د. چیا عەباس کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان لە ئەفغانستان دارمانی حکومەتی ئەفغانی بە دوادا هات و بێئەوەی شەری ئەوتۆ روبدات بزوتنەوەی تاڵیبان دەسەڵاتی گرتەوە دەست.  ئەم روداوە لە باشوری کوردستانیش گەلێک مشتومر و هەڵسەنگاندن و چاوەروانی وروژاندوە، تایبەت ئیدارەی بایدن بەنیازە لە کۆتایی ئەمساڵدا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق بکشێنێتەوە. وێرای ئەوەی زۆربەی هەڵسەنگاندن و چاوەروانیەکان لە خەمخۆریەوە هەڵقوڵان، بەڵام هەوێنی حزبی و فکری و ئاینی و مەزهەبی ئاراستەیانی کردون، پەیامی نەتەوەیی گشتگیر تێیاندا نارون و لاوازە. بەشێکی بەرچاوی کەسایەتی و هێزە ئیسلامیەکان، بێجگە ئەمینداری گشتی یەکگرتوی ئیسلامی کە چاوەروانی بژاردە کردوە، روداوەکە بە سەرکەوتنی هێزێکی ئیسلامی و شکستی داگیرکەران وەسف دەکەن، خۆشیان لە قەرەی ئەو راستیە نەداوە کە  تاڵیبان خاوەن مێژویەکی خوێناوی و نامرۆیی و تێرۆری کۆمەڵایەتیە، هاوکاتیش لە بۆچونەکانیاندا بە کشانەوەی ئەمریکا لە عێراق و هەریـمیش گەش بینین و خەونێکی شاردراوەیان دەبینرێت کە لە سایەی کشانەوەی ئەمریکا دەرفەتێک برەخسێت بەرەو دەسەڵات هەڵبکشێن، بەشێکیش لێیان بە حەزەرەوە ئاماژە بە ئاقڵبون و نەرمبونی تالیبان دەدەن لە سەرەتای دەسەڵاتداریەتی ئەمجارەیاندا. هێزە علمانیەکانی کوردستان چاوەروانن و هەڵوێستێکی ئاشکرایان رانەگەیاندوە، سیروان بارزانی پێش ئەوەی گۆرانکاریەکان بگەنە ئاستی ئێستایان خەم و دڵەرواکێی خۆی دەربارەی ئایندەی عێراق و هەرێم راگەیاند، ئەمیش بە هۆکاری بەئاگابونی لە وردەکاریەکان ئەو هەڵوێستەی بەیان کردوە. شوبهاندنی کوردستان بە ئەفغانستان لە بەشێکی ئەو هەڵسەنگاندنانەدا زەمینەخۆشکەری چاوەروانیەکانیشە کە چەند خاڵیک کرۆکیان دارشتوە، گەرچی ئەم خاڵانە روکەشانە چەند تەوەرێکی هاوبەشیان تێدا بەدی دەکرێت، بەڵام لە ناوەرۆک و ئەرزی واقیعدا زۆر جیاوازیان هەیە. یەکەم: حزوری ئەمریکا لە ئەفغانستان و عێراق بە هێزی سەربازی و شەر رویداوە، ئەفغانستان دوای کارە تێرۆریستەکانی ١١ سێپتمبەر بو، حوکمی تاڵیبان یان تێكشکاند و لە عێراقیش رژێمی سەدام یان روخاند. لە هەر دو وڵات حزوری ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی بە چەندین بریاری نێودەوڵەتی شەرعیەتی یاسایی وەرگرتوە، لە عێراق و ئەفغانستان هێزەکانی تێرۆریستی ئیسلامی، وەک قاعدە و تاڵیبان و داعش، ئامانجی سەرەکی بەکارهێنانی هێز بوە دژیان، لە عێراقیش لە ماوەی دو ساڵی رابوردو گەلێک تاقمی چەکداری شیعە و سەر بە حەشدی شەعبی دوای شکستی داعش لە گەڵ ئەمریکا روبەروی یەکتر بونەتەوە.  حزوری ئەمریکا لەو دو وڵاتە بە رەزامەندی و رێکەوتن بوە لە گەڵ حکومەتەکانیان. دوەم: لە عێراق دۆخێکی تایبەت تا ئەم چرکەیەش واقیعێکی حوکمرانی و سیاسی و سەربازی و ئەمنیە، ئەویش هەرێمی کوردستانە کە بەشێکە لە عێراقی فیدراڵ و پێگەی تایبەتی لای ئەمریکا و هاوپەیمانان هەیە و ئەوانیش راستەوخۆ مامەڵەیان لە گەڵ کردوە و دەشی کەن. جەنگی دژ بە داعش لە باشوری کوردستان ئەو راستیە دەسەلمێنێت، هاوکاتیش هەرێمی کوردستان بەردەوام گۆرەپانێکی ئارام بوە بۆ حزوری ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی. ئەمجۆرە دۆخە لە ئەفغانستان بونی نەبوە. ئەم راستیە دەیسەلمێنێت کە ئەم واقعە ناوەرۆکی بنەرەتی پرسی نەتەوەییە و هیچکات هزر و فکر و مەزهەب و ئاینێک تایبەت هاندەر و  زەمینەخۆشکەری دروستبونی نەبون، واقیعێک لە ئەفغانستان نە حزوری هەبوە و نە کاریگەریشی هەبوە.  لە ئەرزی واقیعدا ئەم نیمچە کیانە کوردستانیە هەر لە دوای راپەرین و کۆرەوەکەوە شایستەی گرنگیدان و هاریکاری ئەمریکا و ئەوروپای رۆژئاوا بوە تا دەسەڵاتێکی میانرەوی دیموکراسی پێگەیەکی بەهێزی لە عێراق و ناوچەکەدا هەبێت. باشوری کوردستان، تایبەت بەشی هەرێمەکەی، کە کیانێکی سەربەخۆ نیە، گۆرەپانێکی سیاسی و سەربازی و ئەمنی و ئابوری و کۆمەڵایەتی بێ وێنەیە، پانتایی بەیەک گەیشتن و تێکەڵاوبونی زۆربەی پارادۆکسەکانی ناوچەکەیە، وەک کورد و داگیرکەر و دوژمن و نەیار و دۆستەکانی، ئیسلامی سیاسی میانرەو و توندرەو و تا ئاستی تێرۆریزمی ئیسلامی، هێزی علمانی میانرەو وچەپ و پۆپۆلیست و توندرەو، هێزە کوردیەکانی دۆست و ناحەز بەیەکتر، بەرژەوەندیە زەبەلاحەکانی تورکیا و ئێران و عێراق و زلهێزەکانی دنیا و چەند بوارێکی سەربازی و ئەمنی پارادۆکس. حوکمرانی کورد سەرەرای شکستی گەورەی لە زۆر بواری حوکمرانیدا بەڵام تا ئەم چرکەیەش توانیویەتی ئەو هاوکێشە ئاڵۆزە پاردۆکسانە و بە هاریکاری ئەمریکا رابگرێت و نەتەقێتەوە، چونکە گرتبونەوەی ئەم دژانە بەیەک لە جوگرافیایەکی لاواز و گەمارۆدراو و راگرتنیشیان بەو شێوەیە زەمینەیەکی زۆر بەپیتە بۆ چەسپاندنی پێگەی ئەمریکا لە ناوچەکە و تەنانەت بەشداربونیشی لە ئیدارەکردنیدا.  هەرچەندە زۆر لە دانوستان و لێکتێگەیشتن و رێککەوتنەکانی نێوان ئەمریکا و حکومەتی ئەفغانساتن و تالیبان پێش کشانەوەی هێزەکان رون و ئاشکرا نین، بەڵام روداوەکانی دوای کشانەوە دەریدەخەن گڵۆپی سەوز بۆ تاڵیبان هەڵنەکراوە بە ئارەزوی خۆی بە نەریتە کۆنەکەی حوکمرانی بکات، چاوەروان دەکرێت ئەو جۆرە هاوکێشەیەی لە کوردستان چەسپێنراوە ببێتە بەشێکی گرنگی ستراتیژیەتی ئەمریکا لە قۆناغەکانی ئایندەی حوکمرانی تاڵیبان، بۆیە ئەمریکا بە چەند مەرجێک پێویستی بە تالێبان بۆ ئەو مەبەستە هەیە. بۆیە زۆر ئەستەمە ئەمریکا پاش کشانەوەی هێزەکانی هەرێمی کوردستان گورگ خواردو بکات، کارێک ئەمریکا زۆر زیانی لێدەکات و زۆر ئەستەمیشە، تەنانەت گەر تەنها بۆ بەرژەوەندیەکانی خۆشی بێت، کورد بخاتە بەردەم هەرەشەی هێزە ئیسلامیە توندرەوەکانی شیعە و سوننە، کارێکی لەجۆرە زەمینە خۆشکەری بەهێز دەبێت بۆ زیاتر لاوازکردنی ئیدارەی بایدن کە لە ئێستادا کەوتۆتە بەر چەقۆی تیژی نەیارەکانی.   ئەو تاقم و گروپانەی ئەم روداوە بۆ مەرامی سیاسی و ئاینی نادیاری خۆیان دەقۆزنەوە یا ئەو زەمینە و هاوکێشانەیان بەوردی و واقیعیانە نەخوێندۆتەوە یاخود خۆیان لێیان غافڵ دەکەن.. جاران ئێمەمانان کە لە ناو گۆڕاندا کارمان دەکرد کاک نەوشیروان فێری کردین حکومەتی هەرێم سەرەرای هەڵە و گەندەڵی و کارە نابەجێکانی وەک بیبیلەی چاومان بێپارێزن، چونکە ئەوە مەزنترین دەسکەوتی مێژویی نەتەوەی کوردە لە کوردستانی گەورە، بێگومان هەرواش دەکەین و رێگە نادرێت بکرێتە قوربانی هیچ حەز و خواستی ئیقلیمی و ئاینی و مەزهەبی.  وەک ئاشکرایە لە مێژە زۆربەی کورد لە باشور موسڵمانن و بە درێژایی مێژو بەوپەری وەفا و راستگۆیانە رەفتار و هەڵوێستی موسڵمانێکی رەسەنیان بەرامبە بە خوا و هاومرۆڤەکان کردوە.  دەستتێوەردانی چەند کاراکتەری ئاراستەیەکی ئیسلامی دەرەکی و نامۆ بە نەتەوەی کورد لە کۆتایی پەنجاکانی سەدەی رابوردوەوە لە ژیانی موسڵمانانی کورد لە باشور زەمینەخۆشکەری بەهیز بون بۆ سەرهەڵدانی توندرەوی و تێرۆری ئیسلامی و پەرتەوازەکردنی موسڵمانان لە کوردستان، لە گەڵ ئەوەشدا هیچکات نەبونەتە هۆکارێک کە موسڵمانی رەسەنی ئەم بەشەی کوردستان لە پرەنسیپە پیرۆزەکانی ئاینی ئیسلام لابدات، بێگومانیش هەروا دەمێنێتەوە. خەڵک هیواخوازە ئەو هێز و گروپانە زیاتر واقیعی بن بە پێچەوانەوە سەمایەک لە لێواری بورکانی نەتەوەیی و نیشتمانی باشوردا بەرپا دەکەن کە بە بەرژەوەندیان ناشکێتەوە.  

دانا حه‌مه‌عه‌زیز لەڕوی دەریاوە، ئەفغانستان یەکێکە لە شوێنە بەرزەکانی سەر زەوی. ڕوبەرەکەی (٦٥٢ هەزار) کیلۆمەتر دوجایە، واتە نزیکەی ئەوەندەو نیوی عێراقە، دانیشتوانەکەی (٤٠ ملیۆن)ە. نیوەی خاکەکەی شاخ و تاشە بەردە، زنجیرە شاخەکانی بە چەندین لوتکەی بەرزی سەرو حەوت هەزار مەتریی سەرنجڕاکێش بەرەو ئاسمان هەڵکشاون، (نەو شاخ) بڵندترین لوتکەیە کە بەرزیەکەی (٧٤٩٢ مەتر)ە. ئەفغانستان، هەرچەندە هەژارو بێ دەرامەتە، بەڵام جوگرافیایەکی سیاسی گرنگی هەیە، ئەکەوێتە نیوان پاکستان و ئێران و سێ کۆماری سۆڤێتی جاران (تاجیکستان و ئۆزبەکستان و تورکمانستان)، لە خۆرهەڵەتیشەوە بە درێژایی (٧٦ کیلۆمەتر) لەگەڵ چیندا هاوسنورە. ئەفغانستان پێکهاتەیەکی دیمۆگرافی ئاڵۆزی هەیە، لە ٤٢% پەشتون، لە ٢٧% تاجیك (فارس)، لە ٩% هەزارە (فارسی زمان)، لە ٩% ئۆزبەکی، لە ٤% ئەیماقی، لە ٣% تورکومان، لە ٢% بەلوج، لە ٤% پێکهاتەی تر. لە ٩٩.٨% خەڵکی ئەفغانستان موسڵمانن، کەمینەیەکی بچوکی هیندۆس و سیخ و بودی هێشتا لە ئەفغانستان ماون. فارسی و پەشتون (هەردوکیان سەر بە گروپی زمانی ئارین) زمانی فەرمی وڵاتن. هەموو دانیشتوانی ئەفغانستان فارسی ئەزانن. فارسی ئەفغانستان کە بە (داری) ناسراوە، چ لەڕووی وشەو چ لە ڕووی فۆنەتیك و دەربڕینەوە، لە فارسی ئێران نزیکترە لە زمانی کوردییەوە. هەزارە، مەزڵومترین پێکهاتەی ئەفغانستانە، مەزهەبیان شیعەیەو ڕوخساریان خڕەو لەشیوەی خەڵکی خۆرئاوای چینن. روخسارو مەزهەبیان بۆتە مایەی کەساسی بۆیان، هەمیشە وەك هاوڵاتی پلە دوو مامەڵەیان لەگەڵ ئەکرێ، بەردەوام سوکایەتیان پێئەکرێ و چەندینجار دوچاری لەناوبردن بونەتەوە. ئەفغانستان، بەدریژایی مێژووی نوێ، مەیدانی ململانێی نێوان بریتانیاو ئیمپراتۆریەتی ڕوس بووە، هەرچەندە وڵاتێکی ناجێگر بووە لەڕوی سیاسییەوە، بەڵام سەر بە هیچیان نەبووە. لە ناوەڕاستی سەدەی هەژدەوە ئەوکاتەی کەریم خانی زەند حوکمی ئێرانی گرتە دەست، ئەفغانستان بوو بە شانشین و تەنانەت بۆ ماوەیەك حوکمی پارێزگای خوراسانی ئێرانیشی ئەکرد. تا سەدەی هەژدە، ئەفغانستان ناوی خوراسان بوو. دوای کۆتایی سێەم شەڕی ئەفغان و بریتانیا، ساڵی ١٩١٩ ئەفغانستان بوو بە شاننشینێکی تاڕادەیەك جێگیر، ئەمانوڵا خان بۆ ماوەی دە ساڵ، نادر شا بۆ چوار ساڵ و حەمە زاهیر شا بۆ چل ساڵ پاشای ئەفغنستان بوون. ساڵی ١٩٧٣ حەمە داود خان کودەتای بەسەر حەمە زاهیر شای ئامۆزایدا کردو ئەفغانستانی کرد بە وڵاتێکی کۆماریی، داود خان کابرایەکی دکتاتۆر بوو بە پشتیوانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێت، بانگەشەی ئەوەی ئەکرد کە ئەفغانستان ئەکاتە وڵاتێکی مۆدێرن! نیسانی ١٩٧٨ نور موحەمەد تەرەقی سەرۆکی پارتی دیمۆکراتی گەل، بە پشتیوانی یەکێتی سۆڤێت، کودەتایەکی خوێناوی بەسەر داود خاندا کردو خۆیی و بنەماڵەکەی لەناو برد. دوای ئەوە یەکێتی سۆڤێت بۆ جێگیرکردنی ڕژێمکی کۆمۆنیستیی، گەورەترین هێزی سەربازیی لە ئەفغانستان جێگیر کردو وەك کۆماری شانزەیەمی یەکێتی سۆڤیت مامەڵەی لەگەڵ ئەم وڵاتە ئەکرد، لەبەرامبەردا ئەمریکا بەپارەو بەچەك پشتیوانی گروپەکانی موجاهیدینی ئەکرد. موحەمەد نەجیبوڵا دوا سەرکۆماری کۆمۆنیستی سەر بە مۆسکۆ بوو. ساڵی ١٩٨٩ دوای پاشەکشەی سوپای سۆڤێت لە ئەفغانستان، کۆمارە کۆمۆنیستییەکە سەرباری پشتیوانی ماددی و سەربازیی سۆڤێت و دواتر ڕوسیا، بەرەو ڕوخان ئەڕۆیشت. ساڵی ١٩٩٢ کە هیزی موجاهیدەکان بەسەرکردایەتی بورهانەدین ڕەبانی سەرۆکی حیزبی جەماعەتی ئیسلامیی و گوڵبەدین حیکمەتیار سەرۆکی حزبی ئیسلامی گەیشتنە کابۆل، نەجیبوڵا دەستی لەکارکێشایەوە، ویستی بەرەو هیندستان بفڕێ بەڵام بۆی نەکرا، بۆیە هەر لە بارەگای نەتەوە یەکگرتوەکان لە کابۆل مایەوە تا سالی ١٩٩٦، کە ساڵی ١٩٩٦ تالیبان هاتنە سەر حوکم، یەکەم کەس نەجیبوڵا یان کوشت. زۆرینەی دانیشتوانی ئەفغانستان لەخوار هێڵی هەژارییەوەن. ئەم وڵاتە جگە لە کشتوکاڵێکی سەرەتایی و خراپ، خاوەنی سەرچاوەیەکی ئابوری نیە، سامانە سروشتییەکانیشی بەردەست نین یان دەرهێنانیان گرانە. بەدرێژایی سەد ساڵی ڕابردوو هەر لەسەر پشتیوانی دارایی وڵاتان ژیاوە. ئێستا، سەرچاوەی دارایی ئەفغانستان، کۆمەکی ئەمریکاو ئەوروپایە. بەپێی ڕێکكەوتنی ئەمریکاو تاڵیبان، ئەگەر تاڵیبان لاساریی و ناجسنی نەکات، ئەو کۆمەکانە ئەشێ بەردەوام بن!

