د. سیروان عه‌لی   بێگومان کۆمەڵگا بەختەوەر تر دەبێت بە هەماهەنگی نێوان تاک و ڕێکخراو و فەرمانگە و دەزگا و دەستەکان بە تایبەتی رێکخراوەکانی کۆمەلگەی مەدەنی و ئەوانەی کار بۆ قازانجی مادی ناکەن. بەڵام ئەوەی لە کۆمەڵگەی ئێستای ئێمە دیارە کاری خۆبەخشی بەرەو لارێیەکی مەرتسیدار دەروات. بە گشتی کاری خۆبەخش بەهایەکی پیرۆز و چالاکیەکی کۆمەڵایەتی پیرۆزە، لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکاندا بووە بە دیاردەیەکی شارستانی بە ئامانجی هاوکاری و پشتیوانی مرۆیی سەرجەم سێکتەرە گرنگەکانی ژیان بە بێ قازانجی مادی بەڵام لە چوارچێوەی یاسایەک ڕێکخراوە. ناکرێ مافی خۆبەخش پێشێل بکرێ و کاری خۆبەخش ببێتە بەدیلی دامەزراندن وەکو ئەوەی لە هەرێمی کوردستان دەبینرێت. ئەوەتا دەبینین و دەبیستین هەندێ بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیار و کاربەدەستی ناڕەسەن هەڕەشە لە کارمەندەکانیان دەکەن: "ئەگەر بە دڵم نەبیت بەڕێت دەکەم و خۆبەخشێک دێنمە شوێنەکەت بە پارەیەکی کەمتر".   دوای دروستبوونی قەیرانی بودجە لە نێوان هەرێم و دەولەتی فدرال لە ناوەراستی دەیەی رابردوو تاوەکو کاتی ئەم نوسینە، کە نزیک دەبێتەوە لە هەشت ساڵ، دامەزراندنی گەنجان سستی تێکەوتووە و تا رادەیەک وەستاوە. هەرچەندە پێشتریش دامەزراندن وەکو پرۆسە تا رادەیەکی زۆر بێ پلان و هەر ڕەمەکی بوو، بەڵام ئیفلیج نەبوو. دەرئەنجامی ئەم ئیفلیجی یە بوو بە مەیدانێکی فراوان بۆ کاری خۆبەخشی بە ناچاری، هاوکات زۆربەی گەنجانی ناچارکرد دەسبەرداری مافی دامەزراندن ببن و کار گەیشتە ئەوەی واسیتە و دەستماچکردن بێتە ئاراوە تاوەکو دەرچوویەکی زانکۆ کارێکی خۆبەخشی دەستەبەر بکات. لە لایەکی ترەوە هەندێ فەرمانگەی حکومی و رێکخراوی نێوخۆیی ئەم هەلەیان قۆستۆتەوە و تواناکانی گەنجان بەکاردێنن بە ناوی (هیوایەکی کز بۆ دەمەزراندن) یا خود بەرامبەر بڕە پارەیەکی زۆر کەم گەنجانی ئەم وڵاتە بخەنە خزمەتی خۆیانەوە. رۆژ بە رۆژیش ئەم هیوایە بەرەو کزی دەروات و دیاردەکەش فراوانتر دەبێ و چاوەروان دەکرێ شوێنی دامەزراندن بگرێتەوە بە بڕە پارەیەکی زۆر کەمتر لە دامەزراندن، سەرباری تێکشکانی باری دەروونی نەوەیەک بە نا هومێد کردن و مەحرومکردنیان لە سامانی نیشتمانی و بە کەم زانینی خۆیان و تواناکانیان. کارکردن بۆ بەدی هێنانی یاسای ڕێکخستنی کاری خۆبەخشی لەم هەرێمە ئەرکی لە پێشینەی هەموو حیزبەکانە بە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە چونکە کاری خۆبەخش چۆتە قۆناغێکی پر لە مەترسی. ئەرک و مافەکانی خۆبەخش تێکەڵ کراوە و هیچ هاوسەنگیەکی پێوە دیار نی یە، پاراستنی خۆبەخش لە دەست درێژی بۆ سەر کەرامەت و سوکایەتی پێکردن پێویستی بە هۆشیاری یاسایی هەیە. بەدواداچوون و چاودێریکردنی یاساکەش پێویستی بە سەندیکایەک یا کۆمەڵەیەک هەیە کە توانای داکۆکیکردن و بەرگریکردنی هەبێت لەو هەزاران گەنجە بەشخوراوانە. هەندێک سەرچاوە پێیان وایە سەرەتاکانی کاری خۆبەخشی لە وڵاتە پێشکەوتووەکان وەکو شێوازێک بووە بۆ بەسەربردنی کات بە تایبەت خواپێداو و خانە نشینەکان. هەریەکە و بە پێی کاری پێشووتری دەگەڕایەوە سەر کارەکەی و خزمەتی دەکرد و هاوکات ئارامی و ئاسودەییش بوو بۆ خودی خۆبەخشەکە. لەگەڵ ڕۆژگارا ئەم بۆچوونە گۆڕانکاری بەسەرداهات و گرنگی زیتری پێ درا. شارەزایان و توێژەران داوایان کرد کاری خۆبەخشی پێناسە بکرێ و ڕێزی زیاتر لە خۆبەخش بگیرێ. چونکە کاری خۆبەخش گەیشتە قۆناغێکی پێشکەوتووتر، بۆیە لە چەندین ڕووی کۆمەڵایەتی و دەروونی و کارگێڕی و کەلتوری بوو بە بابەتی توێژینەوە. ئەنجامی هەوڵەکان سەلماندیان کە کاری خۆبەخشی دەکرێتە چوارچێوەی سامانی نیشتمانی و سەرچاوەیەکی مرۆیی گرنگ بۆ بەرەوپێشبردنی کۆمەڵگە، تاوەکو لە سەر ئاستی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێ کردن کاری جدی لە سەر کرا. بە داخەوە کاری خۆبەخشین، کە وەکو چەمکێکی کەلتوری بۆنی هاوکاری و مرۆڤدۆستی لێ دێت، لە هەرێمی کوردستان گەیشتۆتە قۆناغی خوێنمژینی گەنجەکان. چونکە خۆبەخشین پێناسە و پێوەری تایبەتی خۆی هەیە پێویستە ئەرک و مافەکانی بە وردی شیبکرێنەوە و بەرژەوەندی هەردولا ڕەچاو بکرێ. لە کۆنەوە کاری خۆبەخشی لەناو کۆمەڵگەی کوردی بە خێر پێناسە کراوە، واتە پاداشتەکەی لای رب العالمین بوو چونکە خۆبەخشەکان خەڵکی خواپێداو بوون. بۆیە ناکرێ ناچارکردنی گەنجی گیرفان بەتاڵ بۆ خزمەتکردنی سەرمایەداری چاوچنۆک یا فەرمانگەی بە ناو حکومی بە کاری خۆبەخشی لە قەڵم بدرێ. هاوکات سودمەندیش نەبێت و وەکو پێویست ڕێزی لێ نەگیرێ و بە کەمیش سەیر بکرێ.  پاڵنەری سەرەکی کاری خۆبەخشی لە بنەرەتدا چەند جۆرێکە: لە کەلتوری هەموو گەلاندا باوە کاری خۆبەخشی لە پێناو مرۆڤایەتی یاخود لە پێناو خودا. دووەم، کاتێک تاک بۆ خودی خۆی و ناوبانگی کەسایەتی خۆی بڕیاری کاری خۆبەخشی دەدات. سێ یەم، هاونیشتمانی یەک خۆی بە بەرپرسیار بزانێ لە بوارێکدا وەکو ئەرکی نیشتمانی. چوارەم، هاونیشتمانی یەک بە خەمی بەرژەوەندی گشتی بێت کاری خۆبەخشینەکەی کاریگەری نێگەتیڤی لەسەر ژیان و گوزەرانی نەبێت، یاخود بەشدار بێت لە هەڵمەتی نیشتمانی بۆ ئەرکێکی دیاریکراو. وەکو ئەو هەڵمەتە نیشتمانی یەی لە کۆتایی هەشتاکان دەوڵەتی عێراق ئەنجامی دا بۆ بنیاتنانی قوتابخانە. زۆربەی خەڵکی کاسب و موچەخۆری ناچار کرد بەشدار بن بە پێی توانا، ئەوەبوو کەسایەتی دیاری شاری سلێمانی خوالێخۆشبوو علی بۆسکانی پێشنیاری کرد بە تەنها خۆی قوتابخانەیەک بینا بکات. هەروەها ئەو خێرخوازانەی لە کاتی سەرهەڵدانی پەتای کورونا بڕیاریان دا نەخۆشخانە بینابکەن. بۆیە کاری خۆبەخشی لە هەرێمی کوردستان وەکو چەمکێکی خێرخوازی و مرۆڤدۆستی کەوتۆتە ژێر پرسیارەوە و ڕێکخستنی بە یاسا ئەرکێکی نیشتمانی و مێژویی یە.    لەم نوسینە کورتە چەند نمونەیەک باس دەکەین بە هیوای هۆشیاری زیاتر و وروژاندنی بابەتەکە لە سەر ئاستی کۆمەڵگە و لایەنە پەیوەندیدارەکان و هێزە سیاسی یە بەشداربووەکانی هەڵبژاردنەکان. هەروەها ڕۆژنامەنوسان و خوێندکارانی زانکۆ بە تایبەتی بەشەکانی کۆمەڵناسی و دەروونناسی و کارگێڕی و دارایی و سەرچاوە مرۆیی یەکان دەتوانن رۆڵی بەرچاو بگێرن بە توێژینەوەی زانستی بابەتەکە دەولەمەند بکەن و سەرەتایەکیش بێت بۆ سازدانی کۆنفرانسی تایبەت بە کاری خۆبەخش لە کوردستان. وردبوونەوە لە چەند نمونەیەک بەرچاو روونی زیاترمان دەداتێ لەم بوارە. لە میرنشینی دوبەی یاسای ژمارە (٥) ی سالی ٢٠١٨ تایبەتە بە رێکخستنی کاری خۆبەخشی، مادەی (١٥) ئاماژە بە مافەکانی خۆبەخش دەکات. بەپێی یاساکەش هەشت خاڵی دیاری کردوە بۆ شیکردنەوەی مافەکانی خۆبەخش لە چوارچێوەی کەلتوری میرنشینەکەدا، گرنگترینیان ڕێزگرتنە لە خۆبەخش پاراستنی خۆبەخشە لە هەر بێڕێزیەک. لە زۆربەی وڵاتە دراوسێکان و ووڵاتە عەرەبیەکانی ناوچەکە یاسای تایبەت بە کاری خۆبەخشی و پاراستنی مافەکانی خۆبەخش هەیە و کارێکی زەحمەت نی یە. هەروەها لە ولاتە پێشکەوتوەکان نەک تەنها پاراستن و رێزگرتن بەڵکو مافی زیاتری بۆ دیاریکراوە و هەر ڕێکخراو و فەرمانگەیەک لە چوارچێوەی دەسەڵاتی خۆی پاداشتی خۆبەخش دەکات. بۆ نمونە ڕێکخراوی سەینت جۆن ۆف گادSt. John of God ، کە ڕێکخراوێکی تەندروستی ئوسترالی یە، لە دوای (٣) مانگ کاری خۆبەخشی لە کاتی پێویست ئامبولانسی بێ بەرامبەر دابین دەکات بۆ خۆبخش و سەرجەم ئەندامانی خێزانەکەی. جگە لەوەی یاسایەکی تایبەت بە پاراستنی مافەکانی خۆبەخش هەیە لە ئوسترالیا بە ناوی یاسای پاراستنی خۆبەخش ساڵی ٢٠٠١. هەروەها وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یاسایەکی هاوشێوەی هەیە بە ناوی یاسای پاراستنی خۆبەخش ساڵی ١٩٩٧. بۆیە داڕشتنی یاساکە دەبێ کاری لە پێشینەی پەرلەمان بێت چونکە بۆ سەردەمی ئێستا ژمارەی خۆبەخشی ناچاری بە شێوەیەکی بەرچاو روو لە زیاد بوونە.      * دكتۆرا له‌ زمان و كه‌لتورناسی  

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت *رەبتی تیا نی یە, مەسەلەن: وتیان بۆچی گریانت نایە ؟وتی ئاخر ئێستا میزم کرد. *ئەرێنی: شەرت نی یە هەموو پۆزەتیڤێک باش بێت ، مەسەلەن پۆزەتیڤی کۆرۆنا. *بێ ئەقڵی نموونەی زۆرە، مەسەلەن: جوابدانەوەی کۆمێنتی  توڕە و گسکدانی  بیابان. *هەلهەلەی مەخلوق:  هەندێکیان بە ئاسانی  دێنە ناو مەوزوعێکەوە، بەڵام نازانن چۆن لێی دەربچن  مەسەلەن مێش. *دیفاع: بەعزە  حیزبێک وەکو یاریی مار و پەیژە وایە دیفاعی تیا نی یە، مەسەلەن یەکێتی. *نموونەی تر: مانگا تاقە مەمکێکی هەیە بەکۆمەڵێک  گوانەوە، نموونەی تریش زۆرن، مەسەلەن پەیجە سێبەرەکان . *زاکیرە: شت هەیە لە پەلامار و بوختانی  دوشمن زۆر ناخۆشترە، مەسەلەن بێ مەوقیفیی دۆست *خەون:  خۆشبەختانە کوردستانەکەمان دەتوانێ زۆر خەونی  مرۆڤ بهێنێتەدی، مەسەلەن جێی بهێڵیت. *عاسی: عاسیبوون لێی ناخۆشتر نی یە. مەسەلەن عاسیبوونی پژمە لە کونە لووتدا  و عاسیبوونی پەڕلەمانتار لەحیزبەکەی. *موبالەغە: پیاوی کورد عادەتی وایە  هەمیشە موبالەغە  دەکات، مەسەلەن لە ژمارەی موشکیلەکانی و لە حەجمی دەعباکەیدا.

