ئاری محەمەد هەرسین نزیک ساڵێک ئەبێت ئەو دوو کەناڵەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان (فەیسبوک و ئینستاگرام)م لە چالاکی خستوە.   هۆکارەکەی بێتاقەتی شەخسیم بوو لەو بێ تەربێتیەی لە م تۆڕە کۆمەڵایەتیانە بە ئینسانەکانی ئەم کۆمەڵگەیەی ئێمە ئەکرێت. ئەوەش لە کاتی کۆچی دوایی خاتو مهابات قەرەداخی دەستیپێکرد. لە ئێستادا هەندێک هەڤاڵی حیزبی و هاوڵاتی ئازیز و بە مەوقیف، داوام لێ ئەکەن ئەم تۆڕانە ئەکتیڤ بکەمەوە. بەندەش حەز ئەکەم لە ڕێی ئەم گوتارەوە تۆزێک قسە لەسەر ئەو بابەتە بکەم و، وەڵامێکی متەوازیعی ئەو ئازیزانەش بدەمەوە.  ئینسانی سیاسەتمەدار، جگە لە موتابەعە، ئەبێت ڕۆژانە لەناو کۆمەڵگەدا هەست بە وجودی بکرێت. تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لەم سەردەمەدا یەکێکێکن لە و ئامێرانەی کە سیاسەتمەدار ئەتوانت بەکاریان بهێنێت بۆ هێشتنەوەی ڕایەڵەیەی نێوان حاکم و حوکم کراو. هەرچۆنێکی بابدەینەوە، خۆ ئەبێت سیاسەتمەدار ئوسلوب و ڕێچکەکان بدۆزێتەوە بۆ (دیبەیت) لە گەڵ کۆمەڵگە. ئیتر موهیم نیە کۆمەڵگە فەڕەنسی و سویدیە، یان ئێرانی، ئەفغانی، تورکی، عەرەبی یان کوردی بێت. گرنگ تێگەیشتنە لە کێشە سەرەکیەکانی کۆمەڵگا و، هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەی عیلاج. ئایا ئەکرێت ئینسان سیاسەتیش بکات و ئەکاونتی فەیسبوک و ئینساتاگرامی نەبێت؟… ئایا ئەکرێت ئینسان خۆی لە کۆیلەبونی ئەم تۆڕە کۆمەڵایەتیانە ڕزگار بکات؟ ئایا ئەکرێت ئینسان جارێکیتر بگەڕێتەوە دواوە و پێش بکەوێت و، ببێتەوە بە ئینسانە ڕاستەقینەکە؟… بۆ ئەبێت ئینسان هەموو جارێک پەل بۆ ئەم سێوە بهاوێژێت؟ و… نەهێڵێت چیتر دەستکرد و بەرهەمی خۆی (بۆ نموونە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان) بیکاتە کۆیلە و ڕەزا گرانی بکات؟… سەیری بەکارهێنانی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان لە لایەن ئێمەی حیزبەکانەوە بکە. ئەم تۆڕانەمان چۆن بەکار هێناوە؟… چیمان دەستکەوت بوە؟ بە پێچەوانەوە بزانە چ کاریگەریەکی ناشرینمان لەسەر ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی، ئاینی، ئەخلاقی کۆمەڵایەتی، حورمەت و ڕێز، پێگەی بەرزی ئافرە ت،  خۆشەویستی، یەکڕیزی، کۆدەنگی نیشتیمانی و نەتەوەیی  هەبوە. نەخێر، بە پێچەوانەوە، ئێمە بوینەتە هۆکاری تێکدانی هەرچی بنەما ئەخلاقیەکانی کۆمەڵگایە.  