چالاك ئاغجەلەری  کەوتنی ئەفغانستان لە چاوتروکانێکی سیاسیدا ، کۆی ئەگەر و پێشهاتەکانی ناوچەکەی توشی شلەزانێکی چاوەڕان نەکراوکردەوە بەتایبەت ئەو چاوەڕوانیەی  سەردارە سیاسیەکانی  ناوچەکە بۆ ئەمریکا هەیانبوو ، چاوەڕوانیەک لەو بەخشینە سیاسیەی ئەمریکا بۆ چەند دەیەیەکە سفرەی سیاسی و ئابوری زێڕێنیانی بۆ فەراهەم کردوە، دیارە بۆخۆی ئەم مەست بوونە پڕ لە سەفایە تەواو لە درەوەی دوکانە سیاسیەکانیانی جیا کردۆتەوە لە فەزای بنچینەیی خەڵکانی سیڤیل ، ئەو سیڤیلەی خەونەکانی خۆیان لە بەدیهێنانی سیڤیلازیشنێکی تەندروست شایستە بە ژیانی ئەمڕۆ  بەردەوام دنێژنە نێو ئەو سندوقانەی ( سندوقی دەنگدان) کە وەک گۆڕستانی خەونەکانیان حساباتی سیاسی لەسەر تەبەنی ئەکەن. ئەمڕۆش هەمووچاوەکان لەسەر عێراقن ، ئاخۆ لە ئەگەری ئەو جوڵە سیاسیەی ئەمریکا کە جارێکی تر ئەفغانیەکانی دیایەوە دەست قەدرێکی نادیار ، ئەبێت بۆ عێراق چی لەگەڵ خۆی ڕابماڵێت ، هاوکات ئەستێرەی کێ و کام لە گروپ، لە ئاسمانی پڕ کێشمەکێشی  ووڵاتی نێوان دوو رووباردا بگەشێتەوە؟ زۆرێک لەو هۆکارانەی لە ئەفغانستان بوونیان هەبوو لە پەیوەند بە بەڕێوەبردنی ئیداری و تێوەگلانیان تا بینە قاقا لە گەندەڵی  بەزیاتر لە عێراقدا  هەیە . ئەم مۆتڤە خوێندنەوەکان بۆ پۆست ئەمریکا لە عێراقدا دەداتە دەست هەمان قەدەر  کەئەفغانیەکان بۆ چەند رۆژێکە  لە ژێر باڵیدا هەناسە ئەدەن. بەرگە گرتن بۆ ئەم ئەگەرە ( بەجێهێشتنی ئەمریکا)، پشت بە چەند هۆکارێک دەبەستێت لە عێراقدا، یەکەم دەوڵەتداری تەندروست ئەمەش لەو ئاگاییەوە سەرچاوە دەگرێت کە هێزە سیاسیەکان قودرەتی ئەو تێگەیشتنەیان هەبووبێت لە پەیوەند بە خوێندنەوەی بەرامبەر لە چواچێوەی ژیانێکی مەدەنی دوور لەهەر ئیحتواکردن و فەرزکردنی رەئی ئەم گروپ بەسەر ئەوەی تردا لە چوارچێوە نەخشە کێشراوەکەی عێراقدا ( نەتەوە و ئاین و مەزهەب) ، دیارە لای هەموو تاکێکی عێراقی ڕوونە لە دوای کەوتنی دەسەڵاتی سەدام حسێنەوە، کێشە قەومی ومەزهەبیەکان بوونە پێخوڕی ئەحزابی سیاسی بەگشتی، هەر بۆیە هەرچی مەدرەسەی سیاسی قەومی ، ئاینی، مەزهەبی گائیفی هەیە  وەڵامدەرەوی ئەو فەراغە سیاسیە/عەسکەریە نابن کە ئەمریکا لە دوای خۆی لەگەڵ جێ پێیەکانیدا  دەمێنێتەوە. ئاکام لە ئەگەری ئەو روودانە سیاسیە هەرچی ووڵاتانی ئێران و تورکیایە باشترین سوودمەند دەبن لەم شلەژانە ، بە تایبەت تورکیا زۆر وێڵی دەرچەیەکی ئابورییە بۆ پڕکردنەوەی ئەو تسونامیە سروشتیەی  ئەمساڵ بەرۆکی گرت ، دیارە ئێرانیش جارێکی تر دەرگای فەرزی قەراراتی سیاسی لە عێراقدا دێتە سەرپشت . ئەوەی بتوانێت رێگەش بە بازاڕە سیاسیە بگرێت گەڕانەوەی ئەو سەتاها ملیار دۆلارەیە کە سیاسیەکان  لە بانکە نێودەوڵەتیەکان دایانناوە، هاوکات گەڕانەوە بۆ چەمکی ئاشتی و یەکتر قبوڵکردن لە چواچێوەی ووڵاتدا، کە ئەم ئەگەرەش  زۆر لاوازە بە هۆکاری بیرتەسکی و کورتبینی ژیانی سیاسی  دەسەڵاتدارانی عێراق بە عەرەب و کورد و ئەوانی تریشەوە. هەرچی پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانی عێراقەوە  هەیە ، هەژموونی شلەژانەکە قورس تر دەکەوێتەوە، ئەگەر چی پێشتر بیریان لە هەنگاوە کتوپڕەکانی سیاسەتی جۆ بایدن نەکردبێتەوە ، لە مڕۆ بەدوا بێشک بن لە هەر ئەگەرێکی چاوەڕوان نەکراو، پێویستە لەسەر دەسەڵاتی کوردی وورد دیراسەی ئاڵنگاریە  کتوپڕەکان بکەن، بە نەتیجە نەدەستوری عێراق و نەچانسی سیاسی بەدەردیان دەخوات، هەرچی دەستورە هێز توانستی کۆی گۆڕانکاریەکانە بەدەستورەوە، هەروەها چانسی سیاسی بۆ  هێزە سیاسیە کوردیەکان تاقی کراوەتەوە و جارێکی تر خەڵکی کوردستان بەو فۆرمەی کە ڤێرژنی کوردایەتی و چەسانەوەی نەتەوە وەک مۆتڤی بەردەوام بوونی لە  چلەکانی  سەدەی رابوردوەوە کەوتە سەرپێ و ئیدامەی بە ژیانی سیاسی خۆی دا تاوەکو ئەمڕۆ ،  بەڵام ژیانی سی ساڵی ژێر دەسەڵاتی ئەم نوخبە حوکمڕانە ئەنجامێکی ترمان پێدەدات تاوەکو ئەندازەی یاخبوون لە نیشتمان و کاڵبوونە و باوەڕبوون بەپرسی کورد، هەروەها ئاراستە سیاسیە دەرەکی و ناخۆییەکان دژەبەرەی هەرێمی کوردستانە ،  لە مڕۆ بەدواوە ئەرکی دەسەڵاتە عەقڵانی مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتی ناوەند بکەن و ببنە بەشدارێکی سەر ڕاست لە عێراقدا. بۆ دەوڵەتانی دراوسێش دەکرێت  پەیوەندیەکانیان لە چوارچێوەی دەستوری عیراقیدا بێت ، کۆی پەیوەندیە حزبیە ژێر بە ژێرەکان خزمەت بە سەقامگیری سیاسی ناکات، ئەنجامەکەی پێش ماڵوێرانی خەڵکەکە سەری خۆیان دەخوات!

زمناکۆ ئیسماعیل    نۆزدەی ئۆگەستی هەموو ساڵێک، ساڵڕۆژی پەخشاندنی فۆتۆگرافییە لەجیهان، ئەم ڕۆژە لەڕووی واتاییەوە، مێژوویەک و دەستپێکێکی دیاریکراوی هەیە، بەڵام لەڕووی ووێژەگەرییەوە، شۆڕشێکی زانستییە لەژیانی مرۆڤایەتی، شۆڕشێکی ئەوەندە گەورەیە کە توانی ژیانی مرۆڤ، لەقۆناغێکی وەستاو بچەرخێنێت بەرەو قۆناغێکی دیکەی جوڵاو، مرۆڤایەتی لەقۆناغی نەبوونی ووێنە، ببات بەرەو قۆناغی هەبوونی ووێنە، کە ئەمەش لەڕوانگەی منەوە بەرلەوەی داهێنان بێت، شۆڕشە، شۆڕشی جوڵە پێکردنی مرۆڤە لەنەبوونی خود ناسییەوە، بۆ بەدەستهێنانی خود ناسی، شۆڕشی بەدەستهێنانی فۆتۆو ڤیدیۆو سینەماو تەلەفزیۆن و پێشخستنی تەکنەلۆژیاو ناسینی جیهان و دونیایی ئەمڕۆی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانە، لەوڕوانگەیەوە، بۆ ئەوەی نەوەکانی دوای فۆتۆ بناسین، دەبێت خودی فۆتۆ بناسین و بزانین چییە؟. فۆتۆ منداڵە نازدارەکەی کامێراو مرۆڤە.    بەرلەوەی باسی فۆتۆ بکەین، دەبێت بزانین کامێرا چییە؟، چونکە فۆتۆ منداڵی کامێرایە، بەبێ کامێراو مرۆڤ, فۆتۆ نایەتە بەرهەم، دەبێت بزانین، دەرئەنجامی یەکگرتن و جوتبونی بیرکردنەوەکانی مرۆڤ لەگەڵ کامێرا، فۆتۆ هاتۆتە بوون، ئەمە هاوکێشەیەکی قوڵی ژیری و بیریارییە (عقل و فکر)، دەبێت لەنێوان مرۆڤ و کامێرادا هاوسەنگی ئەو هاوکێشەیە بدۆزینەوە، دەبێت دەرئەنجام بزانین، فۆتۆ دەرخستەی ئەو دوو هێزەیە، بەڵام بەر لەفۆتۆ دەبێت بزانین مێژووی کامێراو فۆتۆ چییە و چۆن دروستبووە؟.    لەڕووی واتاییەوە زۆر کەس وادەزانن، ووشەی کامێرا(camera), ووشەیەکی ئەوروپی یاخود ئینگلیزییە، بەڵام بەپێچەوانەوە، ووشەیەکی گۆڕاوی عەرەبی عێراقییە بۆ فەرەنسی، کە لە ووشەی قومرە (qumrah)، وەرگیراوە، ئەو ووشەیە لەنێو عەرەبدا بەواتای ماڵی تاریک یاخود ژووری تاریک هاتووە، بۆ یەکهەم جار (أبو علي الحسن بن الحسن بن الهيثم البصری)، زانای فیزیاو بیرکارو فەلەکناس و تەندروستکاری سەردەمی عەباسی و لەدایکبووی شاری بەصرە، کە بە (ابن الهيثم)، ناسراوە، توانی ژووری کامێرا دەستنیشان بکات، ئەوەش لەکاتێکدا بوو، ئەو لەبواری زانستی تەندروستیدا، پێویستی بەوەبوو بزانێت، مرۆڤ چۆن دەتوانێت ببینێت، کونیلەکانی بینینی مرۆڤ، لەنێو ماڵێکی دروستکراوی بچوککراوەی شێوە سندوقدا شی دەکردەوە، لەو ڕوانگەیەوە توانی، ماڵی تاریک قومرە (qumrah)، دروست بکات، کە پاش ٨٥٠ ساڵ لەو دۆزینەوەی ابن هیثم، لەئیمبراتۆریەتی فەرەنساو لەمێژووی ١٩ ئۆگەستی ١٨٣٩، ناوبرا بە کامێرا(camera), لەوێوە شۆڕشە مەزنەکە دەستی پێکرد، شۆڕشی فۆتۆگرافی، لێرەوە دەبیت بزانین، کامێرا سندوقێکی تاریکە، بەڕێگایەکی زانستی فیزیا، دەتوانێت دەستنیشانی ئەو ئامانجە بکات کە دەکەوێتە ڕووی هاوێنەکەی، پاش بەئەنجام گەیاندنی کاری میکانیکی یاخود ئەلەکترۆنی لەهەردوو جۆرەکەی کامێرای فیلم و میمۆری، دەتوانین ووێنەی ئەو ئامانجەمان دەست بکەوێت، کە بەراوبەر هاوێنکۆی کامێرا وەستاوە. مێژووی دروستبوونی فۆتۆ.    زانای ئەڵمانی لەبواری فیزیاو کیمیا (يوهان هاينريش شولز)، لەساڵی ١٧١٧، هەوڵیدا بگات بەئەنجامێک بۆ دەرچاندنی فۆتۆ، بەڵام هەوڵدانەکەی شکستی هاورد، لەساڵی ١٧٤٤ بەو ئاواتەوە سەری نایەوە، لەپاش ئەو، زانای بەریتانی (توماس ويدگود)، لەساڵی ١٨٠٠، هەوڵیدا بگات بەدەرچاندنی فۆتۆ، بەڵام پاش پێنچ ساڵ، ئەویش لەساڵی ١٨٠٥، بەبێ ئەنجام سەری نایەوەو نەگەیشت بەو ئاواتەی، پاشتر  زانای فەرەنسی (جوزيف نيبس)، کە بە (نیسفۆر نیبس)، ناسرابوو، لەساڵی ١٨٢٦، توانی یەکهەم ووێنەی تۆمار کراو، لەپەنجەرەی ژوورەکەیەوە بچرکێنێت، ئەم کردەیە ماوەی هەشت دەمژمێری خایاند، پاشتر بەهاوکاری هونەرمەندی فەرەنسی و زانای بواری (لويس جاك ماندي داگێر)، کە بە (لویس داگێر) ناسراوە، توانی کاری شۆردنەوەی ووێنەو تۆمارکردنی لەسەر لاپەڕە بۆ بکات، بەوەش یەکهەم فۆتۆ لەمێژووی مرۆڤایەتی هاتەبوون، لێرەوە ڕەوڕەوەی مێژووی مرۆڤایەتی، بەرەو قۆناغێکی دیکە وەچەرخا، وەک دەبینین، هەتا ئەمڕۆش کاریگەری ووێنە لەسەر ژیانی تاک بەتاکی مرۆڤایەتی بەردەوامی هەیە.    