەورەی هەبێ و بە کاردانەوە سیاسەت نەکا... لە رقی بەدتر ستایشی بەد نەکا! لە راستیا خەڵک کاتێک ئومێدیان بە ئێوە زینو ئە بوەوە، ئەگەر لەو پانێڵەیا بەرەوڕوی نێچیروان و بنەماڵەکەی بتان وتایە: "تا ئێرە و بەس... هەموتانمان تاقی کردەوە و چ خێرێکمان لێ نە دین. ئێوە ئەهلی دەوڵەتداری نین. هەمو ئاوەز و رەفتارتان هی خێڵە و هەمو خەون و خەیاڵ‌تان لای بەرژەوەندی خۆتان و بنەماڵەکەتانە. ئێوە ٣٠ ساڵە لە خراپەوە ئەمان بەن بۆ خراپتر؛ لە قەیرانێکەوە ئەمان دەنە دەس قەیرانێکی قوڵتر؛ رۆحی ئینتیماتان لە تاکی کوردا کوشت؛ دەرگای سنورەکان‌تان کردۆتەوە بۆ تەراتێنی نەیاران و ناحەزان و داگیرکەران؛ تا دێ زوڵم و ستەم و سەرکوتکردن و فەساد و بێ ویژدانی‌تان زیاد ئەکا؛ بە تەمان تاکەی بی رانن و تاکەی بی خۆن...؟ گیان گەیشتۆتە لوتمان و ئیتر بە زوڕناتان هەڵ نا پەڕین... خۆمان ئامادە ئەکەین لە هەڵبژاردنی داهاتوا دەس بخەینە ناو دەسی یەکتری و ئێوە بگێڕینەوە بۆ قەبارە راستەقینەکەی خۆتان... هەتا ئەوە نە یەتە دی، باسی یەکڕیزی مەکەن، چونکە یەکڕیزی لای ئێوە ئەوەیە خۆتان ئاغا و باقی کۆیلە و شوێنکەوتەتان بن... هەتا ئەوە نە یەتە دی، دەرگای باسی دەستور مەکەنەوە. چونکە بێ دەستوری گەلێک باشترە لە بونی دەستورێک، بنەماڵەیەک یان دوان بکا بە سوڵتان و گەلێک‌یش بە گەدا".

پەیكار عوسمان (١) - فرەیی بۆ ئەوەیە، کە ڕەنگە جیاوازەکان، خاڵی هاوبەش بدۆزنەوەو کاری پێکەوەیی بکەن و ڕەنگاوڕەنگیی بخولقێنن. نەکئەوەی هەر یەکەو لەسەر بنەمای یەکڕەنگ کردن و نەفیکردنەوەی ئەویتر دامەزرابێ و "نەگونجان" بنەمای سیاسەت بێت. * لێرەشدا فرەیی سیاسی ئێمە، لە جۆری دووەمیانەو هەر یەکێك لە ئەندامەکانی ئەم فرەییە، خۆی لە خۆیدا تاکڕەهەندێکەو دژێکە بە خودی فرەیی! - دیموکراسی بۆ ئەوەیە کە گفتوگۆ دروستببێ، نەكئەوەی تەرەفی زاڵ، بە حوکمی زۆرینەو مەنتقی هێز، گفتوگۆ کۆتایی پێبهێنێ و ڕایەك بسەپێنێ. دیموکراسی بۆ ئەوەیە کە مرۆڤ شکۆمەندبێ و فرەییش لەسەر بنەمایەکی عەقڵانی و ئازادانە دامەزرابێ و جیاوازییەکانیش لێرەوە دروستبووبێ. نەك ئەوەی فرەییەکە، فرەیی مێگەلەکانبێ و کۆمەڵێك مێگەلت هەبێ، کە تەنیا لە بەرژەوەندیدا جیاوازبن و هەموویان لە لێدانی عەقڵ و ئیرادەی ئینساندا، هاوشێوەبن! * لێرەشدا دیوکراسییەکەی ئێمە، لە جۆری دووەمیانەو دیموکراسییەکی ئینتیحارییە. یەعنی دیموکراسییەکە بۆ کوشتنی دیموکراسی. - هەڵبژاردن شتێکە بۆ ئەپدەیتی پرۆسەی سیاسی. ئەپدەیت بەو مانایەی کە نەیەڵێ پەتەکە ببێ بە گرێ و چوار ساڵ جارێك، بڕێك بیکاتەوە. نەكئەوەی تەنیا مونافەسەیەکی ڕووتبێ و هەر گرێ کۆنەکان توندبکاتەوەو گرێ ی نوێشی بخاتە سەر! * هەڵبژاردنی ئێمە، لەوەی دووەمیانەو دەرفەتێك نیە بۆ کردنەوەی گرێکان و دەرچوون لە چاڵەکان. بەڵکو وێستگەیەکە بۆ توندکردنەوەی گرێکان و قووڵکردنەوەی چاڵەکان و چەقینێکی زیاتر تیایاندا. - دەسەڵات بۆ چەسپاندنی مەبدەئی عەدالەت و هاوڵاتیبوونە. نەك ئەوەی وەسیلەی بەدەستهێنانی هێزو بەرژەوەندی بێت، بۆ خۆسەپاندن و چنینەوەی وەلائاتی ناچاری. * ئەوەی ئێمە لە جۆری دووەمیانەو دەسەڵات، لە ڕێگەی ناعەدالەتی و فەسادو ستەمەوە، خەریکی بە بارمتەگرتنی ئینسانەو بوونی ئازادانەو تاکانەی ئەو ئەسڕێتەوەو ئەیکات بە بەشێك لە جەستەی مێگەل. لەوێشەوە ئیتر پاداشت و حسابی ئەو کەسە، جیایە لە هی کەسێکی ئازاد، یان لە هی کەسێکی سەر بە مێگەلەکەی تر. کە ئەم جیاکارییەش، رێك پێچەوانەی بنەمای عەدالەت و هاوڵاتیبوون و حوکدارییەکی ڕەشیدە. - ئۆپۆزسیۆنیش بۆ ئەوەیە کە دەستەکەی تری کۆمەڵگابێت، بۆ بیناو چاكکردن. چاوەکەی تری کۆمەڵگابێت، بۆ بینی ئەوەی کە چاوی یەکەم نایبینێت. نەكئەوەی نیوەکی تری سێوە گەنیوەکە بێت. * موعارەزەی ئێمە، لە جۆری دووەمیانەو دەستەکەی تری تێکدان و چاوەکەی تری چاوبەست و کارگەکەی تری نائومێدییە.              - پرۆسەی سیاسی، بۆئەوەیە کە کۆمەڵگا بگات بە باشترین ئاستی بەڕێوەبردنی خۆی. نەك بۆ ئەوەی کە نوخبەیەك بگەنە باشترین دۆخی سواربوون و لێخوڕینی کومەڵگا. * پرۆسەی سیاسی ئێمە، لەمەی دووەمیانەو هێشتا مەیدانی چاکەی گشتی نیەو مەیدانی حەزو غەریزەو عەزەڵات و عوقدەی کەسییە. (٢) ئەمەوێ بڵێم، کێشەی ئێمە، گرگنیی سیاسیی و چەقینە لە شتە بچوکەکاندا. کایەکانی سیاسەت و ڕاگەیاندن و ڕۆشنبیرییشمان.. لەبری ئەوەی دەرفەتێك بن، بۆ هەڵکشان و باڵایی، مەیدانێکن بۆ گرگنیی و داکشانی زیاتر. مەسەلەن ئێمە لە کۆنەوەو هەر لە خێڵ و میرنشینەکانەوە، کێشەی ڕق و خۆخۆریمان هەیەو کاتێکیش، حیزب و هەڵبژاردن و سیاسەت و دەزگای مۆدێرن دێتە گۆڕێ،، ڕق و خۆخۆریی هەر لە شوێنی خۆیدایەو بە هەردو شیوازە کۆن و نوێکە، هەر گرگنیی خۆمان تۆخئەکەینەوەو هەر نەگەیشتین بەوەی کە هاوبەشەو کە گشتییە! ئەگەر "ڕق و دەمارگیریی" خاڵی گرگنیمان بێت. ئەبینین، سیاسەت و میدیاو هەڵبژاردن و فرەحیزبی و جیاوازیی فیکرییمان.. هەمووی هەر هەمان خاڵ تۆخ ئەکەنەوەو هیچیان نەبوونە ڕێگایەك بۆ تێپەڕاندنی گرگنیی. مەسەلەن ئەگەر دەسەودیاری ڕەوتی قەومیی، دنیایەك ڕقی حیزبی و خێڵەکی و ناوچەگەریی و شەڕی ناوخۆبێت.. دەی لەولاوە ئاڕاستەی "دژەقەومی" ئەبوو کێشەی لەگەڵ ئەو ڕقسازییەدا هەبێت، نەكئەوەی ئەویش ڕقێکی ئەستوری تربێت لەولاوە! ئەگەر دیندارەکان دینیان لا ڕەحمەتە، ئەبوو ئەو هەموو ڕقە بەسەر نەیارانیاندا نەبارێنن. چونکە ڕەحمەتێتی شتەکە، لەوێدایە کە گشتیبێ و بۆ جیاوازەکانیش بێت. خۆ ئەگەر ڕەحمەتەکەی هەر بۆ لێکچووەکان بێت، ئەوە فەزیلەت و هونەرێکی تێدانیەو ئەسڵەن لەوێدا کە ئەبێتە مایەی ڕق و دابەشکاری و جیاکاریی، ئیتر ئەوە ڕەحمەتیش نیەو لەعنەتە! ئەگەریش چەپ و علمانی و دژەدینەکان، ئەوەی خۆیان لا  کرانەوەو پێشکەوتنە،، ئەبوو پێش هەر شتێ، گرێ ی ڕق و دەمارگیری و تاکڕەهەندی بکەنەوە. چونکە ئەوێ خاڵی داخران و چەقینەو پێچەوانەی کرانەوەو چوونە پێشە. (٣) ئەمەوێ بڵێم، ئەو شەڕو چەلەحانێیەی کە دزەکان  سازاندویانە، شەڕی ئێمە نیە. بەڵکو شەڕکردن لەگەڵ کۆی دزی و دزەکان، شەڕی ئێمەیە. بەڵام شەڕەکە بەو جۆرە نا، کە ئەوان دوو جەبهەی ڕقیان بەرامبەر یەکتر کردۆتەوە، ئێمەش جەبهەی سێیەمی ڕق بەرامبەر ئەوان بکەینەوەو لەوێوە بچینەوە ناو هەمان بازنەو خاڵی سفر. بەڵکو شەڕەکە بەو جۆرەی کە سەرەتا، لەوان نەچین و دز نەبین. دواتریش نەچینە ناو بازنەی ڕقبازییەوە، کە کەشی ونبوونی حەقیقەت و بازاڕی لەباری دزەکانە! مەسەلەن هەر ئەوە بەس نیە، کە نەچیتە ناو کەفوکوڵی هەڵبژاردنێکی گاڵتییەوە، کە حیزبەکان تەنیا ڕق و کۆنەقینەکانی خۆیانی تیا دەمەزەرد ئەکەنەوە. بەڵکو ئەوەش گرنگە، کە دوورە پەرێزییەکەت، نەکەیت بە جەبهەیەکی تری ڕق و لەوێوە بچیتەوە ناو هەمان یاریی. یەعنی تەرەفی سێییەم و خەتی سێیەم، یەکسان نیە بە ڕقی سێیەم، کە لێرەدا هەر ئەبینەوە بە کۆپییەکی ڕقی یەکەم و دووەم. بەڵکو خەتی سێیەم ئەوەیە کە ڕق نیەو هۆشیارییە!  