ئه‌بوبه‌كر كاروانی کاتێك چەكی ئیسلامی دەبێت بە بژاردەیەکی عەقڵانی بەردەم ئیسلامیەکان؟ قەیرانی سیستمی سیاسی لە تونس و گێچەڵکردن بە ئیسلامیە دیموکراتیەکانی ئەو وڵاتە، ھاوکاتبوو لەگەڵ سەرکەوتنە خێراو گەورەکەی تاڵیبان و دەستگرتنی بەسەر پایتەخت و دەسەڵات لەو وڵاتەدا. ئەم دیمەن و بەراوردکردنەش ھەتا بڵێی لە ڕووی فیکریەوە بۆ ناوچەی ئیسلامی بەسوێ و ئازاربەخش بوو. ھەندێ کەس و مینبەریش لە ناوەندە ئیسلامییەکە، ئەم دیمەنەیان کرد بە بەڵگە لەسەر ناڕاستبوونی شێوازو بژاردەی ئیسلامییەکانی تونس و ڕاستی ئەوەی تاڵیبان؟! دیوی دووەمی ئەم بەراورد کردن و لێکدانەوەش، بانگەشەیە بۆ ئەوەی تەوژمی ئیسلامی لەوە تێبگات کە تەنھا لە ڕێی ھێزەوە دەتوانێت بە ئامانجەکانی بگات؟ بە پێچەوانەوە، ئەگەر لە ڕێی گەمە دیموکراسیەکەوە بیشیبەنەوە، جیھان و ناوچەکە ڕێزی بەرەنجامەکان ناگرن و کودەتا بەسەر ئەوان و ئیرادەی خەڵك و دیموکراسیشدا دەکەن و لە گۆڕەپانەکە دەکرێنە دەرەوە تا سنوری قاچاخکردنی یاسایی. بەڵام ئەم دیدە ھەڵگری کێشەیە. کێشەی یەکەمیشی لە گشتگیرکردنی ئەزمونێکی تایبەتی دیاریکراوی وەکو ئەفغانستانەوە سەرچاوە دەگرێت چونکە لە زۆر شوێنی تر چەك ھەڵگیراو ھێز بەکارھات، لەوانەش لە عێراق کە ھاوشێوەی ئەفغانستان ئەمریکا داگیری کردبوو، کەچی نەك ھەر بەرەنجامی ئەفغانستان و تاڵیبانی لێنەکەوتەوە، بەڵکو بووە سەرچاوەی جۆرەھا کێشەو شکست و پاشەکشەش. بەم قسەم مەبەستم نیە بڵێم تاکە شوێنێ بشێ گروپێك بە ناوی ئیسلامەوە چەکی تێدا ھەڵبگرێت ئەفغانستانە، بەڵکو دەمەوێت بڵێم؛ بەکارھێنانی ھێزو چەك بژاردەیەکی بەردەوامی بەردەم ئیسلامییەکان لە کات و شوێنە جیاوازەکاندا نیە. واتە لە ھەموو کات و شوێنەکان سەرپشك نین خەباتی مەدەنی بکەن یاخود چەکداری، ئەگەر بیانەوێت چەکەکەیان نەبێتە چەکی گروپێکی توندوتیژی بەتیرۆر پێناسەکراوی سنوردار دژ بە دەوڵەت و کۆمەڵگە. واقیع و مێژوو و عەقڵ پێمان دەڵێن: چەکی ئیسلامی خاوەن پەیام تەنھا لە ٣ کاتدا مانای ھەیەو ھەندێ جاریش وەکو ئەرکی لێدێت: ١- شۆڕشی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازو بەرھەڵستکاری میللەتێك بۆ ڕزگارکردنی خاکەکەی و دەرکردنی داگیرکەر یاخود بەدەستھێنانی ھەندێ لە مافەکانی. ٢- شۆڕشی میللەتێك دژ بە دکتاتۆرو سیستمێکی زۆرداری ناوخۆیی، لە پێناو ئازادی و کەرامەت و دادپەروەری و ژیانێکی باشتر. ٣- بەرگریکردن لە شۆڕش و دژایەتی پڕۆژەی پاکتاوکردنی ئیسلامییەکان و شۆڕش لەگەڵ ھەموو ئەو کەس و ھێزانەی لەم ئامانجەدا ھاوراو ھاوھەڵوێستی ئیسلامییەکانن. لە ھەر سێ حاڵەتەکەشدا، چەکی ئیسلامییەکان بەشێك دەبێت لە پڕۆژەی شۆڕش و بەرخۆدانی مییللەت و کۆمەڵگەیەك نەك چەکی گروپ و بزافێکی ئیسلامی دیاریکراو دژ بە سیستمێکی عەلمانی چونکە بەکارھێنانی چەک بە ناوی ئیسلامیەوە لەم شوێنەدا، ڕەوایەتی ئیسلامی و ئەخلاقیشی نیە. ئەویش لەبەر ئەم ھۆکارانەی خوارەوە: أ- شانسی سەرکەوتنی یەکجار کەمە. ب- سەریش کەوێت بۆ نمونە لە ڕێی کودەتایەکی سەربازیەوە، نمونەیەکی سەرکوتکارو ناشیرینی سیاسی و حوکمرانی پێشکەش دەکات و دەبێتە سەرچاوەی جۆرەھا مەینەتی بۆ گەل و وڵاتەکەی. ج- دەکەوێتە بەر پەلاماری توندو خوێناوی دەوڵەت بەپشتیوانی چەندین وڵات و ڕێکخراو. د- وێنای گروپێکی نامۆ بە بەرژەوەندی و ئایینی کۆمەڵگەیان لێدەگیرێت، ئەوەش لای توندئاژۆکان سەردەکێشێ بۆ ئیدانەکردنی کۆمەڵگەو یەکسانکردنی لەگەڵ دەسەڵات و دەست لێوەشاندنی!. و- چوونە نێو لیستی تیرۆری ناوچەیی و نێودەوڵەتی، لەگەڵ ھەموو ئەو بەرەنجامانەی لەمە دەکەونەوە. نمونەش لەم بارەوە زۆرو دڵتەزێنن لە وێنەی: گروپی جیھادو کۆمەڵەی ئیسلامی میسری و ھەوڵە شکستخواردووە خوێناویەکەیان لە ھەشتاکانی میسر، راپەڕینی چەکداری حەما لە سوریا لە ساڵی ١٩٨۲دا کە نزیکەی ٣٠٠٠٠ کەس تێداچوو و شارەکەش نیمچە خاپورکرا. ئەزمونی ئیسلامییە چەکدارەکانی جەزائیر لە نەوەتەکاندا، حیزبی نەھزەی تاجیکی و... ھتد. بۆیە، ھەر چەکێکی ئیسلامی لەم سەردەمەدا لە دەرەوەی خواست و ویستی میللەت و کۆمەڵگاوە ھەڵبگیرێت و بۆ ئامانجی گروپیی بەکاربھێنرێت، با بەناوی ئیسلامیشەوە بێت، دەبێت بە چەکێکی ناشیرین، بێ پەیام و تێکەڵ بە جۆرەھا کردەی نائەخلاقیش دەبێت. جگە لە وێرانی و خوێن و کارەساتیش ھیچ شتێ لە دوای خۆی بەجێناھێڵێت. پێش دەسەڵاتیش یاخود شانبەشانی ئەو، گۆمەڵگەو ڕای گشتی ڕەتیدەکەنەوە. بەڵام، کاتێك پێ لەسەر تاکە بژاردە بوونی بژاردەی کاری مەدەنی دادەگرین، لە سایەی نەبوونی بزوتنەوەیەکی چەکداری نیشتیمانی، یاخود شۆرشێكی میللی لە پێناو ئازادیدا، تاکو ئیسلامییەکانیش ببن بە بەشێك لێیان، مانای وانیە پێمان وانیە کە زیاد لە ئاست و شێوازو میکانیزمێکی خەباتی مەدەنیمان ھەیە. یاخود ھەر بە لۆژیکی خودی خەباتی مەدەنی، ناتوانیین ڕەخنە لە ھەندێ ھێزو لەوانەش ھێزە پاشخان ئیخوانیەکانی ھەندێ لە وڵاتانی بەھاری عەرەبی بگرین، لەسەر ھەندێ: خۆشباوەڕی، کەم ئەزمونی سیاسی و دەرفەت لەدەستدان بۆ شۆڕش و خۆ بەھێزکردن و پوچەڵکردنەوەی ستراتیژی دژە شۆڕش، ھەروەھا بە گوێرەی پێویست شۆڕشگێڕنەبوون لە قۆناغی ڕاگوزەری دوای شۆڕش. ھەروەھا بە چەشنێ جوڵانەوە وەك ئەوەی لە سوید بن نەك ھەندێ وڵاتی عەرەبی کە کلتوری دکتاتۆریەت و ستەمکاری ڕەگ و ڕیشەیەکی قوڵ و بەھێزی سەدان ساڵەی ھەیە. لە ڕەگدەرکێشانیشی، بەرچاوروونی و بە برشتی و پێداگری شۆڕشگێڕانەی شۆڕشگێڕان دەخوازێت. ئیسلامییەکانی