بەداخەوە، بەڵام هەندێک لەو کەسانەی کە خۆیان بە ڕۆژنامەنوس، ڕۆشنبیر، مۆدێرن و تەنانەت بە پۆست مۆدێرنیش ئەزانن (هەرچەندە غوربەتی عەقڵە، کە لەکاتێکا لە نیشتیمانێکا مۆدێرنە وجودی نەبێت، کەچی کەسانێک هەبن ماڵیان دوو نهۆم لەسەرو سەرانسەری کۆمەڵگەکەیان بێت و لەسەر تەبەقەیەکی هەور بژین و پۆست مۆدێرنە بن. لە کاتێکا هەور هەرچەندیش ئەستور بێت، ناتوانێت یەک مێرولە لەسەر سەری خۆی ڕابگرێت و ئەکەوێتە خوارەوە) تەسلیمی ئەم واقیعە نا واقیعیەی تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بوون و وەک. هەر وەک تەسلیم بوون بە دەزگای ئیستیعمار و وێران کردنی ماڵی جوتیاری بانگلادیشی، کەناری ئەفەریقا و لاتین ئەمەریکا. هەر وەک تەسلیم بوون بە واقیعی دابەشکردنی نیشتیمانی میللەتان بە قانونینێکی ئیستیعماریی ڕەزاگران. ئەگەر قەرار بێت ئینسان تەسلیم بێت، ئەوا هیچ سەرچاوەیەک لە عەقڵ بەرزتر نیە کە خوای گەورە بە دیاری داوێتی بە ئینسان، باشتر وایە تەسلیمی عەقڵ ببێت (مامۆستای گەورەی کوردەواری، مەسعود محەمەد زۆر بە ووردی قسەی لەسەر ئەم بابەتە کردوە). ئەگەر ئینسان تەسلیمی خالیقی خۆی بێت ئاساییە، بەڵام ئاسایی نیە ئینسان تەسلیمی بەرهەمی عەقڵی خۆی ببێت کە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەشێکن لەو بەرهەمە ئینسانیە. بۆیە بەندە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان بەکار ناهێنم. ئینسان بەبێ تۆڕە کۆمەڵایەتیەکانیش ئەتوانێت بەکەرامەتەوە بژی و، هەر ئەوە ش بەسە.

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا هاوڕێیەتی لەكولتوری كۆمەڵگەی كوردیدا، وەكو چەمكێكی میللی ماوەتەوە. لەفەرهەنگی ئێمەدا سنوری پەندو وتەزا كۆمەڵایەتییەكانی تێنەپەڕاندووە، نەچۆتە ئاستی زاراوەسازییەوەو تیۆریزە نەكراوە، تەنانەت ئەگەر مەبەستمان لەتیۆریزەكردن، لانیكەم، دەستنیشانكردنی كۆمەڵێك پێوەری هاوبەش بێت لەنێوان گۆشەنیگاكاندا لەبارەی هاوڕێیەتییەوە.    لەكولتوری ئێمەو گەلانی تریشدا، هاوڕێیەتی، زۆرجار، وەكو دیاردەیەكی كۆمەڵایەتی سەیردەكرێت، وەكو پێویستییەك لەدەرەوەی چوارچێوە تەقلیدییەكانی پەیوەندیی خزمخواهی وەك خزمایەتی (Kinship) یان یەكە كۆمەڵایەتییەكانی وەك خێڵ(Tribe)، خێزان، بنەماڵە. لەناو ئەو چوارچێوە كۆمەڵایەتییانەدا پەیوەندیی خزمخواهی باڵادەستە نەك پەیوەندیی هاوڕێیەتی. رێزلێكگرتن و بەریەككەوتن، یان لێكگەیشتن و رێككەوتن، یان هاوسەرگیری و