یەعنی ئەوەی کە لە ڕقی ئەو ئەیکەیت و ئەوەی کە لە ڕقی ئەم نایکەیت، هیچ فەرقی نیەو هەردوکی لە ڕقایەو هیچی لە هۆشیارییدا نیە. ئەوەشی کە لە ڕقدایە، بە هەموو ڕەنگ و دیوێکا هەر زەرەرو گرگنییەو ئەوەشی کە لە هۆشیارییدایە، بە هەموو ڕەنگ و دیوێکا، هەر قازانج و باڵاییە. دواجار باڵاکانی ناو هەموو ڕەنگەکانیش، لەوەدا ئەگەنەوە یەك، کە گشتی و هابەشەو گرگنەکانی ناو هەموو ئاڕاستەکانیش، لە قوڕاوی شەڕو ڕق و دەمارگیریدا چەقیون و هەرگیز ناگەنە خاڵە هاوبەش و گشتییەکان! (٤) ئەخلاق بەگشتی و "ئەخلاقی سیاسی" بەتایبەتی، دوو بنەمای سادەی هەیە: (ئەوەی کە خۆی چاکە)و (ئەوەی کە بۆ تۆ چاکە).  یەکەمیان بناغە گشتییەکەیەو ئەگەر لەوێوە دەستپێبکەین، ئیتر دووەمەکە، دژ ناوەستێتەوە لەگەڵ یەکەمەکەداو بەرژەوەندی و خۆپەرستی، سەری ئەخلاق و بەرپرسیارێتی ناخوات. کێشەی ئێمەش ئەوەیە کە، بناغەکەمان نیەو ڕاستەوخۆ دووەمەکە بووە بە یەکەم و ئۆخەی ئۆخەی هەرکەس بۆ خۆی! مەسەلەن دزی خۆی لەخۆیدا خراپە. ئەمە بنەمایەکی گشتییەو ئەگەر لێرەوە دەستپێبکەین، ئیتر تۆ سەوزبیت و زەردبیت و شین بیت.. کێشەیەك نیەو نابیتە دز. بەڵام ئەگەر ئەوە نەبێ و یەکسەر لە گیرفانی خۆمانەوە دەستپێبکەین،، ئیتر بە هەر ڕەنگێکەوەبێ، هەر ئەکەوینەوە ناو دزی. چونکە لێرەدا، ئەوەی کە ئەخلاقییەو گشتییە، نیتەو یەکسەر لەوێوە دەستت پێکردوە، کە بەرژەوەندییەو ناگشتییە. کاتێکیش کە سیاسەت ئەبێتە مەیدانی لێدانی بنەما ئەخلاقییەکەو چەسپاندنی بنەما مەسڵەحەتییەکە، ئیتر چارەسەر ئەوەنیە کە ئەم ڕەنگ بگۆڕیت بەو ڕەنگ و بە ڕەنگێکی ترەوە بچیتەوە ناو هەمان یاریی. بەڵکو تەنیا زانینی ڕاستییەکەو ناسینی یارییەکە، بەسە بۆ خۆتەکاندن و چوونە دەرەوە لێ ی! (٥) سەیرکە خلیجییەکان بە سیستەمی مەلەکی و دەسەڵاتی پشتاوپشت، ڕق و خۆخۆرییان تێپەڕاندو چوونە قۆناغی ئیستقرارو هاوبەشی و ئەمەش بۆ ئەوان باڵایی بوو. ئەوروپییەکان بە پێچەوانەوە، حوکمی ڕەهای کەنیسەو پاشایان تێپەڕاندو بە هەڵبژاردن و دەساودەس، ڕۆشتن بەرەو ئیستقرارو باڵایی خۆیان. سەیرکە هەر یەکەو بە شێوازی خۆی، چارەسەری گرگنیی خۆی ئەکات. ئێمەش ئەبێ ئەو شێوازەی خۆمان بیدۆزینەوە، نەكئەوەی لاسایی هەڵبژاردنەکەی ئەمیان و لاسایی پشتاپشتەکەی ئەویان بکەینەوە، کە هیچیان بۆ ئێمە نەبوو بە ئیستقرارو هەردوکی هەر فەوزاو گرگنییەکی زیاترە! من نازانم ئەو شیوازەی خۆمان، چیەو چۆنە، بەڵام ئەزانم هەرچییەك بێت، ئەوەیە کە ڕاستییەو درۆ نیە. تەجروبەی ڕاستییش، ئەوەیە کە ئیتر فەوزا نیەو کۆمەڵگا لەوێدا ئەگاتە ئیستقرارو شکڵی خۆی وەرئەگرێ و مرۆڤەکان لە جۆرەکانی تێکبەربوونەوە ئەپەڕنەوە بۆ جۆرێکی پێکەوەبوون. تەجروبەی خلیجییەکان بۆیە سەرکەوتووبوو، چونکە لەوێدا کۆمەڵگای قەبەلیی و دەسەڵاتی قەبەلیی، ڕاستگۆیانە ئاوێنەی یەکن و هیچیان درۆی غەربی بۆ ئەویتریان ناکات، لە بابەتی ئەو درۆیانەی کە دەسەڵاتە جمهورییەکانی عیڕاق و میسرو لیبیا بانگەشەیان بۆ ئەکرد!  تەجروبەی ئەوروپا بۆیە سەرکەوتووبوو، چونکە کۆمەڵگای دیموکراسی و دەسەڵاتی دیموکراسی، ئاوێنەی یەکن و هیچیان ئەوەنیە کە لە ڕووکەشدا شتێكبێت و لەناوەوە شتێکی تربێت. بەڵام ئەزمونەکەی ئێمە، هەر لەوێوە فاشیل نیە، کە دوژمنی دەرەکیی زۆرە. بەڵکو لەناوەوەو هەر لەوێوە فاشیلە، کە درۆیەو کە کۆمەڵگاو دەسەڵاتی ئێمە، ئاوێنەی یەکترنین و هێشتا دۆخی ڕاستگۆیی خۆیان نەدۆزیوەتەوەو خەریکی درۆو نمایشن بۆ یەکتر!  ئا لێرەشەوە، ئیتر خێڵت هەیە لەبەرگی حیزبداو حیزبت هەیە بە عەقڵی خێڵەوەو هەڵبژاردنیشت هەیە، بۆ دەساودەسە ئەوروپییەکە نا، بەڵکو بۆ میکیاجی پشتاوپشتە خلیجییەکە! من نازانم ئەو شێوازەی کە ئاپۆ تەرحی کردوە، چەنێك ئاوێنە ڕاستگۆکەی ماڵ و حاڵی ئێمەیە. بەڵام هەر ئەونەی کە عەقڵی بەوە شکاوە، کە شێوازەکانی تر بۆ ئێمە نابێ و ئێمە ئەبێ شێوازی خۆمان هەبێت. هەر ئەونە گرنگەو لە ئاگاییەکی بەرزەوە هاتووە. ئەو ئاگاییەی کە نوخبەی ئێمە، نیانەو لەم نەبوونەشەوە ئیتر، یان خەریکی پیاهەڵدانی تەجروبە غەربییەکەن و حەزئەکەن هەموو جومعەو خەمیسێك هەڵبژاردن بێت. یان سەت و هەشتا پلە بایئەدەنەوە بەلای تەجروبەی سعودی و پشتاوپشتی بنەماڵەییدا. یان نموزەجی لینینی و ماویی و لیبرال دیموکراتی ئەمریکیمان لێ بارئەکەن، یانیش خیلافەتی سەلەفی و ئیخوانیی.. کە ئەمانە هیچی بۆی نابێ و برغووەکەی ئێمە، ئیسپانەکەی لە خۆیدایەو ئەبێ لەناو خۆیدا بۆی بگەڕێین و بدۆزینەوە. مەسەلەن کێشەی تۆ دزییە. سەت دەستورت هەبێ و هەزار هەڵبژاردن بکەیت و دنیایەك ناوی وەکو دیموکرات و سۆسیالدیموکرات و لیبرالیزم و ییزمەکانی تریش ڕیزکەیت.. هیچ لەوە ناگۆڕێت کە پێویستە بگۆڕێت. ئەوەشی کە پێویستە بگۆڕێت، خودی دزییەکەیەو ئەگەر ڕاستەوخۆ نەچینە سەر ئەوێ، ئیتر شتەکان، هەر دیکۆرەو بۆ خۆ دزینەوەیە لە چارەسەر!    دەستوریش هەر بۆ دۆزینەوەی ئەو کۆدە خۆماڵییانە باشە، نەك ئەوەی برغوە هەشتییە خۆماڵییەکە، بە ئیسپانەی شانزەی دەرەکیی بکاتەوە. کە ئەم جۆرە کردنەوەیە، ڕێك یەعنی نەکردنەوەو مانەوەی کێشەکان وەکو خۆی. (٦) دیموکراسی شتێکی جیهانییەو ئێمەش برینی خۆماڵیمان هەیە. مەسەلەن هەر لە عەیامی مەلایی و جەلالییەوە برینێكمان هەیە،، چوارساڵ جارێك، هەڵبژاردن دێت، خوێی تێئەکاو قووڵتری ئەکاتەوە. یەعنی هەڵبژاردنی ئێمە، نە خزمەتی دەساودەس و پرەنسیپە جیهانییەکە ئەکات، نە خزمەتی یەکبوون و ساڕێژی برینە خۆماڵییەکە. بەڵکو هەر مەکینەیەکی پەرتبوون و ڕق و دەمارگیری و مانەوەیە لە گرگنیدا. جا هەڵبژاردنێك کە سەرەتاکەی هاڕینی یەکترو ناوەڕاستەکەی تەزویرو ئەخیرەکەی دەساودەس نەکردن بێت،، نە کەری ئێمەی تیایە نە بار، بۆیە پێویست ناکا هەچە هەچەی تێدا بکەین.