ئەو وڵاتانە شەرەفی بەشداریکردن لەشۆڕشەکانیان پێ بڕاوە، بەشێکی گرنگی جەستەی شۆڕشیان پێکھێنا، شۆڕشەکانیش ھی کۆمەڵگە بوون. بۆ دەرکردنی داگیرکەرێکی بێگانەو دەسەڵاتێکی دەستنیشانکراوی ئەو نەبوون، ھاووێنەی ئەفغانستان، بەڵکو دژ بە کۆمەڵێ دەسەڵاتدارو نوخبەیەکی دەسەڵاتداری زۆردارو گەندەڵی بە ڕواڵەت نیشتیمانی بوون لە پێناو جێگرەوەیەکی دیموکراسی، نان و ئازادی و کەرامەتی ھاوڵاتیان، نەك دروستکردنی میرنشینێکی ئیسلامی، چونکە کۆمەڵگە بە ئایدۆلۆژیاو تەوژمە جیاوازییەکانیانەوە بەشداربوون. ئیسلامییەکان تەنھا بەشێکی شۆرشەکانیان پێکدەھێنا. تەنانەت سەرەتا ئەوان بەرپایان نەکردن بە تایبەتیش لە شەپۆلی یەکەمدا، بەڵکو دوای چەند ڕۆژێ پێوەیان پەیوەست بوون، بەڵام پیاوانەو ڕۆڵی گەورەیان لە سەرخستنیاندا گێرا. ئێستاش سەرەڕای ئەوەی شۆرشەکان دووچاری پاشەکشە بوون، لە ڕووی ئەو بەھاو دروشمە ھاوبەشانەی ھەڵیانگرتبوون و ئەو جێگرەوەی ھەوڵیان بۆ دەدا، بۆ دونیای ئەمڕۆو کۆمەڵگە موسوڵمان نشینەکانی سەردەم، ھەر ئەوان ڕاست و پێوەرن چونکە جێگرەوەی ڕێکنەکەوتنی تەوژمەکانی کۆمەڵگەیەك لەسەر سیستمی سیاسی و پێکەوەژیانی ئاشتیخوازانەو فرەیی و ڕێزگرتن لە ئازادیە بنچینەییەکان، یان ستەمکاری و خۆسەپاندن و سەرکوتە، یاخود شەڕی ناوخۆو فەوزاو شەڕی ھەمووان دژ بە ھەمووان. بەم جۆرەش، نمونەی تونس سەرەڕای ئەوەی دەبێت ڕەخنەی لێبگیرێت، بۆ پێشخستن و پڕکردنەوەی کەلێنەکانی بەرامبەر نمونەی تاڵیبان وەك ئەسڵی قیاس لەسەرکراو دەمێنێتەوە. ئەفغانستان و تاڵیبانیش جگە لە ھەندێ ڕووی سنوردار توانای نمونە بوونیان نیە، خوداش حەزکات ئەوەش باس و خواسی بابەتێکی ئایندەمانە.

 ئاسۆ حاجی لەگەڵ هەر هەنگاوێک لە جێبەجێکردنی یاسای چاکسازی ، هەندێک دەنگی ناڕازی بڵند دەبن و رەخنەی لێدەگرن و هەولدەدەن هەنگاوەکە بۆ دواوە ببەنەوە، بەڵام پێداگری و سووربوونی سەرۆکی حکومەت لە جێبەجێکردنی ئەو یاسایە کە داوایەکی لە مێژینە و گشتگیری خەڵکی کوردستان بووە، ئامادەکاری بۆ چوونەپێشی هەنگاو و قۆناغێکی دیکە دەکرێ، نەک پەشیمان بوونەوە و گەڕانەوە بۆ دواوە. کۆنە پەڕلەمانتارانی کوردستان کە ئەوانەی عێڕاقیش لە چوارچێوەی یەکێتیەکدا سەریان بەیەکەوە ناوە، لەوەتەی بە گوێرەی یاسای چاکسازی موچەکانی ئەوان هەموارکراوەتەوە نەک بڕدراوە، دەنگی ناڕەزاییان بڵند بووە، ئەو دەستکاری کردنە بە نا دەستوری و نا یاسایی لە قەڵەم دەدەن! لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان خاوەنی دەستور نیە و دەستکاری کردنی موچەکانیش بەگوێرەی یاسایێکە کە لە پەڕلەمانی کوردستان دەرچووە.  رەنگە لە جێبەجێکردنی ئەو یاساییە هەندێک کەس بکەونە بەرێ، و موچەیان ببڕدرێ یان دەستکاری بکرێ کە شایەنی ئەوە بن لەو موچەیە زیاتر وەربگرن و ئیمتیازاتی زیاتریان پێبدرێ، کە ئەوانە بە دڵنیایەوە کەمینەیەکن، کە باجی زۆرینەیەکی مشەخۆر دەدەن کە چەندین ساڵە لە موچەی قەبە و ئیمتیازاتی زۆر تێرنەبووینە و هێشتا دەڵێن:”هل من مزید”. بە درێژایی ساڵانی رابردوو، هەموو رەخنەکان و پەنجەی تاوانباری و کەمتەرخەمی بۆ حکومەت درێژ دەکرا، کە رووبەڕووی گەندەڵی نابێتەوە و چاکسازی ناکات، ئێستا کە حکومەت دەستی کردووە بە جێبەجێکردنی یاسای چاکسازی، دەنگی ناڕەزایی لە هەمان شوێن و سەرچاوە و کەس بەرزبۆتەوە، ئەوجارەیان حکومەت بەوە تاوانبار دەکرێ کە چاکسازی و دەکا و هەوڵی سنووردانان بۆ گەندەڵی دەدا، ناڕەزایەتیەکە و رەخنەکان لەو روانگەیە کە بەرژەوەندی ئەوان تێکچووە، نەک لە پێناو بەرژەوەندی گشتی. ئەو ناڕەزاییانە زیاتر لەو سیاسیانە دەبیسترێ کە ساڵانی خەبات و قوربانیدانیان بە قەبارەی موچەکەیان دەپێون، لەو کەسانەش کە بەبێ ئەوەی رۆژێک فەرمانبەری حکومەت بن، پلە و پۆست و موچەی تایبەتیان بۆ بڕاوەتەوە، ئەوانە تەنها نوێنەرایەتی کەمینەیەک دەکەن کە چەندین ساڵە لەو ئیمتیازاتە نا یاساییانە بەهرەمەند بووینە، لە دژی ئەو پڕۆسەیەشن کە لە بەرژەوەندی ئەو زۆرینەیەدان کە هاواریان لە دەستی ناعەدالەتی و گەندەڵی دەچووە بەڕەکەی ئاسمان. سەرۆکی حکومەت لە بەجێگەیاندنی ئەو کارەی بە ناو و ناوەڕۆک ‘مەسرور‌ ە، سرورەکەی زۆرینەی خەڵکیشی گرتۆتەوە کە هەست دەکەن سەرۆک حکومەتێک و کابینەی حکومەتێکیان هەیە لەگەڵ ئەو کارنامەی سوێندیان بۆ جێبەجێکردنی خواردووە راستگۆن، پیاوی کردارن نەک گوفتار.

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت   _تەصەور ئەكەم  ئەم حەفتەیە شەش كۆڵەكە بۆ عاسمان دابنێن . +چۆن ئەزانی؟ -ئەی ئەوە نی یە پارتی چاكسازی ئەكات!!   *** -لەوە ئەچێ برادەران قنگیان ببێ بە ماش. +چۆن ئەزانی؟ -زۆر مەشغوڵن ، سەریان بووە بە ئاش.  *** _ قەرار دەرچووە سوێندی درۆ بە گوناح حساب ناكرێ. +چۆن ئەزانی؟ -مەلایەكی دوانزە عیلم دەڵاڵی عەرزەو خانووشە. *** -لەوانەیە پیرەمێرد  عیلمی غەیبی پێ بووبێت. +چۆن ئەزانی؟ ئاخر نوێنەرەكانی ئەمڕۆش هەرزە وەكیلی شاری خامۆشانن. *** -من ئەقڵم بێ لە ئاودەستیش حەرەسی بۆ دائەنێن. +چۆن ئەزانی؟ ئەی ناڵێن لەگەڵ تڕی خۆیدا شەڕ ئەكات؟! *** -خۆتان هیلاك مەكەن ، سەرەوە فەحسكردنی ناوێ. +چۆن ئەزانی؟ -ژێرەوەییم بینی ، هەلاهەلا بووە. *** -ئێرە بە كەڵكی ژیان نەماوە. +چۆن ئەزانی گەورەم ؟ -كیتابمان بۆ هاتووە. *** هەبێ و نەبێ ئەو فیتەرە یەكێتی یە. +چۆن ئەزانی؟ -عەرزم كرد سەیارەكەم تەقەی تێكەوتووە، ئەڵێ  موشكیلە نی یە، دەنگی تەسجییلەكەی زیاد كە.