تەنانەت دووبەرەكیش، سەرلەبەر لەروانگەی پەیوەندیی خزمخواهیدا كەناڵیزە دەكرێن. لەفەرهەنگی میللی كوردیشدا ستایشێكی زۆری ئەم پەیوەندییە دەكرێت. پەندی كوردەواری پڕە لە بەهابەخشین بەم پەیوەندییە سوونەتییە: (خزم گۆشتت بخوا ئێسقانت ناشكێنێت)، (تانەی دۆست لە هی دوژمن بەدترە)، (ئاو ببڕێ لە رۆخانە خزم باشترە تا بێگانە)...هتد.!     ئێمە دەتوانین، هەر لەم پەندو فەرهەنگە میللییانەوە، ناڕاستەوخۆ، تێبگەین كە چەمكی هاوڕێیەتی، ئەگەر پێویستییەكی كۆمەڵایەتیش بێت، ئەوا جێگایەكی بەهاداری لەناو چواچێوە كۆمەڵایەتییە سوونەتییەكانی كۆمەڵگاكانی ئێمەو ئەم ناوچەیەدا نییە، چونكە نە تیۆریزە كراوەو نە جێی تێڕامانی پێویستی فەیلەسوف و زاناكان بووە. تەنانەت لە كەلەپوری ئیسلامیشدا، ئەم چەمكە، پتر مانایەكی ئاینی و خێزانیی پێدراوە. تێرمی (الأخوة في الدين) یان (الصحابة) دەلالەتی هاوبەندیی ئاینیی بەسەریاندا زاڵە نەك پەیوەندییەكی ناخزمخواهی و نائایدیۆلۆژی و نا دينی.    لەئەزموونی رۆژئاوادا، ئەرستۆ (384پ.ز-322پ.ز) لەو فەیلەسوفە دیارانەیە كە لەسەر هاوڕێیەتی دوابێت و رایگەیاندبێت:" هاوڕێیەتی نموونەیی ئەوەیە كە لەنێوان كەسە باش و جوامێرەكاندا پێكدێت كە لەرووی چاكەخوازییەوە لەیەكدەچن". وە لەبەر ئەوەی ئەم هاوڕێیەتییە نموونەییە ئاسان نییە، دەبینی هەمان فەیلەسوف دەڵێ:(شتێك نەماوەتەوە ناوی هاوڕێیەتی بێت.    هەرچی ئەمانوێل كانت-ە(1724ز-1804ز)، بەو جۆرە رەشبین نییەو هاوڕێیەتی بە" یەكێتیی نێوان دوو كەس، كە هەمان هەستی رێزو خۆشەویستی ئاڵوگۆڕ دەكەن"دەزانێت، بەڵام ئاشكرایە هەلومەرج و پاڵنەر و ئامانجەكانی ئەم یەكێتییە تەنها بەمە پایەدار نابێت، هەر لەبەر ئەوە، دەبینین هاوڕێیەتی، زۆرجار، لەگرفتێكی تیۆری و مۆراڵیدایە لەگەڵ چەمكی ئەركدا، ئەم گرفتە دەپرسێ: ئاخۆ لەپەیوەندیی هاوڕێیەتیدا چی ئەركەو چی نائەرك؟ سنوری هاوڕێیەتی تا كوێ پێویستەو تا كوێ ئیست؟ دەشێت تاچەند بەردەوام بێ و تاچەند تەواو؟ ئەگەر دیاردەی بەرژەوەندیی یەكێك بێت لەو بنەمایانەی كە تەنانەت پەیوەندییە كۆمەڵایەتییە تەقلیدییەكانیش ئاراستە بكات كە زۆرجار باركراون بەواجبی خزمایەتی، ئاخۆ دەبێ لەپەیوەندیی هاوڕێیەتیدا چۆن بكەوێتەوە؟   لەرۆشنبیریی كوردیدا، زۆر بەكەمی لەسەر ئەم چەمكە راوەستاوین. رێبوار سیوەیلی لەكتێبی" كۆمەڵگای شڵەقاو"دا خوێندنەوەیەكی بۆ ئەم چەمكە كردووە كە تا سنوری وێناكردنی لە"قەیران"دا، دەڕوات. لەشوێنێكدا دەڵێ:" لەرۆژگاری ئەمڕۆدا مرۆڤ دەبێ ئاگای لەهاوڕێكانی خۆی بێت تاكو خەم و ئازاری بۆ دروست نەكەن- ل52".   