یاسین تەها گردبوونەوەی چەند گروپێكی هێزەكانی حەشدی شەعبی لە ناوچەی سەوزی بەغداو داخستنی دەروازەكانی ئەم ناوچەیە كە گرنگترین بنكەو بارەگا عێراقی‌و نێودەوڵەتییەكان لەخۆی دەگرێت (26 ئایار) وەك هەر كودەتایەكی تری تەقلیدی لە عێراقدا هێزی سەربازی تێدا جوڵێنراو خەڵكی پایتەختی خستە دڵەخورتێوە. لە زنجیرەی ئەو بەریەككەوتننانەی كە ناوبەناو لەنێوان مستەفا كازمی‌و گروپە چەكدارەكاندا روودەدەن، ئەمە پێشهاتێكی گرژو پڕ مەترسیش بوو لە كێشمەكێشی هێزەكانی لایەنگری دەوڵەت‌و ئەو هێزانەشی پێیان دەوترێت “لا دولە”. بەریەككەوتنی ئەمجارەشیان لە كاتێكدایە كە وڵات خۆی بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە ئامادە دەكات. جوڵەی ئەمجارەی چەكدارە وەلائییەكان بۆ نمایشی هێز نەبوو وەك ئەوەی دوو مانگ لەمەوبەرو (25 ئازار) كەتیبەكانی حیزبوڵڵای عێراق‌و رەبعوڵڵا هەر لە بەغدا ئەنجامیان دا. یان وەكوو وەك كاردانەوەو ركابەریكردنی نمایشی پێشووتری “سرایا السلام”ی سەدرییەكان (8 شوباتی 2021) نەبوو. بەڵكوو، گردبوونەوەی ئەمجارە بۆ ئازادكردنی یەكێك لەفەرماندە حەشدییە سەر بەگۆبەنەكان بوو كە قاسم موسڵیحی ئامر لیوای “الطفوف”و فەرماندەی میحوەری ئەنباری حەشدی شەعبییە، كە بەفەرمانی كازمی‌و بەپێی مادەی 4ی تیرۆر، تەنها چەند كاتژمێرێك لەوەوپێش بەسەرپەرشتی ئەحمەد ئەبو رەغیف بریكاری وەزیری ناوخۆ بۆ كاروباری هەواڵگری دەستگیر كرابوو. هەرچەند تۆمەتەكانی قاسم موسڵیح، دۆسییەكانی تیرۆرە، بەڵام لە راگەیەنراوە فەرمییەكانیش بەدیاریكراوی ڕوون نەكراوەتەوە كە چی‌و چین، بەڵام بەپێی دزەپێكردنەكان، هێرشكردنە سەر بنكەی (عین الاسد)ی ئەمەریكییەكان‌و تیرۆركردنی چالاكڤانانی خۆپیشاندانی تشرین دەگرێتەخۆ، بەتایبەت ئیهاب وەزنی كە لە كۆتاییەكانی رەمەزانی رابردوو (9 ئایار) لە سەنتەری كەربەلای پیرۆز لای ملیۆنەها شیعە، كرایە دوا تیرۆری چالاكڤانەكانە تشرینییە مەدەنی‌و راپەڕیوەكان. بەهۆی ئەوەشەوە ئەم هەفتەیە (25 ئایار) خۆپیشاندەرانی باشووری عێراق لە هەموولایەكەوە رژانە گۆڕەپانی تەحریرو گۆڕەپانی نسوری بەغدای پایتەخت‌و دروشمی “كێ كوشتمی؟”یان گوتەوەو جموجوڵەكەی خۆشیان ناونا “شۆڕشی ئیهاب وەزنی” و دوایان لە حكومەتی كازمی كرد بەرەنگاری میلیشیاكان ببێتەوەو بكوژی چالاكڤانەكانیان ئاشكراو دادگایی بكات، هەر لەم میانەیەشدا هەندێك لەو هێزو گروپانەی تشرینییەكان، وەك ناڕەزایی‌و تووڕەیی، بڕیاری بایكۆتی هەڵبژاردنی پێشوەختەی چاوەڕوانكراویان داو بەمەش هیواكانی گۆڕانكاریی لەرێگەی پرۆسەی دیموكراسی‌و دەنگدانەوە پاشەكشەیەكی گەورەی كرد. قاسم موسڵیح، كە پێشترو لەسەردەمی شەڕی داعش فەرماندەی لیوایەكی سەر بەعەتەبەكانی مەرجەعیەتی نەجەف بووە (الطفوف)، بەر لەوەی سەنگەر بگوازێتەوە بۆ بەرەی وەلائییەكانی ئێران، لەگەڵ براكەیدا (عەلی موسڵیح) پێشینەو پەرێزێكی خراپیان هەیە لەناو خەڵك لە دۆسیەكانی سەركوتكردنی ناڕازییەكان‌و گەندەڵی دارایی‌و سەرانە وەرگرتن‌و سپیكردنەوەی پارەو بودجەی هێزەكانی حەشد. هەر لەم میانەیەشدا دایكی ئیهاب وەزنی، لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا بەدڵنیاییەوە دەڵێت، قاسم موسڵیح هەڕەشەی توندی لە كوڕەكەی كردووە "ئەگەر یەك رۆژیشم مابێت لە ژیاندا هەر دەتكوژم". هەندێكی تر پێیانوایە كاری قاسم موسڵیح گەورەترە لە تیرۆرو سەرانەوەرگرتن‌و ترساندنی خەڵك، چونكە ناوبراو لەسەردەمی ژیان‌و چالاكی قاسم سولەیمانیدا (كانونی دووەمی 2020 تیرۆر كرا) بووەتە جێگە متمانەی سوپای پاسداران‌و سەرپەرشتیكردنی دۆسیەی ئەمنی میحوەری ئەنباری پێ سپێردراوە كە شیعەی عێراق‌و ئێران دەبەستێتەوە بە سوریاو مۆڵگەی پێشووی ڕێكخراوەكانی ئەلقاعیدەو داعشیش بووە، هەر ئەمەش قاسم موسڵیحی كردووەتە یەكێك لە ئایكۆنەكانی حەشدی وەلائی لەسەر ئاستی عێراق‌و پێگەشی لەناو دەستەی حەشدی شەعبی بەهێز كردووە كە بەفەرمی سەر بەدەوڵەتەو بودجەی ساڵانەی لە دوو ملیار دۆلار زیاترە. ئەو هێزانەی لەسەر قاسم موسڵیح چوونە سەر ناوچەی سەوز دەموچاویان پێچرابوو، هیچ لۆگۆو ناونیشانێكیشیان بە ئاشكرا هەڵنەگرتبوو، بەڵام ئەو لایەنانەی زۆر لەڕێگەی بەیاننامەو لێدوانی میدیاییەوە پشتیوانییان كردن، زیاتر بریتی بوون لە عەسایب‌و كەتیبەكانی حیزبوڵڵاو بزوتنەوەی نوجەبا كە بڕبڕەی پشتی پرۆژەی وەلائییەكان لەناو حەشدی شەعبیدا پێكدەهێنن. ئەم هێزانە بە پاڵپشتیكردنی جموجوڵە سەربازییەكە جارێكی تر جاڕی یاخیبوونیان لە فەرمانەكانی سەرۆك وەزیران راگەیاند، هەروەها بەكردەیی كۆتاییان بەو قسەیەش هێنا كە زۆرجار دەگوترێتەوە كە گوایە دەستەی حەشدی شەعبی‌و چەكدارەكانی سەر بەسەرۆك وەزیرانن‌و بەشێكن لە پێكهاتە ئەمنییەكانی دەوڵەت‌و لەژێر ئاڕاستەكردنی فەرماندەیی گشتی هێزە چەكدارەكاندان. هەرچی بەسەر قاسم موسڵیح ئیدانە بكرێت یان ئازاد بكرێت (ئەگەری دووەم زاڵترە)، هیچ لەو راستییە ناگۆڕێت كە گرژییەكانی چوارشەممەی بەغدا خەونی دەوڵەتداریی لەعێراقدا لە سایەی چەكی بەرەڵاو فرەیی مەرجەعیەتی ئاڕاستەكردنی گروپەكان، خستە گیانەڵڵا. لەدوای ئەم رووداوەشەوە جارێكی تر ئەستەمە هیچ كەس باس لە شكۆی دەوڵەت یان قەتیسكردنی چەك لە دەستی دەوڵەتدا بكات، بەتایبەت پاش ئەوەی چەكدارەكان یەكڕاست گەمارۆی سەرۆكایەتی وەزیران‌و ماڵی پلەدارە باڵاكانی دەوڵەتیان داو لەهەندێ گرتەی ڤیدیۆییشدا بەلاقرتێوە هەواڵیان دەپرسین كە ئاخۆ چیتر بەتەمای چین‌و لەكوێن؟ هەڵكشانی پێگەی گروپەكان لەسەر حسابی دەوڵەت، پێش لەسەرهەڵدانی داعش‌و راگەیەندنی حەشد بەفەرمی (2014) بەردی بناغەی دانراوە، حكومەتەكانی پێشووش (عەبادی‌و عەبدولمەهدی) لەگەڵیدا ژیاون‌و بەڕێیان كردووە، بەڵام ناو بەناو كازمی بە دەستبردن بۆ ئەو پرسانەو گوشاری خۆپیشاندەرانی تشرین بۆ بەرەنگاربوونەوەی دەوڵەت‌و میلیشیاكان، هەمووجارێ قەتماغەی برینەكانی سەر جەستەی عێراق لادەبەن‌و هەمووجارێك گروپەكان هەنگاوێك زیاتر دەچنەپێش لە خۆسەپاندن. بەڵام دیارە خۆیان نایانەوێت كۆنتڕۆڵی تەواوەتی دۆخەكە بكەن چونكە كەرەستەو ئامادەیی ئەوەیان نییە دواتر ئیدارەی دۆخی عێراق بدەن، ئەویش لە سایەی ئابوورییەكی داتەپیو و پێویستییەكی زۆری عێراقدا بە كۆمەك‌و پەیوەندییە دەرەكییەكان بەتایبەت ئەمەریكاو ئەوروپا كە ئێستا لە دەستی كازمیدایە. سەرەتای بەریەككەوتنی ئاشكرای حكومەتی مستەفا كازمی‌و گروپە چەكدارە وەلائییەكان دەگەڕێتەوە بۆ هاوینی 2020، كاتێك كازمی 14 كەسی لە كەتیبەكانی حیزبوڵڵا دەستگیركرد كە تۆمەتباربوون بە هاویشتنی موشەك بۆسەر باڵیۆزخانەو بنكەكانی ئەمەریكا. دواتر چەكدارەكانی ئەم گروپە كە دڕترین‌و ڕێكخراوترین گروپە وەلائییەكانی ئێرانن هەڵیانكوتایە سەر ناوچەی سەوزو بەنێوانگری مالیكی‌و سەركردەكانی تری شیعە سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد، بەبێ هیچ سزاو ڕێوشوێنێك گیراوەكان ئازاد بكات. ئەمە لە كۆتاییەكانی ساڵی رابردووش (2020) دووبارەبوویەوە، كاتێك هێزە ئەمنییەكانی عێراق كادرێكی بزوتنەوەی عەسایبیان بەتۆمەتی تێوەگلان لە هاویشتنی رۆكێت بۆ باڵیۆزخانەكان دەستگیركرد (حسام زریجاوی)و دواتر چەكدارەكانی عەسایب رژانە سەر شەقام بۆ ئازاداكردنی‌و دۆسیەكەش دیزەبەدەرخۆنە كرا. لە دەستگیركردنی قاسم موسڵحیشدا گەڕێكی تری ئەم بەریەككەوتنە دووبارە بوویەوەو لەبەر رۆشنایی ئەو دوو ئەزموونەی پێشووش، باوەڕێكی زاڵ هەیە كە چارەنووسی قاسم موسڵیحیش هەر ئازادكردن‌و كۆتاییهاتنی دۆسییەكەیەتی، چونكە ناوبراو ئەڵقەیەكە لە زنجیرەیەكی قایمتر كە حەشدی شەعبییەو سەرانی ناهێڵن بۆ پاراستنی سەركردەكانی تریان لە دوورمەودادا هیچ كەلەبەر و درزێكیان تێ بكەوێت.  