 سالاری بازیان سیستەمی هاوسەرۆکایەتی ئەم سیستەمه له ٨ هەشت کتێبی نزیکەی ١٠٠٠ هەزار لاپەڕەی لەسەر نووسراوە بە قەڵەمی نووسەری بە تاشەبەردەکانی ئیمڕاڵی یەوە گیردراوە له سەروبەندی كه مام جلال نه خۆش كه ووت من خۆم ئەم سیستەمەم بۆ یەکێتی پێشنیار کرد وەلی ووتم ئەبێت یەکێ لەهاوسەرۆکەکان  هێرۆخان بێت له چەند مانگی ڕابووردوو له پانێلی هەمان شێوە هاوارمان كرد و ووتمان ئەم سیستەمە ئەبێت فەلسەفەکەی شۆڕبێتەوە ئایە گوێتان لێگرتین؟ ئێستا پرسیارەکان لێرەن ئەوانەی سیستمەکەیان مەتڕەح کرد چەند دێڕی ئەم ١٠٠٠ هەزار لاپەڕەیان خوێندەوە ؟ وێراین پێتان بڵێین کاکە با یەکێکی ژن، بێت؟ دەروێشێ جەسارەتی کرد بڵێ كاكه سیستەمەکە لەنگه سیستمەكه بۆ مۆڕاڵی سیاسی و بەشداری ژن؛ بیناكردنی دیموكراتیه؟ چاپلوسێ نەبوو  یەک ڕۆژ ماستاو نەكاو بڵێ براله هاوسەرۆكایەتی بۆ دابەشكردنی غەنیمەتی دوای جەنگ نیه؟  جاسوسێ نەهات ڕاپۆرتێ به ویژدانەوه بدات پێتان بڵێ كاكه خەڵك له ئەتوارتان ئەترسێ نەوەك خۆشی بوێن؟  ڕاوێژكارێكتان نەهات بڵێ بابه كەوتوون بەسەر دونیایەك له خەزێنەی ٤٥ ساڵ و خوێن و خەباتدا؟ ئەم كاسەلێسانەی قسەی یەکترتان بۆ ئەهێن تۆڕیان دەنەدەرەوە؟ دووربین مەخفیەك ویژدانی نەجوڵا بڵێ لەشی ڕووت و قوتی تێكوشەرانی دێرینتان بۆ چی یه؟ توڕەیان مەكەن و بادار و بەرد به یەکەوە گڕ نەدەن ؟؟ قەلەم بەدەستیێ نەهات بڵێ له بری یەك شكاندن فەلسفه و فكری سیاسیتان گەشه پێبدەن مۆڕاڵ بكەنەوه بیری ئێستا و داهاتوو؟ قاچاخچیهك نەهات بڵی كاكه وا ئابڕوومان ئەچێت ؟؟ یاریكەرێك نەهات بڵێ بە پوولی دۆمینه خانوو دروست كردن كه یەكێكی ڕووخا كەس به پێوه نامێنێت؟ هەرچی تۆوكەی ئه وەش دەدوریتەوه  سیاسیەكی بەویقاڕ و  دونیا دیده مووحبەتی نەكردبڵی( سەركەوتن بەسەر شاخی هیمالایه دا چەندین ساڵی دەوێ كەوتنه خوارەوه چركه یه كی به سه)  ئێوه ئاسان و زووكەووتن بەسەریدا ئەوانەی (كاك نەوشێروانیان. )دەرپەڕاند ئێوه  دوورتان خستنەوە وەلی تحصیل حاصل له نەتیجه دا ئەوانەی پێتان ئەووتن كۆن وەك خۆیان مانەوه ئەوەندە بە ئارامی  دان به خۆدا گرتندا ڕۆژیان بەڕێدەكرد بەهاری كورتی هاوسەرۆكی تەمەنی كورتی پایزی خۆیان نەزایه ی كردن نه له ناو بران به ڵكو دەبێت جارێكیتر بەحكمەتی دانایی له دیزاینی یەكێتیدا نەقشیان هەبێت . چوونكه هەم پەیوەندیەكی شریتی نەپچراویان هەیه هەم چەرخی دەورانی یەکێتی به كامی دڵی ئەوان وەرچەرخا غرور گەورەترین دەردە بۆ مرۆڤ (گەڵای دار وەختێ دەکەوێتە سەرزەوی فکر ئەکاتەوە بۆتە تەڵا) لە کۆنگرەی چوار تەواو بووین لە کۆبوونەوەیەکی هەڤاڵانی مەڵبەندی ڕێکخستنی سلێمانیدا( ووتم خراپترن کۆنگرە لە مێژووی یەکێتی دا ئەم کۆنگرەیە بوو هەڤاڵان ئێمە چووین ئێوە نەهاتن ئێمە سێ ژەم نانی باشمان خوارد ئێوە نەتان خوارد) هەر کەس بیەوێت سەرۆکی یەکێتی بێت دەبێت چەند ستوونی هەیە لە بیری نەکات  ١/گیرفانی هی خەڵک بێت گیرفانی خەڵک هی ئەو بێت.  سەرکردە بە پارە نابێتە سەرکردە بەڵکو ئەبێتە پولدار هیچ سەرکردەیەکی  پولدار ئارام سەری نەناوەتەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یا کوژراوون یا لە زیندان غەفەخان بوون یا لە تاراوگە دیقیان کرد  ٢/ده ست له یه خه ی بازاڕ بكاته وه و گه نده ڵكاران بده نه دادگاو دادگاش ئازاو ئازاد بێت حه رام بوو هه مووكه س حه رام  ٣/شۆڕبێتەوە بەناو کێشە و ئازاری کۆمەڵگە دا دەست و پەنجەی لەگەڵ نەرم  بکات. ٤/ئیدارەی ململانێکان بدات نەوەک تەسفیە چوونکە لە دەستیدا دەشکێ تەکەتوولچیەکان بۆ دەرەوە سیاسەتێکە دەردی یەکێتی تیمار ناکات قوڵتری ئەکات. ٥/تا نەفەسی ڕەخنە، ئازادی ووتاردان  بێت یەکێتی بەهێزتر  زیاتر دەبێت. ٦/یەکێتی سازمانە ئەمە قسەی سیاسیەکی دیاری ئێرانیەکانە وەلی ووتی کە کێشەتان ئەوەیە سەرکردەکانتان ئەم سازمانەی بۆ  ڕێکناخرێت. ٧/ژیانی حیزبایەتی  کە لە ناو یەکێتیدا شەت و پەت بووە چاک بکرێتەوە ئەندام بۆتە کادیر، کادیر بۆتە بەرپرس، بەرپرس بۆتە جێگر ( بایدن) نیوەی گۆی زەوی بەڕێوە دەبات یەک جێگری هەیە. لێپرسراو مەڵبەندمان هەیە ٦٠ شەست جێگری هەیە زۆر کادیر یەعنی زۆری کێشە و کەمی کارکردن. ٨/یەکێتی ناناسینەوە ئەم باشترین پڕماناترین ڕستەیە  وەلی دەبێت چەتری یەکێتی سێبەر بۆ هەموو ڕەنگ و شار و خەڵکەکەی بێت چه تری یه تۆوی عشق  و خۆشەویستی بڕوێنێتەوە  یەکێتی لە بازاڕ بەرژەوەندی رزگار كرێ تێڕوانین بۆ یەکێتی لە بەرژەوەندیەوە بگوریت بۆ عیشق... لایەنی کەم عەدالەت خوازی بکرێتەوە پرەنسیپ و لەنێوخۆدا جارێكی تر بگوازریته وه بوناو كومه لگا لە ڕووی کرداریەوە کارێکی دژوارە وەلی شاعیر ووتەنی ( لە پەنجەرەوە سەیرکردنی جوانی باران و, تیشکی خۆر،  كوچه سه یركردنی عیشقەکەت کارێکی ترسنۆکانەیە دەبێت خۆت بەیتە بەر بارانەکە و تەڕ بیت ڕێک سەیری چاوی عیشقەکەت کەی خۆت  بدەیتە بەرخۆر...بێته ناو كوچه كه وه شه رو ئاشتی كوچه كه بكه یت داد  و هاوار بكه یت مردن وژیان له ویدا بببینیت له یوتو پیاوه ببیته واقع )ئەگەر نا شەوێک دەخەووین بەیانیەک هەڵدەستین بۆ مەرگی حزبەکەمان ئەگرین

د. مەهدی ئەبوبەكر هەڵبژاردنی رۆژی 21/ ئەیلولی 2013 تابوتێكی خۆڵەمێشیی بۆ ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی لە هەرێمی كوردستان دروستكرد، ئەو تابوتە رۆژی 18/ حوزەیرانی 2014 ( رۆژی متمانە وەرگرتنی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پەرلەمان) دوا بزمار لە قەباخەكەی درا، بە لاشەی ئۆپۆزسۆنە دڕو دەمهەرەشەكەوە نێژرا.  خەریكە هەشت ساڵی خشت، بەسەر مەرگی ئۆپۆزسیۆندا تێدەپەڕیت، لەو ماوەیەدا؛ ژمارەیەك هەوڵی پەنا دیواری نا ئاشكرا، لە لایەن هەندێك كەسانی حزبیی یان سیاسییەوە بۆ سەركردایەتیكردنی نا رەزایەتییەكانی ناو هەناوی كۆمەڵگە هەبون، دەیانویست؛ لە دەرەوەی كاری حزبایەتیی خۆیان وەكو رابەری نا رازیان بۆ خەڵكیی وێنا بكەن. هەروەها هەندێك هەوڵی سەر دیواری ئاشكرایش هەبون كە گەرەكیان بو؛ لە رێگەی دامەزراندنی حزب و رێكخراوی تازەوە، خۆیان وەكو ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی راستەقینە پێشكەش بە شەقام بكەن و بێژن؛ ئێمە سەركردایەتی بەرەی ئۆپۆزسیۆن دەكەین. هەردو هەوڵەكە، بە سەر دیوارو پەنادیوارییەوە بێ سەمەر بون، چونكە دەنگە نا رازییەكانی شەقام، نە كەسایەتییەكانیان قبوڵبو، نە دامەزراندنی حزب و رێكخراوە تازەكانیان بەگەن دەكرد، بۆیە پشتی سوكانی شەمەندوفێری ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی تا ئەم چركە ساتە بەتاڵەو لە چاوەڕوانی شۆفێرێكی متمانە پێكراودایە.  هاوتەریبی هەوڵی كەسایەتیی و هێزە سیاسییە تازەكان، بۆ رابەرایەتیكردنی شەقامی نا رازی، وا هەشت ساڵی تەواوە، شەقامیش سەودا سەرانە، بە هەزاران هەزار دەنگدەرەی نا رازییەوە كە ئۆپۆزسیۆنی پێشو، وەكو میراتی بەجێیهێشتون بە دوای ئەڵتەرناتیڤێكی سیاسییدا دەگەڕێت، بە شوێن ئەوەوەیە؛ حزبێكی سیاسیی متمانە پێكراو بدۆزێتەوە، تا لەسەر عەرشی ئۆپۆزسیۆنی پێشو دایبنیشێنێت، لێ هەوڵەكانی یەك لە یەكدیی زیاتر شكستخواردوتر بون، چونكە خودی شەقام نەیتوانیوە لە منداڵدانی نا رەزاییەتییەكانەوە حزبێكی دی بخاتەوە، لە هەمانكاتدا، بڕوای بە حزبە كۆنەكانیش نە كردوە تا سویچی شەمەندوفێرەكەی رادەست بكات، كەواتە؛ هەم خودی شەقام نەزۆك بوە، هەم  حزبەكانیش نە كارابون لە رازیكردنی شەقامدا.   