هەڵبەتە سیوەیلی بەشێك لەو هۆكارە كۆمەڵایەتی و ئابوری و مۆراڵییانە بیردەخاتەوە كە هاوڕێیەتییان بەم دۆخە گەیاندووە، نموونەی دڵخوازی خۆیشی بۆ هاوڕێیەتی دەخاتەڕوو، بەڵام لەكۆتاییدا بەگشتی بیرمان دەچێت كە هۆكارێكی تری ئەم قەیرانە لەكولتوری گەردوونیانەی ئەم سەردەمەشدایە كە سەردەمی كۆمەڵگای بەرخۆرییە(الإستهلاك/Consumption). لەم سەردەمەدا، زۆرجار، مرۆڤ لەپەیوەندیدا بەمرۆڤەوە، لەدۆخی كاڵادا دەژی، بۆتە پێویستییەكی كاتی و (تا ئێرە ئیشم پێتە!) بۆتە دروشمی پەنهانی ئەم پەیوەندییە.     كاتێك دەبینین هاوڕێ سیاسییەكانی ناو یەك پارت، هاوڕێ رۆشنبیرەكانی ناو یەك پرۆژە، هاوڕێ رۆژنامەنووسەكانی ناو یەك كەناڵ و ده‌زگا ..هتد، لێك جیادەبنەوە، یان لەدۆخی ناحەزییەكی شاراوەدا دەژین، كێشەكە سەیركردنی یەكترە وەكو كاڵا، بۆشایی هه‌ر تێڕوانێكی مۆراڵی و جێگیره‌ بۆ ماناو كرده‌ی هاوڕێیه‌تی. ئەوەی ئەم مامەڵەیەشی تۆخكردۆتەوە، زۆرجار ترسی مرۆڤە لەبوون بە كاڵا لای ئەویدی! لەبنەڕەتیشدا كۆتایی باوەڕە بەبنەما نەگۆڕ و بەها هاوبەشەكانی هاوڕێیەتی.

د. چیا عەباس  روداوەکانی ٨ ی تەموز کە تا دێت بەشێوازی جیاجیا مەبەست و لێکەوتەکانی سەر ئاو دەکەون کارتێکردنی گرنگیان لە سەر ئایندەی حوکمرانی و دۆخی سیاسی و پرسە نەتەوەییە هەستیارەکان دەبێت. لە رابردوی دور و نزیکدا کورد گەلێک ئەزمون و رەفتاری تاڵی لەو جۆرە روداوانەی بینیوە، هۆکاری گرنگ بون کە دۆست و لایەنگرانی کوردیان ناچار کرد چاوخشاندنەوەیەکی جدی بە سیاسەت و هەڵوێستیان بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان و دەرحەق بە کوردی باشور بکەن. هاوکات ئەو روداوانە پاساوی بەهێزیشیان دا بەدەست دوژمن و نەیارانی کورد لە ناوچەکە، تایبەت تورکیا و عەرەبە ناسیۆنالیستەکان کە بەگوێی ئەمریکا و هاوپەیماناندا بخوێنن کە کورد توانای حوکمرانی خۆماڵی نیە و حکومەتێکی بەهێز لە بەغدا پێویستە بۆ بەشداریکردن لە پاراستنی ئارامی و ئاسایشی ناوچەکە و یەکپارچەیی خاکی عێراق کە دۆخی سیاسی و حوکمرانی هەرێم بۆتە مەترسی لە سەر ئەو پرسانە. ئەم سەردە کورتەی مێژوم بە پێویست زانی بۆ ئاگاردکردنەوەی ئەقڵیەتی سیاسی تازە هەڵکەوتو لە هەرێم کە بە پاساوی جیاجیا هەروەڵە دەکات بۆ خۆشەکردنەوەی زەمینەی دەسەڵاتی بە دوبارەکردنەوەی بەشێکی ئەو مێژوە تاڵە، بێگومان ئەم دیاردەیە لە لوتکەی دەسەڵاتی نوێی یەکێتیدا بەزەقی دیارە.  