.jpg)
عەبدولڕەزاق شەریف من ئەمزانی و بیستبوم کە چالاکی هەفتاوشەشی لێدانی پارێزگای سلێمانی نەخشە و دارێژەر و سەرپەرشتیارەکەی کەسێکە لە ژیاندا ماوە، هەرگیز نەباسی کردوە و نە حەزیشی لە باسکردنیەتی، جارێک پێم وت کە بۆ مافی مێژویی خۆی و کۆمەڵە هەقوایە لە چاوپێکەوتنێکدا، باسی بکات، ئەو لەوەڵامدا، وتی : کەس هەیە ئەوەندە بێ ئەقڵ بێت باسی چۆنیەتی کوشتن و هەوڵی کوشتنی کەسێک بکات و لەسەرخۆی بیکات بەماڵ . ئەوکات و رۆژی روداوە، مەلا بەختیار( بەپێی نوسینەکانی خۆی ) کەمتر لە مانگێک بو بۆ یەکەمجار هاتبوە سلێمانی، دیارە ئەوسای شاری سلێمانی و کۆڵان و شەقامەکانی بە کاتێکی وەها کەم و کەمترین جوڵە تیایدا ( چونکە بۆ کاری نهێنی هاتبو )، کەس ناتوانێ شارەزای ببێ، چجای نەخشەی چالاکییەکی وەها دابڕێژێ و سەرپەرشتی کردبێ، بەڵام شانسی ئەو، ئەو رۆژە لەگەڵ پیاوی یەکەمی چالاکیەکەدا، لە دوکانی عەلی خەیات لە شەقامی مەولەوی دانیشتوە . ( من ناتوانم بەبێ روخسەتی خۆی کە بەدرێژایی ئەو مێژوە نەیویستوە ناوی بهێنرێت لێرەدا، ناوی بهێنم ). ئێ مەلا بەختیاریش ئەزانێ ئەو هەرگیز باسی ناکات، بۆیە زۆر بەئاسانی بەتەنیا دەست بەرزکردنەوەیەک ( کە ئەوەش هەر پیاوی سەرپەرشتیار دوای وەرگرتنی وەڵامی تەلەفۆنەکە پێی وتبو بڕۆ ئەوبەر جادە و دەستێک بۆ برادەرانی سەربانی دوکانەکان بەرزبکەرەوە ) ئیتر خۆی خستۆتە شوێنی ئەوی یەکەم و ئەویشی خستۆتە شوێنی خۆی ... ئەم پێشەکیە بۆ ئەوەیە کە تەنیا چالاکی مەلا بەختیار دژی بەعس ئەمە بوە و هەمیشە لە خولیای گێڕانەوەیدایە و ئەمەش هەقیقەتەکەیەتی . با وەڵامی ئەندێشە و کێشە و بێشە و حیکایەتەکانی مەلا بەختیار و کۆمەڵە و سکرتێری کۆمەڵەش بخەینە کاتێکیتر ، بەڵام کە وتویەتی نەوشیروان مستەفا شەڕی حکومەت و سوپای عێراقی نەکردوە، ناکرێ بە سانایی تێپەڕێت و نەڵێین : هەمومان، بە پ م و فەرماندەی مەفرەزە هەتا سکرتێری گشتی کۆمەڵە و یەکێتی، هەر شەڕێک رەوا یا نارەوا کرابێت، تەنیا بۆ کورد و ی ن ک مان کردوە، پیاوە ئاقڵەکانیش لە چەمکی نوێی ژیانی کۆمەڵی مەدەنی سەردەم تێگەیشتون و ئەزانن مانای بەشداری شەڕی چەکدار و رەنگدانەوەی لای دنیای نوێ چیە..! بۆیە بەم دواییە کەمترین کەسمان خۆی لەقەرەی باسوخواسی شەڕی چەکداری داوە. گەر بۆمان کرابێ بە لێفەیەکیش دامانپۆشیوە . ئەبێ بزانرێ کاک نەوشیروان سکرتێر و شەخسی یەکەم یان دوەمی شۆڕش بوە ، بۆیە بەحوکمی پرەنسیپی شەڕی درێژخایەنی پارتیزانی تەنیا شەڕە گەورەکان خۆی کردویەتی و سەرپەرشتیکردوە . یەکەم : شەڕی سێ مانگەی قەیوان ماوەت کە جەبهەیەکی دو هەزار پێشمەرگەیی بو ... خۆی و مامجەلال پێکەوە و بەجیا و لە کاتی جیادا، راستەوخۆ سەرپەرشتیانکردوە . دوەم : شەڕی لێدانی بیرەنەوتەکانی کەرکوک کە زیاتر لە هەزاروپێنج سەد پێشمەرگە تیایدا بەشداربون، ئەوەل تا کۆتایی خۆی نەخشە دارێژەر و سەرپەرشتی مەیدانی کردوە، گەر تەفاسیلی چونی هەزاران تەن تەقەمەنی و دەیان گەڵابە و لۆری و تراکتۆری شار، بە نهێنی لەو سەردەمەدا، بۆ تخوبی کەرکوک باسبکرێ( کە هیوادارم فەرماندە مەیدانیەکان لە دەرفەتێکدا، باسی بکەن )، ئەوجا ئەزانرێ نهێنی و وانە و سیحری سەرکەوتنی شەڕ و غافڵگیری و لێدانی دوژمن، لە هونەر و ئەقڵی نەوشیروان مستەفادا، چۆن و چی بوە ..! سێیەم : شەڕی داستانی رزگاری، بە بەشداری دوهەزار پێشمەرگە، گرتنی سەدان رەبیە و مقەر فەوج، مامجەلال و نەوشیروان مستەفا سەرپەرشتی و نەخشە دارێژکەری بون . چوارەم : کە لەهەمویان موهیمتر بو مەسولیەت و راستەوخۆ بەشداری مەیدانی شەڕی یەک مانگ مقاوەمەی ئەنفالی یەک، کە مامجەلالیشی لێ نەبو، بەشداری سێ هەزار پێشمەرگە و سەدان هێزی پشتگیری، هەمو هێزی مادی و مەعنەوی سوپای عێراق و راستەوخۆ هاتنە مەیدانی سەدامی سەرۆکی هێزە چەکدارەکانی دەوڵەت، دەیان هەزار کوژراو، سەدان کوژراو لە هێزی تایبەتی سەرۆک خۆی ، تەنیا شەستوحەوت شەهید و کشانەوەی مونەزەم، پێش کشانەوەش رزگارکردنی تەواوی خەڵک و دانیشتوانی زیاتر لە هەفتا گوند و هەفتا کیلۆمەتر چوارگۆشە، تەنانەت کتێبخانەکەی مامجەلالیشی بەبێ زیان گواستەوە . پێنجەم : سەرپەرشتی تەواوی شەڕەکانی دوای حەوتی سێ و دوای رۆژانی راپەڕین کە دەیان هەزار پێشمەرگە و چەکداری شۆڕشگێڕ بەشدار بون . شەشەم : شەڕی گرتنی کەرکوک کە ئەمەش لە هەمو شەڕەکان گەورەتر بو هەم راستەوخۆ سەرپەرشتی قۆڵی ( هەولێر - کەرکوک ) ی کرد، هەم قۆڵەکانیتر لەژێر فەرمانی ئەودا بون ... ئەمانە هەقیقەتی مێژون و گەورەترین شەڕەکانی شۆڕشی نوێ بون، پێم شک نایەت لە شۆڕشی نوێدا، شەڕی چەکداری لەمانە گەورەتر دژی بەعس و سوپای عێراق کرابێت . لەگەڵ درود بۆ گیانی( ن م و رێزیش بۆ م ب )
.jpg)
سەرکەوتی جیهاز و بەختیار نامیق هەر ڕوداوێک لە ئاسیا و بە تایبەتیش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی سەر دەریای خەزەر ڕو بدات ئەتوانین وێنای بکەین بە کۆتایی شەپۆلی دەریای ڕوداوەکە و ئێمە شەپۆلە بچوکە کۆتاییەکان دەبینین ، شەپۆلە گەورەکە لە ناوەوە و لە نهێنی و بەرژەوەندی وڵاتانی باڵا ڕو دەدا بە پێی ململانێ و بەریەککەوتن و ڕێککەوتنی بەرژەوەندیە باڵاکان ، هەر کات توانیمان لە جوڵەی هێڵی کێرڤی بەرژەوەندی و ململانێی نێوان هێزە گەورەکان تێبگەین ئەوا دەتوانین پشتی ڕوداوەکان و ئاراستەیان بخوێنینەوە و بزانین شەپۆلە گەورەکە چۆن دێت و لە کوێ یا کۆتای دێت. ئەوەی لە ئەفغانستان ڕویدا گۆڕینی حکومێکی شیوعی بە ئیسلامی و پاشان تالیبان و ئەلقاعیدە و کارئەکتەرە سیاسی و سەربازییەکان لە ئەحمەد شا؟مەسعودەوە تا مەلا برادەر و ئوسامە و تا دەگاتە کارزای و ئەوانی تر ، هەمویان ڕوداوەکان و هێزی دەرەکی هێناونی و هەر سوڕانی بەرژەوەندی لایبردون ، ئەوەی لە ئەفغانستان ڕوی دا و زۆرێک پێیان وایە ئەمریکا لە چوارچێوەیەکی بچوکدا شکستی هێناوە ئەوانەن لەبەردەم گوتارەکان و شاشەکاندا حکوم دەدەن ، ئەمریکا لە چوارچێوە بچوکەکەدا کە ئەفغانستانە شکستی نەهێناوە بەڵکو لە چوارچێوە گەورەکە و پۆرتاڵە سەرەکیەکەدا شکستی هێناوە و چوارچێوە بچوکەکەی ئەفغانستان وەک کارت و چەکێ و گۆڕینی پلانی شەڕ بۆ شکستەکانی بەکار دێنێ ، ئەوەی ڕویدا هیچ هەقی بەسەر چەمکی لۆکاڵیەوە نیە ، بەڵکو شەڕی ئەمریکایە لەبەرامبەر هەژمونی چین و ڕوسیا و وەک کارت و مینێک تاڵیبانی بەکار هێناوە لە ژوری کۆنتڕۆڵی دەوحەوە ، ئیتر ئەوەی دەوترێ ئیرادەی ناوخۆیی ئەگەر لەگەڵ بەرژەوەندی وڵاتە دژەکاندا نەیەتەوە هەمو گەلیش ڕاپەڕێ هیچ ڕونادا ، چونکە ئەفغانستان بە تایبەت وڵاتی زلهێزی ناوچەیی نیە ، ئەگەر ئاراستەکان بگۆڕێن ئەوا f16 یەکی بەسە ڕاویانێنەوە بۆ تۆرابۆرا . وێناندنی شوێنێک یان وڵاتێک بە وڵاتێکی تر ئەبێت بەرژەوەندی و ململانێ و جەنگ لە ڕوی ئابوری و سەربازی و سیاسی و دەوڵەتداریەوە بخوێنینەوە ئەو کات لێکچواندن بکەین ، عێراق لەژێر هەژمونی ئێرانیدایە و ڕەسمی هەژمونی ئێرانی لە وڵاتان ڕونە ، نە دەهێڵێت سەقامگیری تێک بچێت و نە دەهێڵێت دەوڵەتی تۆکمەیان هەبێت و نە دەهێڵت سوپای خۆی هەبێت و دابەشی دەکات بەسەر چەند گروپێکی دژبەیەکی ساردی سەر بەخۆی ، واتا سەر بە تاران ، لە بەرامبەر عێراق تورکیا بە گڵوپی سەوزی دودیوەوە هەمان یاری دەکا لە سوریا ، بۆیە عێراق زۆر جیاوازترە لە ئەفغانستان و ئەوەش حکومی سیاسی و ئابوری و سەربازیە کە دەبێت بە سازان لە نێوان ئەمریکا و تورکیا و ئێراندا حکومی هەردو وڵاتی سوریا و عێراق بکرێت ، لەم نێوەندەدا هەرێمی کوردستان خاڵی کۆکەرەوەی بەرژەوندی وڵاتانی دژ بە یەکە بۆیە دوای ئەمریکا هیچ شتێک بۆ کوردستان و عێراق نابێ ، ئەگەر چی تالیبان لە هەمو شوێن ڕێکخستن و شانەی چەکداری نوستوی هەیە وەک نەوەکانی سەڵاحەدین لە کوردستان ، بەڵام لەبەرامبەردا داعش هەیە ناهێڵێت سنوری تورکی بە سازان لەگەڵ ئێران ببڕێ ، هەمو ئەم ڕێککەوتنانەی دژەکان لە عێراق و هەرێمدا قازانجی دوسەرەی دژەکانە بەتایبەت بەرەی ئەمریکی و چینی ، بەڵام لە گشتدا تاک جەمسەری و هەژمونی ئەمریکی کۆتای دێ و هەژمونی بەرژەوەندی گرێدراوی دوو سەرەی چینی و ئەمریکی جێگەی دەگرێتەوە. دەکرێ بڵێین ئەفغانستانی ئێستا لەبەردەم کۆمەڵێک ئەگەردایە ، لەت بون و دابەش بون بەسەر هێزە ناوچەیی و جیهانیەکاندا ، زاڵ بونی بەرەی چینی و ڕوسی و ئێرانی بەسەر تاڵیباندا ، ئەگەری هەڵگەڕانەوە بەرامبەر ڕێککەوتنی دەوحە و ....هتد عێراقی دوای ئەمریکا دیسانەوە لەبەردەم کۆمەڵێک ئەگەردایە دوای هەڵبژاردن ڕێککەوتنی نهێنی نێوان ئێران و ئەمریکا لەسەر دۆسیەی عێراق ، زیادبونی هەژمونی ئێرانی بە پاراستنی بەرژەوەندی ڕوسی و تورکی ... هتد ، دوا جار هەژمونی دەستەڵاتگەرایی تاکی ئەمریکی لەم ناوچانە کۆتایی دێت و قۆناغێکی تر دەست پێ دەکات .