ووێنە یاخود فۆتۆ کە ئەمڕۆ دەکرێت بە دوو بەشەوە، ووێنەی وەستاو (فۆتۆ)، ووێنەی جوڵاو (ڤیدیۆ)، بەرهەمی بیرکردنەوەی هەریەکە لەو زانایانەیە کەناومان هێنان، بەڵام بەهۆی سەرکەوتنەکانی (جوزيف نيبس)، و (لویس داگێر)، ئەم هەوڵدانە بۆ مێژوو، بەناوی ئەوانەوە تۆمار کراوە، لە ساڵی ١٨٣٥ زانای بەریتانی (وویلیام هێنری فۆکس تالبوت)، هەوڵی زۆریدا بۆ ئەوەی فۆتۆگرافی پێشبخات، ئیمبراتۆریەتی ئەوکاتی فەرەنسا، ئەمەیان بەمەترسی زانی لەسەر داهێنانی زانایان (جوزيف نيبس) و هاوکارەکەی (لویس داگێر)، هەرچەندە (جوزيف نيبس)، پاش حەوت ساڵ لەداهێنانی فۆتۆو لەساڵی ١٨٣٣، لەتەمەنی ٦٣ ساڵی، ژیانئاوایکرد، بەڵام لویس داگێر بەردەوام بوو لەسەر لێتێژینەوەکانی، بۆیە لەساڵی ١٨٣٧، ووێنەیەکی دیکەی چرکاند، ئەمەش بوو بەهۆکاری ئەوەی گڕوتین بدات بە بەرپرسانی ووڵاتەکەی و زیاتر پێداگری بکەن لەسەر ئەم داهێنانە، هەر بۆیە (لویس داگێر) توانی، (داگێروتایپ)، دروست بکات، بۆ ئەوەش بەڕێککەوتن لەتەک حکومەتی ئەوکاتی فەرەنسا، لە ڕۆژی ١٩ ئۆگەستی ١٨٣٩، بەئامادەبوونی لیوس داگێر و بەرپرسانی ووڵاتەکەی، لەئاهەنگێکی مەزندا توانرا، (داگێروتایپ) و شێوازی کارکردنی بۆ ئامادەبووان راڤە بکرێت.    لەوڕوانگەیەوە (داگێروتایپ) سەرکەوتوو بوو، پاش ١٧١ ساڵ بەسەر ئەو رۆژە، لە ١٩ ئۆگەستی ٢٠١٠، یەکهەم ئاهەنگی رۆژی فۆتۆگرافی لەجیهان سازکرا، ئەو رۆژە وەک دەستپێکی رۆژی فۆتۆگرافی لەجیهان ناسێندرا، دەبێت ئەوەش لەیاد نەکەین، ووشەی فۆتۆگرافی (photography)، کە بەکوردی ووێنە یاخود دیمەنی پێ دەگۆترێت، لە ساڵی ١٨٣٩، لەلایەن زانای بەریتانی (جون فریدریک ولیام هێرشڵ)، کە بە (جۆن هێرشڵ) ناسراوە، خرایە نێو فەرهەنگی جیهان، ووشەی فۆتۆگرافی (photography)، کە لەهەردوو ووشەی  (photo) لەگەڵ (graphy)، پێکهاتووە، ووشەی  (photo) بەواتای ڕووناکی دێت، ووشەی (graphy)، بەواتای کێشان یاخود نەخشاندن دێت، ئەوەش وادەکات کە ووشەی فۆتۆگرافی (photography)، بەواتای کێشان بەڕووناکی بچوێنین.    بەلاتانەوە سەیر نەبێت، تەمەنی کامێرا(camera), دەگەڕێتەوە بۆ نزیک بە هەزار و ٤٠ ساڵ، بەڵام تەمەنی یەکهەم ووێنەی چرکاو ١٩٥ ساڵە، تەمەنی پەخشاندن و سەپاندنی کامێراو فۆتۆ لە پڕۆژەکەی (داگێروتایپ) ی هونەرکاری فەرەنسی (لویس داگێر)، ١٨٢ ساڵە، لویس داگێر لە ساڵی ١٨٥١ و لەتەمەنی ٦٣ ساڵی ژیانئاوایکرد، بەڵام داهێنانە مەزنەکەیان بەردەوامە، ئەو داهێنانەی کە من وەک شۆڕشێکی نوێی مرۆڤایەتی تەماشای دەکەم، رەنگە کەسانێک بڵێن بۆ شۆڕش؟!، چونکە ئەگەر سەرکەوتنەکانی (جوزيف نيبس)، و (لویس داگێر)، نەبوونایە بە داهێنانی کامێراو فۆتۆ، مرۆڤایەتی بێ ووێنە دەبوو، ئەگەر مرۆڤایەتی بێ ووێنە بوایە، ناسنامە و پاسپۆرت بەبێ ووێنە دەبوو، مۆڵەتی شۆفێری و زۆر هەڵگری ووێنە بێ ووێنە دەبوو، بیهێننە پێش چاوی خۆتان، ئەگەر ووێنە نەدۆزرایەتەوە ئەوا لەساڵی ١٨٨٢، زانای فەرەنسی (ئیتیان جول ماری) هەوڵی دۆزینەوەی کامێرای ڤیدیۆی نەئەدا و لەساڵی ١٨٩١یش (تۆماس ئەدیسۆن)، نەیدەتوانی کامێرایی جوڵەی ووێنەی کارەبایی بدۆزێتەوە، خۆ ئەگەر کامێرای ڤیدیۆش نەبوایە نە تەلەفزیۆن دەبوو، نە سینەماش دەهێنرایە بوون، خۆ ئەگەر دیمەنی وەستاو فۆتۆگرافی نەبوایەو دیمەنی جوڵاوو ڤیدیۆ نەبوایە، دونیایی بینینی مرۆڤایەتی، خاڵی بوو لە بینینی راستەقینە، بینینی مرۆڤ بۆ پێناسەکردن و پێناساندنی هەموو بەرکەوتنەکانی ژیان، بەتەنها لەخەیاڵکردن و پێناسەیەکی کورت نەبێت، درێژەی نەدەکێشا، ئەگەر ووێنە مرۆڤی نەبزواندایە ئەوا مرۆڤی لەنێوان کورت بینیدا دەهێشتەوەو ئەم درێژ بینی و قوڵبینیەی ئەمڕۆی بەمرۆڤایەتی نەدەبەخشی، لەوڕوانگەیەوە فۆتۆگرافی، بەرلەوەی داهێنان بێت شۆڕشە، شۆڕشی سەرکەوتنی زانستی فیزیا و بیرکارییە، شۆڕشی پەڕاندنەوەی مرۆڤە لەقۆناغی نەبوونی ووێنەی راستەقینە، بۆ قۆناغی بەرکەوتنی ووێنەی راستەقینە.  

نەبەز جەلال   گەڕانەوەی ھێزی تاڵیبان بۆ سەردەسەڵات، دوو جۆر ترسی بۆ دۆخی ناوخەڵک و، دەسەڵاتی کوردی درووستکردوە! خەڵک دەترسێ. لەم لێشاوی جێ گۆڕکێی و دەستکاریکردنە ناوچەییەدا کورد بگەڕێتەوە خاڵی سفر و بێ یٔومێد بکرێت لەو تێکۆشان و ماندووبونەی ساڵانێکە تێیدا بۆتە سوتەمەنی. دەسەڵاتیش ترس و گومانی ژێرپێبوونی خۆی وەک دەسەڵاتەکەی یٔەفغانستان دێتە پێش چاوو،ناڕاستەوخۆ دەڵێن چارەنوسمان بە دەردی یٔەو ڕاکردوانەی یٔەوێ نەگات و ڕیسوا نەبین! بەگشتی خەڵک یٔێستا بێزارەو بە چاوەڕوانی تۆڵەوە باس و خواستەکانی خۆی وەک تانەیەکی توڕە دەردەبڕێ. ھێزە سیاسیەکانی دەسەڵاتیش بە پیشاندانی جۆرو شێوازەکانی خراپی لە ترس و تۆقاندنەکانی تاڵیبان خەڵک ھێور و سارد دەکەنەوە!. یٔەوەی لە ئێستادا بۆتە پێویستیەکی خێراو حەتمی، ژیری  بەڕێوەبردنە لەو دەرس و پەندە نوێیانەی دەبنە نزیکبونەوە بۆ دەرگای چارەسەرکردنی کێشەکانی خەڵک و، پێکەوەکاردنێکی یٔاشتیانەو ھێمنانە بھێننە یٔاراوەو پەنجە بخەنە سەر یٔازارەکان و بگەڕێنەوە بۆ باوەش و خزمەتی خەڵک و دەست لە لووت بەرزی و خراپەکاری ھەڵبگرن. تا دواجار ھەموان پێکەوە وەک نەتەوەیەکی یەکپارچە ببینە ھێزێک وەک خانی خانان و، خۆشمان بەدوور بگرین و بپارێزین لەوەی بکرێینەوە بە قوربانی و، تۆزی بانان!

ئاراس فەتاح ( هەموو چوارشەمەیەك تایبەت بە درەو دەینوسێت) حیزب له‌ هه‌رێمی كوردستاندا دەرکەوتێکی نوێیە. ئه‌م دەزگا بیرۆکراسییە مۆدێرنە بەرهەمی گروپە شارییەکانی کۆمەڵگای کوردییە کە لەسەرەتاکانی سەدەی بیستەمەوە دەبن بە بزوێنەری وشیاریی تاکی کورد و بەرگرییکەر لە مافە نیشتیمانییەکانی. ئه‌م گروپانە هەم دونیابینیی و گوتارێكی نوێ، هەم وێنا و شوناسێکی تازەیان بۆ تاک و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ به‌رهه‌مهێنا كه‌ پێشتر له‌ كۆمه‌ڵگای كوردییدا بوونی نه‌بوو. پشتئەستوور بە پرۆگرامە چواردەخاڵییەکەی سەرۆکی ئەوسای ئەمریکا، ویڵسن کە خاڵی دوازدەهەمینی بریتیی بوو لە سەربەخۆیی بۆ نەتەوەکانی ژێڕدەستی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیی کە دواتر لە پەیمانی سیڤەردا بەرجەستەبوو، گوتارێکی سیاسییش لای خوێندەوارانی کوردیش گرۆبوو. ئەو گوتارە سیاسییەی کە ئەم گروپە خوێندەوارەی کورد بەرهەمیهێنا، بریتییه‌ له‌وه‌ی كه‌ كوردیش گه‌لێكه‌ وه‌كو هه‌موو گه‌له‌كانی تری دونیا، خاوه‌ن خاك و مێژوو و زمان و كولتووری تایبه‌ت به‌ خۆیه‌تی و شایانی ئه‌وه‌یه‌ نوێنه‌ری ڕاسته‌قینه‌ی خۆی هه‌بێت. به‌م چه‌شنه‌ یه‌كه‌م خه‌سڵه‌تی حیزبی كوردیی بریتییه‌ له‌ شارییبوون و بەرهەمهێنانی گوتاری سیاسیی لەلایەن گروپە خوێندەوارەکانییەوە. واته‌ شار ئه‌و شوێنکاتەیە كه‌ تیایدا کۆمەڵەی ڕۆشنبیریی و کولتووری و حیزب و گوتاری سیاسیی له‌دایكده‌بێت و گەشەدەکات. شار دەبێت بەو نێوەندەی کە لەلایەن گروپە خوێندەوارەکانییەوە وێنایەکی نوێ بۆ چەمکی کوردبوون و ماف و ئازادیی بەرهەمدەهێنێت کە پێشتر لە کۆمەڵگای کوردییدا بوونی نەبوو. خەسڵەتی دووەمی حیزبی کوردیی بریتییە لە ململانێی نێوان دوو گروپی ستراتیژیی کە بە کردە ستراتیژییەکانیان کۆی پرۆسەی سیاسیی و کۆمەڵایەتییان لە هەرێمی کوردستاندا ئاراستەکردووە. ئەو دوو گروپەش بریتیین لە: گروپە ستراتیژییەکانی شار و گروپە ستراتیژییەکانی گوند. هەریەکێک لەم دوو گروپە کاریزمای خۆی بەرهەمهێناوە. کاریزمای سیاسییش لە کۆمەڵگای کوردستان بەشێوەیەکی گشتی لەسەر دوو بنەمای کۆمەڵایەتیی دروستدەبێت. کاریزما یان ئەوەتا سەرمایەیەکی ڕەمزیی کۆمەڵایەتیی، ئایینی هەیە، لە شێوەی شێخ و مەلا و سید و ئاغا و بەگ و هتد، وەک لای شێخ مەحمودی حەفید و مەلا مستەفای بارزانی و پاشان کوڕەکانی دەبینرێت. یان سەرمایەیەکی مەعریفیی و پیشەییان هەیە لە نموونەی نووسەر و ڕۆشنبیر و هونەرمەند، پارێزەر و مامۆستا و ئەفسەر و هتد. وەک لە گروپە ستراتیژییەکانی شاردا دەبینرێت. لە دڵداری شاعیر و ڕەفیق حیلمییەوە تا دەگات بە جەلال تاڵەبانیی و نەوشیروان مستەفا و بەرجەستەی ڕۆڵی ستراتیژیی ئەم گروپە شارییە دەکەن. گەرچی بنەما و پێگەی کۆمەڵایەتیی ئەم دوو گروپە سەرەکییەی ناو کۆمەڵگای کوردستان جیاوازن، بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموو حیزبەکانی کوردستان کە خەسڵەتی سێیەمی حیزبە کوردییەکان پێکدەهێنن، بریتییە لە شوناسی بەجەماوەرییبوون. هەموو حیزب و رێکخراوەکانی کوردستانی عێراق خۆیان وەک حیزبی جەماوەریی نماییشدەکەن و خۆیان بە نوێنەری هەموو چینەکانی گەل و نەتەوە، بە کرێکار و جوتیار و هەموو توێژە کۆمەڵایەتییەکانی تری ناو کۆمەڵگا، دەزانن. خەسڵەتی چوارەم، پرۆسەی یه‌كگرتن و لێكجایبوونه‌وه‌یە. حیزبه‌ كوردییه‌كان له‌ ململانێی به‌رده‌وامدان بۆ قه‌به‌كردنی جه‌سته‌ی سیاسیی و سەربازیی خۆیان. بەشێوەیەکی گشتیی ململانێی سەرەکیی لە کۆمەڵگای کوردستاندا لە دووئاستدا بەرجەستدەبێت. یەکەمیان ململانێی نێوان کەسایەتییە ناکۆکەکانی ناو حیزب خۆیەتی کە زۆرینەی کاتەکان بە دابەشبوون و جیابوونەوە کۆتاییهاتووە. دووهەمیان ململانێی نێوان حیزبەکانە لەگەڵ یەکتر کە یەکێک لە دەرکەوتەکانی توندوتیژیی و پێکدادانی چەکدارییە. بەم چەشنە فۆرمی ململانێکان تەنها سیاسیی و مەدەنیی نەبوون، بەڵکو لە قۆناغێکدا پەلدەهاوێژێت بۆ ململانێی چەکداریی نێوان حیزبەکان و تادەگات بە تەسفیاتی جەستەیی لەناو خودی حیزبەکان وەک لەدوای شەستەکان و دروستبوونی هەردوو گروپی باڵی جەلالی و مەلایی دەیبینین. هەم ململانێی گروپەکانی ناو یەک حیزب و هەم ململانێی نێوان حیزبەکانیش لەگەڵ یەکتر، جگە لەوەی لەسەر دەسەڵات و سەرمایەی رەمزیی و سەرمایەی ئابووریی بوو، رەهەندێکی شەخسیشی هەبوو کە سایکۆلۆژیای سەرۆکەکان و ڕق و دڕدۆنگیی پاڵنەرەکەی بوو. ئەمەش واده‌كات كه‌ هه‌ر یه‌ك لەو گروپە ستراتیژییانە هه‌وڵی ئه‌وه‌بدات کەسان و گروپ و حیزب و رێکخراوە بچووکەکانی تر له‌ناو جه‌سته‌ی سیاسیی خۆیدا ئامێزانبکات،‌ بۆئه‌وه‌ی له‌ناو كۆمه‌ڵگای كوردییدا له‌ڕووی قه‌باره‌ و جه‌ماوه‌ر و چەکدارەوه‌ سەرۆکەکەی ببێت به‌ گەورەکاریزما و حیزبەکەشی ببێت بە حیزبی ژماره‌ یه‌ك. بۆیە یەکێک لە دیاردە دراماتیکییەکانی مێژووی ململانێی حیزبه‌ كوردییه‌كان، مێژووی یه‌كگرتن و جیابوونه‌وه‌ی به‌رده‌وامی گروپە ستراتیژییەکان و کەس و نوخبە سیاسییەکانی كۆمه‌ڵگای كوردییه‌ له‌گەڵ یه‌كتر و له‌ناو یه‌كتر. ئەم دیاردەی تێکەڵبوون و جیابوونەوەیە (ئینشیقاق) لە حیزبی هیواوە تاوەکو یەکێتی نیشتیمانی کوردستانی ئەمڕۆ  بە پاساو و هۆکاری جیاواز بەردەوامی هەیە و هێشتا کۆتایی نەهاتووە.  