بۆچی ؟ بۆچی حزبی شەهیدان و شۆرشی هەڵسانەوە و خاوەنی هەزاران شەهید و دەیان هەزار قوربانی و رابەری راپەرین و فیدرالیزم و .... بە دەستی خۆی خۆی بە تەڵەیەکی مەترسیداری تاقیکراو دەداتەوە؟  ئاوردانەوەیەک یەکێتی دوای راگرتنی شەری ناوخۆ، تایبەت دوای روخاندنی سەدام، هێدی هێدی بە مێژوی خەبات و قوربانی و سەروەریەکانی خۆی نامۆ دەبو. دو سەرکردەی کاریگەری ئەو سەردەمەی یەکێتی، خوالێخۆشبوان مام جلال و کاک نەوشیروان، هەر لە ساتی دارشتنی روشنوسی دەستوری هەمیشەیی عێراق جیاوازی بەرچاویان دەربارەی ئایندەی کورد و یەکێتی و حوکمرانی و پرسە گرنگەکانی تر بەرچاوکەوتن. هەرچۆنێک بێت بۆ پاراستنی یەکگرتویی ناو یەکێتی و ریزەکانی کورد گەلێک پرسی هەستیاریان بە نیوەچڵی بەرێکرد، لە ئێستادا هاوڵاتیانی هەرێم، تایبەت لە دەڤەرەکانی دەسەڵاتیان و ئیرسە سیاسیەکانیشیان باجەکەی دەدەن.   مام جلال لە گەڵ بونی بە سەرۆک کۆمار و لە حزوری بەهێزی ئەمریکا لە عێراق و پەیوەندی توند و تۆڵی لە گەڵ ئێران و زیادە بۆ ئەمەش نزیکبونەوەی لە تورکیا هەنگاوی جدی گرتەبەر بۆ پێرەوکردنی کارنامەیەکی سیاسی و حزبی نوێ. خوالێخۆشبو هەستی بە بەهێزبون و تۆکمەیی پێگەی خۆی دەکرد، بۆیە مافی بەخۆی دا دەستکراوەتر لە جاران هەڵوێست وەربگرێت و کاریش بکات، چ لە سیاسەت و چ لە حوکمرانی و چ لە ناو یەکێتیشد، لە ئەزمونی رێکخراوەیی پارتیشەوە باش تێگەیشتبو کە دەسەڵاتی تۆکمەی بنەماڵە لە ناو حزب و حوکمرانیدا، تایبەت هێزێکی وەک یەکێتی کە بە چەپکە گوڵ و فرە منبەر وەسفی کردوە، زەمانەتی مسۆگەری بەردەوامبونی نەک خۆی بەڵکو خانەوادەکەشی لە دەسەڵاتدا دەکات، بۆ بەدەستهێنانی ئەم خواستانە پێویست بو بەرامبەرەکەی کە مسعود بارزانی بو رازی بکات و دڵگرانی نەکات، بۆیە سەرپشکی کرد لە حوکمرانی و دەسەڵات لە هەرێم، بۆ زۆرتر چەسپاندنی ئەمە رێکەوتنی ستراتیژیشی لە گەڵدا واژۆ کرد. کاک نەوشیروان لە ساڵی ٢٠٠٤ ەوە چەند جارێک مام جلال ی لە مەترسیەکانی ئەم سیاسەتە ئاگادار کردۆتەوە، گەیشتە ئەو ئاستەی لە گەڵ هاوکارەکانی لە یەکێتی، کۆسرەت رەسوڵ و عومەر سەید عەلی، یاداشتێکی توند ئاراستەی بکەن. مەخابن تا کار لە کار نەترازا مام جلال گوێی لێ نەگرت، لە گەڵ ئەم روداوانەشدا تا دەهات دۆخی ناوخۆی یەکێتی بەهۆی