.gif)
عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی عێراق، به سروشتی ئه‌زموونه‌كانی رابردوو، ده‌كه‌وێته به‌رده‌م كۆمه‌ڵێك پرسیاری سه‌خته‌وه كه وه‌ڵامدانه‌وه‌یان، به‌پێی ئه‌زموون، شتێكه‌و، به‌پێی ئومێدو هیوا خواستنیش، شتێكی تر. پرسیاری عێراقییه‌كان له ناوه‌ڕاست و خوارووی وڵات بڕێك تایبه‌تمه‌ندیی خۆی هه‌یه، هی هه‌رێمی كوردستانیش هه‌روا، به‌ڵام به‌گشتی، ته‌واوی پرسیاره‌كان ئه‌وه ئه‌سه‌لمێنن كه ئه‌م هه‌ڵبژاردنه نه‌ك هه‌ر هه‌ستیارو جێی پرسیاره، به‌ڵكو چاره‌نووسسازو یه‌كلاكه‌ره‌وه‌شه. عێراق ئه‌سته‌مه بتوانێ دوای ئه‌م هه‌ڵبژاردنه، كتومت، هه‌مان عێراقی پێشوو بێت مه‌گه‌ر بڕیار درابێت كۆتایی وڵاته‌كه‌شی له‌گه‌ڵدا جاڕ بدرێت!، به‌تایبه‌تی كه پرۆسه‌ی سیاسی، له زۆر رووه‌وه، ره‌نگه زیاتر له‌به‌رژه‌وه‌ندییه تایبه‌تییه‌كانی هێزه بڕیاربه‌ده‌سته‌كان و چینی سیاسی بێت، ده‌نا عێراقییه‌كان، وه‌ك هاووڵاتیی مه‌ده‌نی و وه‌ك ره‌عییه‌ت، لێ سوودمه‌ندنین، سه‌قامگیریی هه‌موو وڵاتێكش، رێك و ره‌وان، له‌و كاته‌وه كۆتایی پێدێ و ده‌شێوێت كه هه‌لومه‌رجی باو وله‌ئارای وڵاته‌كه له زیانی هاووڵاتیانیدا بێت و هیچ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كیان له درێژه‌كێشانیدا نه‌بێت. خه‌ڵكی عێراق، ساڵ به ساڵ، قه‌یرانه‌كانیان زیاد ده‌بێت، له‌گه‌ڵیدا ئومێدو هیوایان كه‌متر. كوژرانی نزیكه‌ی 700 هاووڵاتی له خۆپیشاندانه‌كانی شاره جیاجیاكانی عێراقدا بۆ داواكردنی مافه سه‌ره‌تاییه‌كان و ئه‌نجامدانی چاكسازی و كۆتایی هێنان به گه‌نده‌ڵی، ئه‌و ئاسۆیه‌شی له‌بار برد كه خه‌باتی مه‌ده‌نی و په‌یام و فشاره‌كانی كاریگه‌رییان هه‌بێت و گۆڕانكاریی دڵخواز دروست بكه‌ن، بۆیه سه‌رله‌نوێ گره‌وه‌كه هاتۆته‌سه‌ر بۆنه گه‌وره‌كه كه هه‌ڵبژاردن و ئه‌نجامدانێتی، جا چ به‌شێوه‌ی پێشوه‌خته بێت، یان دواخستنی بۆ كاتی یاسایی خۆی، ئه‌مه‌ش، له‌بنه‌ڕه‌تدا، به گریمانه‌ی ئه‌وه‌یه كه خه‌ڵكی وڵات، به‌گشتی، خۆیان بڕیار له چاره‌نووس و قۆناغی نوێ و ئاینده‌ی عێراق بده‌ن دوای ئه‌وه‌ی كه ته‌قه‌لای چاره‌سه‌ره‌كان له‌كایه‌ی سیاسه‌ت و له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی فه‌رمانڕه‌وایاندا ده‌گاته بنبه‌ست و هه‌ر لایه‌ش ته‌نها بیری لای ئه‌وه ده‌بێت كه چۆن پێگه‌ی خۆی له‌ناو قۆناغی داهاتووی پرۆسه‌ی سیاسیدا قایمتر بكاو ركابه‌ره‌كانیشی لاوازتر، هه‌ر لێره‌وه‌یه كه ئیتر پرسیاره زۆرو زه‌وه‌نده‌كانیش، سه‌باره‌ت به رووداوی به گره‌وكراو ده‌ست پێده‌كه‌ن كه رووداوی هه‌ڵبژاردنه. ئێمه، له‌م ده‌رفه‌ته‌دا، پرسیاری عێراقییه‌كان ده‌ستنیشان ئه‌كه‌ین و له بۆنه‌ی تردا دێینه سه‌ر هه‌رێمی كوردستان.. پرسیاره‌كانی خه‌ڵكی عێراق، ئه‌مانه‌ن: ئایا پرۆسه‌ی سیاسیی عێراق، دوای 18 ساڵ، له ژێر جڵه‌وی هاووڵاتیی ده‌نگده‌ری عێراقیدایه، یان هێزه ده‌ستڕۆیشتووه‌كانی و وڵاتانی هه‌رێمایه‌تی؟ ئایا هیچ گره‌نتییه‌ك له ئارادایه كه هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ی وڵات، وه‌ك ئه‌وانی پێشوو، ساخته‌كاریی تێدا ناكرێت و یاری به ئیراده‌ی ده‌نگده‌رانی وڵات ناكرێت؟ ئایا كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان و ده‌سته سه‌ربه‌خۆكانی تر، تا چه‌ند ده‌توانن له ده‌ره‌وه‌ی فشارو چاوسووكردنه‌وه‌ی گروپه سیاسییه‌كاندا، پرۆسه‌كه به‌ڕێوه‌به‌رن و چاودێری بكه‌ن؟ ئایا وڵاتانی ئیقلیمی و هێزه ده‌سه‌ڵاتداره‌كانی ئێستای عێراق، كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ئه‌نجامه‌كانی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه نابێت و ده‌ستكاریی ناكه‌ن؟ ئایا له‌بنه‌ڕه‌تدا هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته، گۆڕانكاریی سیاسی له‌وڵاتدا دروست ده‌كات؟ واته وه‌رچه‌رخانی بنه‌ڕه‌تی له پێكهاته‌ی ده‌سه‌ڵات و ئه‌و هێزه سیاسییانه‌دا ئه‌هێنێته‌دی كه نزیك به دوو ده‌هه‌یه فه‌رمانڕه‌وان به‌بێ ئه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كان و ناسه‌قامگیرییه‌كانی وڵات چاره‌سه‌ر بكه‌ن؟ ئایا ئه‌گه‌ر گۆڕانكاری سیاسییش رووبدات، ئه‌م گۆڕانكارییه له به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌موو عێراقییه‌كانه‌و ده‌ربڕی ئیراده‌ی هه‌موو پێكهاته‌كانی وڵات ده‌بێت یان هه‌ندێكیان؟ ئایا ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن گۆڕانكاریی سیاسی لێ كه‌وته‌وه، ئه‌مه به مانای هاتنه ئارای گۆڕانكاریی ئابوری و ئه‌منیشه له عێراقدا؟ ئاخۆ ئاوه‌دانی و خۆشگوزه‌رانی و بنبڕكردنی گه‌نده‌ڵی و نه‌هێشتنی بێكاری به دوای خۆیدا ئه‌هێنێت كه ئه‌مانه نه‌ك هه‌ر به ته‌نیا دیارترین داواكارییه زیندووه‌كانی خه‌ڵكی ناڕازیی عێراقن، به‌ڵكو مه‌رج و كۆڵه‌گه‌كانی مانه‌وه‌ی هه‌ر هێزێكی عێراقیشن له فه‌رمانڕه‌واییدا؟ ئه‌گه‌ر گۆڕانكاریی سیاسیی دروست ببێت و دوای كه‌متر له دوو ساڵ واته تا(2023) ره‌نگدانه‌وه‌ی باشی له‌سه‌ر دۆخی عێراقییه‌كان نه‌بێت، ئاخۆ ئه‌وسا پرۆسه‌ی سیاسیی عێراقیش، وه‌ك ئه‌فغانستانی لێ نایه؟ ئایا نزیك به هه‌مان سیناریۆی لێ ناقه‌وێ كه دوای 20 ساڵ فه‌رمانڕه‌وایی دواجار ده‌سه‌ڵاتی تاڵیبان گه‌ڕایه‌وه حكوم و حكومه‌تی ئه‌فغانستانیش له ماوه‌ی كه‌متر له مانگێك خۆی به‌ده‌سته‌وه داو تێكشكاو هه‌ڵهات؟ ئه‌م پرسیارانه، به‌گشتی، پرسیاری واقعی و سه‌ختن و ده‌ستیش ده‌خه‌نه برینه‌كانه‌وه، ره‌نگه هۆكاری كشانه‌وه‌ی ده‌یان گروپی سیاسی و قه‌واره‌ش له هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌دا، هه‌ر ئه‌مه بێت.. به‌ڵام به‌وانه‌شه‌وه، عێراقییه‌كان، به كۆمه‌ڵگه‌ی سیاسی و مه‌ده‌نییه‌وه، ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ، ئه‌توانن له‌و به‌رپرسیارێتییه چاره‌نووسسازه تێبگه‌ن كه له قۆناغی ئێستاو داهاتوودا له‌ڕێی وڵاته‌كه‌دایه. ئێستا كێشه ئه‌وه‌یه، تێگه‌یشتن و هه‌ستكردن به به‌رپرسیارێتی به‌ته‌نها به‌س نین، دروشم و بانگه‌وازه‌كانی هه‌ڵبژاردنیش بۆ رای گشتیی عێراقی سه‌رنجڕاكێش نین و نابنه جێی متمانه. به مانایه‌كی روونتر، گۆڕانكاری له عێراقدا پێویستیی به ئیراده‌یه‌كی سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌یی هاوبه‌ش هه‌یه، رێككه‌وتنی پێشوه‌خته‌ی گه‌ره‌كه، سازانێكی سیاسی و نیشتمانیی ئه‌وتۆی ده‌وێت كه هه‌مووان خۆیانی تێدا ببیننه‌وه، هیچ پێكهاته‌یه‌ك و نوێنه‌ره سیاسییه‌كانیان هه‌ست به په‌راوێزخستنه‌وه‌و دووباره‌بوونه‌وه‌ی مێژوو نه‌كه‌ن، ئه‌مه‌ش به‌دیاریكراوی ئه‌و ئاڵه‌نگارییه گه‌وهه‌رییه‌یه كه 18 ساڵه نه‌توانراوه جڵه‌و بكرێت.
.gif)
ئاراس فەتاح شۆڕش منداڵەکانی خۆی دەخوات، ئەم ڕستە بەناوبانگە گوزارشت لە قۆناغێکی تاریکی شۆڕشی فەرەنسیی دەکات. کاتێک پارێزەری ناوداری فەرەنسی پییەر ڤێرنو، پاش لەسێدارەدانی هاوڕێکانی کە سەر بە گروپی ژیروندییەکان بوون، پەلکێش دەکرێت بۆ سەر سەکۆی سێدارە، هاواریکرد و گوتی: هاونیشتیمانیان، مەترسییەکی گەورە لەگۆڕێدایە کە شۆڕش وەکو (ساتورن) بەرە بەرە هەموو منداڵەکانی خۆی بخوات و لەکۆتاییشدا ستەمگەرایی بەهەموو نەهامەتییەکانیەوە لەدایکبێت. بێگومان ساتورن هێمایە بۆ ئەو خوداوەندە یۆنانییەی کە گوایە هەموو منداڵەکانی خۆی خواردووە. ئەوەی جێگای سەرنجە ئەزموونی زۆرێک لە شۆڕشەکان، ئەو ڕاستییەمان پێدەڵێت کە شۆڕش لە قۆناغێکدا وەکو ساتورن، منداڵەکانی خۆی دەخوات. ئەم کردەی خواردنە، بەتۆمەتی خیانەت لە شۆڕش یان لە حیزب یاخود لە سەرۆک دەستپێدەکات و بە لە وڵاتدەرکردن، یان بە گرتن یاخود بە کوشتن کۆتاییدێت. گەر لەمڕۆدا مەترسییەکی راستەقینە هەبێت بۆ سەر هەرێمی کوردستان تەنها ئینفلاتی ئەمنیی نییە، بەڵکو دەرکەوتنی سەرەتاکانی کەوتن و داڕمانی ناوەکیی ئەزموونی حوکمڕانی نەوەی دووهەمە لە هەرێمی کوردستاندا کە لە دابەشبوونی زیاتر و قووڵتری کۆمەڵگای ئێمە بۆ چەندین هەرێمی سیاسیی و لۆکاڵیی و شەخسیی و سەربازیی جیاوازدا، بەرجەستەدەبێت. شۆڕش لە هەرێمی کوردستانیشدا تەنها بە خواردنی منداڵەکانی خۆی کۆتایینەهات، بەڵکو ئێستا لەقۆناغێکی مەترسییدارتردایە، چونکە نەوەی دووهەمی ساتورەکان خەریکی خواردنی یەکتر و منداڵانی دەوروبەری خۆیانن. ئەوەی ئێستا لە شاری سلێمانییدا دەگوزەرێت و ئەو کەشە نائارامییە سیاسیی و سەربازیی و دڵەڕاوکێ کۆمەڵایەتییەی تیایدا دروستکراوە، پیادەکردنی مۆدێلێکە لە دۆخی ناکاوی ڕانەگەیەنراو "حالة طوارئ غير معلنة" کە هەموومان لە سەردەمی بەعسەوە تا دەگات بە جەنگی ناوخۆیی پێی ئاشناین.