خەسڵەتی پێنجەمی حیزبی كوردیی بریتییه‌ له‌ لۆكاڵییبوونی هێزە کۆمەڵایەتییەکەی له‌ شارێك یان ناوچه‌یه‌كی دیاریكراودا. هیچ حیزبێكی كوردیی ئەمڕۆ هه‌مان پێگه‌ و ئاماده‌گیی و هێزی له‌ شار و شارۆچكه‌كانی ده‌رەوه‌ی زێدی خۆیدا نییه‌. چەندە حیزبه‌ كوردییه‌كان ناوكێكی ڕەقی کۆمەڵایەتییان هەیە، ئاوهاش ناوکێکی لۆكاڵییان هه‌یه‌. حیزبە کوردییەکانی ئێستای هەرێمی کوردستان چه‌نده‌ له‌ زێده‌ كۆمه‌ڵایه‌تیی و جوگرافییه‌‌ سیاسییەكه‌یان دوركه‌ونه‌وه‌، ئه‌وه‌نده‌ ژماره‌ی ده‌نگده‌ر و ئەندام و پێشمەرگەیان كه‌مده‌بێته‌وه‌. ئەم واقیعە کۆمەڵایەتیی و سیاسییەی لەمڕۆی نەخشەی حیزبایەتیی هەرێمی کوردستاندا بەرقەرارە، ئەو ڕاستییە دەردەخات کە بانگەشەی خۆبەنوێنەرزانینی ڕاستەقینەی هەموو نەتەوە و بەرجەستەکەری ڕوحی گەل، جگە لە گوتارێکی پۆپۆلیستیی بەتاڵ هیچ مانا و ڕەهەندێکی تری نییە. بەکورتیی فاکتە سیاسیی و کۆمەڵایەتییەکان شتێکی ترمان پێدەڵێن، بۆنموونە پارتی دیموکراتی کوردستان کە ئەم هەفتەیە ساڵیادی لەدایکبوونی حەفتاوپێنج ساڵەی تەمەنی سیاسیی خۆی کردەوە، لە هەڵبژاردنی 2018دا بۆ پەرلەمانی عێراق، لە پارێزگای سلێمانیی تەنها 48 هەزار دەنگی هێناوە و لەکاتێکدا لە دهۆک 354 هەزار دەنگی هێناوە کە دەکاتە حەوت ئەوەندەی دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانیی. بێگومان هەر ئەم ئەم خەسڵەتی لۆکاڵییبوونە بۆ یەکێتی و حیزبەکانی تریش ڕاستییەکی سۆسیۆ سیاسییە.  ماوێتی  

رۆزا دڵشاد مەریوانی دیاردەیەکی تر لە دیاردەکانی سەردەم کە چەند ساڵێکە بە شێوەیەکی زۆر تەشەنەی کردووە و بووە بە ستایلێکی نوێی ژیان ئەویش خۆنمایشکردنە لە ناوەندەکانی سۆشیال میدیا، وەکو فەیسبووک و ئینستا و سناپ و …هتد، ئەم حاڵەتە کە من بە نەخۆشی خۆنمایشکردن ناوی دەبەم، تەنیا ئەستێرەکان و هونەرمەندەکان ناگرێتەوە، بەڵکو کەسانی ئاسایی دەبینین وەکو کاراکتەرە بەناوبانگەکان لەم ناوەندانە خۆیان نمایشدەکەن، راستە بۆ هونەرمەند و گۆرانیبێژەکان رەنگە کارێکی ئاسایی بێت، بەڵام لەدوای قەیرانی کۆرۆناوە زۆرێک لەوانیش تەنیا بۆ ئەوەی لەبەرچاوی هەوادارانیاندا بن بچووکترین شتی تایبەتی ژیانیان نمایشدەکەن و ئەوەش زۆرجار بەشێوەیەکی خراپ بەسەریاندا دەشکێتەوە و تووشی دۆخێکی خراپیان دەکات و وادەکات لەبەرچاوی هەوادارانیان بکەون، چونکە کاتێک کاراکتەرێکی بەناوبانگیش بەردەوام لەسەر سۆشیال میدیا دەبێت دواجار رەزای قورس دەبێت، جا چی ئەگەر کەسەکە کەسێکی ئاسایی بێت. شتە جوانەکان دەشێوێنن نووسەری بەناوبانگی لوبنانی جوبران خەلیل جوبران دەڵێت: «سەفەر بکەو بە کەس مەڵێ..چیرۆکێکی راستگۆی خۆشەویستی بژی و بە کەس مەڵێ..بەختەوەر بەو بە کەس مەڵێ خەڵکی شتە جوانەکان دەشێوێنن». ئەم نووسەرە لە سەدەی پێشوودا ئەم قسەیەی کردووە ئەگەر لە دونیای ئەمڕۆدا بژیایە چی دەوت؟ کاتێک ئەم نەخۆشی خۆنمایشکردنەی لە سۆشیال میدیادا دەبینی کە بە شێوەیەکی یەکجار زۆر لەم چەند ساڵەی دواییدا لەنێو کەسانی ئاساییدا بڵاوبۆتەوە و بەبێ جیاوازی پیر و گەنج و منداڵی گرتۆتەوە، بە جۆرێکە وایلێهاتووە خەڵکی لەبەر هۆکارە سروشتییەکەی ناچنە دەرێ و گەشت ناکەن و تەنانەت نانیش ناخۆن، بەڵکو بۆ ئەوەی وێنەی خۆیان لەو شوێنانە بگرن و بڵاویبکەنەوە ئەو شتانە دەکەن، چونکە زۆر بە سادەیی وا هەستدەکەن ئەگەر وا نەکەن کەسانی تر وا ئەزانن ئەمان ناژین، بە داخەوە لەنێو ژنان و کچاندا ئەم حاڵەتە زۆرترە وەک لە پیاوان و کوڕان، بەڕاستی بەردەوام بینینی ئەم هەموو خۆنمایشکردنە زۆر بێزارکەرە بۆ نموونە بەفرێک ئەبارێ فەیسبووک پڕدەبێت لە وێنەی سێڵفی لەگەڵ بەفردا یان بەتایبەتی پێش قەیرانی کۆرۆنا هاوین دەهات ئەبووایە یەک مانگ لایک و کۆمێنت بۆ وێنەکانی سەفەری تورکیای ئەم خەڵکە بکەیت، ناشکرێت بۆ ئەو جۆرە پۆستانە بنووسیت وەڵاهی دایکەکەی دایکم ئێمەش وەکو ئێوە ئەژین بەس بۆخەڵکی نمایش ناکەین، پێویست ناکات هەموو شتێکی ژیانی تایبەتی خۆت خەڵکی بیزانێت! ئەم نەخۆشییە چۆتە نەستی تاکەکانی کۆمەڵگەوە و تا کۆمەڵگەکە دواکەوتووتر بێت ئەو حاڵەتە تێیدا زیاترە و لەنێو هەمان کۆمەڵگەشدا تا کەسەکە بەتاڵتر و بێ ئیشتر بێت زیاتر نەخۆشی خۆ نمایشکردن لەسەر ناوەندەکانی سۆشیال میدیا تێیدا زیاتر دەبێت. خۆپەرستیی زیاد دەکات بەپێی راپۆرتێکی هەردوو زانکۆی سوانسیا-ی بەریتانی و میلانۆی ئیتاڵی بێت کە لە دوو ساڵی رابردوودا کردوویانە دەڵێن: زۆر بەکارهێنانی ناوەندەکانی سۆشیال میدیا لەلای ئەو کەسانەوەی زیاتر لە هەشت سەعات بەکاریدەهێنن و وێنەی سێڵفی خۆیان بڵاودەکەنەوە حاڵەتەکانی ئەوەی پێی دەوترێ نێرسسی یان خۆپەرستی تێیاندا زیاد دەکات، نێرسسی نێو سۆشیال میدیاش بریتییە لەوەی کەسەکە هەست بە گرنگی خۆی دەکات کاتێک وێنە یان وتەی زۆر بڵاو دەکاتەوە و پەنا بۆ کۆکردنەوەی لایک و کۆمێنتی زۆر دەبات تاوەکو ئەو حەزی خۆپەرستییەی خۆی تێر بکات، بەڵام کاریگەری ئەو هەستە ماوەیەکی کەم دەخایەنێت، بۆیە بەردەوام وێنەی نوێ و هەموو ئەو شتانەی لە ژیانیدا دەیکات بڵاویدەکاتەوە، بەبێئەوەی هەستبکات وردە وردە دەیکات بە کەسێکی نێرسسی و پێیەوە ئالوودە دەبێت، راستە حاڵەتەکە پێویستی بە توێژینەوەی زیاترە، بەڵام تەنیا بە تەماشاکردنێکی فەیسبووک یان سناپ و ئینستا بە زەقی ئەو حاڵەتە دەبینیت و بێ هۆ کەسانی چواردەورمان لەهەموو بۆنە تایبەتی و گشتییەکاندا خۆیان نمایشدەکەن، جاری وا هەیە قسەو وێنەی تایبەتیی وا دەبینیت پێت عەیبە کەسەکە خۆی بزانێت کە تۆش دیوتە. ژیانێکی خەیاڵیی دەژین ئەم نەخۆشی خۆنمایشکردنە هەر بەوەوە ناوەستێت، بەڵکو وەکو چۆن لە دونیای ئینتەرنێت و گریمانەکراودا بڵاودەکرێتەوە وایلێهاتووە کەسەکان ژیانێکی گریمانەکراو و خەیاڵیش بۆخۆیان دروست دەکەن کە تێیدا هەموو شتێکی ژیانیان جوان و پاکو خۆشە، بۆ نموونە دەبینین وێنەیەکی سێڵفی خۆی و مێردەکەی بڵاوکردۆتەوە ئێمە دەزانین نێوانیان چۆنە کەچی وێنەی خۆشەویستی خۆیان نیشان دەدات ئاخر ئەوە نەخۆشی نەبێت چی نەخۆشییە؟! یان لەسەر سۆشیال میدیا غەزەلی بۆ دەنووسێ ئێ دایکەکەم راستەوخۆ بە خۆی بڵێ پەیوەندی بە ئێمەوە چییە خۆشت ئەوێ یان نا رەنگە ئەم قسانە لە رووکاردا تەنز ئامێز بن، بەڵام لە ناوەرۆکدا مانای قووڵی هەیە بەوەی کەسەکە لە نەستیدا وا هەستدەکات ئەگەر نمایشی خۆشەویستی خۆی نەکات واتای وایە خەڵکی وا دەزانن ژیانێکی ناخۆش دەژی و ئەگەر زوو زوو وێنەی سێڵفی خۆی و مێردەکەی بڵاونەکاتەوە گاڵتەی پێدەکەن و پێیدەوترێ مێردەکەی خۆشی ناوێ، چونکە لە دونیای ئەمڕۆدا وایلێهاتووە زۆربەی خەڵک بۆ خودی ژیان خۆی ناژین، بەڵکو بۆ خۆنمایشکردن لەبەردەم خەڵکیدا دەژین. هەرزەکارانیشی گرتۆتەوە مەترسییەکەی لەوەدایە ئەم حاڵەتە تەنیا لە گەورەکاندا نییە بگرە منداڵ و هەرزەکاریشی گرتۆتەوە ئەوەتا لەم رۆژانەدا کچەکەم لەبەر خۆیەوە دەیبۆڵاند لێمپرسی چیتە؟ وتی: دایە ئەو کچەی پۆلمان لە گروپ چاتی هاوپۆلەکانم بە زمانی هەرزەکارانەی خۆی وتی هەر خەریکی ‹›show off›› ە واتا خۆی نمایشدەکات و زۆر بێزارکەرە و لەهەر شوێنێک بێت وێنەی سێڵفی خۆی دەگرێ و دایدەنێ، ئینجا پرسی باشە دایە ‹›ئەوان دایم لە دەرەوە و گەڕان و سەیرانن؟›› کەواتە ئەو خۆنمایشکردنە لەنێو هەرزەکارانیشدا کە دیسانەوە مەبەستم کچانە بۆتە نەخۆشی و چاولێکەریی و لە رقی یەکتری وێنەی خۆیان دادەنێن و دواجار کار لەدەروونی هەرزەکاران دەکات و وادەزانن ئەوانی تر بە خۆشی دەژین و ژیانێکی بێ کەموکوڕیان هەیە و ئەمان وانین، بۆیە هەوڵدەدەن لاسایی یەکتری بکەنەوە نەبا هاوڕێکانیان گاڵتەیان پێبکەن، بێگومان ئەوەش بەشێکی زۆری بۆ پەروەردە و ژینگەی ماڵەوە دەگەڕێتەوە کاتێک کچێکی هەرزەکار دەبینێت دایکی لە هەموو شوێنێک و بۆنەیەکدا خەریکی وێنەگرتن و خۆنمایشکردنە ئەویش بە هەمانشێوە دەکات، بۆئەوەی بڵێ منیش گەورە بووم، بەڵام ئەگەر دایکێک خۆی بەو جۆرە نەبوو هەروەها ئاگاداری کچە هەرزەکارەکەی بوو نەیهێشت بەو شێوەیە خۆی نمایشبکات و فێری کرد کە هەندێ شت تایبەتین و پێویست ناکات خەڵکی بزانن چیمانکردووە و لە کوێ بووین ئەویش کەمتر ئەو حاڵەتە کاریتێدەکات، من ناڵێم وێنە مەگرن بۆ یادگاریی، بەڵام مەرج نییە بڵاویبکەیتەوە، لە بیرمە جاران ئەو وێنەیەی دەگیراو دەشۆرایەوە و دەکرایە ئەلبومەوە کەسی زۆر نزیک و خۆشەویستی خۆت نەبوایە نەیدەبینی، شتێک هەبوو ناوی ژیانی تایبەتی بوو، بەڵام ئێستا نزیک و دوور دەزانن چیت کردووە و لە کوێ بوویت و چیت خواردووە!