ئەگەر رەوشەكە بەو رەنگە بێت، شەقام نەزۆك و حزبەكان بێ متمانە، ئەوە مانای وایە؛ هەر بەڕاستیی كۆمەڵگەی كوردەواریی بە تەواوی نەزۆكبوە، توانای بەرهەمهێنانی هێزو رێكخراوی سیاسیی تازەی نەماوە؟ ئایا كوردەواریی هەر بەڕاستیی دەستەوەستان و دۆشداماو وەستاوە، چیدی بیر لە جێگرەوەیەكی سیاسیی ناكاتەوە؟ وەڵامەكە نەخێرێكی زۆر گەورەیە. دەزانن بۆچی؟ لە ماوەی هەشت ساڵی رابردودا، هەرچەندە كۆمەڵگەی كوردیی، وا خۆی نمایشكردوە؛ زۆر بەستەزمانەو لا حول ولا قوة، ناتوانێت لە روی دەسەڵاتی سیاسییدا بوەستێتەوە. وا خۆی دەرخستوە؛ لە توانایدا نییە هێزێكی سیاسیی تازە دژ بە دەسەڵاتی سیاسیی دروست بكات، لێ راستییەكەی ئەوەیە؛ لە هەشت ساڵی رابردودا، كۆمەڵگە ئۆپۆزسیۆنێكی نا راگەیەندراوی ئیسلامیانەی توندڕەوی لە هەمو جۆرەكانی ئیسلامی سیاسیی و ئیسلامی میللی لە هەناوی خۆیدا، دژی دەسەڵاتی سیاسیی و كۆمەڵگەی مەدەنیی پەروەردە كردوە، بۆیە دەتوانیین بڵێێن: ئێستا ئۆپۆزسیۆنی ئیسلامی توندڕەوی نا رێكخراوی نا راگەیەندراو، بە شێوەیەكی نا راستەوخۆ لە لایەك رابەرایەتی بەرەی نا رازی كۆمەڵگەی كوردستان دەكات و لە لایەكی دی كار بۆ هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگەی مەدەنیی و دامەزراندنی كۆمەڵگەیەكی ئاینیی داخراو دەكات.  ئەو ئۆپۆزسیۆنە نا راگەیەندراوەی باسی دەكەین، رەنگە بۆ دەسەڵاتی سیاسیی و بەشێكی خەڵكیی مایەی سەرسوڕمان بێت، هەندێكیش وەكو رمڵ لێدان تەماشای بكەن، بەڵام لە دایكبونی ئەو ئۆپۆزسیۆنە با بەشێوەی رانەگەیەندراویش بێت حەقیقەتێكی هاشا هەڵنەگرە، دركپێكردنی بۆ چاودێرە سیاسییە وردبینەكان كارێكی قورس و ئەستەم نییە.  ئەو ئۆپۆزسیۆنە سیاسییە رانەگەیەندراوەی لەبارەیەوە دەدوێین، هەرچەندە تاوەكو ئێستا (ئەوەندەی تێبینی كراوە) نا رێكخراوەو لە بەرەیەك یان حزبێكی سیاسییدا بەرجەستە نەبوە، بەڵام لە ئاستی فیكریی و سیاسییدا گەلێك رێكخراوە، خاوەنی دونیابینیی و ستراتیژیی رون و ئاشكرایە. بۆ نمونە، لە ئاستی فیكرییدا؛ دژی هەمو سیماكانی پێشكەوتن و تازەگەرییە، دژی هەر یاساو بڕیارێكە كە بە خوێی چێشت بچێتەوە سەر سكۆلاریزم و جیاكردنەوەی ئایین لە سیاسەت، بە كورتیی كەڵكەڵەی دامەزراندنی ئەڤغانستانێكی تاڵیبانەی بە تامیكی كوردیانە لە مێشكیدایە.  لە ئاستی سیاسیدا؛ دژی هەمو رەفتارو بڕیارێكی دەسەڵاتی سیاسیی هەرێمی كوردستانە، لای ئەو دەسەڵاتی سیاسیی هەرێم و شەیتان برای دایك و باوكی یەكترن. لە بارەی ئەوەی؛ لە روی رێكخستنەوە نا یەكگرتو و نا رێكخراوە، رەنگە بۆ ئەم قۆناخە، لە پێناو خۆ ئامادەكردن، زیاتر بنكۆڵكردنی كۆمەڵگە، هاندان و پڕكردنی خەڵكی لە رق و كینە، هەروەها خۆشاردنەوە لە چاوی دەسەڵات و دەزگاكانی پاراستنی تەناهی، ئەو نا رێكخستن و پەرتوبڵاوییە بە پێویست بزانن!  ئەوی تێبینی دەكرێت، ئەم ئۆپۆزسیۆنە نا راگەیەندراوە، بە سێ خەسڵەتی سەرەكی دەناسرێتەوە؛ خەسڵەتی یەكەم، لە روی كۆمەڵایەتییەوە؛ زۆر لەسەرخۆ لە رێگەی مزگەوت، كەناڵەكانی رادیۆ، تەلەفیزیۆن و سۆشیاڵمیدیا، كار لەسەر دەستەمۆكردنی كۆمەڵگە دەكات، لەلایەك لە رێگەی ئایەتەكانی قورئان و فەرمودەكانی پێغەمبەرەوە خەڵكی دەترسێنێت، واتە؛ لە رێگەی وروژاندنی سۆزو كاریگەری دەرونییەوە خەڵكی ناچار دەكات بەوەی ملیان بۆ بدەن و خۆیان رادەستی ئیرادەو ویستی ئاینیی و سیاسیی ئەوان بكەن. لەلایەكی دی، كار لەسەر؛ سوكایەتیكردن، ناشیرینكردن و جنێوپێدان و تەنانەت تەكفیركردنی ئەو كەسانە دەكات كە لەتەك بیرو باوەڕە فیكرییەكانیدا یەكناگرنەوە یان لە دژیان دەوەستنەوەو خۆیان رادەستی بنەما فیكرییەكانیان ناكەن یاخود ناچنە ژێرباری ئیرادەی سیاسیی و دونیابینی ئەوانەوە.  لە هەردو بارەكەدا، ئەم ئۆپۆزسیۆنە، لای خۆیەوە كۆمەڵگەی بۆ سەر دو بەرەی دژ بە یەكتر دابەشكردوە، بەرەیەكی ئیماندار، كە وابەستەو گرێدراوی بەرنامە فیكریی و سیاسییەكەی خۆیەتیی. بەرەیەكی نا ئیماندارو دوژمن بە ستراتیژو رێبازە سیاسیی و فیكرییەكانی. ئەو دابەشبونە بە ئەندازەیەكی زۆر ترسناك لە ناو كۆمەڵگەدا قوڵكردۆتەوە، بە جۆرێك رق و كینەی خستۆتە نێوان خەڵكییەوە، كە هیچ بوارێكی بۆ لێبوردەیی نەماوەتەوە، چونكە ئەگەر لە بەرەی ئەو نەبیت، ئەوا بێ ئیمان و كافریت، ئێ دیارە لە كۆمەڵگەیەكی ئاینییدا، چارەنوسی كافرو بێ ئیمان چییە؟    خەسڵەتی دوەم، لە روی سیاسییەوە؛ كاری ئەم ئۆپۆزسیۆنە نا راگەیەندراوە ئەوەیە؛ دەسەڵاتی سیاسیی بكات بە شەیتانێكی شاخ درێژ، یەقین لە كن هەموان دروست بكات كە هەمو بڕیاو رەفتارێكی دەسەڵاتی سیاسیی یان لە دژی بەرژەوەندی خەڵكیدایە، یاخود لە دژی ئایین، ئەخلاق و بەها پیرۆزەكانی كۆمەڵگەدایە. لەم خاڵەدا، توانیویەتی سەركەتنێكی بڕواپێنەكراو بە دەستبهێنێت، بۆ نمونە، تەنانەت بەشێكی زۆری ئەو كەسانەی لە روی كۆمەڵایەتیی و ئایینییەوە، هاوبۆچون و هاوهەڵوێستی ئەم تەرزە لە ئۆپۆزسیۆنی سیاسیی نیین، بەڵام لە نا ئاگاییەوە، لە روی سیاسییەوە كەوتونەتە داوەكەوەو ئاو بە ئاشی ئەم رەوتە ئۆپۆزسیۆنە ئیسلامییە توندڕەوەدا دەكەن. بۆیە هەمیشە دەبینین؛ هەڵسەنگاندن و فیدباكی زۆرینەی خەڵكی بەرانبەر بڕیارەكانی دەسەڵاتی سیاسیی خراپەو بە گومانەوە سەیری هەمو رەفتارەكانی دەكەن.  خەسڵەتی سێیەم، ئەم تایپە نوێیەی ئۆپۆزسیۆن هیچ بڕوایەكی بە گەمەی دێمۆكراسیی، زمانی گفتوگۆو فرەیی نییە، تەنیا ئامرازێك كە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و سەپاندنی هەژمونی خۆی بەكاریدەهێنێت زمانی چەك و توندوتیژی جەستەییە، بۆیە لە ئەگەری خۆ ئاشكراكردندا، لە بری رەخنەگرتن، سەرزەنشتكردن و خۆپیشاندان، راستەخۆ پەنا دەباتە بەر چەك و توندوتیژیی و یاخیبونی چەكدار. بەداخەوە؛ بێ ئومێدبونی بەشی هەر زۆری خەڵكی لە ئۆپۆزسیۆنی مەدەنیی زەمینەیەكی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی لە باری بۆ دامەزراندنی رەوتێكی تازەی ئۆپۆزسیۆنی توندڕەوی چەكدارو یاخیبونی چەكدارانە رەخساندوە كە نەك تەنیا دژی دەسەڵاتی سیاسییە، بەڵكو كار بۆ سەرلەبەر هەڵوەشاندنەوەی كۆمەڵگە دەكات. لە دیدی ئێمەدا، هەرێمی كوردستان لە ناو جەرگەی مەترسییەكی زۆر تۆقێنەردایە. لەبەردەم گەشەكردن، بەهێزبون و پایەداربونی ئۆپۆزسیۆنێكی توندڕەوی چەكداریدایە، كە نەك تەنیا سەری دەسەڵاتی سیاسیی دەوێت، بەڵكو سەرو لاشەی كۆمەڵگەی مەدەنیشی گەرەكە، ئامادە نییە؛ سازش لە تۆزقاڵێك لە بەرنامەو ستراتیژە سیاسیی و كۆمەڵایەتیی و كولتورییەكەی بكات.  ئەو مەترسییەی بەهۆی سەرهەڵدانی ئەو تایپە لە ئۆپۆزسیۆن لەسەر هەرێمی كوردستان دروستبوە؛ لە مەترسی قەیرانی ئابوریی و گەندەڵیی گەورەترە. لە مەترسیی پاوانخوازیی و دابەشكاریی دەسەڵاتی سیاسیی قوڵترە. مەترسییەكە، مەگەر مەترسیی هەڵوەشاندنەوەی قەوارەی سیاسیی هەرێم شان لە شانی بدات، لە راستییدا رەنگە هەر خودی سەرهەڵدانی ئەو ئۆپۆزسیۆنە مانای هەڵوەشاندنەوەی هەرێم و تەفروتونابونی كۆمەڵگەی كوردەواریی بێت.      