.gif)
ئاسۆ حاجی زۆر جار ئەو گلەییانە ئاراستەی سەرۆک بارزانی دەکرێن، کە گوایە پێویستە تەنها وەک سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان، هەڵوێست وەرنەگرێ و لێدوان نەدات، زۆربەی ئەو گلەییانە لە کەسانێکی غەیرە پارتی دەبیسترێن و رۆژ بە رۆژ لە زیاد بوون دان. دوای راگەیەندراوەکەی سەرۆک بارزانی دەربارەی دۆخی نوێی ئەفغانستان و دڵنیاکردنەوەی خەڵکی کوردستان لەوەی هەرێمی کوردستان هەمان چارەنووس چاوەڕوانی ناکات، لە کاردانەوە جیاوازەکاندا دیسان ژمارەیەک هەمان گلەییان لە سەرۆک بارزانی کردەوە، کە پێویستە بە ناوی هەمووان قسە بکات و تەنها وەک سەرۆکی پارتی نەبێت. ئەو گلەییانە لە کەسانێک و هەندێک لایەن دەکرێن کە رکابەر و نەیاری پارتی دیموکراتی کوردستانن، بۆیە هەندێک لە کادیرانی پارتی بە قسەکانیان نارەحەت بووینە و بە توڕەیی وەڵامیان دەدەنەوە، دڵنیام ئەو پەرچەکردارە خێڕایە و ئەو توڕەییە لێناگەڕێ وێنەکە بە تەواو ببینن و بە دروستی لە پەیامی پشت گلەییەکان بگەن. کاتێک پەڕلەمانتارێکی یەکگرتوو، ئەندامێکی سەرکردایەتی یەکێتی یان گۆڕان، سەرکردەیەکی کۆمەڵی ئیسلامی و کەسانی دیکەی ناو حیزبەکان داوا لە مەسعود بارزانی دەکەن، بە ناوی ئەوانیشەوە هەڵوێست وەربگرێ و لێدوان و راگەیەندراوەکانی شانازییە مێژوویەکانی حیزبەکانی ئەوانیشی تێدا بێت، کاتێک جولانەوەی نەوەی نوێ یان هەر لایەنێکی دیکەی سیاسی هەمان داوا دەکەن، تەنها راستەقینەیەک لە پشت ئەو گلەیی و داواکاریانەوە هەیە، کە مەسعود بارزانی وەک هەبوون و کەسایەتی گەورەترە لەوەی لە چوارچێوەی حیزبێک پێناسە بکرێ، بە تایبەتی لەو قۆناغەدا کە کوردستان پێویستی بە کەسایەتیەکی کاریزماتیک و کاریگەر هەیە، کەلێنی رابەر و سەرکردە کۆچکردووەکانمان پڕبکاتەوە و لاباری کەوتوومان راست بکاتەوە، وەک مەرجەع و چەتری کۆکەرەوەی هەمووان رابەرایەتی بزاڤی رزگاریخوازی گەلی کوردستان بکات تا بە ئامانجە نەتەوەیی و نیشتیمانیەکانی دەگات. ئەوەی ئەو جوامێرانە لە رێگای گلەییەکانیەوە داوای دەکەن، بۆ پارتیەکان دەبێ جێگای دڵخۆشی بێت نەک دڵڕەنجان، چونکە ئەوەی پارتیەکان لە کەسایەتی سەرۆک بارزانیان دەبینی، ئەوە بەشێوەیەکی خۆڕسک و لە سەر ئاست و رووبەرێکی فراوانتری نەتەوەیی و نیشتیمانی دەڕسكێ و دەبێتە راستەقینەیەک، کە بارزانی لێڤەگەڕ(مەرجەع)ی کوردستانیانە و ئەو پێگە و وەسفە خەڵک پێی دەبەخشێ نەک بەخۆی داوای کردبێ و داوای بکات، چونکە هەڵویستی بارزانی لەو بارەیەوە روون و ئاشکرایە، لە کاتی وازهێنانی لە سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان، بارزانی بەو شێوەیە پێناسەی خۆی کرد:"من پێشمەرگە بووم و هەر بە پێشمەرگایەتیش دەمێنەوە"، هیچ ناو و نازناوێکی دیکەی لە خۆ نەنا و بەهیچ وشە و دەستەواژەیەکی دیکەش وەسفی خۆی نەکرد.
.gif)
د. چیا عەباس کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە ئەفغانستان دارمانی حکومەتی ئەفغانی بە دوادا هات و بێئەوەی شەری ئەوتۆ روبدات بزوتنەوەی تاڵیبان دەسەڵاتی گرتەوە دەست. ئەم روداوە لە باشوری کوردستانیش گەلێک مشتومر و هەڵسەنگاندن و چاوەروانی وروژاندوە، تایبەت ئیدارەی بایدن بەنیازە لە کۆتایی ئەمساڵدا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بکشێنێتەوە. وێرای ئەوەی زۆربەی هەڵسەنگاندن و چاوەروانیەکان لە خەمخۆریەوە هەڵقوڵان، بەڵام هەوێنی حزبی و فکری و ئاینی و مەزهەبی ئاراستەیانی کردون، پەیامی نەتەوەیی گشتگیر تێیاندا نارون و لاوازە. بەشێکی بەرچاوی کەسایەتی و هێزە ئیسلامیەکان، بێجگە ئەمینداری گشتی یەکگرتوی ئیسلامی کە چاوەروانی بژاردە کردوە، روداوەکە بە سەرکەوتنی هێزێکی ئیسلامی و شکستی داگیرکەران وەسف دەکەن، خۆشیان لە قەرەی ئەو راستیە نەداوە کە تاڵیبان خاوەن مێژویەکی خوێناوی و نامرۆیی و تێرۆری کۆمەڵایەتیە، هاوکاتیش لە بۆچونەکانیاندا بە کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق و هەریـمیش گەش بینین و خەونێکی شاردراوەیان دەبینرێت کە لە سایەی کشانەوەی ئەمریکا دەرفەتێک برەخسێت بەرەو دەسەڵات هەڵبکشێن، بەشێکیش لێیان بە حەزەرەوە ئاماژە بە ئاقڵبون و نەرمبونی تالیبان دەدەن لە سەرەتای دەسەڵاتداریەتی ئەمجارەیاندا. هێزە علمانیەکانی کوردستان چاوەروانن و هەڵوێستێکی ئاشکرایان رانەگەیاندوە، سیروان بارزانی پێش ئەوەی گۆرانکاریەکان بگەنە ئاستی ئێستایان خەم و دڵەرواکێی خۆی دەربارەی ئایندەی عێراق و هەرێم راگەیاند، ئەمیش بە هۆکاری بەئاگابونی لە وردەکاریەکان ئەو هەڵوێستەی بەیان کردوە. شوبهاندنی کوردستان بە ئەفغانستان لە بەشێکی ئەو هەڵسەنگاندنانەدا زەمینەخۆشکەری چاوەروانیەکانیشە کە چەند خاڵیک کرۆکیان دارشتوە، گەرچی ئەم خاڵانە روکەشانە چەند تەوەرێکی هاوبەشیان تێدا بەدی دەکرێت، بەڵام لە ناوەرۆک و ئەرزی واقیعدا زۆر جیاوازیان هەیە. یەکەم: حزوری ئەمریکا لە ئەفغانستان و عێراق بە هێزی سەربازی و شەر رویداوە، ئەفغانستان دوای کارە تێرۆریستەکانی ١١ سێپتمبەر بو، حوکمی تاڵیبان یان تێكشکاند و لە عێراقیش رژێمی سەدام یان روخاند. لە هەر دو وڵات حزوری ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بە چەندین بریاری نێودەوڵەتی شەرعیەتی یاسایی وەرگرتوە، لە عێراق و ئەفغانستان هێزەکانی تێرۆریستی ئیسلامی، وەک قاعدە و تاڵیبان و داعش، ئامانجی سەرەکی بەکارهێنانی هێز بوە دژیان، لە عێراقیش لە ماوەی دو ساڵی رابوردو گەلێک تاقمی چەکداری شیعە و سەر بە حەشدی شەعبی دوای شکستی داعش لە گەڵ ئەمریکا روبەروی یەکتر بونەتەوە. حزوری ئەمریکا لەو دو وڵاتە بە رەزامەندی و رێکەوتن بوە لە گەڵ حکومەتەکانیان. دوەم: لە عێراق دۆخێکی تایبەت تا ئەم چرکەیەش واقیعێکی حوکمرانی و سیاسی و سەربازی و ئەمنیە، ئەویش هەرێمی کوردستانە کە بەشێکە لە عێراقی فیدراڵ و پێگەی تایبەتی لای ئەمریکا و هاوپەیمانان هەیە و ئەوانیش راستەوخۆ مامەڵەیان لە گەڵ کردوە و دەشی کەن. جەنگی دژ بە داعش لە باشوری کوردستان ئەو راستیە دەسەلمێنێت، هاوکاتیش هەرێمی کوردستان بەردەوام گۆرەپانێکی ئارام بوە بۆ حزوری ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی. ئەمجۆرە دۆخە لە ئەفغانستان بونی نەبوە. ئەم راستیە دەیسەلمێنێت کە ئەم واقعە ناوەرۆکی بنەرەتی پرسی نەتەوەییە و هیچکات هزر و فکر و مەزهەب و ئاینێک تایبەت هاندەر و زەمینەخۆشکەری دروستبونی نەبون، واقیعێک لە ئەفغانستان نە حزوری هەبوە و نە کاریگەریشی هەبوە. لە ئەرزی واقیعدا ئەم نیمچە کیانە کوردستانیە هەر لە دوای راپەرین و کۆرەوەکەوە شایستەی گرنگیدان و هاریکاری ئەمریکا و ئەوروپای رۆژئاوا بوە تا دەسەڵاتێکی میانرەوی دیموکراسی پێگەیەکی بەهێزی لە عێراق و ناوچەکەدا هەبێت. باشوری کوردستان، تایبەت بەشی هەرێمەکەی، کە کیانێکی سەربەخۆ نیە، گۆرەپانێکی سیاسی و سەربازی و ئەمنی و ئابوری و کۆمەڵایەتی بێ وێنەیە، پانتایی بەیەک گەیشتن و تێکەڵاوبونی زۆربەی پارادۆکسەکانی ناوچەکەیە، وەک کورد و داگیرکەر و دوژمن و نەیار و دۆستەکانی، ئیسلامی سیاسی میانرەو و توندرەو و تا ئاستی تێرۆریزمی ئیسلامی، هێزی علمانی میانرەو وچەپ و پۆپۆلیست و توندرەو، هێزە کوردیەکانی دۆست و ناحەز بەیەکتر، بەرژەوەندیە زەبەلاحەکانی تورکیا و ئێران و عێراق و زلهێزەکانی دنیا و چەند بوارێکی سەربازی و ئەمنی پارادۆکس. حوکمرانی کورد سەرەرای شکستی گەورەی لە زۆر بواری حوکمرانیدا بەڵام تا ئەم چرکەیەش توانیویەتی ئەو هاوکێشە ئاڵۆزە پاردۆکسانە و بە هاریکاری ئەمریکا رابگرێت و نەتەقێتەوە، چونکە گرتبونەوەی ئەم دژانە بەیەک لە جوگرافیایەکی لاواز و گەمارۆدراو و راگرتنیشیان بەو شێوەیە زەمینەیەکی زۆر بەپیتە بۆ چەسپاندنی پێگەی ئەمریکا لە ناوچەکە و تەنانەت بەشداربونیشی لە ئیدارەکردنیدا. هەرچەندە زۆر لە دانوستان و لێکتێگەیشتن و رێککەوتنەکانی نێوان ئەمریکا و حکومەتی ئەفغانساتن و تالیبان پێش کشانەوەی هێزەکان رون و ئاشکرا نین، بەڵام روداوەکانی دوای کشانەوە دەریدەخەن گڵۆپی سەوز بۆ تاڵیبان هەڵنەکراوە بە ئارەزوی خۆی بە نەریتە کۆنەکەی حوکمرانی بکات، چاوەروان دەکرێت ئەو جۆرە هاوکێشەیەی لە کوردستان چەسپێنراوە ببێتە بەشێکی گرنگی ستراتیژیەتی ئەمریکا لە قۆناغەکانی ئایندەی حوکمرانی تاڵیبان، بۆیە ئەمریکا بە چەند مەرجێک پێویستی بە تالێبان بۆ ئەو مەبەستە هەیە. بۆیە زۆر ئەستەمە ئەمریکا پاش کشانەوەی هێزەکانی هەرێمی کوردستان گورگ خواردو بکات، کارێک ئەمریکا زۆر زیانی لێدەکات و زۆر ئەستەمیشە، تەنانەت گەر تەنها بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆشی بێت، کورد بخاتە بەردەم هەرەشەی هێزە ئیسلامیە توندرەوەکانی شیعە و سوننە، کارێکی لەجۆرە زەمینە خۆشکەری بەهێز دەبێت بۆ زیاتر لاوازکردنی ئیدارەی بایدن کە لە ئێستادا کەوتۆتە بەر چەقۆی تیژی نەیارەکانی. ئەو تاقم و گروپانەی ئەم روداوە بۆ مەرامی سیاسی و ئاینی نادیاری خۆیان دەقۆزنەوە یا ئەو زەمینە و هاوکێشانەیان بەوردی و واقیعیانە نەخوێندۆتەوە یاخود خۆیان لێیان غافڵ دەکەن.. جاران ئێمەمانان کە لە ناو گۆڕاندا کارمان دەکرد کاک نەوشیروان فێری کردین حکومەتی هەرێم سەرەرای هەڵە و گەندەڵی و کارە نابەجێکانی وەک بیبیلەی چاومان بێپارێزن، چونکە ئەوە مەزنترین دەسکەوتی مێژویی نەتەوەی کوردە لە کوردستانی گەورە، بێگومان هەرواش دەکەین و رێگە نادرێت بکرێتە قوربانی هیچ حەز و خواستی ئیقلیمی و ئاینی و مەزهەبی. وەک ئاشکرایە لە مێژە زۆربەی کورد لە باشور موسڵمانن و بە درێژایی مێژو بەوپەری وەفا و راستگۆیانە رەفتار و هەڵوێستی موسڵمانێکی رەسەنیان بەرامبە بە خوا و هاومرۆڤەکان کردوە. دەستتێوەردانی چەند کاراکتەری ئاراستەیەکی ئیسلامی دەرەکی و نامۆ بە نەتەوەی کورد لە کۆتایی پەنجاکانی سەدەی رابوردوەوە لە ژیانی موسڵمانانی کورد لە باشور زەمینەخۆشکەری بەهیز بون بۆ سەرهەڵدانی توندرەوی و تێرۆری ئیسلامی و پەرتەوازەکردنی موسڵمانان لە کوردستان، لە گەڵ ئەوەشدا هیچکات نەبونەتە هۆکارێک کە موسڵمانی رەسەنی ئەم بەشەی کوردستان لە پرەنسیپە پیرۆزەکانی ئاینی ئیسلام لابدات، بێگومانیش هەروا دەمێنێتەوە. خەڵک هیواخوازە ئەو هێز و گروپانە زیاتر واقیعی بن بە پێچەوانەوە سەمایەک لە لێواری بورکانی نەتەوەیی و نیشتمانی باشوردا بەرپا دەکەن کە بە بەرژەوەندیان ناشکێتەوە.