سـەرکۆ یونس  لەدوای دەستبەسەراگرتنی سەرجەم شاروهەرێمەکان و کابولی پایتەخت لەلایەن بزوتنەوەی تاڵیبانەوە، بزوتنەوەکە لەهەوڵی هێورکردنەوەی باری دەروونی خەڵک و هەوڵی پاراستن و جێگیربوونی ئەمن و ئاسایش و هەستانەوەی دامەزراوە حکومییەکان دەکەن. بەڵام گەورەترین بەربەست و گرفتە مەزنەکە ئابوری لەرزۆک و داتەپیوی ئەو وڵاتەیە بەهۆی شەڕی بەردەوام و گەندەڵی بەرفراوانی کاربەدەستانی حکومەتی پێشوو، بەربەستی سەرەکییە لەبەردەم دەستەڵاتدارانی بزوتنەوەی تاڵیبان و حکومەتی داهاتوودا. ئەفغانستان، لەکۆی (190) وڵاتی جیهاندا، پلەی (173)ی ڕیزبەندی ئابوری وڵاتاندایە، واتە لە خراپترینەکانی جیهاندایە. بەنزیکەی نیوەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە، لەژێر هێڵی هەژارییەوە ئەژین. سێ بەشی دانیشتوان، واتە نزیکەی (14) ملیۆن کەس، بەدەست برسییەتییەوە دەناڵێنن.. لەماوەی ڕابردودا، بەشێوەیەکی گشتی ئابوری و حکومەتی ئەو وڵاتە بۆ جێ بەجێکردنی خزمەتگوزارییەکان، پشتی بەهاوکاری و کۆمەکی نێودەوڵەتی دەبەست. لەئێستادا، ئابوری ئەفغانستان، بەدەست دەیان قەیران و گرفتی گەورەی ئابوری وداراییەوە دەناڵێنێت، کۆرۆنا ڤایرۆسیش بارەکەی قورس و گرانتر کردووە. لەلایەکی ترەوە، بەهای دراوی ئەو وڵاتە، بەردەوام لەدابەزیندایە، بەجۆرێک یەک دۆلاری ئەمەریکی هاوتایە بە (86) ئەفغانی ئەفغانستان. لەدواین ڕاپۆرتی بانکی نێودەوڵەتی هاتووە، ئابوری ئەو وڵاتە لەوپەڕی لاوازی و دارماندایە، پشتی بەهاوکاری و یارمەتی وڵاتان بەگشتی و وڵاتانی ناتۆ بەتایبەتی بەستووە. لەلایەکی ترەوە، کەرتی تایبەت لە ئەفغانستان، بەتەواوەتی لاوازەو بەشدارییەکی ئەوتۆ لە ئابوریدا ناکات. پێشتر سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، مەترسی خۆی لەناسەقامگیری ئابوری خستبووەڕوو، لەهەمانکاتدا سندوقەکە پێی وایە، لەپاش دەستبەسەرداگرتنی سەرجەم دامەزراوە حکومی و سەرەکییەکاندا لەلایەن تاڵیبانەوە، ئابوری ئەو وڵاتە بەشێوەیەکی خێراتر لەداڕمان و کەوتن نزیک دەبێتەوە. لەڕاپۆرتەکەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیدا پێشبینی ئەوە دەکات، کە توانای دامەزراوەکانی دەوڵەت بۆ پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی پەروەردەو تەندروستی و خزمەتگوزارییە گشتییەکانی تر، لەماوەی کەمتر لەساڵێک بەتەواوی دابڕمێت، بێگومان ئەمەش لەسەر جۆری سیاسەتی حکومداری تاڵیبانەوە دەوەستێت. سەرەڕای هاوکاری نێودەوڵەتی، لەدوای (20) ساڵ، ئاستی کورتهێنانی ساڵانەی بودجەی گشتی هەمیشە گەورەو زیاتر بووە. بودجەی ساڵانەی حکومەت، زیاتر لە نیوەی هاوکاری دارایی وڵاتان و کەمتر لەچارەکێکی ئەو بڕە پارانەی کە ئەفغانیەکانی دەرەوەی وڵات، ساڵانە بۆ کەسوکاریان حەواڵەیان کردووە پێکدێت. پێشبینی دەکرێت، بەهۆی ئەم گۆڕانکاریانەوە نزیکەی یەک ملیۆن کرێکارو فەرمانبەرو موچەخۆر لەدامەزراوەکانی دەوڵەت بێکار ببن، ڕێژەی بێکاری لەو وڵاتە گەورەتر ببێت و ڕێژەکە بۆ نزیکەی (40%) دەستی کاری ئەفغانی. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەسەدان مناڵ، لەسەرجەم کایەکانی ژیاندا کاری قورس و گران ئەنجام دەدەن.. لەلایەکی ترەوە، کەرتی کشتوکاڵ، کە بەشادەماری ئابوری دادەنرا، بەهۆی وشکەساڵی و کەمبونەوەی ئاوەوە لەپاشەکشەدایەو توانای ڕەخساندنی هەلی کاری نەماوە. چاودێران، ترسی ئەوەیان هەیە بزوتنەوەی تاڵیبان نەتوانێت بەو دەرامەتانەی لەبەردەستدان، خزمەتگوزارییە گشتییەکان دابین بکات، کە لەئێستادا لەنزمترین ئاستدایە، بەتایبەت کەرتەکانی پەروەردەو تەندروستی و ژێرخانی ئابوری، هەموو ئەمانە بوونەتە ڕێگر لەبەردەم گەشەپێدانی ئابوری ئەو وڵاتە. لەلایەکی ترەوە، پێشبینی دەکرێت بەرهەمهێنانی حەشیش لەناوچەکانی باکوری ئەو وڵاتە زیاد بکات، داهاتی حەشیش بۆ تاڵیبان، سەرچاوەی سەرەکی دابینکردنی پێداویستیەکانیان بووە، بەتایبەتی موچەو بژێوی نزیکەی (100) هەزار ئەندامی کارای بزوتنەوەکە. شایانی وەبیرهێناوەیە، ئەمەریکاو وڵاتانی ناتۆ، ساڵانە بەنزیکەی (15) ملیار دۆلار، کۆمەک و هاوکاریان پێشکەش بەحکومەتی کابول کردبوو، هەر ئەمەش سەرچاوەی سەرەکی ئابوری وڵات بووە. لەپاش رێکكەوتنی ئەمەریکاو تاڵیبان لەقەتەر، وادیارە ئەمەریکا داوای پابەندبونی سیاسی لە بزوتنەوەکە هەیە، لەبەرامبەر بەردەوامی هاوکارییە داراییەکاندا، ئەمەش گومان لەڕێکكەوتنەکەو هاتنەسەر حوکمیان دەکات. لەئایندەدا، هەڵسوکەوتی تاڵیبان لەناوخۆ و سیاسەتی دەرەوەی کابول، بەرامبەر وڵاتانی دراوسێ و جیهان، ڕاستی و دروستی ئەم گومانانە ڕووندەکاتەوە.. لەلایەکی ترەوە، هەڵسوکەوتی سیاسی سەرکردەکانی ئێستای تاڵیبان، واپێ دەچێت جیاواز بێت لەڕەفتاری سەرکردەکانی بیست ساڵ لەمەوپێش، وادەردەکەوێت گۆڕانکاری ڕیشەیی لەسیاسەت وکاری ڕێکخراوەیی و حکومڕانی تاڵیباندا گۆرانی بەسەردا هاتبێت، ئەو تێبینیانە لەلێدوانی ووتەبێژ و سەرکردەکانی تردا بەئاشکرا دیاربوو. 

ئاسۆ عەبدوللەتیف  • دەرەنجام ئەمریکاو وڵاتانی بڕیاربەدەست ئەو هێزگەلەن، دوورو نزیک ئیسلامی نەرم و ڕاقیی و میانڕەویان ناوێت کە چاکسازیی نەرم و ناتوندوتیژ ئەجێنداکەیان بێت بە مەفهومە قورئانیەکەی.  إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلَاحَ مَا اسْتَطَعْتُ ۚ وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ ۚ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ، ٨٨-هود. • چونکە میانڕەویی و بانگەوازی هێمن، خەباتی ناتوندوتیژی بێ چەک، ئیتر زەنگی مەترسیە گەورەکەیە بۆیان، هەم میتۆدێکی پەروەردەیی کاریگەرەو هەم گوتارێکی ڕاقیی و بنەماو پرەنسیپە بۆ بونیادی فیکریی و کۆمەڵناسیی و جیهانبینیی تاک و دەوڵەتسازیی ئایندە.  • ئەو دەوڵەتانە لایان وایە ئەو میتۆدە گەشە بکات کۆمەڵگا دەباتە قۆناغێک تەژیی لە هۆشیاریی و پەڕینەوەی گرنگ و هاوسەنگ، بۆیە هەڵەیە وابزانین ئەمریکا ئەو پارەو بودجەو ملیارات دۆلارە خەیاڵییەی سەرف کردوە بەبێ پلان و تێکدانی پەروەردەی تاکی ئەفغانی، بەو بیست ساڵە ئەمریکا بۆ یەک سەدە سەلەفیەت و ئیسلامی ئوسوڵیی خستە جێگای میتۆدی ئیسڵاخوازانەی ئەو وڵاتەو بەجارێک وێرانی کرد ئەوجا ڕۆشت،  بیست ساڵە بە بەرنامەو جادووی جەهەننمی ویستی وابوە ئەو مۆدێلە لە ئیسلام لەناو ئەودەوڵەتەشدا کۆتایی پێ بهێنێت. • ئەوەتا بینیمان گەل و نەتەوەی داماوی ئەفغانی و پەشتۆو تاجیکی و هەزارەو ئۆزبەکی موسوڵمانی چیلێکردو چۆن بەجێی هێشتن، بیست ساڵە چۆن پەروەردەیان دەکات بە برسێتی و توندوتیژیی و ئیرهاب، لەولاشەوە لەژێر پەرچەمی تاڵیبانی توندڕەودا دەیان ڕێکخراوی توندئاژۆی پەڕگیرو ئوسوڵیی دروستکرد بۆ ئێستاو ئایندە، هەر خۆی دەیانخاتە زیندان و ئازادیان دەکات و لەو قوڕەش تاڵیبان و ئاکەپەو بەدرو حەماس و حەشدو داعش و قاعیدەیان لێ دروست دەکات بۆ فەرمانڕەواییکردن، مۆدێلە ئیسڵاخوازەکانیش بە تۆپزیی پاشەکشە پێدەکات و دووریان دەخاتەوەو دەیانخاتە بەردەم قەدەری تاریک، وەک ئەوەی کە بەسەر مورسی و غەنوشیی و فەتحوڵا گویلەندا هات. #ئەمریکا سەڵاحەددین بەهادین و مورسی و گویلەن و ڕاشید غەننوشیەکانی ناوێت و نایانکاتە برادەر ، بەڵکو زەواهیریەکان و زەرقاویی و موقتەداکان و ئاخوندزادەکان و سیسی و ئەردوغان و عەبدولغەنیەکان دەکاتە برادەری سەمیمیی.

هیوا فایەق ئەو ڤیدیۆیەی لەخوارەوە دامناوە و دڵنیام زۆربەی زۆرتان بینیوتانە، ئەوەندە شۆکهێنەرە مرۆڤ پێویستی بەوە هەیە چەند جارێک سەیری بکاتەوە تا بزانێت تا چەند ئەوەی دەیبێنێت دیمەنێکی ڕاستەقینەیە. ئەوەندەی لە ڤیدیۆکەدا دەردەکەوێت کۆمەڵێک هاوڵاتی ئەفغانی لە هەوڵی ئەوەدان هەرچۆنێک بووە شوێنی خۆیان لەسەر ئەو فڕۆکە ئەمرییکیەدا بکەنەوە کە کارمەندەکانی خۆی لەترسی توندوتیژی دەسەڵاتی تالیبان دەگوێزێتەوە.  ئەوەی شوێنی باوەڕکردن نییە  بە چاوی خۆت بینینت، ئەوەیە کە خەلکێکی زۆر دەیانەوێت هەرچۆنێکە لە دەرەوەی فرۆکەکە و لەکاتی ڕۆشتیندا ڕابکەن تا فریای ئەوە بکەون خۆیان بە بەشی دەرەوەی فرۆکەکدا هەڵبواسن و وەکو ئەو خەڵکەی لە ناو فڕۆکەکەدان  ڕزگاریان بێت. ئەم هاوڵاتیانە دیارنین چ کارەن، بەڵام ئەمە وامانلێناکات  دیمەنێکی لەم چەشنە ناخمان نەهەژێنێت و واقمان وڕنەمێنێت بەدیارییەوە.  زۆربەی زۆرمان یان ئەگەر خۆشمان بەشداریمان لە ئاوارەبوون وهەڵهاتن لە ترسی کوشتن و بڕین نەکردبێت، ئەوە چەندها دیمەنی جۆرا و جۆرمان بینیوە لەکاتی ئاوەرەبووندا، وەک سەرما و گەرما و برسێتی و ڕۆشتنی دورو درێژ لەژێر بەفروباراندا یان گەرمای پرۆکێنەر، یاخود بەتانییەک بە پشتمانەوە ، منداڵی بچوک بەباوەشەوە و تا ڕادەی لێکدابڕان لە خێزانەکەت و ڕووداوی مردن. یاخود خۆ ڕزگارکردن لە ڕێی ئۆقیانوس و دەریاکانەوە کە پڕە لەمەترسی و سەرکێشی، بەڵام هیچ نەبێت ئومێدێک هەیە بۆ ڕزگاربوون، دەشێت هیچ ڕوونەدات و نەخنکێیت لە ئاوەکەدا، بگەیتە ئەو شوێنەی ویستووتە پێی بگەیت. بەڵام ئەو دیمەنەی لە فڕۆکەخانەی کابوڵ لە ڤیدیۆکەدا دەیبینین، من تاکو ئێستا لە هیچ ڕوداوێکی تری سەر ئەم زەمینە بەم شێوازە نەمبینیوە، دەکرێت ئەمە شوکێکی مێژووی گەورە بۆخۆی تۆمار بکات، چونکە مەگەر ئەم جۆرە دیمەنانە بە تەنها لە فیلمە ئاکشنە بێماناکانی مارڤێڵ و هاوشێوەکانیدا ببینین، یان مەگەر لە زنجیرەی فیلمە کارتۆنی وەک ( عەدنان و لینا) دا بێتە بەرچاومان. بەڵام لەو فیلماندا ئەوانەی کاری خۆ هەڵواسین بە تەیاردا بەئەنجام دەگەێنن سوپەر هیرۆن و خەڵکانی ئاسایی نین، چەندەها تەکنیک و فێڵی سینەمایی تێدا بەکار هاتووە تاوەکو قەناعەت بە بینەرەکانی بکات ئەوەی دەیبینێت ڕوداوێکی ڕاستەقینەیە، وەک ئەو ئاکشنانەی تۆم کروز لە فیلمی Mission impossible دەیکات، یان وەک ئەو دیمەنە دروستکراونەی لە زنجیرە فیلمەکانی جەیمس بۆندا هەیە، یاوەخود وەکو عەدنان کە پەنجەکانی قاچی بە قەراغی باڵی فرۆکەکاندا دەنوقێنێنێت تاوەکو نەکەوێتە خوارەوە. ئاخر هەموو ئەوانەی لە ئەفغانستان خۆیان بەباڵی یان پارچەیەکی تەیارەکەدا بۆ ڕزگاربوون هەڵدەواسن، هیچ هیوایەک و مەنتیقێک بۆ ئەوە نادۆزیتەوە لە کاتی فڕینی تەیارەکەدا خۆی بگرێت و نەکەوێتە خوارەوە، وەک ئەوەی کە بینیمان دووکەسیان دەکەون و دیاریش نییە چەند کەسیتری بەسەرەوەیە و چارەنووسیان چی لێدێت، خۆ ئەمە دەریا و ئۆقیانووس نیە خۆتی لێبدەیت بەخۆت بڵێیت هەرچۆنێک بێت ڕەنگە هیوایەک بۆ ڕزگار بوون هەبێت، ئاوارەبوون نییە بەو شاخ و کێوانەوە ئەگەر چەند ڕۆژێکیش بەپێ بڕۆیت هیوای ئەوەت نەبێ قومێک ئاوت چنگ نەکەوێ.  ئەوەی ئەو دیمەنەی ئەفغانستان پێمان دەڵێت، تەنها کردن و کوشتنی ڕەمزی هاوڵاتیانی ئەفغانستانە کە وەک ووڵاتی خۆمان بەشی هەرە زۆری لە هیچ زەمەن و دەسەڵاتێکدا خێریان لەخۆیان نەبینیوە، لە هەموو گۆڕانکارییەکاندا ئەوان هەر زەرەرمەند بوون، بگرە کراونەتە قوربانی تا سیاسیەکان لە بۆنە تراژیدییەکان و هەروەها بۆ بەردەوامی لە دزیکردنەکانەکانیاندا تەوزیفیان بکەنەوە،  هیچ شتێکیان چنگ نەکەوت کە  ژیان و گوزەرانیان بەقەدەر ئەوە بۆ باش بکات کە چاوەڕییان کردوە، بۆیە دەگاتە ئەوەی خۆی بەباڵی تەیارەیەکدا هەڵبزەنێ یان فۆرمەکانی تری ڕزگاربوون تاقیدەکاتەوە تا ڕزگاری بێت. جگە لەمانە دوێنێ لە ڕێگەی پەیامەکانی دەرهێنەری سینەمایی (سەحەرا کەریمی)، هەروەها ڕۆمانووسی ئەفغانی (خالیدی حوسەینی) تێدەگەین چ کارەساتێک و تراژیدیایەک لە ڕێی بزووتنەوەی تالیبانەوە لە ئەفغانستاندا ڕوویداوە و ڕوودەدات، هۆکارەکانیشی حکومەتە فاشیل و گەندەڵ و بێسەر و بەرەکەی ئەو وڵاتەیە و پاشان تەنهاکردن و بەشوودانی ئەفغانییەکانە، دەست لێبەردانانیانە لەلایەن ئەمریکایەوە، هەموو فەشەلی حکومڕانی ئەو وڵاتەش لە ئەستۆی ئەمریکایە کە ئەگەر لە ڕووی سەربازییەوە سەرکەوتوو بوبێت ئەوا لە ڕووی سیاسیەوە تەواو دۆڕاوە، باوەڕیش ناکەم هێنانەوەی هیچ تەبریرێک لەژێر ناوی هەر ستراتیژێکی سیاسەتی ئەمریکی پاساوێکی ئینسانیبێت تا ئەم بێ ئابڕوییەی ئەمریکا پینە بکات، (وەک ئەوەی بوترێت ئەمە سیاسەتەو ئیتر شتی ئاوها لە سیاسەتیشدا ڕوودەات و دەبێت ئاسایی بێت).  هەمان سیناریۆ بۆ عێراقیش مومکینە ڕووبدات لە دوای كشانەوە و دۆڕاندنی ئەمریکا،  بەڵام بە فۆڕم و دیمەنێکی جیاواز، ئەویش بەهۆی ئەم نوخبە سیاسییە فاشیلەی حوکمی عێراق و هەرێمی کوردستان دەکەن، بەلایەنی کەمەوە پێدەچێت دۆخی وڵاتەکە لەمەی ئێستا خراپتر بێت کە دەگوزەرێت.