مەریوان وریا قانع ( هەموو یەكشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) ھەر کەسێک کەمەکێک سەروکاری لەگەڵ مێژووی فیکری سیاسیدا ھەبێت، بە تایبەتی لەگەڵ مێژووی فەلسەفەی سیاسییدا، ئەو دیدە ئەفلاتونییە دەناسێت کە باس لە ئایدیالترین و باشترین فۆرمی حوکمڕانیی دەکات. ئەفلاتون پێیوابوو ”حوکمڕانیی ئایدیالیی“ و ”بێ عەیب“ و ”بێ نوقسانیی“ سەر بەم ھەسارەیە نییە و تەنھا لە جیھانی ئایدیال و نموونە نەمرەکاندا بوونی ھەیە. بەڵام  ئەگەر ”حوکمڕانیی بێ عەیب“ و ”بێنوقسانیی“ مەحاڵ بێت، ئەودەم دەبێت بەدوای باشترین جۆرەکانی حوکمڕانیدا بگەڕێین. لای ئەفلاتون باشترین حوکمڕانییەک بکرێت لەسەر زەوی دابمەزرێنرێت ”حوکمڕانیی حەکیم“ەکانە، حوکمڕانیی ئەوانەی ”خاوەنی مەعریفەی کامڵ“ و ”ئەخلاقی کامڵ“ن. لای ئەفلاتون پەیوەندییەکی پتەو لە نێوان زانایی و حەکیمبوون لەلایەکەوە و ئەخلاقیبوون لەلایەکی ترەوە ھەیە. باوەڕیشی وایە ئەو کەسانەی ئەم دوو شتەیان لە کەسایەتی خۆیاندا بەیەکەوە کۆکردبێتەوە تەنھا ”فەیلەسوفەکان“ن، تەنھا ئەوانن ھەم ”مەعریفەی کامڵی بێ عەیب و بێ نووقسانیی“ و ”ھەم ئەخلاقیی کامڵ و بێ عەیب و بێ نوقسانیان“ ھەیە. بۆیە حوکمڕانییە ھەرەباشەکەی ئەفلاتون ”حوکمڕانی فەیلەسوف“ان بووە، ئەو مۆدێلە لە حوکمڕانیی بە ناوی حوکمڕانیی ”پادشا-فەیلەسوف“ەوە ناسراوە. ئەم ”فەیلەسوف-پادشایە“  کەسێکە ھەم حەکیم و لێزان و شارەزایە، ھەم خاوەن مەعریفە و زانیارییەکە کە قابیلی گومانلێکردن و ھەڵەبوون نییە. ھەم خاوەن ئەخلاقێکی کامڵ و بێ عەیبە. باشترین حوکمڕانیی بەم مانایە حوکمڕانیی تاکەکسێکی زانا و حەکیم و بەئەخلاقە، ئەوەی دەیجوڵێنێت خۆشەویستیی شار-دەوڵەتەکەی و خۆشەویستی حیکمەت و زانایی و پاڵنەری ئەخلاقیی بێ عەیبە.  ئەم مۆدێلە ئەفلاتوونییە لە سەدەی بیستەم و دونیای ئەمڕۆدا دوو فۆرمی سەرەکیی لەخۆی گرتوە. یەکەمیان ئەو فۆرمەیە کە لەناو پارتە مارکسییە لێنینیستەیەکانی سەدەکەدا لەخۆی دەگرێت، فۆرمی ”سکرتێری گشتیی حیزب“ کە ھەم تیوریست و زانا و حەکیمی ژمارە یەکی ناو حیزبە، ھەم لە ڕووی ئەخلاقییەوە بێ نووقسانیی و عەیب و عارە و خەمی چینی پڕۆلیتاریا و شۆڕشی جیھانیی لەپێش ھەموو خەمە شەخسییەکانی خۆیەوەیەتی. دووھەمیان ئەو فۆرمە دینیی و نیمچەدینییە کەناوی ”مەرجەع“ی لێدەنرێت. ئەمەیان لەناو کەلەپوری شیعیزمەوە دێت و لە سەردەستی خومەینیدا بەسیاسیی دەکرێت و بەم ناوچەیەی ئێمەدا بڵاودەبێتەوە. لە ھەردوو دۆخەکەدا ”مەرجەع“ ھێما بۆ دەسەڵاتێکی سیاسیی و مەعریفیی و ئەخلاقیی دەکات، کە لەسەرو ھەموو دەسەڵاتەکانی ترەوەیە و کەس ناتوانێت و بۆی نییە لەو ”حەکیم- فەیەلسوف-دەسەڵاتدارە“، یان لەو ”سکرتێری گشتیی“ و ”دەبیرکول“ و ”سەرۆکی حیزبە“، بپرسێتەوە.  ئەوەی ئەمڕۆکە لە دونیای ئێمەدا قسەی لێدەکرێت و ناوی ”مەرجەع“ی لێدەنرێت، گەڕانەوەیە بۆ ئەم کەلەپوەرە تایبەتە، کە جگە لە کۆمەڵێک خومەینی و کۆمەڵێک مەلا عومەری تاڵیبان و چەند سەدام حوسەینێک و چەند ستالینێک، شتێکی تری لێ سەوزنەبووە و لێ سەوزنابێت. دروستکردنی کەسێک خاوەنی دواھەمین بڕیاربێت و ھەمووان ناچاربن گوێڕایەڵی بن و ھیچ ئامراز و میکانیزمێکیش لەئارادانەبێت بتوانێت لە بڕیار و دەسەڵاتەکانی ئەم ”مەرجەع“ە بپرسێتەوە، پرۆژەی تێکەڵکردنی خومەینیی و ستالینە بەیەکتریی.  بەڵام لەناو مێژووی فیکری سیاسیی خۆیدا، یەکەمین کەسێک ئەم دیدە ئەفلاتونییەی بۆ حوکمڕانیی ڕەخنەکردبێت و بە ھەڵەی زانیبێت، ئەرستۆی قوتابی ئەفلاتونە. ئەرستۆ پێیوابوو مەحاڵە ئەو سیفەتە پۆزەتیڤانەی ئەفلاتون باسیاندەکات لە کەسێکدا کۆببنەوە، کەسانی لەو بابەتە کە لەیەککاتدا ھەم فەیلەسوف و حەکیم و مرۆڤی تەواو ئەخلاقیی و ھەم حوکمڕان بن، ھێجگار دەگمەنن. ئەوەشی کە دەبێت بە فەیلەسوف بە دەگمەن دەبێت بە حوکمڕان، یان ئەگەری  ئەوەی پێدەبەخشرێت ببێت بە حوکمڕان. جگە لەوە گەر بە ڕێکەوتکەسێکی واش دەسکەوت، مەرج نییە دوای مردنی جێگرەوەیەکی وەک خۆی ھەبێت. مەرجنییە بەدوای حوکمڕانێکی حەکیم و ئەخلاقیدا حوکمڕانێکی حەکیم و ئەخلاقیی تر بدۆزرێتەوە. بۆیە ئەرستۆ لەباتی تەرکیزکردنە سەر کەسی حوکمڕان تەرکیز دەکاتە سەر ئەو میکانیزم و ئامرازانەی دەتوانن ڕێ لەوەبگرن حوکمڕان ببێتە کەسێک دەسەڵاتەکانی بە شێوەیەکی خراپ و ترسناک، بەکاربھێنێت. بۆیە ئەرستۆ پێ لەسەر ئەوە دادەگرێت لەباتی گەڕان بەدوای ”کەسێکی باش“دا بۆ حوکمڕانیی، دەبێت ”دەستورێکی باش“ دروستبکرێت کە نەھێڵێت تەنانەت کەسە خراپەکانیش ببنە دەسەڵاتداری خراپەکار. دەستور و یاسا و دەزگا ھەبێت و نەھێڵێت ئەو کەسەی دەبێت بە دەسەڵاتدار، ببێت بۆ ستەمگەر و تاکڕەو و نابەرپرسیار. ئەرستۆ پێیوابوو دەستور و یاسا و پرنسیپە نووسراوەکان بە مردنی حوکمڕانەکە یان لاچوونی، دەمێننەوە و لەناو ناچن. ئەم وانە ھەرە سەرەتایی و دێرینە لەسەر چۆنیەتی ڕێکخستنی ژیانی سیاسیی و سیستمی حوکمڕانیی، ئەمڕۆ لە دونیای ئێمەدا لە ھەموکات زیاتر ھەنوکەیی و ئێستاییترە. ھەموو ئەوانەی باس لە پێداویستی بوونی ”مەرجەع“ دەکەن، دەمانبەنەوە بۆ دوو شوێن: بۆ سەردەمی بەر لە ڕەخنەکانی ئەرستۆ. بۆ ناو کەلەپوری ستەمگەرە دینیی و نادینییەکانی سەدەی بیستەم. 