دانا حه‌مه‌عه‌زیز لەڕوی دەریاوە، ئەفغانستان یەکێکە لە شوێنە بەرزەکانی سەر زەوی. ڕوبەرەکەی (٦٥٢ هەزار) کیلۆمەتر دوجایە، واتە نزیکەی ئەوەندەو نیوی عێراقە، دانیشتوانەکەی (٤٠ ملیۆن)ە. نیوەی خاکەکەی شاخ و تاشە بەردە، زنجیرە شاخەکانی بە چەندین لوتکەی بەرزی سەرو حەوت هەزار مەتریی سەرنجڕاکێش بەرەو ئاسمان هەڵکشاون، (نەو شاخ) بڵندترین لوتکەیە کە بەرزیەکەی (٧٤٩٢ مەتر)ە. ئەفغانستان، هەرچەندە هەژارو بێ دەرامەتە، بەڵام جوگرافیایەکی سیاسی گرنگی هەیە، ئەکەوێتە نیوان پاکستان و ئێران و سێ کۆماری سۆڤێتی جاران (تاجیکستان و ئۆزبەکستان و تورکمانستان)، لە خۆرهەڵەتیشەوە بە درێژایی (٧٦ کیلۆمەتر) لەگەڵ چیندا هاوسنورە. ئەفغانستان پێکهاتەیەکی دیمۆگرافی ئاڵۆزی هەیە، لە ٤٢% پەشتون، لە ٢٧% تاجیك (فارس)، لە ٩% هەزارە (فارسی زمان)، لە ٩% ئۆزبەکی، لە ٤% ئەیماقی، لە ٣% تورکومان، لە ٢% بەلوج، لە ٤% پێکهاتەی تر. لە ٩٩.٨% خەڵکی ئەفغانستان موسڵمانن، کەمینەیەکی بچوکی هیندۆس و سیخ و بودی هێشتا لە ئەفغانستان ماون. فارسی و پەشتون (هەردوکیان سەر بە گروپی زمانی ئارین) زمانی فەرمی وڵاتن. هەموو دانیشتوانی ئەفغانستان فارسی ئەزانن. فارسی ئەفغانستان کە بە (داری) ناسراوە، چ لەڕووی وشەو چ لە ڕووی فۆنەتیك و دەربڕینەوە، لە فارسی ئێران نزیکترە لە زمانی کوردییەوە. هەزارە، مەزڵومترین پێکهاتەی ئەفغانستانە، مەزهەبیان شیعەیەو ڕوخساریان خڕەو لەشیوەی خەڵکی خۆرئاوای چینن. روخسارو مەزهەبیان بۆتە مایەی کەساسی بۆیان، هەمیشە وەك هاوڵاتی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵ ئەکرێ، بەردەوام سوکایەتیان پێئەکرێ و چەندینجار دوچاری لەناوبردن بونەتەوە. ئەفغانستان، بەدریژایی مێژووی نوێ، مەیدانی ململانێی نێوان بریتانیاو ئیمپراتۆریەتی ڕوس بووە، هەرچەندە وڵاتێکی ناجێگر بووە لەڕوی سیاسییەوە، بەڵام سەر بە هیچیان نەبووە. لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەوە ئەوکاتەی کەریم خانی زەند حوکمی ئێرانی گرتە دەست، ئەفغانستان بوو بە شانشین و تەنانەت بۆ ماوەیەك حوکمی پارێزگای خوراسانی ئێرانیشی ئەکرد. تا سەدەی هەژدە، ئەفغانستان ناوی خوراسان بوو. دوای کۆتایی سێەم شەڕی ئەفغان و بریتانیا، ساڵی ١٩١٩ ئەفغانستان بوو بە شاننشینێکی تاڕادەیەك جێگیر، ئەمانوڵا خان بۆ ماوەی دە ساڵ، نادر شا بۆ چوار ساڵ و حەمە زاهیر شا بۆ چل ساڵ پاشای ئەفغنستان بوون. ساڵی ١٩٧٣ حەمە داود خان کودەتای بەسەر حەمە زاهیر شای ئامۆزایدا کردو ئەفغانستانی کرد بە وڵاتێکی کۆماریی، داود خان کابرایەکی دکتاتۆر بوو بە پشتیوانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێت، بانگەشەی ئەوەی ئەکرد کە ئەفغانستان ئەکاتە وڵاتێکی مۆدێرن! نیسانی ١٩٧٨ نور موحەمەد تەرەقی سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی گەل، بە پشتیوانی یەکێتی سۆڤێت، کودەتایەکی خوێناوی بەسەر داود خاندا کردو خۆیی و بنەماڵەکەی لەناو برد. دوای ئەوە یەکێتی سۆڤێت بۆ جێگیرکردنی ڕژێمکی کۆمۆنیستیی، گەورەترین هێزی سەربازیی لە ئەفغانستان جێگیر کردو وەك کۆماری شانزەیەمی یەکێتی سۆڤیت مامەڵەی لەگەڵ ئەم وڵاتە ئەکرد، لەبەرامبەردا ئەمریکا بەپارەو بەچەك پشتیوانی گروپەکانی موجاهیدینی ئەکرد. موحەمەد نەجیبوڵا دوا سەرکۆماری کۆمۆنیستی سەر بە مۆسکۆ بوو. ساڵی ١٩٨٩ دوای پاشەکشەی سوپای سۆڤێت لە ئەفغانستان، کۆمارە کۆمۆنیستییەکە سەرباری پشتیوانی ماددی و سەربازیی سۆڤێت و دواتر ڕوسیا، بەرەو ڕوخان ئەڕۆیشت. ساڵی ١٩٩٢ کە هیزی موجاهیدەکان بەسەرکردایەتی بورهانەدین ڕەبانی سەرۆکی حیزبی جەماعەتی ئیسلامیی و گوڵبەدین حیکمەتیار سەرۆکی حزبی ئیسلامی گەیشتنە کابۆل، نەجیبوڵا دەستی لەکارکێشایەوە، ویستی بەرەو هیندستان بفڕێ بەڵام بۆی نەکرا، بۆیە هەر لە بارەگای نەتەوە یەکگرتوەکان لە کابۆل مایەوە تا سالی ١٩٩٦، کە ساڵی ١٩٩٦ تالیبان هاتنە سەر حوکم، یەکەم کەس نەجیبوڵا یان کوشت. زۆرینەی دانیشتوانی ئەفغانستان لەخوار هێڵی هەژارییەوەن. ئەم وڵاتە جگە لە کشتوکاڵێکی سەرەتایی و خراپ، خاوەنی سەرچاوەیەکی ئابوری نیە، سامانە سروشتییەکانیشی بەردەست نین یان دەرهێنانیان گرانە. بەدرێژایی سەد ساڵی ڕابردوو هەر لەسەر پشتیوانی دارایی وڵاتان ژیاوە. ئێستا، سەرچاوەی دارایی ئەفغانستان، کۆمەکی ئەمریکاو ئەوروپایە. بەپێی ڕێکكەوتنی ئەمریکاو تاڵیبان، ئەگەر تاڵیبان لاساریی و ناجسنی نەکات، ئەو کۆمەکانە ئەشێ بەردەوام بن!
.gif)
چالاك ئاغجەلەری کەوتنی ئەفغانستان لە چاوتروکانێکی سیاسیدا ، کۆی ئەگەر و پێشهاتەکانی ناوچەکەی توشی شلەزانێکی چاوەڕان نەکراوکردەوە بەتایبەت ئەو چاوەڕوانیەی سەردارە سیاسیەکانی ناوچەکە بۆ ئەمریکا هەیانبوو ، چاوەڕوانیەک لەو بەخشینە سیاسیەی ئەمریکا بۆ چەند دەیەیەکە سفرەی سیاسی و ئابوری زێڕێنیانی بۆ فەراهەم کردوە، دیارە بۆخۆی ئەم مەست بوونە پڕ لە سەفایە تەواو لە درەوەی دوکانە سیاسیەکانیانی جیا کردۆتەوە لە فەزای بنچینەیی خەڵکانی سیڤیل ، ئەو سیڤیلەی خەونەکانی خۆیان لە بەدیهێنانی سیڤیلازیشنێکی تەندروست شایستە بە ژیانی ئەمڕۆ بەردەوام دنێژنە نێو ئەو سندوقانەی ( سندوقی دەنگدان) کە وەک گۆڕستانی خەونەکانیان حساباتی سیاسی لەسەر تەبەنی ئەکەن. ئەمڕۆش هەمووچاوەکان لەسەر عێراقن ، ئاخۆ لە ئەگەری ئەو جوڵە سیاسیەی ئەمریکا کە جارێکی تر ئەفغانیەکانی دیایەوە دەست قەدرێکی نادیار ، ئەبێت بۆ عێراق چی لەگەڵ خۆی ڕابماڵێت ، هاوکات ئەستێرەی کێ و کام لە گروپ، لە ئاسمانی پڕ کێشمەکێشی ووڵاتی نێوان دوو رووباردا بگەشێتەوە؟ زۆرێک لەو هۆکارانەی لە ئەفغانستان بوونیان هەبوو لە پەیوەند بە بەڕێوەبردنی ئیداری و تێوەگلانیان تا بینە قاقا لە گەندەڵی بەزیاتر لە عێراقدا هەیە . ئەم مۆتڤە خوێندنەوەکان بۆ پۆست ئەمریکا لە عێراقدا دەداتە دەست هەمان قەدەر کەئەفغانیەکان بۆ چەند رۆژێکە لە ژێر باڵیدا هەناسە ئەدەن. بەرگە گرتن بۆ ئەم ئەگەرە ( بەجێهێشتنی ئەمریکا)، پشت بە چەند هۆکارێک دەبەستێت لە عێراقدا، یەکەم دەوڵەتداری تەندروست ئەمەش لەو ئاگاییەوە سەرچاوە دەگرێت کە هێزە سیاسیەکان قودرەتی ئەو تێگەیشتنەیان هەبووبێت لە پەیوەند بە خوێندنەوەی بەرامبەر لە چواچێوەی ژیانێکی مەدەنی دوور لەهەر ئیحتواکردن و فەرزکردنی رەئی ئەم گروپ بەسەر ئەوەی تردا لە چوارچێوە نەخشە کێشراوەکەی عێراقدا ( نەتەوە و ئاین و مەزهەب) ، دیارە لای هەموو تاکێکی عێراقی ڕوونە لە دوای کەوتنی دەسەڵاتی سەدام حسێنەوە، کێشە قەومی ومەزهەبیەکان بوونە پێخوڕی ئەحزابی سیاسی بەگشتی، هەر بۆیە هەرچی مەدرەسەی سیاسی قەومی ، ئاینی، مەزهەبی گائیفی هەیە وەڵامدەرەوی ئەو فەراغە سیاسیە/عەسکەریە نابن کە ئەمریکا لە دوای خۆی لەگەڵ جێ پێیەکانیدا دەمێنێتەوە. ئاکام لە ئەگەری ئەو روودانە سیاسیە هەرچی ووڵاتانی ئێران و تورکیایە باشترین سوودمەند دەبن لەم شلەژانە ، بە تایبەت تورکیا زۆر وێڵی دەرچەیەکی ئابورییە بۆ پڕکردنەوەی ئەو تسونامیە سروشتیەی ئەمساڵ بەرۆکی گرت ، دیارە ئێرانیش جارێکی تر دەرگای فەرزی قەراراتی سیاسی لە عێراقدا دێتە سەرپشت . ئەوەی بتوانێت رێگەش بە بازاڕە سیاسیە بگرێت گەڕانەوەی ئەو سەتاها ملیار دۆلارەیە کە سیاسیەکان لە بانکە نێودەوڵەتیەکان دایانناوە، هاوکات گەڕانەوە بۆ چەمکی ئاشتی و یەکتر قبوڵکردن لە چواچێوەی ووڵاتدا، کە ئەم ئەگەرەش زۆر لاوازە بە هۆکاری بیرتەسکی و کورتبینی ژیانی سیاسی دەسەڵاتدارانی عێراق بە عەرەب و کورد و ئەوانی تریشەوە. هەرچی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە هەیە ، هەژموونی شلەژانەکە قورس تر دەکەوێتەوە، ئەگەر چی پێشتر بیریان لە هەنگاوە کتوپڕەکانی سیاسەتی جۆ بایدن نەکردبێتەوە ، لە مڕۆ بەدوا بێشک بن لە هەر ئەگەرێکی چاوەڕوان نەکراو، پێویستە لەسەر دەسەڵاتی کوردی وورد دیراسەی ئاڵنگاریە کتوپڕەکان بکەن، بە نەتیجە نەدەستوری عێراق و نەچانسی سیاسی بەدەردیان دەخوات، هەرچی دەستورە هێز توانستی کۆی گۆڕانکاریەکانە بەدەستورەوە، هەروەها چانسی سیاسی بۆ هێزە سیاسیە کوردیەکان تاقی کراوەتەوە و جارێکی تر خەڵکی کوردستان بەو فۆرمەی کە ڤێرژنی کوردایەتی و چەسانەوەی نەتەوە وەک مۆتڤی بەردەوام بوونی لە چلەکانی سەدەی رابوردوەوە کەوتە سەرپێ و ئیدامەی بە ژیانی سیاسی خۆی دا تاوەکو ئەمڕۆ ، بەڵام ژیانی سی ساڵی ژێر دەسەڵاتی ئەم نوخبە حوکمڕانە ئەنجامێکی ترمان پێدەدات تاوەکو ئەندازەی یاخبوون لە نیشتمان و کاڵبوونە و باوەڕبوون بەپرسی کورد، هەروەها ئاراستە سیاسیە دەرەکی و ناخۆییەکان دژەبەرەی هەرێمی کوردستانە ، لە مڕۆ بەدواوە ئەرکی دەسەڵاتە عەقڵانی مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتی ناوەند بکەن و ببنە بەشدارێکی سەر ڕاست لە عێراقدا. بۆ دەوڵەتانی دراوسێش دەکرێت پەیوەندیەکانیان لە چوارچێوەی دەستوری عیراقیدا بێت ، کۆی پەیوەندیە حزبیە ژێر بە ژێرەکان خزمەت بە سەقامگیری سیاسی ناکات، ئەنجامەکەی پێش ماڵوێرانی خەڵکەکە سەری خۆیان دەخوات!