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  1 كه‌س نازانێ‌ جه‌نه‌ڕاڵی پڕته‌تكه‌و په‌تكه‌ ره‌شید دۆسته‌م له‌ كام ده‌رگای پشته‌وه‌ هه‌ڵاتووه‌ ، به‌ڵام هه‌موو ئه‌وه‌ ده‌زانین ، كه‌ دكتۆر ئه‌شره‌ف غه‌نی له‌ ده‌رگای پشته‌وه‌ بە چوار ئۆتۆمبیل پاره‌وه‌ خۆی گه‌یانده‌ فڕگه‌و هه‌ندێك له‌ پاره‌كه‌شی له‌ فڕگه‌ به‌ جێهێشت ، كلیلی ده‌رگای پێشه‌وه‌ی كۆشكیشی بۆ تاڵیبان به‌ جێهێشت .  بۆ سته‌مكارو گه‌نده‌ڵ و هه‌موو ئه‌وانه‌ی نازانن میله‌ت به‌ڕێوه‌ به‌رن هێشتنه‌وه‌ی ده‌رگای پشته‌وه‌ به‌ كراوه‌یی زۆر گرنگه‌ چونكه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی كه‌دێنه‌ سه‌ر كۆشك له‌ ده‌رگای پێشه‌وه‌ دێن . 2 بایدن له‌ باسی دۆخی ئه‌وغانا باسی ئه‌گه‌ری گه‌ڕانه‌وه‌ی داعشی كرد ، ئێمه‌ لێره‌وه‌ ده‌یان جار ئه‌و ئه‌گه‌ره‌مان به‌ ده‌سه‌ڵاتداران گوتوه‌ ، به‌ڵام سروشتی ده‌سه‌ڵات وایه‌ تا غلۆر نه‌بێته‌وه‌ په‌نجه‌ ناگه‌زێ‌، دۆستێكی غه‌نی ده‌ڵێت ئه‌م دوایه‌ ئه‌و پیاوه‌ زۆر مه‌غرور بوو ،جا وه‌ره‌ ئه‌و دۆسته‌ دۆستی ئه‌وانی ئێمه‌ با ده‌بوو چی گوتبا ، مه‌غروری و گوێنه‌گرتن به‌ڵای گه‌وره‌ی به‌ دوادا دێت بۆیه‌ ده‌رگای پشته‌وه‌ دامه‌خه‌ن . 3 سی ساڵه‌ ناتوانن پێشمه‌رگه‌ یه‌كبخه‌ن ، ناتوانن چاكسازی راسته‌قینه‌ بكه‌ن ، ناتوانن گه‌نده‌ڵێك سزا بده‌ن ، هه‌زاران مشه‌خۆرو چه‌ته‌ بوونه‌ ملیۆنێر له‌ سه‌ر حسابی میله‌ت ، كه‌چی دڵیان به‌وه‌ خۆشه‌ ئه‌وان حزبی یه‌كه‌م و دووه‌من وه‌ك بڵێی نه‌زانن كه‌ عه‌لی عه‌بدوڵاساڵح و سه‌دام و قه‌زافی و موباره‌ك هه‌موو جار ده‌نگی 99%99ی ده‌نگه‌كانیان بۆ خۆیان و حزبه‌كانیان ده‌نووسی كه‌چی كه‌كه‌وتن كه‌س دادی نه‌دان ، سه‌دام خۆی له‌ كونا بوو ،له‌ به‌غدا ده‌نگده‌ره‌ ته‌زویركراوه‌كانی بته‌كه‌یان شكاند. 4 هیوام وایه‌ هه‌رگیز ئه‌م هه‌رێمه‌ی ئێمه‌ به‌ ده‌ردی ئه‌فغانستان نه‌چێت و تاریكی باڵ به‌سه‌ر هیچ شوێنێكا نه‌كێشێت ، به‌ڵام خۆ ده‌بێت په‌ند وه‌ربگرین ، ئاخر گرتنی چوار رۆژنامه‌وان و مامۆستا ، گرتنی ژن و ئافره‌ت ، شه‌ق دان له‌ مامۆستا ، سوكایه‌تی به‌ پارله‌مان ، ده‌ركردنی وه‌زیر ، ریشسوتاندنی مه‌لای ئاینی و كوشتنی مه‌لا،ئه‌مانه‌له‌كوێ‌ و چاكسازی له‌ كوێ‌ ، بیرتان بێت چاكسازی هه‌ڕه‌شه‌ نیه‌ مژده‌یه‌ ، ئێوه‌ واتان نه‌كرد بۆیه‌ هه‌رگیز ده‌رگای پشته‌وه‌ دامه‌خه‌ن . 5 ئه‌گه‌ر میله‌تیش بیری كاڵ بێت و یاده‌وه‌ری كورت بێت ، ئه‌وه‌ هیچ شتێك بزر نه‌بووه‌ ، بۆیه‌ خه‌مێكی بارو دۆخه‌كه‌ بخۆن باشتره‌ له‌و بێمنه‌تی و خۆ بادانه‌ ، به‌رگه‌ی شكست ناگرن ، كه‌وایه‌ شتێك بكه‌ن كه‌ له‌م ته‌ڵه‌زگه‌یه‌ ده‌رچین ، ئێمه‌ بۆ ئێوه‌مانه‌و هیچمان ده‌ستناكه‌وێت ، به‌ڵام خۆ ئێوه‌ له‌ سه‌ر كورسیه‌كه‌ن ، یان چاكی بكه‌ن یان ده‌رگاكه‌ی پشته‌وه‌ به‌ كراوه‌یی بهێڵنه‌وه‌ .

شێرکۆ کرمانج پێرێ سەرۆکی پێشوتری ئەفغانستان، ئەشرەف غەنی، کابولی بەجێهێشت‌و هێزەکانی بزوتنەوەی تاڵیبان چوونە ناو کۆشکی سەرۆکایەتی‌و کۆتاییان بەو دەسەڵاتە هێنا کە ئەمریکییەکان بیست ساڵە لەو وڵاتە دروستی دەکەن‌و پشتیوانی لێدەکەن. هۆکارەکانی پشت ڕوخانی حکومەتەکەی کابول بۆ هەمووان ڕوونە، پشت نەبەستن بە خۆ و گەندەڵی‌و ململانێی نێوخۆیی‌، بۆیە لەم کورتە بابەتە باس لەم ڕەهەندەی پرسەکە ناکەین بەڵکو قسە لەسەر کاریگەرییەکانی هاتنە سەر حوکمی تاڵیبان دەکەین لەسەر ناوچەکەو جیهان‌و ئەگەرەکان‌و سیناریۆکانی هاتنەپێشی هەمان ئەزمون لە عێراق، بەناڕاستەوخۆش لە کوردستان. پێش هەموو شتێک دەبێت ئەوە بزانین کە تاڵیبانی ئەمجارە تاڵیبانی بیست ساڵ پێش ئێستا نیە، نەک هەر لە ڕووی هێزو ڕێکخراوییەوە بەڵکو لە ڕووی ئەزمون‌و تێڕوانین‌و تێگەیشتن‌و پۆلەسیەوە. تاڵیبانی ئەمجارە ئەزموندارترن. بۆیە پێش زەمانەت‌و سەقامگیرکردنی خۆیان لە ناوخۆدا لەگەڵ دەوروبەر قسەو گفتوگۆیان کردوە. لەگەڵ چین، لەگەڵ ئەمریکا، لەگەڵ پاکستان، لەگەڵ ئێران، لەگەڵ ڕوس، تەنانەت لەگەڵ تورکیاش گفتوگۆی سەرەتاییان هەبووە. گرنگترین شت کە تاڵیبان ئەمجارە کردویەتی خۆی وەک دوژمن‌و هەڕەشە لەسەر کەس نیشاننادات. هەوڵیانداوە نە لەناوخۆ نە لە دەرەوە نەیار بۆ خۆیان دروست نەکەن. بۆ نمونە، بە ئەمریکییەکانیان گوتوە کە چیدیکە ئەفغانستان نابێتە مۆڵگەو پێگەی هێزگەلی گڵۆباڵی جیهادی وەک قاعیدەو داعش. ئەمەش بۆ ئەمریکا زەمانەتێکی چاکە، ئەمریکا کێشەی لەگەڵ ئەوە نیە کە وڵاتێک لەناوخۆیدا چۆن بەڕێوەدەچێت بەڵکو کێشەی لەگەڵ ئەوە هەیە کە وڵاتێک چەندە هەڕەشەیە لەسەر ئەو، یان داخۆ ئەو وڵاتە هێزگەلی وا داڵدەدەدات کە هەڕەشە بێت لەسەر ئەوان.  وەک ئاماژەیپێکرا، تاڵیبان، لانیکەم تا ئێستا لە کورتمەودادا، پێناچێت سەرئێشە بۆ ئەمریکییەکان دروستبکات. بۆیە ئەمریکییەکان بەهاتنی تاڵیبان زۆر نیگەران نین لەبەر ئەم هۆکارانە: یەکەم، ئەمریکا لە کۆڵ تێچوو و سەرقاڵبوون‌ بە شەڕێکی درێژخایەنی بێهودەو بێبەرهەم دەبێتەوە. چیدیکە سەقامگیری‌و ئیدارەی ئەفغانستان کێشەی ئەمریکییەکان نابێت، تاڵیبان لە جیاتی ئەوان ئەو کارە دەکەن! دووەم، هێزێکی سوننی ڕادیکاڵ هاتۆتە سەر کار کە ئەگەری دروستبوونی کێشەی لەگەڵ چین‌و ئێران‌و ڕوسیا زۆر زیاترە لەوەی کێشەی لەگەڵ ئەمریکا بۆ دروست بێت. لەوانەیە هاتنەوەی تاڵیبان جموجۆڵ لەناو موسڵمانەکانی چین زیاتر بکات‌و بەمەش تاڵیبان لەگەڵ چین پەیوەندیان ‏ئاڵۆز بێت.‏ هاوکات، ئەگەری هەیە تاڵیبان هەزارە شیعەکانی ئەفغانستان ئەزیەت بدات، ئەوە ئەگەر وەک جاران قڕیان نەکات، ئەوکاتیش ئەفغانستانی تاڵیبان کێشەی لەگەڵ ئێران بۆ دێتەپێش پێش هەر وڵاتێکی دیکە. سێیەم، یەکێک لە هۆکارەکانی هەڵکشان‌و باڵکشانی ئێران، کە نەیارێکی ئەمریکایە، لە بیست ساڵی ڕابردوو پەیوەندی بە لەناوبردنی دوو ڕژێمی سوننەی دژە-ئێران، ڕژێمی تاڵیبان لە ڕۆژهەڵات‌و ڕژێمی سەدام لە ڕۆژئاوای ئێرانەوە هەبووە. هاتنەوە سەر کاری تاڵیبان بۆ ئەمریکییەکان هەنگاوێکە بۆ بەرزەفتکردنی، ئیحتیواکردنی، ئێران. ئەوە بەو مانایە نیە کە تاڵیبان بەڵێنەکانی خۆیان بەجێدەهێنن‌و بە هیچ شێوەیەک ڕێگە بە کردنەوەی بنکەو بارەگای قاعیدەو داعش نادەن، یان ناڕاستەوخۆ نابنە مایەی سەرهەڵدانەوەو بەهێزبوونی ئەو دوو ڕێکخراوە، یان ڕێکخراوی جیهادی دیکە، ئەوەی زیاتر ڕێی تێدەچێت ئەوەیە کە تاڵیبان لە سەرەتا هەوڵدەدات خۆی لەم دوو ڕێکخراوە جیهادییە وەدووربگرێت، بەڵام ئەوە چەند دەخایەنێت، ئەوە پرسیارێکی کراوەیە.  لێكچووی زۆر هەن لە نێوان ئەفغانستان‌و کوردستان‌و عێراق. بۆ نمونە، هەر سێ یەکە غەرقی گەندەڵی‌‌و خزمخزمێنەن کە لاوازی نەک هەر حکومەت‌و سوپاو دەزگا ئەمنییەکانی لێکەوتۆتەوە بەڵکو لاوازی هەستی نیشتیمانیش، هاوکات، پەیوەندی نێوان دەوڵەت‌و کۆمەڵگەشی بەرەو هەڵوەشانەوە بردوە. سەرەڕای ئەمە، جیاوازی ئێجگار زۆر لەنێوان هەر سێکیاندا هەیە، لە هەموویان گرنگتر ئەمانەن: یەکەم، عێراق وڵاتێکە کە زۆرینەی شیعە تێیدا باڵادەستەو ئۆپۆزسیۆنی شیعی، بەتایبەتی گروپی چەکدار، بوونی نیەو هەموو گروپە شیعییەکان کەم تا زۆر لە دەسەڵات بەشدارن‌و پشکێکیان لە کێکەکە بەرکەوتوە. لە ئەفغانستان پەشتوەکان کە گەورەترین گروپی مەزهەبی‌و نەتەوەیین لە ئۆپۆزسیۆن بوون‌و تاڵیبان نوێنەری پەشتوەکانە. دووەم، کوردستان هەرێمێکە سەرەڕای تەشەنەی گەندەڵی‌و خراپ بەکارهێنانی دەسەڵات‌و لاوازی هەستی ئینتیما بەڵام نەک هەر ئۆپۆزسیۆنێکی ناوخۆیی، وەک تاڵیبانی ئەفغانستان، بوونی نیە هێزەکانی دوو حیزبە دەسەڵاتدارەکە، یەکێتیی‌و پارتی، ئەگەر وەک بەرگریکەر لە گەل‌و نیشتیمانیش نێنە بەرچاو ئامادەن بەرگری لە حیزب‌و سەرکردەکانیان بکەن کە لەوانەیە پاراستنی یەکە سیاسییەکەی لێبکەوێتەوە. سێیەم، لە ناوچە سوننەنشینەکان ئەگەری سەرهەڵدانەوەی داعش‌و کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە سوننییەکان جارێکی دیکە هەیە بەڵام دیسان سنورو قەڵمڕەوییەکەیان لە سنوری جاری پێشوتر تێپەڕناکات. هەم ناوچە شیعەنشینەکان هەم کوردنشینەکان توانای بەرگریان لە دژی داعش لە حالەتی کشانەوەی ئەمریکا هەیەو ئەگەری زۆری هەیە کە ئێران بە هانای شیعەو ئەمریکا، لە دوای دەرچوونیشی، بە هانای کوردەوە بێت. ئەمەش وا دەکات نە هەولێر نە بەغدا نەکەوێت.  بە تێگەیشتنی من، لە حالەتی دەرچوونی ئەمریکا، ئەگەرەکانی ڕوخانی حکومەت لە بەغدا نایەتە پێش بەڵکو ئەگەری هەڵوەشانەوەو دابەشبوونی عێراق هەیە، بۆ؟ چونکە: یەکەم، نەک ئەمڕۆ بەڵکو دەیان ساڵە ئەوە خۆشەویستیی عێراقییەکان بۆ عێراق نیە کە یەکپارچەیی وڵاتەکەی پاراستوە بەڵکو ئەوە هێزە ئیقلیمی‌ (ئێران‌و تورکیا) و زلهێزەکانن (ئەمریکاو بەریتانیا) کە عێراقیان بە یەکگرتوویی هێشتۆتەوە. دووەم، کوردو سوننەو شیعە لە ناوچەی جوگرافی تاڕادەیەک لێکجیاو سنوردیاریکراو دەژین. سنورە جوگرافییە مەزهەبی‌و نەتەوەییەکان ئەگەر تا ٢٠٠٣ زۆر زەق نەبووبن ئەوە لەگەڵ شەڕە ناوخۆییەکانی دوای ٢٠٠٥ بە تەواوی دەرکەوتون، ئەویش لە ئاکامی کۆچی بە زۆرەملێ‌و هەڵهاتن. لە ئەفغانستان هەزارە، کە گروپێکی شیعەن، لە تەواوی ئەفغانستان پەرشوبڵاون‌و لەنێو پەشتو و تاجیکەکان وەک ئاردی نێو دڕکیان لێهاتوە.  سێیەم، هەموو گروپە مەزهەبی‌و نەتەوەییەکانی عێراق، سوننە تا ڕادەیەکی کەمتر، هێزی نەتەوەیی‌و مەزهەبی خۆیان هەیە. لەگەڵ دەرچوونی ئەمریکا، ئەگەری سەرهەڵدانەوەی داعش (یان گروپێکی دیکەی سوننە) و کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە سوننییەکان دێتەگۆڕێ، ئەوکات سوننەکانیش دەبن بە خاوەنی هێزی خۆیان. بۆیە لەبەر ئەو ڕاستییانەی سەرەوە، هاوکات لەبەرئەوەی بەدەرچوونی ئەمریکا ئەگەری زۆر هەیە کە شیعەکان هەوڵی توندترکردنی دەسەڵاتیان لە بەغدا بدەن، ئەمەش دوو گروپەکەی دیکە، کوردو سوننە، هێندەی دیکە پەراوێز دەکات. بەمەش بەغدا وەک کابول ناکەوێت بەڵام ئەگەری هەڵوەشانەوەی عێراق دێنێتەگۆڕێ. لە ئەگەرێکی وادا، ئەوەی دەبێتە هەڕەشە لەسەر کوردستان ئەوە هێزێکی ناوخۆیی وەک تاڵیبان نیە بەڵکو حەشدی شیعی‌و ئێران‌و تورکیان، یان هەر سێکیان بەیەکەوە. بۆیە بۆ کوردستانیان زۆر گرنگە کە وانەیەک لە ئەفغانستان وەرگرن. دەسەڵاتدارانی هەرێم نابێت دڵیان بەوە خۆش بێت کە ئەزمونی تاڵیبان لە هەرێم دووبارە نابێتە لەبەرئەوەی ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆیی نیە، بەڵکو دەبێت ئەو ڕاستییە بزانن کە هێزی دەرەکی هەیە کە دەکرێت ببێتە هەڕەشە لەسەری. بۆ ئەمەش یەکڕیزیی گەلی کوردستان‌و یەکخستنەوەی هێزەکانی پێشمەرگەو هێزەکانی ئاسایش‌و بەدامەزراوەییکردنیان ئەرکێکی نەک هەنوکەییە بەڵکو لە مێژە کات بە سەریدا تێپەڕبووە.  کوردستانیان وانە لە شکستی ئۆکتۆبەرو کەوتنی کابول و کەرکوک وەرنەگرن زوو یان درەنگ هەولێرو سلێمانی دەکەون.    