پ.د. ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د فه‌ره‌ج له‌گه‌ڵ هه‌ر رووداوێكی هه‌ستیاردا، رای گشتی له‌ كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا زۆر به‌خێرایی دابه‌شده‌بێت بۆ دوو به‌ره‌ى ناكۆك و دژبه‌یه‌ك، ئه‌م دیارده‌یه‌‌ شایانی له‌سه‌ر وه‌ستانه، كه‌مترین هه‌ڵوێسته‌كردنیش ئه‌وه‌یه‌ بپرسین: بۆچی؟  پاش هه‌ندێك خوێندنه‌وه‌و چاودێریكردن و تێڕامان، لێره‌دا چه‌ند سه‌رنجێكی تایبه‌ت سه‌باره‌ت به‌ هۆكاره‌كانی پشت ئه‌م دیارده‌یه‌ تۆمارده‌كه‌م‌: یه‌كه‌م: هۆكاری ده‌روونی: (هه‌ڵچوون و كۆنه‌قین): به‌شێوه‌یه‌كی گشتی مرۆڤه‌كان له‌ژێر كاریگه‌ریی هه‌ستوسۆزی ده‌روونیدا هه‌ڵوێست وه‌رده‌گرن، هه‌ندێكی تریش له‌پاش بیركردنه‌وه‌ى ئه‌قڵانی بڕیارده‌ده‌ن، به‌ڵام هه‌میشه‌ كه‌مینه‌یه‌ك ده‌توانن هاوسه‌نگی له‌ نێوان هه‌ستوسۆزو بیركردنه‌وه‌ى ئه‌قڵانیدا بپارێزن. له‌به‌رئه‌وه‌ى هه‌ستوسۆزه‌كان به‌توندی به‌ستراونه‌ته‌وه‌ به‌ هه‌ڵچوون و كاردانه‌وه‌كانه‌وه‌، له‌كاتی رووداوه‌ هه‌ستیاره‌كاندا ئه‌وه‌نده‌ی سایكۆلۆژیا كارده‌كات بیركردنه‌وه‌ى ئه‌قڵانیانه‌ خۆی نمایش ناكات. بێگومان له‌م دۆخه‌ ده‌روونییه‌ هه‌ڵچووه‌دا بوارێكی فراوان ده‌ره‌خسێت بۆ ده‌ركه‌وتنی رق و كینه‌ی پێشترو تۆڵه‌كردنه‌وه‌، له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ش وتراوه‌: "شه‌ڕ به‌ كۆنه‌ قین ده‌كرێت". دووه‌م: به‌رژه‌وه‌ندی شاراوه‌: (ئایدیۆلۆژیا و سیاسه‌ت و ئابوری): زۆربه‌ى مرۆڤه‌كان به‌ ئاست و ئه‌ندازه‌ى جیاواز ئینتیمای ئایدیۆلۆژی و سیاسییان هه‌یه‌ و دابه‌شده‌بن به‌سه‌ر چینی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌رژه‌وه‌ندی ئابوری جیاوازدا‌. واته‌ به‌ گشتی ئینتیمایه‌كی پێشوه‌ختیان هه‌یه‌، كاتێك هه‌ر پێشهاتێك رووده‌دات له‌لایه‌ك چاو له‌ كاردانه‌وه‌ى نزیكترین دۆسته‌ هاوئینتیماكانیان ده‌كه‌ن و له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ له‌ په‌نای  ئه‌م هه‌ڵوێست و كاردانه‌وه‌یه‌دا  سنووره‌كانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان تۆخده‌كه‌نه‌وه‌. بێگومان له‌م پرۆسه‌یه‌دا گروپه‌ ئایدیۆلۆژییه‌كان و حیزبه ‌سیاسییه‌كان و كۆمپانیا ئابورییه‌كان رۆڵی كاریگه‌ر ده‌بینن له‌ ئاراسته‌كردن و كه‌مپینكردن بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌ دیار و نادیاره‌كانیان. سێیه‌م: شوناسی تاكه‌كه‌س: (پابه‌ندبوونی ئایینی و ئینتیمای نه‌ته‌وه‌یی): ئاده‌میزاد به‌ سروشت بوونه‌وه‌رێكی كۆمه‌ڵایه‌تییه‌، كۆمه‌ڵایه‌تیبوون ئه‌وه‌ى لێده‌خوازێت كه‌ خۆی له‌ بازنه‌ى شوناسی كۆمه‌ڵایه‌تی جیاوازدا رێكبخات، هه‌ریه‌كه‌ له‌ شوناسی ئایینی و نه‌ته‌وه‌یی له‌ دیارترین و توندترین شوناسه‌كانی كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ن، هه‌روه‌ها به‌رێژه‌ى جیاواز له‌ ژیانی تاكه‌كه‌سدا ئاماده‌ییان هه‌یه‌، زۆرجار هه‌مان كه‌س له‌ ناخی خۆیدا ده‌كه‌وێته‌ ململانێ، ئایا كام ئینتیمایان پێشتر بخات له‌سه‌ر ئه‌وی تریان؟ ئایا دوو شوناسی هاوئاوازی هه‌یه‌ یان ناساز؟ له‌ خۆی ده‌پرسێت: ئایا من كوردێكی موسڵمانم یان موسڵمانێكی كوردم؟ ئه‌ى هه‌ڵوێستی هاوشوناسه‌كانم له‌سه‌ر ئه‌م رووداوه‌ چۆنه‌؟ هاوكات بێگومان شوناسی ئایینی و نه‌ته‌وه‌یی لایه‌نه‌كانی ئه‌و رووداوه‌ى جێگه‌ى مشتومڕه‌ رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێت له‌ دیاریكردنی به‌یار و نه‌یاره‌كان وپشتگیری ئه‌م یان ئه‌ویان. چواره‌م: لاوازیی به‌رپرسیاریه‌تی: (ئه‌خلاقی و یاسایی): یه‌كێك له‌ كۆڵه‌كه‌ راگره‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ى مرۆیی بریتییه‌ له‌ هه‌ستی به‌رپرسیارییه‌تی لای تاكه‌كان، به‌رپرسیاریه‌تی (ئه‌رك) تای یه‌كه‌می ته‌رازووی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تی پێكدێنێت له‌به‌رامبه‌ر ئازادی (ماف) كه‌ تای دووه‌می ته‌رازووه‌كه‌یه‌، لێره‌وه‌ سه‌قامگیریی و هاودڵی كۆمه‌ڵایه‌تی و پاراستنی ته‌ونی كۆمه‌ڵگا به‌نده‌ به‌ پاراستنی هاوسه‌نگی ته‌رازووی (به‌رپرسیاریه‌تی / ئازادی) یان دووانه‌ى (ئه‌رك / ماف). ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌كرێت له‌ كۆمه‌ڵگا‌ی ئێمه‌ و هاوشێوه‌كانیدا به‌هۆی جێگیرنه‌بوونی هاوكێشه‌ى (ئازادی / به‌رپرسیاریه‌تی) یان ناڕوونی سنووره‌كانی (ئه‌رك / ماف) هه‌میشه‌ كه‌مترین (ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تی)  له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرین و زۆرترین (ماف و ئازادی) بۆ خۆمان به‌ ره‌وا ده‌بینین، له‌ به‌رامبه‌ردا زۆرترین (ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تی) ده‌خه‌ینه‌ ئه‌ستۆی به‌رامبه‌ر و كه‌مترین (ماف و ئازادی) پێ ره‌وا ده‌بینین، بێگومان ئه‌مه‌ش به‌رهه‌مهێنه‌ری دابه‌شبوون و دووبه‌ره‌ییه‌. پێنجه‌م: رۆڵی میدیا: (میدیای ئاراسته‌كراو و سۆشیاڵ میدیا): له‌ رابردوودا مرۆڤ راسته‌وخۆ به‌شدار یان شاهیدی روودانی ئه‌و‌ پێشهاتانه‌ ده‌بوو كه‌ كاریگه‌رییان له‌سه‌ر  ژیانی رۆژانه‌ی هه‌بوو، بۆیه‌ راسته‌وخۆ هه‌ڵوێستی خۆی له‌سه‌ر رووداوه‌كان ده‌نواند، به‌ڵام له‌سه‌رده‌می نوێدا میدیاكان ئه‌و دوو خواسته‌ى ئاده‌میزاد پڕده‌كه‌نه‌وه‌، چونكه‌ له‌لایه‌ك مه‌رج نییه‌ رووداوه‌ كاریگه‌ره‌كان له‌سه‌ر ژیانمان له‌ نزیكمانه‌وه‌ بگوزه‌رێن له‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ له‌ توانای ‌مرۆڤدا نییه‌ به‌شدار و شاهیدی هه‌موو رووداوه‌‌كان بێت، لێره‌وه‌ میدیای ئاراسته‌كراو هه‌ستی به‌شداری له رووداوه‌كاندا به‌ چاوانی ده‌به‌خشێت، سۆشیاڵ میدیاش ئه‌و كه‌ره‌سته‌ به‌رده‌سته‌یه‌ كه‌ خاڵیكردنه‌وه‌ى هه‌ڵچوونه‌كان و تۆخكردنه‌وه‌ى ئینتیماو شوناسی بۆ ده‌ڕه‌خسێنێت. بێگومان تا پێشهات و رووداوه‌كان توندتربن كاردانه‌وه‌كانی میدیای ئاراسته‌كراوو سۆشیاڵ میدیاش توندتر ده‌بن تا ڕاده‌ى یه‌كترشكاندن و ناوزڕاندن و تیرۆری كه‌سێتی.  

بەختیار نامیق‌و سەرکەوتی جیهاز بەگشتی هەر ڕێککەوتنێک لەئێستادا لەهەرێم بکرێت لەسەر ئاستی هەر گروپ‌و  ڕێکخراوو حیزبێک بێت لایەنی ئەرێنی دەبێت بەوەی کە بتوانێت کەمێک گرژیەکانی ناو یەکەو پێکهاتە کۆمەڵایەتیەکان کەمبکاتەوە‌و بەرەو دۆخێکی هێمنی بەرێت، لەئێستادا کە قەوارەی هەرێم لەمەترسیدایەو ئەمەش لەسەر ئاستی دەرەکی نەشاردراوەتەوەو پێمانوتراوە بەتایبەت نوێنەری نەتەوەیەکگرتوەکان، کە دەبێت لەسەر ئاستی تاک تا دەگاتە ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی‌و حیزبەکان، ڕێککەوتنەکان بکەنە ئەجێندای کاری یەکەمیان، لەم ڕوانگەیەوە ڕێککەوتنی دەباشانی نێوان یەکێتی‌و گۆڕان یەکێکە لەو هەوڵانەی کە دەکرێت بەنۆژەنەکردنەوەی بتوانرێت ببێتە پاکێجێک بۆ سەر ئاستی گشتی ڕێکخراوو حیزبەکان. گۆڕان لەهەموو حیزبەکان زیاتر ڕێککەوتنی هەیە، هیچ حیزبێک نەماوە ڕێککەوتن یان داوای ڕێککەوتنی نەکردبێت، لەگشتدا ئەم هەڵوێستەی گۆڕان هەستکردنە بەدۆخی مەترسیدارو پێوستی ئاشتی کۆمەڵایەتی قوڵ، لەم نێوەندەدا ڕێککەوتنی دەباشان کە لەنێوان دوو سەرکردەدا بوو، بەهۆی هەندێ ناکۆکی نەگەیشتە ئەنجامی تەواو، لەئێستادا ڕێککەوتنێک هەیە لەنێوان گۆڕان‌و یەکێتی کە دەتوانرێت بەیەکێ لەڕێککەوتنە گرنگەکان ناوبنرێت وەک چۆن ڕێککەوتنی دەباشان ئەگەرچی تائاستی پێوستی خۆی کاری نەکرد، بەڵام توانی گرژییەکان وەلاوەبنێ‌و لەزۆنی سەوزدا ئاشتی بەرقەراربێت. گۆڕان لەئێستادا ڕێککەوتنی لەگەڵ پارتی‌و یەکێتی هەیەو ئەوەشی ڕودەدا لەنێوان پارتی‌و یەکێتی هیچ نییە جگە لەبانگەشه‌ی هەڵبژاردن‌و  ئەگەر ڕێککەوتنی نێوان گۆڕان‌و یەکێتی بخەینەسەر نەخشەی ڕێککەوتنی ستراتیژی ئەوە ئەو ڕاستیە تێدەگەین کە ئەنكەرەو تاران حوکمی هەردوو زۆنەکە دەکەن‌و ئەوەشی کە ئێستا حکومەت‌و دامودەزگا دەوڵەتیەکانی هەرێمی تێدا نغرۆ بوە تائاستێک پەیوەندی بەنەبونی ئیرادەیەکی ناوخۆوە هەیە کە بتوانێت لەپاشکۆیەتی دەربازی ببێت، دوبارە ئەمانە ئەرکی بزوتنەوەی گۆڕانە کە بتوانێت بەوردی دەستکاری ئەم نەخشەی دەستەڵات‌و دابەشکاریە بکات، ئەمەش دەکەوێتەسەر ڕێککەوتنەکانی‌و پاراستنی باڵانسی هێزی خۆی لەسەر ئاستی هەردوو زۆنەکە، لەئێستادا ڕیککەوتنی هەیە لەگەڵ پارتی‌و یەکێتی، ئەمەش یەکێکە لەخاڵە باشەکان لەکاتی ئەم مەترسیانەدا. ئەو ڕاستیەش زانراوە کە هەردوو زۆنەکە بەپێى بەرژەوەندییە هاوبەشەکانی نێوان ئەنكەرەو تاران دەچێت بەڕێوە، وەک چۆن لەسەر ئاستی گەورەتر عێراق بۆ ئێرانە بەڕەچاوکردنی بەرژەوەندییەکانی تورکیا، سوریا بۆ تورکیایەو دەبینین لەلیبیا تورکیا هەیە ئێران دەخالەت ناکات وەک چۆن لەیەمەن ئێران هەیەو تورکیا دەخالەت ناکات، ئەمە تادەگاتە هەرێمی کەرەباخ هەروایە، لێرەش دوو