.gif)
زمناکۆ ئیسماعیل نۆزدەی ئۆگەستی هەموو ساڵێک، ساڵڕۆژی پەخشاندنی فۆتۆگرافییە لەجیهان، ئەم ڕۆژە لەڕووی واتاییەوە، مێژوویەک و دەستپێکێکی دیاریکراوی هەیە، بەڵام لەڕووی ووێژەگەرییەوە، شۆڕشێکی زانستییە لەژیانی مرۆڤایەتی، شۆڕشێکی ئەوەندە گەورەیە کە توانی ژیانی مرۆڤ، لەقۆناغێکی وەستاو بچەرخێنێت بەرەو قۆناغێکی دیکەی جوڵاو، مرۆڤایەتی لەقۆناغی نەبوونی ووێنە، ببات بەرەو قۆناغی هەبوونی ووێنە، کە ئەمەش لەڕوانگەی منەوە بەرلەوەی داهێنان بێت، شۆڕشە، شۆڕشی جوڵە پێکردنی مرۆڤە لەنەبوونی خود ناسییەوە، بۆ بەدەستهێنانی خود ناسی، شۆڕشی بەدەستهێنانی فۆتۆو ڤیدیۆو سینەماو تەلەفزیۆن و پێشخستنی تەکنەلۆژیاو ناسینی جیهان و دونیایی ئەمڕۆی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانە، لەوڕوانگەیەوە، بۆ ئەوەی نەوەکانی دوای فۆتۆ بناسین، دەبێت خودی فۆتۆ بناسین و بزانین چییە؟. فۆتۆ منداڵە نازدارەکەی کامێراو مرۆڤە. بەرلەوەی باسی فۆتۆ بکەین، دەبێت بزانین کامێرا چییە؟، چونکە فۆتۆ منداڵی کامێرایە، بەبێ کامێراو مرۆڤ, فۆتۆ نایەتە بەرهەم، دەبێت بزانین، دەرئەنجامی یەکگرتن و جوتبونی بیرکردنەوەکانی مرۆڤ لەگەڵ کامێرا، فۆتۆ هاتۆتە بوون، ئەمە هاوکێشەیەکی قوڵی ژیری و بیریارییە (عقل و فکر)، دەبێت لەنێوان مرۆڤ و کامێرادا هاوسەنگی ئەو هاوکێشەیە بدۆزینەوە، دەبێت دەرئەنجام بزانین، فۆتۆ دەرخستەی ئەو دوو هێزەیە، بەڵام بەر لەفۆتۆ دەبێت بزانین مێژووی کامێراو فۆتۆ چییە و چۆن دروستبووە؟. لەڕووی واتاییەوە زۆر کەس وادەزانن، ووشەی کامێرا(camera), ووشەیەکی ئەوروپی یاخود ئینگلیزییە، بەڵام بەپێچەوانەوە، ووشەیەکی گۆڕاوی عەرەبی عێراقییە بۆ فەرەنسی، کە لە ووشەی قومرە (qumrah)، وەرگیراوە، ئەو ووشەیە لەنێو عەرەبدا بەواتای ماڵی تاریک یاخود ژووری تاریک هاتووە، بۆ یەکهەم جار (أبو علي الحسن بن الحسن بن الهيثم البصری)، زانای فیزیاو بیرکارو فەلەکناس و تەندروستکاری سەردەمی عەباسی و لەدایکبووی شاری بەصرە، کە بە (ابن الهيثم)، ناسراوە، توانی ژووری کامێرا دەستنیشان بکات، ئەوەش لەکاتێکدا بوو، ئەو لەبواری زانستی تەندروستیدا، پێویستی بەوەبوو بزانێت، مرۆڤ چۆن دەتوانێت ببینێت، کونیلەکانی بینینی مرۆڤ، لەنێو ماڵێکی دروستکراوی بچوککراوەی شێوە سندوقدا شی دەکردەوە، لەو ڕوانگەیەوە توانی، ماڵی تاریک قومرە (qumrah)، دروست بکات، کە پاش ٨٥٠ ساڵ لەو دۆزینەوەی ابن هیثم، لەئیمبراتۆریەتی فەرەنساو لەمێژووی ١٩ ئۆگەستی ١٨٣٩، ناوبرا بە کامێرا(camera), لەوێوە شۆڕشە مەزنەکە دەستی پێکرد، شۆڕشی فۆتۆگرافی، لێرەوە دەبیت بزانین، کامێرا سندوقێکی تاریکە، بەڕێگایەکی زانستی فیزیا، دەتوانێت دەستنیشانی ئەو ئامانجە بکات کە دەکەوێتە ڕووی هاوێنەکەی، پاش بەئەنجام گەیاندنی کاری میکانیکی یاخود ئەلەکترۆنی لەهەردوو جۆرەکەی کامێرای فیلم و میمۆری، دەتوانین ووێنەی ئەو ئامانجەمان دەست بکەوێت، کە بەراوبەر هاوێنکۆی کامێرا وەستاوە. مێژووی دروستبوونی فۆتۆ. زانای ئەڵمانی لەبواری فیزیاو کیمیا (يوهان هاينريش شولز)، لەساڵی ١٧١٧، هەوڵیدا بگات بەئەنجامێک بۆ دەرچاندنی فۆتۆ، بەڵام هەوڵدانەکەی شکستی هاورد، لەساڵی ١٧٤٤ بەو ئاواتەوە سەری نایەوە، لەپاش ئەو، زانای بەریتانی (توماس ويدگود)، لەساڵی ١٨٠٠، هەوڵیدا بگات بەدەرچاندنی فۆتۆ، بەڵام پاش پێنچ ساڵ، ئەویش لەساڵی ١٨٠٥، بەبێ ئەنجام سەری نایەوەو نەگەیشت بەو ئاواتەی، پاشتر زانای فەرەنسی (جوزيف نيبس)، کە بە (نیسفۆر نیبس)، ناسرابوو، لەساڵی ١٨٢٦، توانی یەکهەم ووێنەی تۆمار کراو، لەپەنجەرەی ژوورەکەیەوە بچرکێنێت، ئەم کردەیە ماوەی هەشت دەمژمێری خایاند، پاشتر بەهاوکاری هونەرمەندی فەرەنسی و زانای بواری (لويس جاك ماندي داگێر)، کە بە (لویس داگێر) ناسراوە، توانی کاری شۆردنەوەی ووێنەو تۆمارکردنی لەسەر لاپەڕە بۆ بکات، بەوەش یەکهەم فۆتۆ لەمێژووی مرۆڤایەتی هاتەبوون، لێرەوە ڕەوڕەوەی مێژووی مرۆڤایەتی، بەرەو قۆناغێکی دیکە وەچەرخا، وەک دەبینین، هەتا ئەمڕۆش کاریگەری ووێنە لەسەر ژیانی تاک بەتاکی مرۆڤایەتی بەردەوامی هەیە. ووێنە یاخود فۆتۆ کە ئەمڕۆ دەکرێت بە دوو بەشەوە، ووێنەی وەستاو (فۆتۆ)، ووێنەی جوڵاو (ڤیدیۆ)، بەرهەمی بیرکردنەوەی هەریەکە لەو زانایانەیە کەناومان هێنان، بەڵام بەهۆی سەرکەوتنەکانی (جوزيف نيبس)، و (لویس داگێر)، ئەم هەوڵدانە بۆ مێژوو، بەناوی ئەوانەوە تۆمار کراوە، لە ساڵی ١٨٣٥ زانای بەریتانی (وویلیام هێنری فۆکس تالبوت)، هەوڵی زۆریدا بۆ ئەوەی فۆتۆگرافی پێشبخات، ئیمبراتۆریەتی ئەوکاتی فەرەنسا، ئەمەیان بەمەترسی زانی لەسەر داهێنانی زانایان (جوزيف نيبس) و هاوکارەکەی (لویس داگێر)، هەرچەندە (جوزيف نيبس)، پاش حەوت ساڵ لەداهێنانی فۆتۆو لەساڵی ١٨٣٣، لەتەمەنی ٦٣ ساڵی، ژیانئاوایکرد، بەڵام لویس داگێر بەردەوام بوو لەسەر لێتێژینەوەکانی، بۆیە لەساڵی ١٨٣٧، ووێنەیەکی دیکەی چرکاند، ئەمەش بوو بەهۆکاری ئەوەی گڕوتین بدات بە بەرپرسانی ووڵاتەکەی و زیاتر پێداگری بکەن لەسەر ئەم داهێنانە، هەر بۆیە (لویس داگێر) توانی، (داگێروتایپ)، دروست بکات، بۆ ئەوەش بەڕێککەوتن لەتەک حکومەتی ئەوکاتی فەرەنسا، لە ڕۆژی ١٩ ئۆگەستی ١٨٣٩، بەئامادەبوونی لیوس داگێر و بەرپرسانی ووڵاتەکەی، لەئاهەنگێکی مەزندا توانرا، (داگێروتایپ) و شێوازی کارکردنی بۆ ئامادەبووان راڤە بکرێت. لەوڕوانگەیەوە (داگێروتایپ) سەرکەوتوو بوو، پاش ١٧١ ساڵ بەسەر ئەو رۆژە، لە ١٩ ئۆگەستی ٢٠١٠، یەکهەم ئاهەنگی رۆژی فۆتۆگرافی لەجیهان سازکرا، ئەو رۆژە وەک دەستپێکی رۆژی فۆتۆگرافی لەجیهان ناسێندرا، دەبێت ئەوەش لەیاد نەکەین، ووشەی فۆتۆگرافی (photography)، کە بەکوردی ووێنە یاخود دیمەنی پێ دەگۆترێت، لە ساڵی ١٨٣٩، لەلایەن زانای بەریتانی (جون فریدریک ولیام هێرشڵ)، کە بە (جۆن هێرشڵ) ناسراوە، خرایە نێو فەرهەنگی جیهان، ووشەی فۆتۆگرافی (photography)، کە لەهەردوو ووشەی (photo) لەگەڵ (graphy)، پێکهاتووە، ووشەی (photo) بەواتای ڕووناکی دێت، ووشەی (graphy)، بەواتای کێشان یاخود نەخشاندن دێت، ئەوەش وادەکات کە ووشەی فۆتۆگرافی (photography)، بەواتای کێشان بەڕووناکی بچوێنین. بەلاتانەوە سەیر نەبێت، تەمەنی کامێرا(camera), دەگەڕێتەوە بۆ نزیک بە هەزار و ٤٠ ساڵ، بەڵام تەمەنی یەکهەم ووێنەی چرکاو ١٩٥ ساڵە، تەمەنی پەخشاندن و سەپاندنی کامێراو فۆتۆ لە پڕۆژەکەی (داگێروتایپ) ی هونەرکاری فەرەنسی (لویس داگێر)، ١٨٢ ساڵە، لویس داگێر لە ساڵی ١٨٥١ و لەتەمەنی ٦٣ ساڵی ژیانئاوایکرد، بەڵام داهێنانە مەزنەکەیان بەردەوامە، ئەو داهێنانەی کە من وەک شۆڕشێکی نوێی مرۆڤایەتی تەماشای دەکەم، رەنگە کەسانێک بڵێن بۆ شۆڕش؟!، چونکە ئەگەر سەرکەوتنەکانی (جوزيف نيبس)، و (لویس داگێر)، نەبوونایە بە داهێنانی کامێراو فۆتۆ، مرۆڤایەتی بێ ووێنە دەبوو، ئەگەر مرۆڤایەتی بێ ووێنە بوایە، ناسنامە و پاسپۆرت بەبێ ووێنە دەبوو، مۆڵەتی شۆفێری و زۆر هەڵگری ووێنە بێ ووێنە دەبوو، بیهێننە پێش چاوی خۆتان، ئەگەر ووێنە نەدۆزرایەتەوە ئەوا لەساڵی ١٨٨٢، زانای فەرەنسی (ئیتیان جول ماری) هەوڵی دۆزینەوەی کامێرای ڤیدیۆی نەئەدا و لەساڵی ١٨٩١یش (تۆماس ئەدیسۆن)، نەیدەتوانی کامێرایی جوڵەی ووێنەی کارەبایی بدۆزێتەوە، خۆ ئەگەر کامێرای ڤیدیۆش نەبوایە نە تەلەفزیۆن دەبوو، نە سینەماش دەهێنرایە بوون، خۆ ئەگەر دیمەنی وەستاو فۆتۆگرافی نەبوایەو دیمەنی جوڵاوو ڤیدیۆ نەبوایە، دونیایی بینینی مرۆڤایەتی، خاڵی بوو لە بینینی راستەقینە، بینینی مرۆڤ بۆ پێناسەکردن و پێناساندنی هەموو بەرکەوتنەکانی ژیان، بەتەنها لەخەیاڵکردن و پێناسەیەکی کورت نەبێت، درێژەی نەدەکێشا، ئەگەر ووێنە مرۆڤی نەبزواندایە ئەوا مرۆڤی لەنێوان کورت بینیدا دەهێشتەوەو ئەم درێژ بینی و قوڵبینیەی ئەمڕۆی بەمرۆڤایەتی نەدەبەخشی، لەوڕوانگەیەوە فۆتۆگرافی، بەرلەوەی داهێنان بێت شۆڕشە، شۆڕشی سەرکەوتنی زانستی فیزیا و بیرکارییە، شۆڕشی پەڕاندنەوەی مرۆڤە لەقۆناغی نەبوونی ووێنەی راستەقینە، بۆ قۆناغی بەرکەوتنی ووێنەی راستەقینە.