حسێن عەلی شەریف کێشەی گەورەی ئەم میدیای کوردیە بە فەیسبوکیشەوە، ئەوەیە کە زۆرینەی خەڵکی بەبێ زانیاری قسە لەسەر ڕوداوی ڕۆژئەکەن، بەتایبەتی ڕوداوەکانی جیهان. ئەوەی کە ئەمڕۆ لە ئەفغانستان ڕووئەدات، بەوشێوە ئاسان نیە کە ئێمەی کورد بەبێ زانینی هیج زمانێکی تر جگە لەکوردی بەباشی لێی تێبگەین. زۆرینەی زۆری ئەو شیکردنەوانە و نیشاندانی زۆرینەی وێنە و ڤیدیۆکان، بە تەواوەتی واقعی سەر زەوی لە ئەفغانستان نیشان نادەن. ئەمەی ئێستا لە ئەفغانستان ڕووئەدات، زنجیرەی چوارەمی وەرزی شەشەمە! بۆ ئەوەی لە ڕوداوەکانی ئەم زنجیرەیە تێبگەیت ئەوە ئەبێت زنجیرەکانی تری ئەو درامایەت بینیبێت! تاڵیبانی ئەمجارە ڕیشی درێژ فەرزناکات! ئەمە قسەی هاوڕێ ئەفغانیە ڕۆژنامەنوسەکەمە، کە دیارە لەم ڕستەدا دەیان ئاماژە و کۆدی تایبەت هەیە کە ئەبێت لێی تێبگەین! هەڵەی گەورەیە کە ئێمە تاڵیبانی ئەمرۆ لە چاوی تاڵیبانی دوێنێوە تەماشا بکەین. تاڵیبانی ئەمڕۆ تەنها ئەفغانیەکان خۆیانن و عەرەبی جیهادی و توندڕەویان تێدا نەماوە. تاڵیبانی ئەمڕۆ لانی کەم هەتا ئێستا  هاوشێوەی ئەو حوکمە ئیسلامیانەی تری وەک داعش و  قاعیدە نیە، ئەمە بەپێی ئەو ڕێکەوتنەیە کە ڕێگە بەتاڵیبان دراوە بگەڕێتەوە سەر حوکم. ئەگەر لە لێدوانی سەرکردایەتی تاڵیبانی ئەمڕۆ وردبینەوە، تێئەگەین کە لانی کەم تاڵیبانی ئەمڕۆ(درۆ بکەن یان ڕاست) نایانەوێت نمونەیەکی لە تاڵیبانی پێش یانزەی سێپتەمبەری ٢٠٠١ نیشانبدەن. ئەوان بە ئاشکرا ئەڵێن کە ئەیانەوێت پەیوەندیەکی باشیان لەگەڵ چواردەور و جیهاندا هەبێت و نایانەوێت لە دوونیا داببڕێن! گەڕانەوەی تاڵیبانی ئەمڕٶ زۆر جیاوازترە لە گەڕانەوەی تاڵیبانی دوێنێ. گەرانەوەی دوێنێ لە ناو گەرمەی شەری براکوژی و خۆکوژی گروپە ئەفغانیەکانی سەرکوتوی جەنگی دژ بە سۆڤیەتدا بوو، بەڵام گەڕانەوەی ئەمڕۆ لە کەشێکی ئارامی بێ تەق و تۆقدا ڕوویداوە، ئەمەش گەڕانەوەکەی زیاتر ئاسان و بێگرفت کردووە. پۆلیس و سەبازانی حکومەتی پێشوی ئەفغانستان بە جلە سەربازیەکانیانەوە هێشتا لە ئەرکەکانی خۆیاندان، بەڵام لەژێر فەرمانی سەرکردە نوێکانی هێزەکانی تاڵیباندان. لە هیچ شوێنێکی ئەم وڵاتەدا تەجاوز نەکراوەتە سەر دام و دەزگا حکومیەکان و تەسفیەی حساب نەکراوە. تەنانەت تاڵیبان ڕێخۆشکەری کردوە بۆ دەربازبوونی هەموو بەرپرسە حکومیەکان، ئەوەشی کە بریاری مانەوەی داوە بەڵیندراوە کە لەژێر حوکمی نوێی ئەو حکومەتەی کە تاڵیبان بەڵێنی بە پێکهێنانی داوە، بەردەوامی بە کارەکانی خۆیان بدەن. زۆرینەی زۆری ئەو ڤیدۆیانەی کە نیشانئەدەن خەڵک ئەکوژرێت و خەڵک هەڵئەواسرێت، ڤیدیۆی کۆنن و دوورن لە ڕاستی  ڕوداوەکانی ئەمڕۆی ساحەی ئەفغانستان. زۆرێک لە دیمەنی ئەو ڤیدیۆ تازانەش کە بڵاوئەکرێنەوە، چیرۆکەکانی بەئەنقەست ئەگۆڕدرێن. زۆرینەی زۆری ئەوانەشی قسە لەسەر دۆخی ئێستای ئەفغانستان ئەکەن دوو بەرەن. بەرەیەکیان بە خەیر و شەڕ دژی بزوتنەوەی تاڵیبانن و بەهیچ شێوەیەک دان بە باشەیاندا نانەن و هەر لە هەوڵی ئەوەدان کە تاڵیبان وەک داعش و قاعیدە نیشانبدەن. بەرەیەکیشیان هەرچی پۆخڵەوات و خراپەکاری تاڵیبان هەیە لەژێر سۆزی ئیسلامیبووندا نابینن و دڵیان پێخۆشە. ئەوەی کە ڕوونە خەڵکی ئەفغانستان بە چاوێکی دوژمنکارانەوە ناڕواننە تاڵیبانی ئەمڕٶ، هۆکارەکەش ئەوەیە کە هێندە خراپەکاری و گەندەڵیان لە حکومەت و بەرپرسە سەربازی و ئیداریەکانی پێشوو بینیوە کە شەیتانیشیان پێ قەبوڵە نەک تاڵیبان. وەک ئەڵێن  ئەوەی دانی بیەشێت تەنها خۆی لە ئازاری دانئێشەکە تێئەگات! هێشتا زووە بڕیار لەسەر تاڵیبانی ئەمرۆ بدرێت، وەکچۆن دژایەتیکردنیان ناحەقیە ئاواش وەسفکردنیان بەهەمانشێوەیە. بزوتنەوەکە لانی کەم ساڵێک لە حوکمداری پێویستە بۆئەوەی بیسەلمێنێت کە خۆیان واتەنی بەنیازی ئەمارەتێکی ئیسلامی میانڕەون کە تیایدا هەموو پێکهاتەکانی کۆمەڵگای ئەفغانی تیایدا بەشداربێت. ئەڵبەتە دامەزراندنی هەر دەوڵەتێکی دینی (هەردینێکبێت) نمونەیەکی باشی حوکمداری نابێت لەزۆربەی وڵاتانی دونیادا، بەڵام بۆ ئەفغانستانێکی پەیوەست بە دین، ڕەنگە هەر ئەوەندەی ئەمارەتە شیعەکەی ئێران کارەساتبێت! بە تێروانین بۆ تەواوی ڕووداوەکانی ئەم وڵاتە لە سەرەتای جەنگی سۆڤیتەوە هەتا ئەمڕۆ، تاکە شتێک کە ڕوونبێت ئەوەیە کە ئەم گۆڕانکاریانە بەدەستێکی دەرەکی ئەجوڵینرێت و بەرژەوەندی زلهێزەکان چۆن بخوازێت هەرئەوە ڕووئەدات. ئەوەشی کە هەتا ئێستا نیمچە ڕوونە ئەوەیە کە وەکچۆن دروستبوونی دەوڵەتێکی بەهێزی شیعە زەرورەتێکبوو بۆ زلهێزەکان، ئاواش دروستبوونی دەوڵەتێکی سونەی چەکداری بۆ ڕاگرتنی باڵانسی هێزی هەردوو جەمسەرەکەی سونە و شیعە زەرورەتە. با پەلە نەکەین و چاوەڕێبکەین کە ڕوداوەکان بەپێی ئەو ڕێککەوتنە ئەڕوات کە لە دۆحەی پایتەختی قەتەر لەسەری پێکهاتوون ، یان جارێکی تر بزوتنەوەی تاڵیبان هەڵەی جاری پێشوو دووبارە ئەکەنەوە و لەو خەتە لائەدەن کە بۆیان کێشراوە؟! با چاوەڕوانبین

ئەنوەر حسێن (بازگر) كشانەوەى هێزەكانى ئەمەريكا لە ئەفغانستان لە تەممووزى (2021)، سەرەتاى گۆڕانكارييەكى چاوەڕوان نەكرا و بوو لە ناوچەكە و تا كار گەيشتە ئەوەى لە مانگى ئابدا، تاڵيبان كابوڵى كۆنتڕۆڵكرد، پێش ئەم ڕووداوانەش، واشنتۆن لە (2020) كەوتە گفتوگۆ لەگەڵ تاڵيبان و چەندين گەڕى دانيشتنەكانيان لە قەتەر بەڕێوەبرد، ئەوە دواى ئەوەى ئەمەريكا هەزاران سەرباز و يەك تريليۆن دۆلار خەرجى و (38) هەزار مەدەنى كوژران و بيست ساڵ جەنگ درێژەى كێشا، بەڵام ئێستا گفتوگۆيان لەگەڵدا دەكات، لەگەڵ هێزێك كە كۆنەپەرست و تيرۆيستن و مەترسى لەسەر ئاسايشى جيهان دروست دەكرد، بەڵام ئێستا چاوى لە ڕابردوو پۆشيوە، پرسيارى گرنگ ئەوەيە، لە پاى چى؟  ئەوەى لە پشت پەردەوە دەگوزەرێت، ئايا ئەمەريكا بۆ كشايەوە؟ مەبەست لەو ڕێككەوتنە چيبوو لەگەڵ تاڵيبان؟ ئايا بێزارى لە سيستم و دەسەڵاتى كابوڵ بوو، يان سياسەتى ديموكراتەكان بوو، جيا لەوەى ديموكراتەكان بەوە ناسراون، مامەڵە لەگەڵ ئيسلامى سياسى دەكەن، يان كۆتايهاتن بوو بە دەخالەتى ناوچەكە و جێهێشتنى بۆ ڕوسيا و ئێران، ئايا تاڵيبان دەبێتە مەترسى بۆ سەر تاران و ئەجێنداى واشنتۆن جێبەجێ دەكات؟ يان تاران وەكو ديفاكتۆ و هێزى مەنتقى قبوڵ دەكات، كە لە عێراق، سوريا، لوبنان، يەمەن و ئەفغانستان خۆى سەپاند و سەلماندوە؟ هەندێك لە چاودێران دەڵێن "واشنتۆن لەو ململانێيەدا لەگەڵ تاران سەركەوتوو نەبوە و پاشەكشەى كردوە".  ئەوەى گرنگە ئەوەيە، ئايا ڕووداوەكانى ئەفغانستان، نەخشەى نوێى ناوچەكە دادەڕێژێتەوە، يان فەوزا و شەڕى ناوخۆ و حكومەتى فەندەمێنتاڵ، بە فۆڕمێكى تر خۆى نوێدەكاتەوە؟  ئايا تاڵيبان ئەو بۆشاييە سياسى و سەربازى و موخابەراتييەى واشنتۆنى بە تەنيا پێ پڕ دەكرێتەوە؟ يان دەبێتە مەيدانى ململانێى ڕوسيا، ئێران، تاجيكستان، ئۆزبەكستان، توركمانستان، پاكستان، هيندستان و توركيا؟ يان گروپى قاعيدە و داعش دەبنە ڕكابەرى و نيوەى ئەفغانستان دەخەنە ژێر دەسەڵاتى خۆيانەوە، بەڵام ئەوەى ڕوونە، دەبێت بە واقيع، تيرۆر و تيرۆريزم گەشە دەكات و بازرگانى و بەرهەمهێنانى مادەى بێ هۆشكەر و بازرگانى كردن زۆرتر و زياتر دەبێت.  كە بێگومان هەيمەنەى ئێران بەشێوەيەكى بەرفراوان زياد دەكات و ڕەنگە ئێران باش ئيحتيواى ئەو يارييە بكات، چۆن لە پاش ڕووخانى حكومەتى نەجيبوڵڵا لە (1994) بورهانەدين ڕەبانى وەكو سەرۆك كۆمارى لايەنگرى خۆى دانا و دواتريش شەڕى نێوان كۆمەڵەى ئيسلامى ڕەبانى و حيزبى ئيسلامى حيكمەتيارى لێكەوتەوە.  لە (2015) و پاش دەركەوتنى داعش لە ئەفغانستان و ڕاگەياندنى ويلايەتى خۆراسان و ململانێى لەگەڵ تاڵيبان، نەوەد دەوڵەت بە ڕابەرايەتى ئەمەريكا شەڕى تيرۆريانكرد، بەڵام نە داعش، نە تاڵيبان و نە قاعيدە لەو وڵاتە لەناو نەچوون و ئەو دەيان مليار دۆلارەش، كە لە سوپا و حكومەتى كابوڵ خەرجكرا، نەك نەيتوانى ڕيفۆڕم و چاكسازى لەو وڵاتە بكات، بەڵكو بەرگەى يەك هەفتە هێرشى تاڵيبانى نەگرت، خۆ گەر ئەمە لە عێراق دووبارە ببێتەوە، وەكو ڕووداوەكانى (2014) حكومەت بەرگەى ئەو هێرشانە ناگرێت.  ڕوسيا، چۆن دەيەوێت بە ناوى لێدان لە داعش پەل بهاوێژێتە ئەفغانستان و توركياش بە ناوى پاراستنى فرۆكەخانەى كابوڵ و كۆنسوڵگەرييەكان خۆى بخزێنێتە ئەو وڵاتە و هەوڵەكانى ئێران بۆ پێكهاتنى گروپى ميليشيايى چەكدارى ئەفغانى لە ناوچە شيعەنشينەكان، كە لە پێنج هەزار چەكدار پێكدێت.  واتا ئێستا دوو زلهێزى ناوچەيى توركيا و ئێران، وەكو پاشماوەى دوو ئيمپراتۆريەتى عوسمانى و سەفەوى، دوو دەوڵەتى زلهێز، جيا لەوەى پەلدەهاوێژن بۆ هەموو ئەو بۆشاييە سياسييەى لە ناوچەكە دروستبوە، بۆ نمونە دەخالەتى توركيا لە (ليبيا و ئاوەكانى دەرياى سپى ناوەڕاست لە سۆماڵ، عێراق، ئەفغانستان، ئازەربايجان، سوريا، قوبرس و هەرێمى كوردستان) و ئێرانيش لە (يەمەن، لوبنان، سوريا، هەرێمى كوردستان، عێراق، ئەفغانستان، بەحرێن و ئەرمەنستان)، دەخالەتى توركياش لە ئەفغانستان، پاش گەڕانەوەى جەنەڕاڵ عەبدولڕەشيد دۆستەم، كە لە توركيا هێزەكەى ڕاهێنانى پێدەكرا و كوڕەكەشى لەوێ كۆلێژى سەربازى تەواو كرد، ئاماژەيەكە كە توركيا وەكو دەيەى نەوەدەكان بێ لايەن نامێنێت لە قەيرانەكانى ئەفغانستان و دەخالەتى جددى دەكات، گەر لە ئەفغانستان وەها دەخالەتێك دەكات، ئەى لە پاش كشانەوەى ئەمەريكا، چ ڕۆڵ و نەخشى دەبێت لە عێراق و هەرێمى كوردستاندا؟  