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت * دنیا وای لێ هاتووە ئێمە پێکەوە سێڵفی ئەگرین - بوک وخەسوو لە سەیراندا-   * کوللی ڕۆژێ ئێمە پێکەوە ئاودیو ئەکرێین ـ  ئیعتیرافی دۆلار وڤۆدگا-  * لە سایەی وەزعەکەوە ئێمە پێکەوە سەری خۆمان هەڵدەگرین  - نامەی هاوبەشی گەنج و عەدالەت-  * رەبتیشی تیا نی یە بەڵام ئێمە پێکەوە ئەخەنە مەنجەڵەوە- قوڵپی  کوڵانی زمان و پێچکە .   * ماڵی چاوم بە قوڕ گرت ، ئێمە پێکەوە ئەشکێین - ئاهی دەستنوێژ و ناڵەی ڕۆژو لە مەسبەحێکی تێکەڵدا -  *حەوت ساڵە ئێمە پێکەوە قسە ناکەین ـ پورە ئەختەر و خاڵۆژنە پرشنگ لە تەعزێیەکدا-  *خوا بە گوناهی نەنووسێ بۆمان ئێمە پێکەوە خەوی بەیانیانی جومعەکەت لێ ئەزڕێنین- سازی نەسازی پیکابی سەوزەکە وتراکتۆری غازەکە-  * بە شانازییەوە ئێمە پێکەوە کوردایەتیمان لەبەرچاو خستن- فیعل و ڕەد فیعلی دەسەڵات و موعارەزە-  * ساڵەهای ساڵە ئێمە پێکەوە  مەڕەکە ئەپارێزین - هاوپەیمانیی گورگ و قەساب -  * بە درێژایی مێژوو ئێمە پێکەوە هیچمان تیا بەستە نی یەـ  کرداری حوکمەت و میللەت- * جوان جوان گوێ بگرن : ئێمە پێکەوە دژی دەوڵەتیی کوردیین- عەلمانیی و ئسوڵیی  عەرەب-  * خەڕەکەکەتان بۆ ئەڕێسینەوە: ئێمە پێکەوە جوانین- ورە وریتەبایی سەرکردەکانی کورد-

رێبوار کەریم وەلی بافڵ تاڵەبانی پوخت و موختەسەر گوتی: ئیتر یەکێتی حزبی بنەماڵەکەی دایک و باوکیەتی و، ئەو و براکەشی تەمسیلی ئەوان دەکەن. شەریک بۆ ھەژموونی خۆیان قەبوڵ ناکەن و جارێکی دیکە یەکێتی ناگەڕێتەوە پێش ھەشتی تەمموز. * لە روانگەی کوڕانی تاڵەبانی، لاھور شێخ جەنگی حزبەکەیانی کردبووە حزبی بنەماڵەی تاڵەبانی و دوو نەوەکەی برایم ئەحمەدیش دەبوایە تەماشاچی بن، ئەوان بەوەیان دەگووت کودتا. بۆیە لە ھەشتی تەمموز پێش ئەوەی بازنەی گەمارۆی سەریان تەسکتر بێتەوە، دژە کودتایان کرد. * کوڕانی تاڵەبانی دەمێک بوو کە ھەستیان دەکرد خەریکە حزبەکەیان لەسەر سینیی زێر تەسلیمی ئامۆزاکەیان دەکەن. تەسلیمکردنێک کە ھەموو رۆژێ پارتی بەسەرکۆنکردنەوە بە چاویانی دادەدایەوە. بۆیە دەبوایە شتێک بکەن، ژەھرخواردکردن بەھانە بووبێ یان راستی، جەوھەری مەسەلەکە شتێکی دیکە بوو. چەندین مانگ بوو، بافڵ و قوباد تاڵەبانی کاریان لە سەر راکێشانی مۆرە کاریگەرەکانی ناو یەکێتی بۆ لای خۆیان دەکرد. * بۆ شکاندنی گەمارۆی سەر خۆیان، دوای لاھور شێخ جەنگی، تەرکیزی کوڕانی تاڵەبانی لەسەر بەرھەم ساڵح بوو. دۆستایەتی و نزیکیی بەرھەم ساڵح لە لاھور شێخ جەنگی وایکرد لەسەرەتادا بەشێکی سەرکردە کەرکوکییەکان پاڵ بدەنە لای بافڵ تاڵەبانی و دواتریش بە بەڵێنی ئەوەی کە دەیکەنەوە بە سەرۆککۆمار، ئەویشیان لە لاھور دورخستەوە و لە ھەشتی تەمموزیشدا، بەیعەتی خۆی بۆ بافڵ تاڵەبانی دەربڕی! * سەرکردەکانی دیکەی یەکێتیش کە زۆربەی کات ھەردوو تەڕەفی شەڕەکەیان تاقیکردونەتەوە، بێدەنگییان ھەڵبژارد و ئەوەش رێخۆشکەر بوو بۆ ئەوەی بتوانن دەست بەسەر ھەموو دامەزراوەکانی ناو یەکێتیدا بگرن. * ئەوەی دەبیندرێ ئەوەیە کە بە ھەر فرتوفێڵێک بێت، یەکێتی لەو ھەڵبژاردنانە دەنگ دێنێ و کوڕانی تاڵەبانی تەپڵی سەرکەوتن لێدەدەن. رایدەگەنن کە بێ لاھوریش دەتوانن حزبەکە بە باشی بڕێوە ببەن. ھەر بۆیەش تەوقیتی کودتاکەیان بۆ پێش ھەڵبژاردنەکان دانابوو، دوای ھەڵبژاردنەکان ئەوەیان پێ نەدەکرا. ھەموو بەرنامە و بەزمەکەیان بە لاھور کرد و خۆیان چونە سەر حازری. * ئەگەرچی کوڕانی تاڵەبانی بەڵێنیان بە بەرھەم ساڵح داوە ببێتەوە بە سەرۆککۆماری عێراق، بەڵام بە دڵنییایەوە قەت بەرژەووندییەکانی خۆیان لەگەڵ پارتیدا، وەک چۆن بە ئامۆزاکەیان نەگۆڕییەوە، بە بەرھەم ساڵحیشی ناگۆڕنەوە. بۆیە بەڕەکەیان بە جارێک لە ژێر پێی ھەردووکیان راکێشاوە. * سیناریۆی زۆر چاوەڕوانکراو ئەوەیە کە دوای ھەڵبژاردنەکان، پارتی داوای پۆستی سەرۆکایەتیی کۆمار بکات لە بەغدا. بە تایبەتیش کە لە مانگی چواری ئەمساڵ نێچیرڤان بارزانی ئەوەی رەت نەکردەوە کە ئەگەر داوای لێ بکرێت ئەو پۆستە قەبوڵ نەکات و تەنانەت بە"شەرەفێکی گەورە"ش وەسفی کرد. لەم حاڵەتەدا، نە بەرھەم ساڵح شانسی دەمێنێ و نە یەکێتیش ئەو شەڕەی ٢٠١٨ لەگەڵ پارتیدا دەکات. بۆیە ئەم گۆڕانکارییە کە یەکێکە لە دەرئەنجامەکانی ھەشتی تەمموز، دیزاینێکی سیاسیی نوێش لە کوردستاندا، بە دوای خۆیدا دێنێ و دوور نییە یەکێک لە کوڕانی تاڵەبانیش ببێتە سەرۆکی ھەرێمی کوردستان.  

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت   *ئینسانی ئەم دەوروزەمانەیە هەر کە زانی  بایەخی پێ دەدەیت تڕی زل دەبێت . *بەقاڵ هەر کە زانی تەماشای ناکەیت چوار تەماتەی خراپت بۆ تێکەڵ دەکات. *بەلەدێ هەر کە زانی وەختی ئینتیخاباتە شۆستەکان بۆیاخ دەکاتەوە. *قەدەر کە زانی میللەتێک هیچی لە باردا نییە بە پەڕلەمان کەری ئەکات. *قەواعیدی عەرەبی هەر کە زانی کوردیت دەست لە موزەکەر و موئەنەس ئەشوات. *میکرۆفۆنەکە هەر کە زانی قسەکەرەکە دکتۆر وانێکە دوو دەنک پاراسیتۆڵ قووت ئەدات. *خاڵم  هەر کە زانی پەیامنێرەکە هی کوردستان بیست و چوارە دەست ئەکات بە زەمی ڕووداو. *ڕیخۆڵە  هەر کەزانی ژەمەکەی ناو مەعیدە  قاورمەی نۆکە وەکو مار پێچ ئەخوات. *جادە هەر کە زانی ئەبێ بە دوو ساید ئەوەڵ شت بەنزییخانەیەک قوت ئەکاتەوە. *حیزبی عەلمانی هەر کە زانی بۆی دەست نادات بای ئەداتەوە بەلای شێخ و عەشرەتدا. *یەکێتی هەر کە زانی موشکیلەکەی خەریکە حەل ئەبێ نیشانە لە موشکیلەیەکی تر ئەگرێتەوە. *کاکم هەر کەزانی ئاوەکە لێڵە ئەڵێ من بکەن بە سکرتێر.

عادل باخەوان لە دیدارێکی درێژم لەگەڵ ڕۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسیدا، کە بڕیارە هەفتەی داهاتوو بڵاوبکرێتەوە، دە هەزار کارەکتەرە، بە وردی گەڕاومەتەوە سەر هەڵەکانی ڕۆژئاوا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئەو کارەساتە گەورەیەی کە چاوەڕوانی ئێمەی ڕۆژهەڵاتیی ناوەڕاستدەکات و هەوڵدەدەم لەم خاڵانەی خوارەوەدا کورتەکەی بخەمە بەردەست خوێنەران. 1. پاش بیست ساڵ لە کارەساتی ١١ی سێپتەمبەر، پاش خەرجکردنی دوو هەزار ملیار دۆلار، ئێمە لەبەردەم دوو فاکتداین، یەکەمیان بریتیە لە گەڕانەوەی تالیبان بۆ دەسەڵات و دووهەمیشیان بریتیە لە دروخستنەوەی نەهزە لە دەسەڵات. 2. بزوتنەوەی تالیبان، لە ماوەی بیست ساڵی ڕابوردودا هەموو کەرەسەکانی تیرۆریزمی وەک چەکی ملاملانێ لەبەرامبەر ڕۆژئاوادا بەگشتی و ئەمەریکادا بەتایبەتی بەکارهێناوە و هەروەها ڕۆژئاوا هەموو تواناکانی خستوەتە کار بۆ ئەوەی لە بیست ساڵی ڕابوردودا ئێمە قەناعەت پێبکات کە تالیبان هیچ نیە بزوتنەوەیەکی تیرۆریست نەبێت. 3. بزوتنەوەی نەهزە لە تونس، لە ٢٠١١ وە لە تونسدا ئامادەیە و بە گۆشت و ئێسقانەوە تێکەڵ بە کێلگەی سیاسی بووە و بەشداری هەموو پرۆسێسە دێمۆکراتیەکانی کردوە. ڕاستە نەهزە بزوتنەوەیەکی موحافزکارە، بەڵام ئەوەش ڕاستە کە ئەوروپا لێوانڵوە لە بزوتنەوەی موحافزکاری مەسیحی و هەموشیان دانیانپیادانراوە و لە چەندین وڵاتیش دەسەلاتیان گرتوەتە دەست و وەک دیاردەیەکی ئاسایی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرێت. 4. بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، نەهزە کەسێکی نەکوشتوە، کەسێکی زیندان نەکردوە، کەسێکی بە بارمتە نەگرتوە، کەسێکی نەفڕاندوە، سەری کەسێکی نەبڕیوە و ئەورپیەکیان نەکوشتوە، بەڵام تالیبان هەموو ئەوانەیان کردوە وسەدان ئەمەریکیان کوشتوە. نەهزە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانی گرتە بەر، بەڵام تالیبان ڕێگای چەک. 5. لەنێوان ئەم دوو مۆدێلەدا، نەک هەر لە تونس و ئەفغانستان، بەڵکو لە چەندین وڵاتی وەک میسر و لیبیا و وردە وردەش سوریای ئەسەد، ڕۆژئاوا بڕیاری خۆی داوە : تالیبان لەبری نەهزە، هەیبەتوڵا لەبری غەنوشی، جیهاد لەبری دێمۆکراسی ! 6. من پێموایە لەسەر ئاستی دوورە مەودا، ڕۆژئاوا هەڵەیەکی گەورەی ستراتیژی دەکات، هەڵەیەک کە دواتر نەک هەر بەتەنها ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵکو تەواوی جیهان بە ڕۆژئاواشەوە، باجەکەی زۆر زۆر بە قورسی و بەگرانی دەدات.  7. لەڕێگای ئەم ستراتیژیەتە هەڵەیەوە، ڕۆژئاوا بە ناڕاستەوخۆ، بەو سەدان ملیۆن ڕۆژهەڵاتیە دەڵێت : بۆ ئەوەی بونی خۆتان بسلەمێنن، بۆ ئەوەی ببینرێن، بۆ ئەوەی گوێتان لێبگیرێت، بۆ ئەوەی لە نێو مێژوودا پێگەیەکتان هەبێت، دێمۆکراسی باشترین بژاردە نیە، مۆدێلی غەنووشی باشترین مۆدێل نیە، بەڵکو باشترین بژاردە جیهادە و مۆدێلی هەیبەتوڵا باشترین مۆدێلە. 8. واتە ڕۆژئاوا بەناڕاستەوخۆ، هانی  نەوەی نوێی ئێمە دەدات بۆ گرتنە بەری ڕێگای زەبرودەنگی ڕادیکاڵ وەک تاکە بژاردەی ئامادە بۆ بوون  و هەبوون لە نێو مێژووی بەشەریەتدا. بۆیە هەروەک بەڕۆژنامەی لۆمۆندم گوت : با هیچ گومانمان لەوەنەبێت کە لە سبەینێیەکی نزیکدا، چەندین ١١ ی سێپتەمبەری دیکە لە پاریس و لەندەن و بەریلین و واشنتۆن و بەغداد و هەولێر و قاهیرە ببینین. 9. بەداخەوەم بیست ساڵ دوای ١١ی سێپتەمبەر، ئێمە هیچ وانەیەکی گرنگمان وەرنەگرت، بەداخەوە سبەینێ لە دوێنێ جوانتر نابێت.