.gif)
نەبەز جەلال گەڕانەوەی ھێزی تاڵیبان بۆ سەردەسەڵات، دوو جۆر ترسی بۆ دۆخی ناوخەڵک و، دەسەڵاتی کوردی درووستکردوە! خەڵک دەترسێ. لەم لێشاوی جێ گۆڕکێی و دەستکاریکردنە ناوچەییەدا کورد بگەڕێتەوە خاڵی سفر و بێ یٔومێد بکرێت لەو تێکۆشان و ماندووبونەی ساڵانێکە تێیدا بۆتە سوتەمەنی. دەسەڵاتیش ترس و گومانی ژێرپێبوونی خۆی وەک دەسەڵاتەکەی یٔەفغانستان دێتە پێش چاوو،ناڕاستەوخۆ دەڵێن چارەنوسمان بە دەردی یٔەو ڕاکردوانەی یٔەوێ نەگات و ڕیسوا نەبین! بەگشتی خەڵک یٔێستا بێزارەو بە چاوەڕوانی تۆڵەوە باس و خواستەکانی خۆی وەک تانەیەکی توڕە دەردەبڕێ. ھێزە سیاسیەکانی دەسەڵاتیش بە پیشاندانی جۆرو شێوازەکانی خراپی لە ترس و تۆقاندنەکانی تاڵیبان خەڵک ھێور و سارد دەکەنەوە!. یٔەوەی لە ئێستادا بۆتە پێویستیەکی خێراو حەتمی، ژیری بەڕێوەبردنە لەو دەرس و پەندە نوێیانەی دەبنە نزیکبونەوە بۆ دەرگای چارەسەرکردنی کێشەکانی خەڵک و، پێکەوەکاردنێکی یٔاشتیانەو ھێمنانە بھێننە یٔاراوەو پەنجە بخەنە سەر یٔازارەکان و بگەڕێنەوە بۆ باوەش و خزمەتی خەڵک و دەست لە لووت بەرزی و خراپەکاری ھەڵبگرن. تا دواجار ھەموان پێکەوە وەک نەتەوەیەکی یەکپارچە ببینە ھێزێک وەک خانی خانان و، خۆشمان بەدوور بگرین و بپارێزین لەوەی بکرێینەوە بە قوربانی و، تۆزی بانان!
.gif)
ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) حیزب له هه‌رێمی كوردستاندا دەرکەوتێکی نوێیە. ئه‌م دەزگا بیرۆکراسییە مۆدێرنە بەرهەمی گروپە شارییەکانی کۆمەڵگای کوردییە کە لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە دەبن بە بزوێنەری وشیاریی تاکی کورد و بەرگرییکەر لە مافە نیشتیمانییەکانی. ئه‌م گروپانە هەم دونیابینیی و گوتارێكی نوێ، هەم وێنا و شوناسێکی تازەیان بۆ تاک و گه‌ل و نه‌ته‌وه به‌رهه‌مهێنا كه پێشتر له كۆمه‌ڵگای كوردییدا بوونی نه‌بوو. پشتئەستوور بە پرۆگرامە چواردەخاڵییەکەی سەرۆکی ئەوسای ئەمریکا، ویڵسن کە خاڵی دوازدەهەمینی بریتیی بوو لە سەربەخۆیی بۆ نەتەوەکانی ژێڕدەستی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی کە دواتر لە پەیمانی سیڤەردا بەرجەستەبوو، گوتارێکی سیاسییش لای خوێندەوارانی کوردیش گرۆبوو. ئەو گوتارە سیاسییەی کە ئەم گروپە خوێندەوارەی کورد بەرهەمیهێنا، بریتییه له‌وه‌ی كه كوردیش گه‌لێكه وه‌كو هه‌موو گه‌له‌كانی تری دونیا، خاوه‌ن خاك و مێژوو و زمان و كولتووری تایبه‌ت به خۆیه‌تی و شایانی ئه‌وه‌یه نوێنه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی خۆی هه‌بێت. به‌م چه‌شنه یه‌كه‌م خه‌سڵه‌تی حیزبی كوردیی بریتییه له شارییبوون و بەرهەمهێنانی گوتاری سیاسیی لەلایەن گروپە خوێندەوارەکانییەوە. واته شار ئه‌و شوێنکاتەیە كه تیایدا کۆمەڵەی ڕۆشنبیریی و کولتووری و حیزب و گوتاری سیاسیی له‌دایكده‌بێت و گەشەدەکات. شار دەبێت بەو نێوەندەی کە لەلایەن گروپە خوێندەوارەکانییەوە وێنایەکی نوێ بۆ چەمکی کوردبوون و ماف و ئازادیی بەرهەمدەهێنێت کە پێشتر لە کۆمەڵگای کوردییدا بوونی نەبوو. خەسڵەتی دووەمی حیزبی کوردیی بریتییە لە ململانێی نێوان دوو گروپی ستراتیژیی کە بە کردە ستراتیژییەکانیان کۆی پرۆسەی سیاسیی و کۆمەڵایەتییان لە هەرێمی کوردستاندا ئاراستەکردووە. ئەو دوو گروپەش بریتیین لە: گروپە ستراتیژییەکانی شار و گروپە ستراتیژییەکانی گوند. هەریەکێک لەم دوو گروپە کاریزمای خۆی بەرهەمهێناوە. کاریزمای سیاسییش لە کۆمەڵگای کوردستان بەشێوەیەکی گشتی لەسەر دوو بنەمای کۆمەڵایەتیی دروستدەبێت. کاریزما یان ئەوەتا سەرمایەیەکی ڕەمزیی کۆمەڵایەتیی، ئایینی هەیە، لە شێوەی شێخ و مەلا و سید و ئاغا و بەگ و هتد، وەک لای شێخ مەحمودی حەفید و مەلا مستەفای بارزانی و پاشان کوڕەکانی دەبینرێت. یان سەرمایەیەکی مەعریفیی و پیشەییان هەیە لە نموونەی نووسەر و ڕۆشنبیر و هونەرمەند، پارێزەر و مامۆستا و ئەفسەر و هتد. وەک لە گروپە ستراتیژییەکانی شاردا دەبینرێت. لە دڵداری شاعیر و ڕەفیق حیلمییەوە تا دەگات بە جەلال تاڵەبانیی و نەوشیروان مستەفا و بەرجەستەی ڕۆڵی ستراتیژیی ئەم گروپە شارییە دەکەن. گەرچی بنەما و پێگەی کۆمەڵایەتیی ئەم دوو گروپە سەرەکییەی ناو کۆمەڵگای کوردستان جیاوازن، بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموو حیزبەکانی کوردستان کە خەسڵەتی سێیەمی حیزبە کوردییەکان پێکدەهێنن، بریتییە لە شوناسی بەجەماوەرییبوون. هەموو حیزب و رێکخراوەکانی کوردستانی عێراق خۆیان وەک حیزبی جەماوەریی نماییشدەکەن و خۆیان بە نوێنەری هەموو چینەکانی گەل و نەتەوە، بە کرێکار و جوتیار و هەموو توێژە کۆمەڵایەتییەکانی تری ناو کۆمەڵگا، دەزانن. خەسڵەتی چوارەم، پرۆسەی یه‌كگرتن و لێكجایبوونه‌وه‌یە. حیزبه كوردییه‌كان له ململانێی به‌رده‌وامدان بۆ قه‌به‌كردنی جه‌سته‌ی سیاسیی و سەربازیی خۆیان. بەشێوەیەکی گشتیی ململانێی سەرەکیی لە کۆمەڵگای کوردستاندا لە دووئاستدا بەرجەستدەبێت. یەکەمیان ململانێی نێوان کەسایەتییە ناکۆکەکانی ناو حیزب خۆیەتی کە زۆرینەی کاتەکان بە دابەشبوون و جیابوونەوە کۆتاییهاتووە. دووهەمیان ململانێی نێوان حیزبەکانە لەگەڵ یەکتر کە یەکێک لە دەرکەوتەکانی توندوتیژیی و پێکدادانی چەکدارییە. بەم چەشنە فۆرمی ململانێکان تەنها سیاسیی و مەدەنیی نەبوون، بەڵکو لە قۆناغێکدا پەلدەهاوێژێت بۆ ململانێی چەکداریی نێوان حیزبەکان و تادەگات بە تەسفیاتی جەستەیی لەناو خودی حیزبەکان وەک لەدوای شەستەکان و دروستبوونی هەردوو گروپی باڵی جەلالی و مەلایی دەیبینین. هەم ململانێی گروپەکانی ناو یەک حیزب و هەم ململانێی نێوان حیزبەکانیش لەگەڵ یەکتر، جگە لەوەی لەسەر دەسەڵات و سەرمایەی رەمزیی و سەرمایەی ئابووریی بوو، رەهەندێکی شەخسیشی هەبوو کە سایکۆلۆژیای سەرۆکەکان و ڕق و دڕدۆنگیی پاڵنەرەکەی بوو. ئەمەش واده‌كات كه هه‌ر یه‌ك لەو گروپە ستراتیژییانە هه‌وڵی ئه‌وه‌بدات کەسان و گروپ و حیزب و رێکخراوە بچووکەکانی تر له‌ناو جه‌سته‌ی سیاسیی خۆیدا ئامێزانبکات، بۆئه‌وه‌ی له‌ناو كۆمه‌ڵگای كوردییدا له‌ڕووی قه‌باره و جه‌ماوه‌ر و چەکدارەوه سەرۆکەکەی ببێت به گەورەکاریزما و حیزبەکەشی ببێت بە حیزبی ژماره یه‌ك. بۆیە یەکێک لە دیاردە دراماتیکییەکانی مێژووی ململانێی حیزبه كوردییه‌كان، مێژووی یه‌كگرتن و جیابوونه‌وه‌ی به‌رده‌وامی گروپە ستراتیژییەکان و کەس و نوخبە سیاسییەکانی كۆمه‌ڵگای كوردییه له‌گەڵ یه‌كتر و له‌ناو یه‌كتر. ئەم دیاردەی تێکەڵبوون و جیابوونەوەیە (ئینشیقاق) لە حیزبی هیواوە تاوەکو یەکێتی نیشتیمانی کوردستانی ئەمڕۆ بە پاساو و هۆکاری جیاواز بەردەوامی هەیە و هێشتا کۆتایی نەهاتووە. خەسڵەتی پێنجەمی حیزبی كوردیی بریتییه له لۆكاڵییبوونی هێزە کۆمەڵایەتییەکەی له شارێك یان ناوچه‌یه‌كی دیاریكراودا. هیچ حیزبێكی كوردیی ئەمڕۆ هه‌مان پێگه و ئاماده‌گیی و هێزی له شار و شارۆچكه‌كانی ده‌رەوه‌ی زێدی خۆیدا نییه. چەندە حیزبه كوردییه‌كان ناوكێكی ڕەقی کۆمەڵایەتییان هەیە، ئاوهاش ناوکێکی لۆكاڵییان هه‌یه. حیزبە کوردییەکانی ئێستای هەرێمی کوردستان چه‌نده له زێده كۆمه‌ڵایه‌تیی و جوگرافییه سیاسییەكه‌یان دوركه‌ونه‌وه، ئه‌وه‌نده ژماره‌ی ده‌نگده‌ر و ئەندام و پێشمەرگەیان كه‌مده‌بێته‌وه. ئەم واقیعە کۆمەڵایەتیی و سیاسییەی لەمڕۆی نەخشەی حیزبایەتیی هەرێمی کوردستاندا بەرقەرارە، ئەو ڕاستییە دەردەخات کە بانگەشەی خۆبەنوێنەرزانینی ڕاستەقینەی هەموو نەتەوە و بەرجەستەکەری ڕوحی گەل، جگە لە گوتارێکی پۆپۆلیستیی بەتاڵ هیچ مانا و ڕەهەندێکی تری نییە. بەکورتیی فاکتە سیاسیی و کۆمەڵایەتییەکان شتێکی ترمان پێدەڵێن، بۆنموونە پارتی دیموکراتی کوردستان کە ئەم هەفتەیە ساڵیادی لەدایکبوونی حەفتاوپێنج ساڵەی تەمەنی سیاسیی خۆی کردەوە، لە هەڵبژاردنی 2018دا بۆ پەرلەمانی عێراق، لە پارێزگای سلێمانیی تەنها 48 هەزار دەنگی هێناوە و لەکاتێکدا لە دهۆک 354 هەزار دەنگی هێناوە کە دەکاتە حەوت ئەوەندەی دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانیی. بێگومان هەر ئەم ئەم خەسڵەتی لۆکاڵییبوونە بۆ یەکێتی و حیزبەکانی تریش ڕاستییەکی سۆسیۆ سیاسییە. ماوێتی
.gif)
رۆزا دڵشاد مەریوانی دیاردەیەکی تر لە دیاردەکانی سەردەم کە چەند ساڵێکە بە شێوەیەکی زۆر تەشەنەی کردووە و بووە بە ستایلێکی نوێی ژیان ئەویش خۆنمایشکردنە لە ناوەندەکانی سۆشیال میدیا، وەکو فەیسبووک و ئینستا و سناپ و …هتد، ئەم حاڵەتە کە من بە نەخۆشی خۆنمایشکردن ناوی دەبەم، تەنیا ئەستێرەکان و هونەرمەندەکان ناگرێتەوە، بەڵکو کەسانی ئاسایی دەبینین وەکو کاراکتەرە بەناوبانگەکان لەم ناوەندانە خۆیان نمایشدەکەن، راستە بۆ هونەرمەند و گۆرانیبێژەکان رەنگە کارێکی ئاسایی بێت، بەڵام لەدوای قەیرانی کۆرۆناوە زۆرێک لەوانیش تەنیا بۆ ئەوەی لەبەرچاوی هەوادارانیاندا بن بچووکترین شتی تایبەتی ژیانیان نمایشدەکەن و ئەوەش زۆرجار بەشێوەیەکی خراپ بەسەریاندا دەشکێتەوە و تووشی دۆخێکی خراپیان دەکات و وادەکات لەبەرچاوی هەوادارانیان بکەون، چونکە کاتێک کاراکتەرێکی بەناوبانگیش بەردەوام لەسەر سۆشیال میدیا دەبێت دواجار رەزای قورس دەبێت، جا چی ئەگەر کەسەکە کەسێکی ئاسایی بێت. شتە جوانەکان دەشێوێنن نووسەری بەناوبانگی لوبنانی جوبران خەلیل جوبران دەڵێت: «سەفەر بکەو بە کەس مەڵێ..چیرۆکێکی راستگۆی خۆشەویستی بژی و بە کەس مەڵێ..بەختەوەر بەو بە کەس مەڵێ خەڵکی شتە جوانەکان دەشێوێنن». ئەم نووسەرە لە سەدەی پێشوودا ئەم قسەیەی کردووە ئەگەر لە دونیای ئەمڕۆدا بژیایە چی دەوت؟ کاتێک ئەم نەخۆشی خۆنمایشکردنەی لە سۆشیال میدیادا دەبینی کە بە شێوەیەکی یەکجار زۆر لەم چەند ساڵەی دواییدا لەنێو کەسانی ئاساییدا بڵاوبۆتەوە و بەبێ جیاوازی پیر و گەنج و منداڵی گرتۆتەوە، بە جۆرێکە وایلێهاتووە خەڵکی لەبەر هۆکارە سروشتییەکەی ناچنە دەرێ و گەشت ناکەن و تەنانەت نانیش ناخۆن، بەڵکو بۆ ئەوەی وێنەی خۆیان لەو شوێنانە بگرن و بڵاویبکەنەوە ئەو شتانە دەکەن، چونکە زۆر بە سادەیی وا هەستدەکەن ئەگەر وا نەکەن کەسانی تر وا ئەزانن ئەمان ناژین، بە داخەوە لەنێو ژنان و کچاندا ئەم حاڵەتە زۆرترە وەک لە پیاوان و کوڕان، بەڕاستی بەردەوام بینینی ئەم هەموو خۆنمایشکردنە زۆر بێزارکەرە بۆ نموونە بەفرێک ئەبارێ فەیسبووک پڕدەبێت لە وێنەی سێڵفی لەگەڵ بەفردا یان بەتایبەتی پێش قەیرانی کۆرۆنا هاوین دەهات ئەبووایە یەک مانگ لایک و کۆمێنت بۆ وێنەکانی سەفەری تورکیای ئەم خەڵکە بکەیت، ناشکرێت بۆ ئەو جۆرە پۆستانە بنووسیت وەڵاهی دایکەکەی دایکم ئێمەش وەکو ئێوە ئەژین بەس بۆخەڵکی نمایش ناکەین، پێویست ناکات هەموو شتێکی ژیانی تایبەتی خۆت خەڵکی بیزانێت! ئەم نەخۆشییە چۆتە نەستی تاکەکانی کۆمەڵگەوە و تا کۆمەڵگەکە دواکەوتووتر بێت ئەو حاڵەتە تێیدا زیاترە و لەنێو هەمان کۆمەڵگەشدا تا کەسەکە بەتاڵتر و بێ ئیشتر بێت زیاتر نەخۆشی خۆ نمایشکردن لەسەر ناوەندەکانی سۆشیال میدیا تێیدا زیاتر دەبێت. خۆپەرستیی زیاد دەکات بەپێی راپۆرتێکی هەردوو زانکۆی سوانسیا-ی بەریتانی و میلانۆی ئیتاڵی بێت کە لە دوو ساڵی رابردوودا کردوویانە دەڵێن: زۆر بەکارهێنانی ناوەندەکانی سۆشیال میدیا لەلای ئەو کەسانەوەی زیاتر لە هەشت سەعات بەکاریدەهێنن و وێنەی سێڵفی خۆیان بڵاودەکەنەوە حاڵەتەکانی ئەوەی پێی دەوترێ نێرسسی یان خۆپەرستی تێیاندا زیاد دەکات، نێرسسی نێو سۆشیال میدیاش بریتییە لەوەی کەسەکە هەست بە گرنگی خۆی دەکات کاتێک وێنە یان وتەی زۆر بڵاو دەکاتەوە و پەنا بۆ کۆکردنەوەی لایک و کۆمێنتی زۆر دەبات تاوەکو ئەو حەزی خۆپەرستییەی خۆی تێر بکات، بەڵام کاریگەری ئەو هەستە ماوەیەکی کەم دەخایەنێت، بۆیە بەردەوام وێنەی نوێ و هەموو ئەو شتانەی لە ژیانیدا دەیکات بڵاویدەکاتەوە، بەبێئەوەی هەستبکات وردە وردە دەیکات بە کەسێکی نێرسسی و پێیەوە ئالوودە دەبێت، راستە حاڵەتەکە پێویستی بە توێژینەوەی زیاترە، بەڵام تەنیا بە تەماشاکردنێکی فەیسبووک یان سناپ و ئینستا بە زەقی ئەو حاڵەتە دەبینیت و بێ هۆ کەسانی چواردەورمان لەهەموو بۆنە تایبەتی و گشتییەکاندا خۆیان نمایشدەکەن، جاری وا هەیە قسەو وێنەی تایبەتیی وا دەبینیت پێت عەیبە کەسەکە خۆی بزانێت کە تۆش دیوتە. ژیانێکی خەیاڵیی دەژین ئەم نەخۆشی خۆنمایشکردنە هەر بەوەوە ناوەستێت، بەڵکو وەکو چۆن لە دونیای ئینتەرنێت و گریمانەکراودا بڵاودەکرێتەوە وایلێهاتووە کەسەکان ژیانێکی گریمانەکراو و خەیاڵیش بۆخۆیان دروست دەکەن کە تێیدا هەموو شتێکی ژیانیان جوان و پاکو خۆشە، بۆ نموونە دەبینین وێنەیەکی سێڵفی خۆی و مێردەکەی بڵاوکردۆتەوە ئێمە دەزانین نێوانیان چۆنە کەچی وێنەی خۆشەویستی خۆیان نیشان دەدات ئاخر ئەوە نەخۆشی نەبێت چی نەخۆشییە؟! یان لەسەر سۆشیال میدیا غەزەلی بۆ دەنووسێ ئێ دایکەکەم راستەوخۆ بە خۆی بڵێ پەیوەندی بە ئێمەوە چییە خۆشت ئەوێ یان نا رەنگە ئەم قسانە لە رووکاردا تەنز ئامێز بن، بەڵام لە ناوەرۆکدا مانای قووڵی هەیە بەوەی کەسەکە لە نەستیدا وا هەستدەکات ئەگەر نمایشی خۆشەویستی خۆی نەکات واتای وایە خەڵکی وا دەزانن ژیانێکی ناخۆش دەژی و ئەگەر زوو زوو وێنەی سێڵفی خۆی و مێردەکەی بڵاونەکاتەوە گاڵتەی پێدەکەن و پێیدەوترێ مێردەکەی خۆشی ناوێ، چونکە لە دونیای ئەمڕۆدا وایلێهاتووە زۆربەی خەڵک بۆ خودی ژیان خۆی ناژین، بەڵکو بۆ خۆنمایشکردن لەبەردەم خەڵکیدا دەژین. هەرزەکارانیشی گرتۆتەوە مەترسییەکەی لەوەدایە ئەم حاڵەتە تەنیا لە گەورەکاندا نییە بگرە منداڵ و هەرزەکاریشی گرتۆتەوە ئەوەتا لەم رۆژانەدا کچەکەم لەبەر خۆیەوە دەیبۆڵاند لێمپرسی چیتە؟ وتی: دایە ئەو کچەی پۆلمان لە گروپ چاتی هاوپۆلەکانم بە زمانی هەرزەکارانەی خۆی وتی هەر خەریکی ‹›show off›› ە واتا خۆی نمایشدەکات و زۆر بێزارکەرە و لەهەر شوێنێک بێت وێنەی سێڵفی خۆی دەگرێ و دایدەنێ، ئینجا پرسی باشە دایە ‹›ئەوان دایم لە دەرەوە و گەڕان و سەیرانن؟›› کەواتە ئەو خۆنمایشکردنە لەنێو هەرزەکارانیشدا کە دیسانەوە مەبەستم کچانە بۆتە نەخۆشی و چاولێکەریی و لە رقی یەکتری وێنەی خۆیان دادەنێن و دواجار کار لەدەروونی هەرزەکاران دەکات و وادەزانن ئەوانی تر بە خۆشی دەژین و ژیانێکی بێ کەموکوڕیان هەیە و ئەمان وانین، بۆیە هەوڵدەدەن لاسایی یەکتری بکەنەوە نەبا هاوڕێکانیان گاڵتەیان پێبکەن، بێگومان ئەوەش بەشێکی زۆری بۆ پەروەردە و ژینگەی ماڵەوە دەگەڕێتەوە کاتێک کچێکی هەرزەکار دەبینێت دایکی لە هەموو شوێنێک و بۆنەیەکدا خەریکی وێنەگرتن و خۆنمایشکردنە ئەویش بە هەمانشێوە دەکات، بۆئەوەی بڵێ منیش گەورە بووم، بەڵام ئەگەر دایکێک خۆی بەو جۆرە نەبوو هەروەها ئاگاداری کچە هەرزەکارەکەی بوو نەیهێشت بەو شێوەیە خۆی نمایشبکات و فێری کرد کە هەندێ شت تایبەتین و پێویست ناکات خەڵکی بزانن چیمانکردووە و لە کوێ بووین ئەویش کەمتر ئەو حاڵەتە کاریتێدەکات، من ناڵێم وێنە مەگرن بۆ یادگاریی، بەڵام مەرج نییە بڵاویبکەیتەوە، لە بیرمە جاران ئەو وێنەیەی دەگیراو دەشۆرایەوە و دەکرایە ئەلبومەوە کەسی زۆر نزیک و خۆشەویستی خۆت نەبوایە نەیدەبینی، شتێک هەبوو ناوی ژیانی تایبەتی بوو، بەڵام ئێستا نزیک و دوور دەزانن چیت کردووە و لە کوێ بوویت و چیت خواردووە!
سـەرکۆ یونس لەدوای دەستبەسەراگرتنی سەرجەم شاروهەرێمەکان و کابولی پایتەخت لەلایەن بزوتنەوەی تاڵیبانەوە، بزوتنەوەکە لەهەوڵی هێورکردنەوەی باری دەروونی خەڵک و هەوڵی پاراستن و جێگیربوونی ئەمن و ئاسایش و هەستانەوەی دامەزراوە حکومییەکان دەکەن. بەڵام گەورەترین بەربەست و گرفتە مەزنەکە ئابوری لەرزۆک و داتەپیوی ئەو وڵاتەیە بەهۆی شەڕی بەردەوام و گەندەڵی بەرفراوانی کاربەدەستانی حکومەتی پێشوو، بەربەستی سەرەکییە لەبەردەم دەستەڵاتدارانی بزوتنەوەی تاڵیبان و حکومەتی داهاتوودا. ئەفغانستان، لەکۆی (190) وڵاتی جیهاندا، پلەی (173)ی ڕیزبەندی ئابوری وڵاتاندایە، واتە لە خراپترینەکانی جیهاندایە. بەنزیکەی نیوەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە، لەژێر هێڵی هەژارییەوە ئەژین. سێ بەشی دانیشتوان، واتە نزیکەی (14) ملیۆن کەس، بەدەست برسییەتییەوە دەناڵێنن.. لەماوەی ڕابردودا، بەشێوەیەکی گشتی ئابوری و حکومەتی ئەو وڵاتە بۆ جێ بەجێکردنی خزمەتگوزارییەکان، پشتی بەهاوکاری و کۆمەکی نێودەوڵەتی دەبەست. لەئێستادا، ئابوری ئەفغانستان، بەدەست دەیان قەیران و گرفتی گەورەی ئابوری وداراییەوە دەناڵێنێت، کۆرۆنا ڤایرۆسیش بارەکەی قورس و گرانتر کردووە. لەلایەکی ترەوە، بەهای دراوی ئەو وڵاتە، بەردەوام لەدابەزیندایە، بەجۆرێک یەک دۆلاری ئەمەریکی هاوتایە بە (86) ئەفغانی ئەفغانستان. لەدواین ڕاپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی هاتووە، ئابوری ئەو وڵاتە لەوپەڕی لاوازی و دارماندایە، پشتی بەهاوکاری و یارمەتی وڵاتان بەگشتی و وڵاتانی ناتۆ بەتایبەتی بەستووە. لەلایەکی ترەوە، کەرتی تایبەت لە ئەفغانستان، بەتەواوەتی لاوازەو بەشدارییەکی ئەوتۆ لە ئابوریدا ناکات. پێشتر سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، مەترسی خۆی لەناسەقامگیری ئابوری خستبووەڕوو، لەهەمانکاتدا سندوقەکە پێی وایە، لەپاش دەستبەسەرداگرتنی سەرجەم دامەزراوە حکومی و سەرەکییەکاندا لەلایەن تاڵیبانەوە، ئابوری ئەو وڵاتە بەشێوەیەکی خێراتر لەداڕمان و کەوتن نزیک دەبێتەوە. لەڕاپۆرتەکەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیدا پێشبینی ئەوە دەکات، کە توانای دامەزراوەکانی دەوڵەت بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی پەروەردەو تەندروستی و خزمەتگوزارییە گشتییەکانی تر، لەماوەی کەمتر لەساڵێک بەتەواوی دابڕمێت، بێگومان ئەمەش لەسەر جۆری سیاسەتی حکومداری تاڵیبانەوە دەوەستێت. سەرەڕای هاوکاری نێودەوڵەتی، لەدوای (20) ساڵ، ئاستی کورتهێنانی ساڵانەی بودجەی گشتی هەمیشە گەورەو زیاتر بووە. بودجەی ساڵانەی حکومەت، زیاتر لە نیوەی هاوکاری دارایی وڵاتان و کەمتر لەچارەکێکی ئەو بڕە پارانەی کە ئەفغانیەکانی دەرەوەی وڵات، ساڵانە بۆ کەسوکاریان حەواڵەیان کردووە پێکدێت. پێشبینی دەکرێت، بەهۆی ئەم گۆڕانکاریانەوە نزیکەی یەک ملیۆن کرێکارو فەرمانبەرو موچەخۆر لەدامەزراوەکانی دەوڵەت بێکار ببن، ڕێژەی بێکاری لەو وڵاتە گەورەتر ببێت و ڕێژەکە بۆ نزیکەی (40%) دەستی کاری ئەفغانی. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەسەدان مناڵ، لەسەرجەم کایەکانی ژیاندا کاری قورس و گران ئەنجام دەدەن.. لەلایەکی ترەوە، کەرتی کشتوکاڵ، کە بەشادەماری ئابوری دادەنرا، بەهۆی وشکەساڵی و کەمبونەوەی ئاوەوە لەپاشەکشەدایەو توانای ڕەخساندنی هەلی کاری نەماوە. چاودێران، ترسی ئەوەیان هەیە بزوتنەوەی تاڵیبان نەتوانێت بەو دەرامەتانەی لەبەردەستدان، خزمەتگوزارییە گشتییەکان دابین بکات، کە لەئێستادا لەنزمترین ئاستدایە، بەتایبەت کەرتەکانی پەروەردەو تەندروستی و ژێرخانی ئابوری، هەموو ئەمانە بوونەتە ڕێگر لەبەردەم گەشەپێدانی ئابوری ئەو وڵاتە. لەلایەکی ترەوە، پێشبینی دەکرێت بەرهەمهێنانی حەشیش لەناوچەکانی باکوری ئەو وڵاتە زیاد بکات، داهاتی حەشیش بۆ تاڵیبان، سەرچاوەی سەرەکی دابینکردنی پێداویستیەکانیان بووە، بەتایبەتی موچەو بژێوی نزیکەی (100) هەزار ئەندامی کارای بزوتنەوەکە. شایانی وەبیرهێناوەیە، ئەمەریکاو وڵاتانی ناتۆ، ساڵانە بەنزیکەی (15) ملیار دۆلار، کۆمەک و هاوکاریان پێشکەش بەحکومەتی کابول کردبوو، هەر ئەمەش سەرچاوەی سەرەکی ئابوری وڵات بووە. لەپاش رێکكەوتنی ئەمەریکاو تاڵیبان لەقەتەر، وادیارە ئەمەریکا داوای پابەندبونی سیاسی لە بزوتنەوەکە هەیە، لەبەرامبەر بەردەوامی هاوکارییە داراییەکاندا، ئەمەش گومان لەڕێکكەوتنەکەو هاتنەسەر حوکمیان دەکات. لەئایندەدا، هەڵسوکەوتی تاڵیبان لەناوخۆ و سیاسەتی دەرەوەی کابول، بەرامبەر وڵاتانی دراوسێ و جیهان، ڕاستی و دروستی ئەم گومانانە ڕووندەکاتەوە.. لەلایەکی ترەوە، هەڵسوکەوتی سیاسی سەرکردەکانی ئێستای تاڵیبان، واپێ دەچێت جیاواز بێت لەڕەفتاری سەرکردەکانی بیست ساڵ لەمەوپێش، وادەردەکەوێت گۆڕانکاری ڕیشەیی لەسیاسەت وکاری ڕێکخراوەیی و حکومڕانی تاڵیباندا گۆرانی بەسەردا هاتبێت، ئەو تێبینیانە لەلێدوانی ووتەبێژ و سەرکردەکانی تردا بەئاشکرا دیاربوو.