ئەم چيرۆكە بۆ ئەوەيە، بڵێم "ئايا واشنتۆن بە نيازە لە عێراقيش بكشێتەوە؟"، واتا دووبارەبوونەوەى هەمان سيناريۆ و گۆڕانكارييە، گەر وابێت، ئايا تەنها لە باشوور و ناوەڕاست دەكشێتەوە، يان لە كوردستانيش؟ ئەگەر لە هەرێم و عێراق كشايەوە، چى ڕوودەدات؟ يان بە تەنها لە هەرێم مايەوە، ئاكامەكەى چى دەبێت؟ كشانەوەى ئەمەريكا لە عێراق و كوردستان، كاريگەرييە نێگەتيڤەكانى چەند هێندەى ئەفغانستان دەبێت؟ بەو دەليلەى بەغدا و هەولێر جيا لە بوونى ململانێى سەخت و دژوارى مێژوويى و ئيتينى، ناوەند، هەرێم بە مەترسى جددى دەناسێت.  كشانەوەى ئەمەريكا لە ئەفغانستان، ڕەنگە مسجێك بێت بۆ عێراقيش، كە لە ئەگەرى كشانەوەى هێزەكانى داعش، دەتوانێ ببێتە ميراتگرى حەشدى شەعبى سەر بە ئێران، ئەوە لە كاتێكدا واشنتۆن هاوشێوەى حكومەتەكەى غەنى ئەشرەف لە ئەفغانستان، بێ هيوا بوە لە حكومەتەكەى كازمى و حەشدى شەعبى لە عێراق.  ئەوەى مەترسى پلە يەكى ئەم ڕووداوەيە، ئەوەيە دەخالەت و هەيمەنەى سياسى و ئابورى و موخابەراتى تاران و ئەنكەرە لە عێراق و كوردستان هێندە بەهێزە، بە تايبەت ڕۆڵى تاران لە عێراقدا، بە پلەى يەكەم دێت لە ئێستاى وجودى ئەمەريكا و هێزەكانى هاوپەيمانانيش، چ بگات بە كشانەوەيان، كە ڕێك عێراق و هەرێم دەكاتە پاروويەكى چەورى ئاسان، بە تايبەتى كە زۆرتر مەترسى لەسەر هەرێم دروستدەكات، بەو پێيەى هەرێمێكە، كە بەغدا هەم نەيارييەتى و هەم عێراق، ئێران و توركياش دەيانەوێت بيخەنەوە سەر عێراق و لەو مەترسييە نەجاتييان ببێت، كە بە ناچارى لە هەلومەرجێكى بابەتى و ناوچەيى و جيهانى، دواى جەنگى سارد و شەڕى كەنداو بە ناچارى قبوڵيانكرد لە پاش ڕووخانى بەعسيش لە (2003) ديسان قبوڵيانكردەوە، بەڵام هەميشە لەو هەوڵى شكستپێهێنانى دابوون، كە بە هەڕەشەى دەزانن.  لە حاڵەتى كشانەوەى واشنتۆن، توركيا دەيەوێت پەلامارى موسڵ و تەنانەت كەركوك و ئێرانيش باقييەكەى بدات، ئەگەرچى لە ڕواڵەتدا هەر ئێستاش ڕۆڵ و دەخالەتى ئەوان كەم نييە و لە هەموو پرسە سياسييەكاندا ئەوانە دەخالەت دەكەن و بڕيار دەدەن.  پرسيارى گرنگ ئەوەيە، ديسان بۆچى واشنتۆن لە عێراق پاشەكشە دەكات؟ هۆكارى شكستى سياسى و سەربازييەتى؟ يان بێ ئومێدبوونييەتى لە عێراق و فشارەكانى ئێرانە لەسەرى، كە پەلامار دەدرێت و مەترسى لەسەر دروستدەكرێت؟ ئايا دەيەوێت عێراق بە قۆناغى فەوزا و شەڕى نێوان شيعە و سوننە و كورد تێپەڕێت، يان ببێتە مەيدانى ململانێى ئەنكەرە و تاران و ئەو مەسجە بدات؟ ئێمە هەوڵى زۆرماندا لەگەڵيان و بێ ئاكام بوو، بۆيە خۆتان دەبێت بەرپرسيارێتى ئەو قۆناغە هەڵبگرن.  ئەوەى كە زۆرتر و زياتر دەبێتە قوربانى ئەم بارودۆخە ناهەموارە، ڕەنگە هەرێمى كوردستان بێت، چ ئەوەى توركيا، جيا لەوەى چاوى لە موسڵ و كەركوكە، دەيەوێت كامپى مەخموور و بنكەكانى شەنگاڵى (يەبەشە) ڕابماڵێت و سنورەكانى نێوان ڕۆژئاوا و باشور و باكور لە دژى نەيارەكانى كۆنتڕۆڵ بكات.  قسەكانى ئەم دواييەى سلێمان سۆليۆ - وەزيرى ناوخۆيى توركيا لە شێرناخ كە وتى: بەمزووانە بە پێ دەچينە سوريا و عێراق و سڵاو دەنێرين بۆ براكانمان لە ليبيا، مانا و دەلالەتى زۆرى هەيە، كە هێشتا هەوڵى گەڕانەوەى ئەو ناوچانە دەدەن، بۆ ژێر دەسەڵاتى خۆيان، چونكە پێيانوايە شەنگاڵ نەك خاڵى پەڕينەوەى گەريلايە لە نێوان هەرێم و قەنديل و پێكەوە بەستنى لەگەڵ ڕۆژئاوا و هێزەكانى سورياى ديموكرات، بەڵكو خاڵێكى جەوهەرى و گرنگە لە پێكەوە بەستنى تاران بە باشورى لوبنان تا بەندەرى لازقييە لە سوريا، كە ئەنكەرە هيچ گومانى لەوەدا نييە، تاران پشتيوانى لە پەكەكە و هێزەكانى سورياى ديموكراتيش دەكات.  واتا لەم كێبڕكێ و ململانێيە سياسى و ئاڵۆزەى ناوچەكە بە تايبەت عێراق، هێشتا هەژموون و هەيمەنەى ئێران چەند هێندەى توركيايە، بەو دەليلەى هەم شيعە لە عێراقدا باڵادەستە، هەم ئێران مەيلى زۆرێك لە كوردەكانى باكور و سووننەكانى ناوەڕاستى عێراقى بۆ خۆى مسۆگەر كردوە، لە هەر پاشەكشەيەكى ئەمەريكا لە عێراق، ئێران باشتر لە لوبنان لەلايەن حزبوڵڵاوە، باشتر لە يەمەن لەلايەن حوسييەكان، باشتر لە ئەفغانستان ئيحتيواى دەكات و دەيخاتە سەر هيلالى شيعى و حەشدى شەعبيش دەكاتە هاوشێوەى حزبوڵڵا، بەمشێوەيە مەترسى داعشيش، كە هاوشێوەى تاڵيبان مەترسيدارە، نەك هەر مەترسييە لەسەر بەغدا و هەولێر، بەڵكو مەترسييە لەسەر هەژموون و هەيمەنەى ئێران، لەلايەكى ترەوە جيا لەوانە كۆتايى بە ڕۆڵى ئۆپۆزيسيۆنى ئێرانى و بە تايبەت كوردەكان دەهێنێت و بۆ توركياش ناوچەكە ئاوەڵاتر دەبێت بۆ دەرپەڕاندنى پەكەكە لە قەنديل، دواجاريش دوور نييە هەردووكيان لەسەر دابەشكردنى ناوچەى نفوز و هەژموونى خۆيان ڕێك نەكەون، كە بەشى ئەكسەرييەتى لەسەر پاشەكشەى ئەزموونى باشور و ڕۆژئاوا و تێكشكاندنى پەكەكە و ئۆپۆزيسيۆنى كوردى ئێرانە.  واتا پاشەكشەى ئەمەريكا لە عێراق و هەرێم، خەونێكە ئەنكەرە و تاران لە مێژە بە دواى هەل و دەرفەتێكى وەهادا دەگەڕێن، كە دڵنيام عێراق لەوەى ئێستا وێرانتر و هەرێميش تووشى گرفت دەبێت، كە هيوادارم هەرگيز ئەمە ڕوونەدات.  واتا كشانەوەى ئەمەريكا، قەيرانى زۆر و زەوەندى ئانى و خێرا بە دواى خۆييدا دەهێنێت، كە ديار نييە سيناريۆى دواترى وێرانى و فەوازى زۆرتر بێت و كورديش يەكێكە لە قوربانييەكان، يان بەو بيانووەوە خەريكى داڕشتنەوەى نەخشەيەكى نوێيە بۆ ناوچەكە، كە ڕەنگە كورديش شوێنى تێدا بگرێت و ئەمجارە دەستكەوتێكى هەبێت.  بەڵام لە هەموو حاڵێكدا، ڕووداوەكانى ئەفغانستان، تەنها ڕووداوێكى سادە نييە و هەر كەسێك قوڵ ئەو ئەگەر و ڕووداوانە نەخوێنێتەوە، بە كاريگەرييەكانى بەسەر كورديشەوە، هيچ لە وەزعى سياسى ناوچەكە تێناگات.   

کارۆخ خۆشناو   دوای کشانەوەی بەشی زۆری هێزەکانی ئەمەریکا و هاوپەیمانان لە ئەفغانستان، بزوتنەوەی تاڵیبان لە پێشڕەویەکی بێ وێنەدایە بەرەو کۆنتڕۆڵکردنی پایتەختی ئەفغانستان، لێرەدا گرنگە ئێمەی کورد چەند وانەیەک (وەک پەند و عیبڕەت) لە ڕووداوەکانی ئەفغانستان فێر ببین: 1- پشت بەخۆ بەستن: دەبێت لەم ڕاستیە تێبگەین کەوا ئەمەریکا هەتا ڕۆژی قیامەت لە هیچ وڵاتێک نامێنێتەوە، بۆیە گرنگە لە ئێستا بەدواوە هەرێمی کوردستان زیاتر پشت بەخۆی ببەستێت بۆ بەهێزکردن و ڕێکخستنەوەی هەموو سێکتەر و دام و دەزگاکان، بە مانایەکی تر بەهێزکردنی ژێرخانی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و سەقامگیری و پێگەوژیان و....هتد. 2- یەکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە: گرنگە هەنگاوەکانی ڕێکخستنەوە و یەکخستنەوەی هێزەکانی پێشمەرگە خێراتر بکرێن، ئەویش لە پێناو دروستکردنی هێزێکی پێشمەرگەی نیشتیمانی، دوور لە دەستی کارەکتەرە حیزبیەکان، واتە بەهێزترکردنی ژێرخانی ئەمن و ئاسایشی کوردستان. 3- بەردەوام بوونی لەسەر پڕۆسەی چاکسازی: گرنگە لە ئێستا و داهاتووشدا پڕۆسەی چاکسازی بەردەوام بێت، ئەویش بە ئامانجی نەهێشتنی گەندەڵی لە هەموو سێکتەرەکاندا. 4- بەهێزترکردنی پردی پەیوەندی نێوان خەڵک و دەسەڵات: ئەمەش لە ڕێگای پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری زیاتر و بە دیهێنانی دادپەروەری کۆمەڵایەتی زیاتر ئەنجام دەدرێت. 5- پەلەکردن لە نوسینەوەی دەستورێکی هاوچەرخ: پەلەکردن لە نوسینەوەی دەستورێکی هاوچەرخ بە مەبەستی زیاتر بەهێزکردنی دام و دەزگاکانی هەرێمی کوردستان. ڕاستیەکی حاشا هەڵنەگرە کەوا (دیموکراتەکان و کۆماریەکان) گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەی کەوا نابێت ئەمەریکا چیتر (شەڕە بێ کۆتاکان) بکات و باج و خوێنی سەربازانی ئەمەریکا بەفیڕۆ بدات، هەروەک سەرۆکی ئەمەریکا (جۆ بایدن) لە بارەی ئەفغانستانەوە گووتی: ''دەبێ ئەوان شەڕ بۆ خۆیان بکەن''، ئەو قسەیەی سەرۆکی ئەمەریکا بۆ ئەفغانییەکان واتە پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ هیچ وڵات و هەرێمێک هەتاهەتایی نییە، بۆیە ئەگەر وڵاتێک یان هەرێمێک نەتوانی بەرگری لە خۆی بکات، ئەوا بە دڵنیاییەوە هیج کەس و وڵاتێک ئامادە نییە بۆ ئەبەد بەرگری لێ بکات، ئەم ڕاستیەی سەرەوە سادەترین وانەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە. لە کۆتاییدا پێموایە بە گوێرەی دەرەنجامەکانی دایەلۆگی ستراتیژی نێوان (عێڕاق و ئەمەریکا) ڕێگای تێناچێت ئەمەریکا هەمان سیناریۆی ئەفغانستان لە عێڕاق دووبارە بکاتەوە، چونکە بارودۆخی (خودی و بابەتی) نێوان عێڕاق و ئەفغانستان جیاوازن، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک خاڵی هاوبەش و لێکچووش هەن لە نێوان ئەم دوو وڵاتەدا، بۆیە گرنگە ئێمەی کورد (سود و پەند و عیبڕەت) لە بارودۆخی ئەفغانستان وەربگرین و هەوڵبدەین کەم و کوڕیەکانمان چارەسەر بکەین و خۆمان بۆ هەموو ئەگەر و سیناریۆکان ئامادە بکەین.