زۆنەکە لەسەر هەمان نەخشەی دابەشکاریە، بەلەبەرچاوگرتنی حکومی واقعی سیاسی‌و سەربازیى‌و ئابوری ئەم هەرێمە دەبێت ئەوە لەبەرچاوبگرین کە باڵانسی نێوان ئەم زۆنە لەناوخۆدا نییە لەئەنكەرەو تارانە، هاتنی زەریفی بەگڵۆپی سەوزی تورکیەوە لەبەردەم هەڵبژاردنەکاندا زۆر بڕیاری ناچاری سەپاند. سەرەڕای هەموو ئەمانە گۆڕان دەیەوێ ئاشتی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی وەک ئەرکی سەرەکی خۆی ببینێ‌و کاری بۆ دەکات، ئەوەی گرنگە بەکردار بونی ڕێککەوتنەکانە، لەدەباشان ڕێککەوتنێک بۆ باڵانسی هێزو ئەم ئاشتیە گشیە بەستراو واژۆکرا، ئەوەی نەیتوانی دەرس لەعیبرەتیەکەی کاک نەوشیروان وەربگرێ ئەوانە بون کە نەیانهێشت لەنوسینەوە ببێت بەکردار. ئەگەر لەکاتی بونی مام جەلالدا نەوتوانرابێت ڕێککەوتنەکە جێبەجێبکرێت‌و لەکاتی بونی کاک نەوشیرواندا کێشە بۆ ڕێککەوتنەکە دروستبووبێ، ئەوا لەئێستادا کە واقعێکی ترو دنیایەکی تر هەیە، دەکرێت لاهور لەسەر هەمان ڕەگی دەباشان ئەم ڕێککەوتنە بگەیەنێتە ئەنجام‌و لەزۆنی سەوزدا بەرەو باشترو قوڵتر بڕۆن، کاتێ دەڵێین لاهور، بۆیە فۆکس بۆ سەر لاهورە، چونکە ئەوە لایەنی گۆڕان نییە کە عیبرەتی وەرنەگرتبێت بەهەموو ڕێککەوتنەکانی گۆڕان‌و هەمولایەنەکانی تریشەوە، ئەوە لایەنی بەرامبەر بوە ڕێککەوتنەکەی جێبەجێنەکردوە کە دەبێت بۆ ئەم ڕێککەوتنە بەلاهور بڵێین (عیبرەت لەجێبەجی کردندایە)و ئەرکی تۆیە

سەردار هەرکی پەیوەندی هەریەکە لە سەرۆکی پێشوی ئەمریکا دونالد ترامپ و سەرۆکی ئێستا جۆ بایدن لەگەل سەرۆکی تورکیا تەیب رەجب ئەردوگان بە شەخێی ناودەبرێت ، هەریەکە بەپێی تایبەتمەندی خۆی ، ترامپ زۆر ئەرینی و بەهێز بگرە گومناویش بوو ، بایدنیش بە پێچەوانەوە چونکە هەمیشە زۆر ئالۆز بوە ، لە چاوپێکەوتنەکی لەگەل رۆژنامەی نیۆیۆرک تایمز لەکۆتایی سالی 2020 بایدن ئەو کات یەکێک لە کاندیدەکانی پارتی دیموکراتى ئەمریکا بوو ، هێرشی توندی کردە سەر ئەردوگان و بە ( گەورە ستەمکار ) ناوی برد وهەڕەشەی گۆڕینی کرد و یەکێک لە شوێنی ئەو دابنێ ، خراپی پەیەوەندیکەی لەگەل سەرۆکی تورکیا بۆ سەردەمی ئۆباما دەگەڕێتەوە کە ئەو کات جێگری بوو ، ئەو کاتە ئەردوگان پێی وابوو ئەمریکا داڕێژەری کودەتای سالی 2016 بووە ، سلێمان سویلو ئەندامی دیاری ئەنجومەنی وەزیران لە حکومەتەکەی ئەردوگان بە ڕونی وتی ( ئەمریکا ئەندازیاری کودەتایەکەیە ) گومانی تێدا نیە کە ئەم  لێداوانە بێ ڕەزامەندی ئەردۆگان نەبووە ، ڕاستە ئەمریکا   پێنج حەفتە دواکەوت لە پرۆتستۆکردنی ئەو کودەتایە بەڵام هیچ بەڵگە نیە کە ئەمریکا تەنانەت ئاگاداری ئەم کودەتایە بووە نەک داڕێژەری بێت ،ئەو کات واتە سالی 2014 ئوباما بایدنى ڕاسپارد بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە و بایدن هەستی کرد پێویستە داوای لێبوردن بکات . ئەمە دوایین جار نەبوو بایدن داوای لێبوردن بکات ، لە زانکۆی هارفاردی ئەمریکی بایدن وتی هەرکەسەک دژی بەشار ئەسەد بجەنگیت تورکیا پڕ چەکی کردووە ( واتە تیرۆرستەکانیش ) هەروەها وتی ئەردۆگان لە گفتگۆی لەگەڵ ئیدارەی ئۆباما دانی بەوە ناوە کە رێگای بە تیرورستان داوە سنووری تورکیا بەکار بێنن بۆ چونە نێو خاکی سوریا ، ئەردۆگان نکۆلی لەم تومەتانە کرد و زۆر توڕە بوو جارێکیتر بایدن داوای لێبوردنی کرد . وا دەردەکەوێت کە یەکترناسینی بایدن و ئەردۆگان هی ڕۆژەک و دوو ڕۆژ نیە و ئەزمونێکی زۆریان پێکەوە هەیە ، تا نوسینى ئەم وتارە بایدن چوار جار سەردانی تورکیای کردووە . لە سەردانەکەی لە کانونی دووەم سالی 2016 بادین بە ئاشکرا ڕەخنەی توندی لە پاشەکشەی تورکیا لە دیمکراسیەتی گرت  ، وداکۆکی لە ئاکادیمیەکانی تورک کرد کە بە ئیمزا کردنیان دژی سیاسەتی تورکیا بەرامبەر بە کورد ڕوو بەڕووی کَێشە و رەخنەی توندی بوون ، و چەند کۆبونەوەی کرد لەگەڵ ئەو رۆژنامەنوسانەى کە لەسەر رەخنەگرتن لەسەر کار لادرابوون ، و چاوپێکەوتنی لەگەڵ خێزانی ڕۆژنامونوسێکی دیاری زیندانیکراو کرد ، ئەمەش جارێکیتر ئەردۆگانی زۆر توڕە کرد بەڵام ئەم جارە کەس داوای لێبوردنی لێ نەکرد . بایدن زۆر جار وتویەتی کە ئەزمونە دوور و درێژەکەی فێری کردوە کە ( زۆربەی سیاسەتە دەرەکیەکان درێژە پێدەرە پەیوەندیە شەخێیەکانە) بەڵام بایدن سیاسەتمەدارێکی زۆر وشیارە و کەساتیەکی براگماتیکە ، بەو ئەزمونە سیاسیەی و ئاشنابون لە بایەخی جیۆسیاسی تورکیا ئەستمە حەز ونیازی کەسی رولێکی دارێژەری سەرەکی ببێنیت لە دارێشتنی ڕێڕەوی سیاسەت بەرامبەر بە تورکیا ، دۆسیە ئالوزەکانى نێوان هەردوو وڵات ئەوەندە زورە پێم وانیە پێویستیان بە حەز و نیازی کەسی بێت بو ئەم کارە . مەرج نیە بایدن زوو ئارەزووی سەپاندنی سزا بەسەر تورکیا هەبێت کە دەبێتە مایەی ژەهراوی کردنی پەیوەندیەکانی لەگەل ئەردۆگان و کارەسات بەسەر ئابوریە لاوازەکەی تورکیا بێنێت ، بەڵام هەڵوێستەکانی بایدن سەبارەت بە مافی مرۆڤ و سەروەری یاسا و جەخت کردنی سەر کیشەکانی دەریای ئیجە و ڕوژهەڵاتی دەریای ناوەراست و ئارەزووی بەردەوامبوون لە شەڕی دژی داعش بە هاوکاری و هەماهەنگی ( YPG ) کە تورکیا بە تیرۆرستی دەزانێت و دۆسیەی موشەکەکانی ئێس 400 روسی ، وادەکەن کە برینەکانی تورکیا و ئەمریکا قوڵتر بکەن و پێدەچیت بایدن جگە لە ڕووبەرووبوونەوەی پێشوەختە هیچ بژاردەیەکی لە پێش نەبێت . و ئەو دۆسیانە یەک بەیەک و بەوردتر شیدەکەینەوە : - یەکەم:-  گومانی تێدانیە کە بایدن بابەتی مافی مرۆڤ دەکاتەوە بە بنەمایەکی سەرەکی سیاسەتی دەرەکی ئەمریکا ، ئەمەش جیاوەزیەکی زۆرە لەگەڵ سیاسەتی ترامپ کە بڕوای بە مافی مرۆڤ نەبوو و کەم جار ئەم بابەتەی وروژاندووە ، بگرە زۆر جار تڕامپ بە ئەرێنی باسی ئەردۆگانی دەکرد ، تڕامپ هیچ بایەخی بەو هەموو پێشیلکاریەى مافی مرۆڤ لە تورکیای نەدەدا ، لە بەرتەسکردنەوەی ئازادی ڕادەربڕین و گرتنی رۆژنامەنوسە ئۆپۆسزیۆنەکان، و لەسەر کار لادانی سەرۆک شارەوانی هەڵبژێردراوی کوردەکان، و دەرچواندنی یاسای دژی سوکاتی پێکردنی سەرۆک کە دەیان هەزار کەس بەپێی  زیندانی کراون ، لە بەرامبەردا بەرنامەی بایدنی پارتی دیموکرات ساڵی 2020 بەلێن دەدات کە بەهاکانی دیموکراسیەت راستەوخو لەنێو سیاسەتی دەرەکی دابنرێت ، لە وتارەکی بایدن لە گوڤاری کاروباری دەرەوە Foreign Affairs Magazine بەناوی ( بۆ دەبێت ئەمریکا جارێکیتر سەرکردایەتی جیهان بکات ) دەلێت ولایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لە ساڵی یەکەمی کاری ئیدارەکەی مێوانداری ( لوتکەیەک بۆ دیمکراسیەت ) دەکات ، کە رێزبەندی دەداتە ڕووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و ستەمکاری و جێگیرکردنی مافی مرۆڤ ، و ڕووبەڕووی ئەو دەوڵەتانە کە پاشەکشەیان لەو بەهایانە کردووە دەبێتەوە، لەم لوتکەیە جگە لە چەندین وڵات مێونداری چەندین رێکخراوى کومەڵگای مەدەنی دەکات کە لەڕیزی پێشەوەن بۆ داکوکیکردن لە دیموکراسیەت ، ئەم جۆرە کرێکخراوە کە سەرکردەکانیان بە شێوازەکی هەمیشەیی ڕووبەڕووی گرتن دەبنەوە لە تورکیا ، سەرەرای ئەمە بەلێن دەدات بە سزادانی پێشیلکەرانی مافی مرۆڤ  ، هیچ لەم خالانە بە دڵی ئەردۆگان نین کە باش دەزانیت ئەم گوتارە ئازایانە هانی ئۆپۆزسیۆنی تورکی دەدات . دووەم :- بابەتی هەرە هەنوکەیی و لەسەر مێزی کاری ئیدارەی نوێ و لە ئایندەکی زۆر نزیک بابەتی کڕینی تورکیا دژە ئاسمانی ئێس 400 روسی ، واشنتۆن ئەم بابەتەی بە هەڕەشە بۆ ئاسایشی خۆی دەزانێت بەتایبەتی بۆ فرۆکە جەنگیەکانی لە جۆری ئێف 35 ، بۆیە ئەستەمە واشنتۆن چاوپۆشی لەم بابەتە بکات ، جگە لە چەند لێدوانیک و سزای سوک کە نزیکتر بوو لە گلەیی ئیدارەی ترامپ ئەم بابەتە پشت کوێ خست و تورکیای پاراست لە سزا راستەقینەکان . بایدن هەرگیز ئەم کارە ناکات ئەگەری زۆرە ئەو سزایانەی لە یاسای (CAATSA ) هاتووە کارای بکاتەوە . ئەم یاسایە لە ساڵی 2017 دەرچوێندرا بۆ بە گژداچونەوەی دوژمنەکانی ئەمریکا ، بە پێی ئەم یاسایە دەبێت سەرۆکی وڵات بە لایەنی کەم پێنچ سزا لەو دوانزە سزایە لەم یاسایەدا هاتووە بسەپێنێتە سەر هەر ولاتێک کە(گرێبەستێکی گرنگ ) لەکەڵ سێکتەری سەربازی یان سیخوری روسیا مۆر کردووە ، هیچ گومانی تێدا نیە کە ئەم سزایانە دەسپێندرێنە سەر تورکیا ئەگەر چارەسەرێکی گونجا کە واشنتون پێی رازی بێت نەبینێتەوە. سێیەم :- دۆسیەی بایدن لە ئەنجومەنی کۆنگرس کە دەوڵەمەندە لە خەمخۆری جێبەجێکردنی یاسا ئەستمە بایدن وەکو ترامپ پێگەی خۆی بەکار بێنیت بو دەستێوەردان و لەپەکخستنی کارەکانی وەزارەتی داد لە کەیسی ( TURKY HALK BANK ) ( واتە بانکی میلەت یان بانکی ئەهلی تورکی  یان بانکی خەلقی تورکی  ) کە بانکێکی حکومیە دەلێن نزیکە لە ئەردۆگان و تۆمەتبارە بە هاوکاریکردنی ئیران لە خۆدزینەوە لە سزاکانی ئەمریکا . بۆیە ولایەتی نیویورک بەردەوام دەبێت لەم کەیسە ، حوکمی ئیدانەکردن پێبژارەکی ( غرامە ) زۆر دەخاتە ئەستۆی ئەم بانکە کە ئەستەمە ئەم بانکە بتوانێت بەردەوام بیت و زیانێکی زۆر دەگەینێتە ئابوری لاوازی تورکیا .