.gif)
ئاسۆ عەبدوللەتیف • دەرەنجام ئەمریکاو وڵاتانی بڕیاربەدەست ئەو هێزگەلەن، دوورو نزیک ئیسلامی نەرم و ڕاقیی و میانڕەویان ناوێت کە چاکسازیی نەرم و ناتوندوتیژ ئەجێنداکەیان بێت بە مەفهومە قورئانیەکەی. إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ ۚ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ ۚ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ، ٨٨-هود. • چونکە میانڕەویی و بانگەوازی هێمن، خەباتی ناتوندوتیژی بێ چەک، ئیتر زەنگی مەترسیە گەورەکەیە بۆیان، هەم میتۆدێکی پەروەردەیی کاریگەرەو هەم گوتارێکی ڕاقیی و بنەماو پرەنسیپە بۆ بونیادی فیکریی و کۆمەڵناسیی و جیهانبینیی تاک و دەوڵەتسازیی ئایندە. • ئەو دەوڵەتانە لایان وایە ئەو میتۆدە گەشە بکات کۆمەڵگا دەباتە قۆناغێک تەژیی لە هۆشیاریی و پەڕینەوەی گرنگ و هاوسەنگ، بۆیە هەڵەیە وابزانین ئەمریکا ئەو پارەو بودجەو ملیارات دۆلارە خەیاڵییەی سەرف کردوە بەبێ پلان و تێکدانی پەروەردەی تاکی ئەفغانی، بەو بیست ساڵە ئەمریکا بۆ یەک سەدە سەلەفیەت و ئیسلامی ئوسوڵیی خستە جێگای میتۆدی ئیسڵاخوازانەی ئەو وڵاتەو بەجارێک وێرانی کرد ئەوجا ڕۆشت، بیست ساڵە بە بەرنامەو جادووی جەهەننمی ویستی وابوە ئەو مۆدێلە لە ئیسلام لەناو ئەودەوڵەتەشدا کۆتایی پێ بهێنێت. • ئەوەتا بینیمان گەل و نەتەوەی داماوی ئەفغانی و پەشتۆو تاجیکی و هەزارەو ئۆزبەکی موسوڵمانی چیلێکردو چۆن بەجێی هێشتن، بیست ساڵە چۆن پەروەردەیان دەکات بە برسێتی و توندوتیژیی و ئیرهاب، لەولاشەوە لەژێر پەرچەمی تاڵیبانی توندڕەودا دەیان ڕێکخراوی توندئاژۆی پەڕگیرو ئوسوڵیی دروستکرد بۆ ئێستاو ئایندە، هەر خۆی دەیانخاتە زیندان و ئازادیان دەکات و لەو قوڕەش تاڵیبان و ئاکەپەو بەدرو حەماس و حەشدو داعش و قاعیدەیان لێ دروست دەکات بۆ فەرمانڕەواییکردن، مۆدێلە ئیسڵاخوازەکانیش بە تۆپزیی پاشەکشە پێدەکات و دووریان دەخاتەوەو دەیانخاتە بەردەم قەدەری تاریک، وەک ئەوەی کە بەسەر مورسی و غەنوشیی و فەتحوڵا گویلەندا هات. #ئەمریکا سەڵاحەددین بەهادین و مورسی و گویلەن و ڕاشید غەننوشیەکانی ناوێت و نایانکاتە برادەر ، بەڵکو زەواهیریەکان و زەرقاویی و موقتەداکان و ئاخوندزادەکان و سیسی و ئەردوغان و عەبدولغەنیەکان دەکاتە برادەری سەمیمیی.
هیوا فایەق ئەو ڤیدیۆیەی لەخوارەوە دامناوە و دڵنیام زۆربەی زۆرتان بینیوتانە، ئەوەندە شۆکهێنەرە مرۆڤ پێویستی بەوە هەیە چەند جارێک سەیری بکاتەوە تا بزانێت تا چەند ئەوەی دەیبێنێت دیمەنێکی ڕاستەقینەیە. ئەوەندەی لە ڤیدیۆکەدا دەردەکەوێت کۆمەڵێک هاوڵاتی ئەفغانی لە هەوڵی ئەوەدان هەرچۆنێک بووە شوێنی خۆیان لەسەر ئەو فڕۆکە ئەمرییکیەدا بکەنەوە کە کارمەندەکانی خۆی لەترسی توندوتیژی دەسەڵاتی تالیبان دەگوێزێتەوە. ئەوەی شوێنی باوەڕکردن نییە بە چاوی خۆت بینینت، ئەوەیە کە خەلکێکی زۆر دەیانەوێت هەرچۆنێکە لە دەرەوەی فرۆکەکە و لەکاتی ڕۆشتیندا ڕابکەن تا فریای ئەوە بکەون خۆیان بە بەشی دەرەوەی فرۆکەکدا هەڵبواسن و وەکو ئەو خەڵکەی لە ناو فڕۆکەکەدان ڕزگاریان بێت. ئەم هاوڵاتیانە دیارنین چ کارەن، بەڵام ئەمە وامانلێناکات دیمەنێکی لەم چەشنە ناخمان نەهەژێنێت و واقمان وڕنەمێنێت بەدیارییەوە. زۆربەی زۆرمان یان ئەگەر خۆشمان بەشداریمان لە ئاوارەبوون وهەڵهاتن لە ترسی کوشتن و بڕین نەکردبێت، ئەوە چەندها دیمەنی جۆرا و جۆرمان بینیوە لەکاتی ئاوەرەبووندا، وەک سەرما و گەرما و برسێتی و ڕۆشتنی دورو درێژ لەژێر بەفروباراندا یان گەرمای پرۆکێنەر، یاخود بەتانییەک بە پشتمانەوە ، منداڵی بچوک بەباوەشەوە و تا ڕادەی لێکدابڕان لە خێزانەکەت و ڕووداوی مردن. یاخود خۆ ڕزگارکردن لە ڕێی ئۆقیانوس و دەریاکانەوە کە پڕە لەمەترسی و سەرکێشی، بەڵام هیچ نەبێت ئومێدێک هەیە بۆ ڕزگاربوون، دەشێت هیچ ڕوونەدات و نەخنکێیت لە ئاوەکەدا، بگەیتە ئەو شوێنەی ویستووتە پێی بگەیت. بەڵام ئەو دیمەنەی لە فڕۆکەخانەی کابوڵ لە ڤیدیۆکەدا دەیبینین، من تاکو ئێستا لە هیچ ڕوداوێکی تری سەر ئەم زەمینە بەم شێوازە نەمبینیوە، دەکرێت ئەمە شوکێکی مێژووی گەورە بۆخۆی تۆمار بکات، چونکە مەگەر ئەم جۆرە دیمەنانە بە تەنها لە فیلمە ئاکشنە بێماناکانی مارڤێڵ و هاوشێوەکانیدا ببینین، یان مەگەر لە زنجیرەی فیلمە کارتۆنی وەک ( عەدنان و لینا) دا بێتە بەرچاومان. بەڵام لەو فیلماندا ئەوانەی کاری خۆ هەڵواسین بە تەیاردا بەئەنجام دەگەێنن سوپەر هیرۆن و خەڵکانی ئاسایی نین، چەندەها تەکنیک و فێڵی سینەمایی تێدا بەکار هاتووە تاوەکو قەناعەت بە بینەرەکانی بکات ئەوەی دەیبینێت ڕوداوێکی ڕاستەقینەیە، وەک ئەو ئاکشنانەی تۆم کروز لە فیلمی Mission impossible دەیکات، یان وەک ئەو دیمەنە دروستکراونەی لە زنجیرە فیلمەکانی جەیمس بۆندا هەیە، یاوەخود وەکو عەدنان کە پەنجەکانی قاچی بە قەراغی باڵی فرۆکەکاندا دەنوقێنێنێت تاوەکو نەکەوێتە خوارەوە. ئاخر هەموو ئەوانەی لە ئەفغانستان خۆیان بەباڵی یان پارچەیەکی تەیارەکەدا بۆ ڕزگاربوون هەڵدەواسن، هیچ هیوایەک و مەنتیقێک بۆ ئەوە نادۆزیتەوە لە کاتی فڕینی تەیارەکەدا خۆی بگرێت و نەکەوێتە خوارەوە، وەک ئەوەی کە بینیمان دووکەسیان دەکەون و دیاریش نییە چەند کەسیتری بەسەرەوەیە و چارەنووسیان چی لێدێت، خۆ ئەمە دەریا و ئۆقیانووس نیە خۆتی لێبدەیت بەخۆت بڵێیت هەرچۆنێک بێت ڕەنگە هیوایەک بۆ ڕزگار بوون هەبێت، ئاوارەبوون نییە بەو شاخ و کێوانەوە ئەگەر چەند ڕۆژێکیش بەپێ بڕۆیت هیوای ئەوەت نەبێ قومێک ئاوت چنگ نەکەوێ. ئەوەی ئەو دیمەنەی ئەفغانستان پێمان دەڵێت، تەنها کردن و کوشتنی ڕەمزی هاوڵاتیانی ئەفغانستانە کە وەک ووڵاتی خۆمان بەشی هەرە زۆری لە هیچ زەمەن و دەسەڵاتێکدا خێریان لەخۆیان نەبینیوە، لە هەموو گۆڕانکارییەکاندا ئەوان هەر زەرەرمەند بوون، بگرە کراونەتە قوربانی تا سیاسیەکان لە بۆنە تراژیدییەکان و هەروەها بۆ بەردەوامی لە دزیکردنەکانەکانیاندا تەوزیفیان بکەنەوە، هیچ شتێکیان چنگ نەکەوت کە ژیان و گوزەرانیان بەقەدەر ئەوە بۆ باش بکات کە چاوەڕییان کردوە، بۆیە دەگاتە ئەوەی خۆی بەباڵی تەیارەیەکدا هەڵبزەنێ یان فۆرمەکانی تری ڕزگاربوون تاقیدەکاتەوە تا ڕزگاری بێت. جگە لەمانە دوێنێ لە ڕێگەی پەیامەکانی دەرهێنەری سینەمایی (سەحەرا کەریمی)، هەروەها ڕۆمانووسی ئەفغانی (خالیدی حوسەینی) تێدەگەین چ کارەساتێک و تراژیدیایەک لە ڕێی بزووتنەوەی تالیبانەوە لە ئەفغانستاندا ڕوویداوە و ڕوودەدات، هۆکارەکانیشی حکومەتە فاشیل و گەندەڵ و بێسەر و بەرەکەی ئەو وڵاتەیە و پاشان تەنهاکردن و بەشوودانی ئەفغانییەکانە، دەست لێبەردانانیانە لەلایەن ئەمریکایەوە، هەموو فەشەلی حکومڕانی ئەو وڵاتەش لە ئەستۆی ئەمریکایە کە ئەگەر لە ڕووی سەربازییەوە سەرکەوتوو بوبێت ئەوا لە ڕووی سیاسیەوە تەواو دۆڕاوە، باوەڕیش ناکەم هێنانەوەی هیچ تەبریرێک لەژێر ناوی هەر ستراتیژێکی سیاسەتی ئەمریکی پاساوێکی ئینسانیبێت تا ئەم بێ ئابڕوییەی ئەمریکا پینە بکات، (وەک ئەوەی بوترێت ئەمە سیاسەتەو ئیتر شتی ئاوها لە سیاسەتیشدا ڕوودەات و دەبێت ئاسایی بێت). هەمان سیناریۆ بۆ عێراقیش مومکینە ڕووبدات لە دوای كشانەوە و دۆڕاندنی ئەمریکا، بەڵام بە فۆڕم و دیمەنێکی جیاواز، ئەویش بەهۆی ئەم نوخبە سیاسییە فاشیلەی حوکمی عێراق و هەرێمی کوردستان دەکەن، بەلایەنی کەمەوە پێدەچێت دۆخی وڵاتەکە لەمەی ئێستا خراپتر بێت کە دەگوزەرێت.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