مه‌جید ساڵح   محمدئەمین زەکی‌بەگ، جگە لەوەی مێژوونووسێکی بەناوبانگ بوو، ساڵانی 1925 تا 1929 دووجار بۆتە وەزیر لە کابینەکانی حکوومەتی عێراق‌دا؛ جارێک وەزیری ئاوەدان‌کردنەوە و جارێکیش وەزیری پەروەردە. لە چەندین خولی پەرلەمانیش‌دا نوێنەری خەڵکی سلێمانی بووە تاکوو ساڵی 1937... لە هەر دوو ئەرکەکەی‌دا بە هەموو توانایەوە خزمەتی کوردستان و شاری سلێمانیی کردووە و هیچ جارێکیش منەتی بەسەر خەڵک‌دا نەکردووە و داواشی نەکردووە سلێمانی بخرێتە سەر بەغدا، بەڵکوو هەمیشە داوای کردووە سلێمانی و کەرکووک و هەولێر بکرێنە ئیدارەیەک بۆ کوردستان و دهۆکیش، کە ئەو کات سەر بە مووسڵ بوو، بکرێتە پارێزگا و بخرێتە سەر ئەو ئیدارە سەربەخۆیە... د وای تەواو بوونی ئەرکەکانی لە حکوومەت و پەرلەمان، لە دوو نامیلکەی "محاسبەی نیابەت" و "دوو تەقالای بێ‌سوود"دا هەموو کار و چالاکییەکانی خۆی چی وەک وەزیر و چی وەک پەرلەمانتار خستۆتەڕوو و بێ‌باکانە داوای کردووە محاسەبەی بکەن گەر کەم‌وکووڕییەکی هەبووە... ئەو کۆچی‌دوایی کرد و چی لە دەست هات بۆ بەرژەوەندیی نەتەوەکەی کردی و ئێستاش ناوی هەر بە زیندوویی ماوەتەوەم و گەشەدارە... لەگەڵ محەمەدئەمین زەکی‌بەگ‌دا چەندین کەسی دیکە بوون بە وەزیر و پەرلەمانتار، بەڵام هەندێکیان لێ‌دەرچێ ئەگینا ئەوانی دیکە پۆستەکانیان بۆ پڕکردنی گیرفانەکانیان بوو، نەک بۆ خزمەتی وڵاتەکەیان... لە دوای ڕووخانی سەددامیش دەیان کەس بە نوێنەرایەتیی کورد بوون بە سەرکۆمار و وەزیر و پەرلەمانتار و مودیرعام و... بەڵام چەند کەسێکی کەمیان نەبێ ئەگینا زۆربەیان جگە لە پڕکردنی گیرفانەکانیان هیچ خێرێکیان بۆ کورد و کوردستانەکەیان نەبووە... بۆیە کاتی موحاسەبەیە، بۆ ئەوەی ئەمانەی ئێستا دەچن با وەک محەمەدئەمین زەکی‌بەگ بن، نەک وەک ئەوانەی تەنها لە لاپەڕە رەشەکانی مێژوودا ناویان تۆمار دەکرێ... هیوادارم هەموو کوردێک ئەو دوو نامیلکەیەی زەکی‌بەگ بخوێنێتەوە... بەتایبەت کاندیدەکانی ئەم هەڵبژاردنە...

د. شێركۆ عه‌بدوڵڵا- رۆژانه‌ تایبه‌ت له‌ (دره‌و) ده‌ینوسێت *ناشیرینی ئەوەی باشە كە ئەگەر یەكێ چاكەی لەگەڵدا كردیت ئەزانیت قەصدی شەریفە *حسابی ئەسپیشیان بۆ بكردینایە ، دەمێك بوو گوللەیەكی بەزەییان نابو بە تەختی ناوچەوانمانەوە.  *خۆزگە مەسئول وەكو سومعە بوایە ، كە ڕۆیشت نەهاتایەتەوە. *لە ناو حكومەتی عێراقدا  وەزیری شیعە دیناری كوەیتی یە و وەزیری كورد و سوننی دیناری بریمەرن. *زەرەنگەر لە سیاسی ئەچێ، هەتا زمانی لووستر بێ قۆڵبڕترە. *زۆر ئیحراجە بۆت نووسیبێ گیان و یائەكەت تایپ نەكردبێ. *ئافەرم كورد ، لە ژێرزەمینەكەی هەرەمی (مازڵۆ) شدا كرێچی بێت كە لێت پرسی چۆنیت ئەڵێ زۆر باشم. *-بەچی دەستت وا ڕەش بووە هەڤاڵ؟  +لاپەڕەكانی  میژووم  هەڵدایەوە قوربان.  *ئەگەر پەڕلەمانتاری خانەنشین بەسەرمایە حساب بكرانایە ، ئێستا تڕی قەتەرمان بڕیبوو. *-كەری تەواو كێ یە؟ + ئەو بێ دینەیە كە بڕوای بە قاوەگرتنەوە هەیە.  

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  شار چیه‌  ئه‌مه‌ بابه‌تێكی درێژه‌و له‌ بنه‌ڕه‌تا ئاماده‌ كراوه‌ بۆ گۆڤارێك ، به‌ڵام به‌ گرنگم زانی كورته‌یه‌كی بكه‌مه‌ وڵامی بابایه‌كی نوێنه‌ر كه‌ پێی وایه‌ شار به‌س ته‌لارو جامخانه‌و شه‌قام و شته‌ ڕووكه‌شیه‌كانه‌ و به‌وانه‌ش ناواخنی شار ده‌شاردرێته‌وه‌ ، بێئاگا له‌وه‌ی شار خه‌ڵكه‌، بیركردنه‌وه‌یه‌ ، هونه‌رو ئه‌فراندن و ئه‌ده‌ب و كه‌لتورو زۆر شتی دیكه‌یه‌ ، له‌ شاردا بوونی هه‌زاران ته‌لارو مۆڵ بۆشای سینه‌ماو شانۆ پڕناكاته‌وه‌ ، شار بریتی نیه‌ له‌ داپۆشینی ناشرینی ده‌سه‌ڵات به‌ ته‌لارو ڤێللا و شه‌قام ، شار بریتیه‌ له‌ ئاستی هۆشیاری خه‌ڵك ، بوێری ، چۆنێتی بڕیاردان ، بوونی ڕای گشتی ، بوونی جیاوازی . ته‌لارو ڤێللاو مۆڵ بریتین له‌ قوڵكردنه‌وه‌ی جیاوازی چینایه‌تی ئه‌گه‌ر دادگه‌ری و دادخوازی نه‌بێت ، هه‌ندێك جار ته‌لارو ڤێللاكان شار له‌ شاری ده‌خه‌ن ، چونكه‌ جوانیه‌كانی ، سیما راستیه‌كه‌ی ، ئاسمانه‌كه‌ی و مرۆڤه‌كانی ده‌شارنه‌وه‌ ، له‌ شاری زه‌به‌لاح به‌ ته‌لارو ڤێللا مرۆڤ هه‌ست به‌ ونبونێكی سه‌یر ده‌كات ، هه‌ر بۆخۆی به‌رده‌وام راكردنی خه‌ڵك له‌ چه‌قی شاره‌ گه‌وره‌كان بۆ نێو ده‌شت و ده‌رو سه‌وزای راكردنه‌ بۆ خۆ دۆزینه‌وه‌ ، چونكه‌ مرۆڤ ئیتر له‌ نێو ئه‌و هه‌موو بلۆك و چه‌مه‌نتۆو شوشه‌و شیش و ئاسنه‌دا ون بووه‌ . له‌ شاردا ده‌بێت مرۆڤی به‌رپرسیارو خۆخاوه‌ن دروست بن ، نه‌ك مرۆڤی ترسنۆك و هیچ نه‌گۆ ، ئه‌گه‌ر پێمان وابێت شاربوون جاده‌و ته‌لاره‌و ده‌ستبه‌رده‌ین له‌ به‌خته‌وه‌ری مرۆڤ ئه‌وه‌ جگه‌ له‌ سیستمێكی بیژی زیاتر هیچ به‌رهه‌م ناهێنین ، سی ساڵه‌ له‌وه‌ گه‌ڕاوین چتور مرۆڤێك دروستبكه‌ین و شانازی به‌ جاده‌و ته‌لاره‌وه‌ ده‌كه‌ین ، جاده‌و ته‌لاریش وه‌ك موڵكی تایبه‌تی ده‌ركه‌وتون نه‌ك موڵكی گشتی ، ته‌نانه‌ت جاده‌ هه‌یه‌ به‌ ناوی خه‌ڵكه‌وه‌ نراوه‌ ، یانی تایبه‌ت بۆ فڵانكراوه‌ ، شانازیه‌كی گه‌وجانه‌یه‌ پێت وابێت سرینه‌وه‌ی سیما كلتوری و به‌هاداره‌كانی شارو قوتكردنه‌وه‌ی ڤێللایه‌ك نیشانه‌ی پێشكه‌وتنه‌ ، له‌ شارێكی وه‌ك كه‌ركوكا هه‌موو مزگه‌وته‌ تازه‌كان به‌رتاقای مناره‌ نه‌خشینه‌ چێژ نابه‌خشنه‌ چاوی مرۆڤ ، هه‌موو مۆڵ و ته‌لاره‌كان بۆشای حه‌مام عه‌لی به‌گ پڕناكه‌نه‌وه‌ ، ئه‌مه‌ ئاخ كێشان نیه‌ بۆ رابردوو ، ئه‌مه‌ مامه‌ڵه‌كردنه‌ له‌ ته‌ك بون و گه‌شه‌كردنی ئاوه‌زا ، به‌ جۆرێكی تر وه‌ك یه‌كی و هاوئاستی مرۆڤه‌كان له‌ دۆخی پێشترا به‌و جۆره‌ تێكنه‌چووه‌ ، كه‌ دواتر تێكده‌چێت . شار له‌ شێواندنی سیمادا هه‌ر په‌یوه‌ست نیه‌ به‌ تێكدانی حه‌زی دانیشتوانه‌وه‌ ، په‌یوه‌سته‌ به‌ بینینی مرۆڤیشه‌وه‌ ، ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌كرێ‌ فراوانتر قسه‌ی له‌ سه‌ر بكرێت ، ناكرێت پێت وابێت شار ته‌لارو ڤێللاو شه‌قامی پان و پۆڕه‌و خه‌ڵكیش نه‌توانێ‌ جیاواز بێت ، باشترین شار ئه‌و شاره‌یه‌ كه‌ زۆرترین كتێبخانه‌و سینه‌ماو بیركه‌ره‌وه‌و خۆخاوه‌نی تیایه‌ ، نه‌ك زیندان و كۆت و به‌ند و وێنه‌ی سه‌رۆك و سه‌رداری وڵات با دیكتاتۆریش بێت ، ئه‌سته‌نبوڵ هه‌زار ساڵه‌ شاره‌ به‌ڵام هێشتا لیپه‌ له‌ كه‌م و كوڕی ، هه‌ر نا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سێبه‌ری ئه‌تاتورك به‌ سه‌ر سه‌ریه‌وه‌یه‌تی .