رۆژنامەی نیۆیۆک تایمز پەردەی لەسەر هەولەکانی ترامپ لادا بۆ داخستنی یەکجاری ئەم کەیسە بەلام سەرکەوتوو نەبوو . چوارەم :- ئەنکەرە پەیوەندیەکانی واشنتون لەگەل یەکینەکانی پاراستنی گەل YPG )) بە ئالوزیترین وهەستیارترین کێشە دادەنێت ، لەسەردەمی ئوباما و هەمیشە بایدن لەگەل پەیوەندیەکی توند و تۆل بووە لەگەل (YPG  )و بە هاوپەیمانەکی باوەرپێکراو و کارای دادەنێت لە شەری دژی داعش ، بایدن رەخنەی توندی لە کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە رۆژئاوا گرت ، و زۆر دژی هاتنە ژوورەوەی هێزەکانی تورکیا بۆ ناو خاکى سوریا وەستا ، ئەمە هەڵویستی بایدن دەبێت لەم ئیدارە ،  وتەنانەت ئەندامانی ئیدارەکەشی هەمان هەلوێستیان هەیە ، وەزیرى دەرەوەی ئێستا بلینکن لە 2017 لە رۆژنامەی نیۆیورک تایمز وتارەکی نوسیبوو و تێیدا داوای لە سەرۆک ترامب کرد YPG  پر چەک بکات چونکە هاوپەیمانێکى هەرە کارای ئەمریکایە دژی داعش ، پاش ئەو سەرکەوتنانەی ئۆپەرسیونەکانی تورکیا لە ساڵی 2016 کە توانی یەکینەکانی پاراستنی گەل لە زۆربەی شوێنە سنوریەکان دوورخاتەوە( بە رەزامەندی و چاوپوشی روسیا ، و تڕامپ و لەدەرەوەی ستراتیجەیتەی ئەمریکا مەزاجی میلی ئەمرکی پاش تەلەفۆنێکی گوماناوی نێوان ئەردوگان و ترامپ ) بایەخی ئەم بابەتە کەم بویتەوە .بەڵام ئەردۆگان بەردەوامە لە هەرەشەکردن دوور نیە ئیرادەی بایدن تاقیبکاتەوە. بە کورتیەکەی پەیوەندیەکانی ئەمریکا لەگەل ( YPG) بەردەوام دەبێت لە ئالوزکردنی پەیوەندیە دووقۆلیەکان لەگەڵ ئەنقەرە ، بۆ رازی کردنی هەردوو  لایەن ئەگەر زۆرە بایدن بەردەوامی بە پلانەکەی ترامپ بدات لە گفتوگۆی نێَوان (PYD) باڵی سیاسی (YPG ) و ئەنجومەنی نیشتمانی کوردی ( ئەنەکەسە ) تمویل کراو لە لایەن پارتی دیمکرانی کوردستان و پیشتکیری تورکیا ، بەڵام لەبەر قولی ناکوکیەکان نابێت چاوەرێی پێشکەوتنی گەورە لەم گفتوگۆیانە بکەین. پێنجەم :- نیشتەجێبوونی فتح الله گولەن لە ئەمریکا نەیارە توندەکەی ئەردۆگان کە تۆمەتبار کراوە لەلایەنەوە بە رێکخستنی کودەتای ساڵی 2016 ، یەکە لە کێشە ئالۆزەکانیتری نێوان هەرودلا ، تورکیا چەندین جار داوای رادەست کردنەوەی کردووە بەڵام ئەمریکا بەردەوام ئەم داواکاریەی رەتکردووەتەوە لەبەر نەبوونی بەڵکەی باوەرپێکراو بۆ ڕادەستکرنەوە لەسەردەمی ئوباما بێت یان لەسەردەمی ترامپ ، راستە لەبەر نائومێد بوونى تورکیا وەکو جاران سوور نیە لەم داواکاریە ، بەڵام ئەردۆگان هەرکیز ئەم خاڵە پشتگوێ ناخات و ئەم بابەتە بە کەیسێکی ناکوکی دەمینێتەوە . شەشەم :-  ئەزمونە سیاسیە دەوڵەمەندەکەى بایدن چی وەکو ئەندامی کونگرس لە ساڵی 1972 ودووبارە هەلبژارنەوەی بۆ شەش جار یان وەکو جێگری ئوباما ، بایدن ئەزمونێکی دەوڵەمەندی هەیە لە کەیسە گیرخواردووەکان کە تاکو ئیستا بێ چارەسەر ماون ، لەوانە کەیسی قوبرس ، بایدن یەکە لەو دوو سیاستمەدارانەى کە چالاکانە بەشداربون لە دەرچواندنی بریاری گونگرس بۆ رێگرتنی پڕچەکردنی تورکیا ساڵی 1974 پاش داگیرکردنی قوبرس ، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە کە بایدن زۆر بایەخ بەم بابەتە دەدات ، بایدن هەر لەکۆنەوە ناسراوە بە نزیکیەکەی لە کۆمەلگای یونانی ئەمریکی هەربۆیەش کاتی کۆنگرسمان بووە لەسەر کەیسی قوبرس چەندین جار رووبەرووی تورکەکان بووەوە و کاتێ جێگری ئوباما بوو ساڵی 2014 گەشتێکی بۆ قوبرس ئەنجام دا و پاش لیندون جونسون ساڵی 1962 بایدن بەگەورەترین بەرپرسی ئەمریکا دادەنرێت کە ئەم کارەی ئەنجام دابێت . لە دۆسیەی قوبرس وەکو دوسیەکانیتر بایدن گۆرانکاری گەورە بەسەر سیاسەتەکانی ترامپ دێنیت کە هەمیشە چاوپۆشی لە کردەوەکانی تورکیا دەکرد ، بایدن شارەزای باشی لەم کەیسە هەیە وئیشی تێدا دەکات و پیشتکیری لە گفتوگویەکانی یەکخستەنەوەی قوبرس دەکات بە پشتگوێخستنی هەوڵەکانی ئەردۆگان کە پێی وایە تاکە چارەسەر بۆ ئەم بابەتە دوو دەولەت بۆ دوو میلەتە ، سوور بوونی ئەردۆگان لەم بۆچونە بارودوخەکە لەگەل َئەمریکا ئالۆزتر دەکات . حەفتەم :- وەکو ترامپ و ئوباما چاوەرێ دەکرێت  بایدنیش ڕێگری لە هەولەکانی تورکیا بۆ گەران بەدوای هایدرۆکاربۆنات لە دەریایەکانی بکات چی لە ناوچەکانی ئابوری یونان و قوبرس دادەنرێت یان لە دەریای ئیجەش ناکۆکی لەسەر نێوان یونانستان و تورکیا . چاوەری َدەکرێت بایدن بە توندتر و رێکخراوتر رێگری لەم هەوڵانە بکات ، ئەگەر تورکیا بەردەوام بێت لەم کارەی خۆی لە قەیرانێکی گەورە لەگەل ئەمریکا دەبینێتەوە . هەشتەم :- پەیوەندی تورکیا لەگەڵ حەماسی بە تیرورست لەقەڵەم دراو لەلایەن ئەمریکاوە ، یەکە لەو کێشانە کە ئەگەری زوو سەرهەلدانی هەیە . تورکیا لە ساڵی 2006 پەیوەندی لەگەل بزاڤی حماسی هەیە  ، سەرەتا ئەمریکا لەسەر ئەم پەیوەندیە بێ دەنگی هەلبژاردو بەڵام لەگەڵ چەندین سەردانی بەرپرسە باڵاکانی حماس بۆ ئەنقەرە ، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا رەخنەی لێگرتن کە مایەی نیگەرانی توندی ئەنقەرە بوو . نویەم :- ململانێ و لێکتیگەیشتنەکان نێوان تورکیا و روسیا ( لە سوریا و لیبیا و ناکورنوکرباغ) لە هەندەک حالەت ئەمریکا لە دژی روسیا هاوکاری تورکیای کردووە لە ئەدلبی سوریا و لیبیا هەروەکو جیمس اف جیفری نێردەی ئەمریکا بو سوریا لە نوسینەکی بو ناونیشانی ( بایدن پێویستی بە سیاسەتێکی نوێ لە روژهەڵاتی ناوەراست نیە) لە 15 کانونی دووەم سالی 2021 لەگۆڤاری کاروباری دەرەوە ( foreign affairs magazine ) دان بەو راستیە دەنێت بەڵام زۆربەی جار تورکیا تاک لایانە و دوور لە ئەمریکا و هاوپەیمانی ناتۆ هەڵسوکەوتی کردووە ، تاک لایەنە ململانێ و گفتوگۆ و رێکەوتنی لەگەڵ روسیا کردووە . سەبارەت بەم هەڵوسوکەوتە تاک لایانانەی تورکیا دوو تێڕوانینى جیاواز هەیە ، لایەنەک پێی وایە کە تورکیا رێگرتن لە زێدەڕۆی روسیا دەکات و شەر لەباتی هەموان دەکات ، لایەنەکەیتر پێی وایە کە تورکیا لە کۆنترۆل دەرچووە لە زۆر شوێنی دەریای ناوەراست و دەریای ڕەش بەرەو شەراکەت لەگەڵ مۆسکۆ دەروات  . و زۆری بوارەکانی ململانێى نێوان توکیا و روسیا بووە مایەی زیاتر هەماهەنگی و پویوەندی توندتولتر لە نێوانیان دروست بێت و تورکیای دور خستەوە لە ڕۆژئاواییەکان  . تاکو ئێستا زۆر ڕوون نیە کە بایدن لە ڕکابەرایەتى لەگەل روسیا ، تورکیا بە سەرچاوەی هێز بۆ ئەمریکا دادەنێت یان کۆسپ ،بەڵام لە چەند لێدوانێکی بایدن پێش هەڵبژاردنەکان لایەنگری ئەرمینای پێوە دیار بوو و دەستێوەردانی سەربازی تورکی بە نابەرپرس ناوبرد وپێشنایری بڕینی هاوکاری سەربازی بۆ ئەزەربێجان کرد و تاکو ئیستا هیچ ئاماژەی بە بارودوخی ئەدلب و بارودوخی سەربازی ناوخۆی لیبیا نەداوە، بەڵام مایکل کاربنتز گەورە راوێژکاری بایدن بو کاروباری ئەوروپا لەسەر هەلسەکەوتی تورکیا لە لیبیا و ناکورونو کاراباخ و دەریای ئیجە و کرینی ئێس 400 گوتی ( ئەم هەلسوکەوتانە نابەپرسانەیە و دوژمنکارانەن و بەرژەوەندی هاوبەشمان سنوردار دەکات )   لەمەودای درێژ خایەن سیاسەتی دەرەکی تورکیا لەسەردەمی ئەردۆگان یان بێ ئەو بەردەوام دەبێت لە سیاسەتی سەربەخوی دوور روژئاوا ، وپێشبینی دەکرێت سوور بیت لەسەر سەروەریەکەی لە دەریای ناوەراست وبەردەوامبوون لە گەشەپێدانی سەربازی و سیاسەتی فراوانخوازی بە هەرێمی کوردستانیشەوە ئەوەش وادەکات هێدی هێدی دور بکەوێتەوە لە کومەلگای ئەتلەسی ، تورکیا خۆی بە میراتگری ئیمبراتوریەتێکی گەورە دەزانێت هەروەکو اسلی ایدن تالاس لە وتارەێکی بەناونیشانی ( تورکیا ناگەرێتەوە بۆ رۆژئاوا ) لە گوڤاری کاروباری دەرەوە لە 19 ئەیاری 2021 بڵاوکراوتەوە . سیاسەتی بادین لە زۆربەی رووەکان جیاوازە لە ناوخۆ و لە دەرەوە ، و روون و ئاشکرایە کە بایدن گۆرانکاری گەورە لە سیاسەتی خۆ دورخستنی ترامپ ( ئەمریکا پێش هەمو شتێک ) دەکات و دەیەوێت جارێکیتر سەرکردایەتی جیهان بکات بە تێوەگلان لە سیاسەتی جیهانی و کاراکردنی دیبلوماسیەت بەتایبەتی لە ئاسیا و روژهەڵاتی ناوەراست ، ئارەوزوی بایدن بۆ پیادەکردنی سیاسەتێکی سەقامگیر لێکەوتە و بەرکەوتە دەبێت لەگەڵ سوربوونی ئەردۆگان لە هیواکانی و بەرپاکردنی سیاسەتێکی دەرەکی توند و نەتەوەپەرست و سەربەخۆ و خۆزانین بە هێزێکی گەورە و بەرچاو لە ناوچەکە وا دەکات هەمیشە پەیوەندیکانی ئەمریکا و تورکیا بەرەو قەیرانی بەردەوام برۆََن . ئەردۆگان درک بەو راستیە دەکات کە ئەوەی لە سەردەمی ترامپ بۆی دەچوە سەر لەسەردەمی بایدن بۆی ناچێتە سەر بۆیە هەوڵەکانی بۆ ئاشتبوونەوە لەگەل وڵاتانی وەکو مێر و یونانستان و سعودیا و ئیمارات چڕ کردووەتەوە .

ئاری محەمەد هەرسین بە نزیکی، هەفتەیەکی تەواوە هەموان سەرقاڵی گفتوگۆ، ڕادەربڕین و جواب و جواب دانەوە لە سەر دەستور بوین. بڕواناکەمەم کەس لە ناوماندا (هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان) هەبێت کە دژ بە نوسینەوەی دەستور بێت. بەڵام سەرنج و بۆچونەکان پەرتەوازە ن و پێویستیان بە کۆکردنەوە هەیە. موناقەشەکان بەر لەوەی لە نێوان حیزبە سیاسیەکاندا بکرێن، پێویستە ببنە باسێکی ناوخۆیی حیزبەکان، ڕۆشنبیران و میدیا.  دە ستور لە هەر وڵاتێکدا شای قانونەکانە و، هیچ قانونێک لە سەرو دەستورەوە نیە. جگەلەوە دەستور چوارچێوەیەکە بۆ حکومەت. دواجار دە ستور ڕێگایەکی قانونیە بۆ سنوردارکردنی سیاسەتمەدار، پلەدار و فەرمانبەرە حکومیەکان. هەل و مەرجی ئێمە لەگەڵ هیچ شوێنێکیتر بەراورد ناکرێت. ئەوە ش جگەلەوەی کە ئێمە دەوڵەت نین، هۆکاری تریشی زۆرە. هەرچەندە هیچ کەس و، لە هیچ شوێنێکی دونیا ناتوانێت دەستورێک بنوسێتەوە کە یەک بە یەکی هاوڵاتیان لێی ڕازی بن. بەڵام لە هەمان کاتدا نوسینەوە و دەرچواندنی دەستوری هەرێمی کوردستان بەبێ کۆدەنگیەکی زۆرینە لەسەر بنەمای لێک تێگەیشتن و هەست بە بەرپرسیارێتی کردن (نەک زۆرینەو کەمینە) هیچ سودێکی نیە. چونکە لە حاڵەتی ئێمەدا دەستور یەکڕیزی نیشتیمانی مسۆگەر ناکات، بەڵکو یەکڕیزی نیشتیمانی دەستورێکی بەهێز بەرهەم دەهێنێت. هەر بۆیەش بۆ نوسینەوە و دە رچواندنی دەستورێکی بەبەرەکەت و بەسوود، پێویستمان بە   زە مینە سازی هەیە. ئەو زەمینە سازیە پێویستی بەوەیە کە ئێمە لەگەڵ خۆمان و لەگەڵ یەکتر ڕاستگۆ و واقیع بین بین. لە ئێستادا ئێمە لە دوو ئیدارەییەکی نەخوازراو، بێ متمانەیی و لێکترازان (سیاسی کۆمەڵایەتی) ژیان بەسەر دەبەین، کە هەر یەکەیان بەربەستی زەبەللاح وگەورەن و، تەنانەت بەرژەوەندیەکانیشمان خەریکە ڕۆژ بە ڕۆژ لێک دوور دەکەونەوە. بۆ ئەوەی بتوانین پێکەوە قسە لەسەر دەستور بکەین، بینوسینەوە و لە ڕێفراندۆمێکدا شەرعەیەتی نیشتیمانیی بۆ وەرگرین و دەریچوێنین، دەبێت ئەو بەر بە ستانە نەهێڵین، دەبێت هەست بە بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ یەکتر بکەین. دەبێت هەست بکەین کە پێویستمان بە یەکتر هەیە. ئەو بەربەستانە کێشەی گەورە ن. کلیلی سەرەکی چارەسەری ئەو کشانە بە پلەیەکەم لای ئێمە و یەکێتی نیشتیمانی کوردستانە، کە ئەمەش بەرپرسیارێتی مێژوویی دەخاتە ئەستۆی هەردولامان، ئینجا لایەنە سیاسیەکانی تر، ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و میدیا. بۆیە پێش ئەوەی بچینە ناو باسی ماددە و بڕگەکانی دەستوری هەرێمی کوردستان، دەبێت ڕێگاکە خۆش بکەین، دەبێت زەمینە سازی بۆ بکەین. ئەگەر توانیمان ئەوە بکەین، خۆبەخۆ دەستوریشمان دەبێت. بەڵام ئەگەر بەم وە زعەی ئێستاوە بچینە ناو پڕۆسەی نوسینەوەی دەستور، ئەوا هەل و مەرجی تێکهەڵقژانێکی درێژ خایەن و بێ بەرهەم دەڕەخسێنین و هیچیتر.

خالد سلێمان ئەمساڵ عیراق و هەرێمی کوردستان، ساڵێکی بێ وێنە لە وشکەساڵیی بەڕێدەکەن، هۆکارەکانیش لەبەرچاوی هەمووانە: بێ بارانیی، سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ (تورکیا، ئێران)، هەروەها بەڕێوەبردنێکی خراپی سەرچاوەکانی ئاو. دەتوانین ژمارەیەک هۆکاری تر بژمێرین، وەک پیشەسای و زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوان و داخوازیی زیاتر لەسەر ئاو، بە تایبەتی لە شارەکاندا. ڕوونترین نموونەی قەیرانی ئاوی ئەمساڵ ئەو دۆخە نالەبارەی ڕووباری سیروانە کە لەبەرچاوی هەمووماندا وشک دەبێتەوەو لە گیانەڵاندایە. هەڵبەتە لەم دۆخەدا، هەموو هەوڵ و تەقەلایەک لەوەدا کۆدەبێتەوە، کە خەڵک تینوو نەبن، قەیرانەکەش بە هەرێمی کوردستان چارەسەر نابێت، چونکە تا ئێستا پلان و ئیدارەدانی هەرێم هیچ کاریگەرییەکی نەبووەو سیاسەتی دەستەوەستانی ئێستاش باشترین نموونەیە. دیمەنی تینوێتیش هەموو عیراق دەگرێتەوە کە دیسانەوە ئیدارەدانی ئاو تیایدا لە دووای هەموو گرفتەکانەوە دێت.  هەموو تاکێک دەزانێت لە تینوێتیدا دەژین، بەڵام هەموو کەسێک نازانێت هۆکارەکان چین و چۆن چارەسەری بێ ئاوی بکەین، کە هەڕەشە لە بوونمان دەکات. بەشێوەیەکی کورت لەسەرەوە ئاماژەم بۆ هۆکارەکان کرد، بەڵام چارەسەرەکان کە لە دووبەشدا کورت دەبنەوە، زەحمەتن و کاری زۆرو درێژخایەنیان دەوێت.  یەکەم: تورکیاو ئێران جگە لەوەی هەستیان بە مەترسی کەمبوونەوەی ئاو کردوە، بەئاشکرا بەرەو گلدانەوەو قەتیسکردنی ئاو لە ناو خاکی خۆیدا دەڕۆن، لە چەندەها بۆنەو گفتوگۆدا لەگەڵ بەرپرسە عیراقیەکاندا ئەمەیان دووبارە کردوەتەوە، بۆیە دیپلۆماسیەتێکی باڵای حکومیی لەسەر ئاستی سەرۆکایەتی و حکومەت و سەرۆکایەتی کۆماردا لەسەر ئاو، هەنگاوی یەکەمە لەم بوارەدا. بانگهێشتی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەری کێشەی ئاو، یەکێکی ترە لە بژاردەکان. دووەم: بۆ بەرەنگاربوونەوەی کەمئاویی، پلانێکی خێرا پێویستە لە دابەشکردندا بەپێی ژمارەو پێداویستییەکانی تاک. چەند ساڵێک پێش ئێستا دوو شاری گەورە لە باشووری ئەفریقیا (کیپ-تاون) و هیندستان (چینای) تووشی قەیرانی گەورەی ئاو بوونەوەو سیاستی (ڕۆژی سفر)یان پیادەکرد، ئەویش لە رێگەی دابەشکردنی ئاو بەگوێرەی پێداویستی تاک لە ڕۆژێکدا. سێیەم: پەک نەخستنی کەرتەکانی خزمەتگوزاریی. چوارەم: پەیداکردنی ئاو بۆ بەروبووم و کەرەستە بنەڕەتیەکانی ژیانی هاووڵاتیان. پێنجەم: داخستنی هەموو هەموو ئەو شوێنانەی کە ئاو بۆ (رەفاهیەت) بەکار دەهێنن، وێستگەو شوێنی شتنی ئۆتۆمبێل بۆ نموونە.  ئەمانە تەنها ئیجرائاتی کاتین بۆ قەیرانێک لەگەڵ ئەوەی ئاماژەکانی دیاربوون، پلانی بەرەنگاربوونەوەی بۆ دانەڕێژراوە. بۆ چارەسەری دوورمەوداش، پێویستە ئاو بخرێتە پێش هەموو سێکتەرەکانی ترەوە لە ئیدارەداندا. نابێت تنۆکێک ئاو بەفیڕۆ بدرێت، لە بارانەوە بگرە تە دەگاتە ئاوی بەکارهاتوو.  یەکەم: ئەمە پێویستی بە گۆڕینی عەقڵیەت و کولتوورو ڕەفتار هەیە. ئەو ئاوەی دانیشتوانی شارێکی گەورە، ڕۆژانە بەکاری دەهێنن، دەبێ بەکار بهێنرێتەوەو بگۆڕدرێت بۆ سەرچاوەی ئاوێکی پاک. بۆ نموونە دانانی وێستگەیەکی فلتەرەکردنەوەی ئاو لەسەر تانجەرۆ، دەکرێ وەک چارەسەرێک تەماشا بکرێت کە ئاوی بۆماوە دەکاتەوە بەئاوی پاک. باشترین نموونە لەم بارەوە، وێستگەی (خربە سەمرا)ی ئوردنە کە ئاوی بۆماوەی نزیکەی ٤ ملیۆن کەس، لە رێگەی ڕیسایکلینەوە دەگۆڕێت بۆ یەکێک لە سەرچاوەکانی بەنداوی مەلیک بن تەڵاڵ.  دووەم: ئیدارەدانی خۆبەخۆیی (الإدارة الذاتية) سەرچاوەکانی ئاو و شێوازی ئیدارەدانیان لە ئاستی لادێیەکەوە بگرە تا دەگاتە شارێکی گەورە. لەوانەیە ئەمە لە ئاستی لادێیەکدا لە شێوازی پرۆژەی بچووکی وەکو بەنداوی سەرگیراو یان بەنداوی بچووکی ژێر زەویدا دەربکەوێت، بەڵام لە شارێکی گەورەدا لە شێوازی نوێی هونەری مەعماریدا دەربکەوێت، بۆ نموونە چۆن باراناو گل بدرێتەوەو لەبری ئەوەی تەکەڵ بەئاوی زێراب ببێت، عەمبار بکرێت. ئەویش لە رێگەی ئاوڕێژی تایبەتەوەو بکرێتە بەسێک لە دیزانی ئەندازیاریی ماڵان. سێیەم: بەهادارکردنی ئاو بەشێوەیەک کە لە سەرووی هەموو شتێکەوە بێت، ئەویش لە رێگەی پەروەردەو میدیاوە. ئێمە دەتوانین بەبێ زێرو ئەڵماس بژین، بەڵام ساتێک ئاو نەبێت ژیانمان دەوەستێت، کەچی لەگەڵ ئەوەشدا بەهای ئەڵماس زیاتر لەوەی ئاو. پێش نزیکەی ٢٥٠ ساڵ ئادەم سمیت بەم شێوە بیری کردوەتەوە. چوارەم: ڕێگرتن لەهەموو جۆرە کشتوکاڵێک کە ئاوێکی زۆری دەخوازێت و کاریگەری باشیشی لەسەر ئابووری وڵات نیە. پێویستە فۆکەس لەسەر ئەو بەروبوومانە بێت کە بە بڕە ئاوێکە کەم، زۆرترین کاریگەری پۆزەتیڤیان لەسەر ئەمنی خۆراکی خەڵک دەبێت. چوارەم: راوکردنی تەم یەکێکە لەو میکانیزمانەی دەکرێ لە ڕێگەیەوە ڕاوی باران بکرێت. بڕێک شێی زۆر لە هەوردا هەیە، بەبەردەوامی نابێتە باران و دانابارێت، دەکرێ لەسەر چیای وەک گۆیژە یان ئەزمەڕ و قەرەداغ و چیاکانی تر، تۆڕی راوکردنی شێ دابنرێت کە لە توانایدا هەیە بڕێک لە هەڵمەکان گل بداتەوەو  بەشی (ئیکتیفای) شوێنەکە ئاو دابین بکات. پێنجەم: بەشداریپێکردنی کۆمەڵگە ناوخۆییەکان لە ئیدارەدانی ئاودا، ئەمە رێگەیەکە بۆ چالاککردنی ڕۆڵی دەستەجەمعی و تەماشا نەکردنی ئاو وەک داهاتێک کە تەنها حکومەت یان حکومەتە خۆجێیەکان بەپرس بن لێی.

عەبدولڕەزاق شەریف جاران ئەیانوت یەكێتی مانگانە (35 ملیۆن) دۆلار لە حكومەت وەرەگرێ، ئەم قسەیە ساڵانێك بو بە مانشێتی رۆژنامەكان‌و نەیارەكانی ئەو حیزبەش ماوەیەكی زۆر وەك سكانداڵێك ئابڕوی یەكێتیان پێ ئەبرد، وایكرد یەكێتی بەرەسمی لەگەڵ پارتی‌و حیزبەكانیتر لە پەرلەمان داوا بكەن بودجەی حیزبەكان ببڕدرێت. ئێستا هەمو ئەو حیزبانە داوا لە یەكێتی ئەكەن مانگانە حەفتا ملیۆن دۆلار لە داهاتی سلێمانی بدات بە حكومەت بەمەبەستی تەكمیلەی موچەی فەرمانبەران، بەڵام یەكێتی تەنیا (35 ملیۆن) دۆلار ئەدات‌و بەهانەكەیشی ئەوەیە كە پارتیش هەمو داهاتی نەوت نادات !! لەوانەشە یەكێتییەكان هەقیان بێت بڵێن (ئاخر كە پارە لای حكومەت بو تەنیا 35 ملیۆن دۆلاری مانگانەی ئەدا بە یەكێتی، ئێستاش كە پارە لە لای یەكێتیە حكومەت هەر ئەوەندەی ئەكەوێ). ئاشكراشە باڵی هیوای گۆڕان كە جاران پێیان ئەوتن (باڵی هەستانەوە) وتیان مانگانە پارتی روبعە ملیۆنێك ئەدا بە گۆڕان، وەزیری دارایی بزوتنەوەكەش بە عەیبەی نەزانی گەر پارە لە هاوپەیمانەكانیان وەربگرن ! حەتمەن دوای (هاوپەیمانی كوردستان)یشیان لەگەڵ یەكێتی‌و یەك فراكسیۆنیی، شتێ لەو پارەیەی یەكێتی بۆ گۆڕانەكان ئیزافە كراوە. ئەو سێ حیزبە هاوكارو هاوبەشی بەرنامەو كارو كردەوەی كابینەی كاكە مەسرورن بە هەرحاڵ قبوڵیانە، بەڵام ئایا حیزبەكانیترو خەڵك‌و خوێنەواری ئەم هەرێمی كوردستانە بۆ بڕوا بە خۆیان ناهێنن كە پارەی ئەم هەرێمە لای یەكێتی‌و پارتیە ؟ هەمیشە لە ناوخۆو لە بەغداو لە دەرەوەش بۆ كەمدەرامەتی حكومەتی هەرێم ئەكروزێنەوەو بە ژمارە باس لە چاكسازی‌و زیادبونی داهات‌و ئەنجامی چاكسازی‌و... مەهزەلەتر لەوەش باسی میزانیەو بودجەی هەرێم‌و... هتد ئەكەن.  

یاسین تەها  ناوێكە لە ئەدەبیاتی نەیارانیدا دەدرێتە پاڵ خوێندكاران‌و هەوادارانی شەرعزان‌و فەرموودەناسی سعودی (ربیع بن هادی المدخلی)، بەڵام ئەوان زیاتر خۆیان بە "سەلەفی مەدینە" یان هەر "قوتابخانەی سەلەفی" دەناسێنن‌و ئەو ناوزەدكردنەیان قبوڵ نییە. ئەم ڕەوتە لەبەرەنگاری تونددایە لەگەڵ گروپە ئیسلامییە "حەرەكی"و "جیهادی"و تەنانەت مەدەنییەكانییەكانیش، بەوپێیەی "سەرچاوەی حیزبایەتی‌و تەفرەقەن لە ئیسلامدا"، زۆر دژی شیعەیە وەك "گرۆیەكی گومڕاو سەلێشێواو"، لە كێشمەكێشی قوڵدایە لەگەڵ سۆفییەكان وەك "سەرچاوەی شیرك‌و بیدعەو خورافیات‌و پیرۆزكردنی گۆڕو شێخ‌و مەشایخەكان".  ڕەبیع مەدخەلی خەڵكی شاری جازانی سعودیەیە (لەدایكبووی 1932) یە لەسەر سنوری یەمەن، هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی فەرمودەناسی، لەزانكۆی ئیسلامی شاری مەدینە یەكێك بووە لەخوێندكارە سەرتەڵ‌و هەڵكەوتووەكانی "محمد بن أمان الجامی" بەرەگەز ئەسیوبی (1931- 1996) كە بناغەدانەری شێوازی كاری خوێندكارەكەی‌و هەوادارەكانییەتی هەر لەبەر ئەوەش جارجار پێیان دەوترێت "جامی" یان "المدخلیە الجامیە". چ محەمەد جامی‌و چ رەبیع مەدخەلی خوێندكاری بە ڕەخنە توندەكانیان لە نەیارەكانیان دەناسرێنەوە، هەردووكیشیان لەتان‌و پۆی گشتیدا وەك هەر بانگخوازێكی تری سەلەفی كار بۆ ساغكردنەوەو پەرەپێدانی ئەو تەرزە ئیسلامەتییە دەكەن كە راستەوخۆ كار بەئایەت‌و فەرموودەكان دەكات بەتێگەیشتنی پێشینە یەكەمەكانی ئیسلام، بەشێكی دانەبڕاو و درێژكراوەشە لە ڕەوتی سەلەفی محەمەد عەبدولوەهاب‌و بەر لەویش زانای ناوداری ئیسلام ئیبن تەیمیە (شیخ الإسلام)و سەرجەمیشیان ئیلهام لە گیانی بەرەنگاری‌و فەتوا عەقیدەییەكانی ئیمام ئەحمەدی كوڕی حەنبەل وەردەگرن. نزیكایەتی زۆر هەیە لەنێوان جامی‌و مەدخەلی لەگەڵ پەیڕەوانی ئاینزای حەنبەلی، بەڵام ئەوان بەتەواوی خۆیان نابەستنەوە بەهیچ یەكێك لە ئاینزا فیقهییەكانی پێشەواو شەرعزانە ناسراوەكانی جیهانی ئیسلام (ئەبو حەنیفە، مالیك، شافیعی، ئەحمەد)، هەر ئەمەش لەزۆر جێگا تووشی كیشەی كردونەتەوە بەتایبەت لەو شوێنانەی كە تەقلید بەپێویست دەزانن بۆ گەشتن بەراستییە شەرعییەكان، یان لەپەرستشدا پەیوەستن بەنێوانگرەوە بۆ گەیاندنی نزاو رازو نیازی خۆیان بەخودا. دەركەوتنی هەرە بەرچاوی دیدەكانی (جامی‌و مەدخەلی) دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی نەوەدەكان‌و شەڕی ئازادكردنی كوەیت (گەردەلولی بیابان). لەودەمەدا زانا ناسراو و بەناوبانگەكانی سەلەفی (ابن باز، العثیمین) و زاناكانی تری ئەندام لە "دەستەی گەورە زانایانی سعودی- هیئة كبار العلماء"، ڕێگای پشت بەستن بە سوپای ئەمەریكایان دا بۆ بەرەنگاربونەوەی رژێمی سەدام، لەبەرانبەریشدا هەندێك لە كەسەیاتی‌و بانگخوازە سەلەفییەكانی تر ئەم كارەیان بەحەرام‌و قەدەغەشكاندن لەقەڵەمدا، لەم نێوانەشدا ڕەبیع مەدخەلی‌و خوێندكارەكانی، كەوتنە بەرگرییكردن لە هەڵوێستی زاناكانی "دەستەی گەورە زانایان"و لەهەمان كاتدا بەگژاچونەوەی ئەوانەی لەگەڵ ڕاكەیاندا نەبوون ئەوكات (سلمان العودة، سفر الحوالي، عائض القرنی، ناصر العمر) دیارترینیان بوون.  لەپاش بەرگریكردن لە هەڵوێستی دەوڵەت‌و دەزگا ئاینییە فەرمییەكەی (هيئة كبار العلماء) مەدخەلییەكان دەستخۆشی‌و ستایشی دەسەڵاتدارانی سعودیەیان بەدەستهێناو هەموو ئەو بۆشاییانەشیان پێ پڕكرایەوە كە لە زانكۆو مزگەوتەكاندا بەهۆی زیندانیكردن‌و دورخستنەوەو پەراوێزخستنی سەلەفییە ناڕازی‌و حەرەكییەكان درستبوو، بەتایبەت ئەوانەی لە ئیخوان موسلیمین‌و بزاڤە جیهادییەكانەوە نزیك بوون، بەم هۆیەشەوە توانیان باڵ بكێشن بەسەر زۆربەی دامەزراوە ئاینییەكانی وڵاتی هەردوو حەرەمە پیرۆزەكەی ئیسلام. ڕەوتەكە لەژێر خێمەی گەورە زانا ناسراوەكانی سعودیە كاریانكردووە كە لەو سەردەمە (ابن باز)و (العثیمین)و پێش ئەوانیش (محمد ابراهیم)و كۆمەڵێك زانای تری هاوچەرخ بوون، بەڵام لە میكانیزمی بەرەنگاربوونەوەو شێوازی كاردا جۆرە تایبەتمەندییەكی ئەوتۆیان وەرگرتووە كە بەتەواوی لە بۆتەی ڕەوتی قوتابخانەی سەلەفی سعودی باوی دێریندا نەتوێنەوە. لە بابەتە كەلامییەكانی عەقیدەدا، مەدخەلی‌و خوێندكارەكانی شوێن پێ هەڵگری عەقیدەی ئەهلی فەرموودەن، بەڵام لەوەدا لە بانگخوازە سەلەفییەكانی پێش خۆیان جیاوازن كە لە هەڵسەنگاندنی كەسایەتی‌و گروپەكاندا بڕێك جەخت لە زەقكردنەوەی كەموكوڕیی بەرانبەر دەكەنەوەو خۆیان لە باسكردنی باشەكان دەبوێرن، ئەمەش بەپێشهاتێكی تازە دەدرێتە قەڵەم لە زانستی (جرح و تعدیل)و ئەوە شتەی كە لەشەریعەتدا پێیدەوترێت (فقه الموازنات). لە بیری سیاسیدا بەتەواوی وابەستەی (ولي الأمر)ن‌و ڕێگە بە بەرهەڵستیكردنیان نادەن بەهیچ جۆرێك‌و لەژێر هیچ پاساوێكدا، لەمەشدا لەگەڵ زۆربەی ڕەوتە دێرینەكانی ناو ئاینزای سوننەدا كۆكن كە دەرچوون‌و شۆڕش بە گۆبەن‌و هۆكاری پەرتەوازیی لێك دەدەنەوە لەو جێگایانەی كە فرمانڕەوای موسوڵمان هەبێت ئیتر با هەر كەموكوڕی‌و خراپەیەكیشی هەبێت. دروشمی سەرەكیی كاركردنیان بەشێوەی سەرەكی بریتییە لە "پاڵفتەكردنی عەقیدەو پەرستشەكان لەهەر چەشنە زیادەیەكی لكێنراو"، هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پێیانوایە خۆسەرقاڵكردن بەسیاسەتەوە پەیوەندیی ئەوتۆی بەدینەوە نییە". هەر لەبەر ئەمەش زیاتر لە بانگەوازی ئاینیدا چالاكن‌و هیچ ئامادەییەكیان لە كایەی سیاسیدا بەمانا باوەكەی نییە.