جەمسەرگەری و بەرژەوەندیە جیاکان و گەندەڵیەوە لاوازتر و پەرتەوازەتر دەبو، لە دوا مەتافدا کاک نەوشیروان یەکێتی جێهێشت و گۆڕانی دروستکرد، بەمەش دۆخی یەکێتی زیاتر ئاڵٶز و قەیراناوی بو. لە دوا ساتەکانی پێش نەخۆشکەوتنی خەستی مام جلال جارێکی تر گەرایەوە بۆ کاک نەوشیروان و رەزامەندی خۆی لە سەر زۆربەی بۆچونەکانی کاک نەوشیروان کە دوای روخاندنی سەدام هەیبو دەربری، مەخابن نەخۆشکەوتنی مام جلال و دواتر کاک نەوشیروان رێگەیان نەدا و دەرفەتیشیان نەرەخساند بۆ جێبەجێکردنی بۆچونە هاوبەشەکانیان.  سەرەاری لێتگێەیشتن و رێکەوتنی دەباشان بەڵام لە غیابی هەردوکیاندا دۆخی سیاسی و حوکمرانی هەرێم و ئایندەی گۆڕان و یەکێتی کەوتە بەر رەحمەتی قەدەر و روداوی چاوەروان نەکراو، زۆنی کەسک و نیللیش بێ مەرجەعی گەورە و بریاردەر و پلانی تۆکمە مایەوە، جەمسەرە بچوک و لاواز و بەرژەوەندخوازەکانی هەر دولای یەکێتی و گۆڕان چەندین گەمەی بێسەروبەر و بە ناوەرۆکی نەتەوەیی لاواز لە گەڵ یەکتر و لە گەڵ پارتی و هێزەکانی تریشیان دەکرد، زۆربەیان مەبەستیان زامنکردنی پێگە و دەسەڵاتیان بو لە سایەی دەسەڵاتی رەهای پارتیدا. گۆران زو چۆکی دادا و لە ناو یەکێتیشدا، تایبەت بەشێکی بەرچاوی سەرکردە دێرینەکانی، سەریان بۆ رازیکردنەوەی پارتی دەخورا. کورەکانی مام جلال دوای وەفاتی مام جلال و کاک نەوشیروان بە سودوەرگرتن لە پێگە و ناو ناوبانگی باوکیان دەستیان بە کار کرد بۆ پرکردنەوەی بۆشایی سیاسی و حوکمرانی و مەعنەوی و ئەمنی ناوچەکانی دەسەڵاتیان، مسعود بارزانی مامەڵەی تایبەتی لە گەڵیان دەکرد، قوباد تالەبانی ساڵانێک بو لە گەڵ دەسەڵاتی رەهای پارتیدا لە سیاسەت و فەرمانرەواییدا شارەزا و راهاتبو و کێشەی ئەوتۆی نەبو، هەرچی باڤڵی برای بو لە سەرەتادا بچێک دورەپەرێز و موحافزکار بو.  باڤڵ تالەبانی ئەزمونی کەمی لە حوکمرانی هەرێم و کۆدە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان هەبو، بە پێچەوانەی قوبادی برای کە داخراو و کەم دوێ و هێمنتر دەردەکەوت ئەم بزێو و گورج و گۆڵ و هەڵچو کەوتەخۆی، بەسود وەرگرتن لە ئیرسە مەعنەوی و سیاسی و مادیەکانی مام جلال توانی لە ماوەیەکی کورتدا پێگەیەکی بەهێز بۆ خۆی لە دەسەڵاتی خانەوادەی تالەبانی لە ناو یەکێتیدا دابین بکات.  کۆنترۆڵکردنی ناوخۆی حزب و حوکمرانی دو روی دراوە بەناوبانگەکەی دەسەڵاتی بنەماڵەیە لە سەرانسەری دنیا و ئەزمونەکاندا. سەرچاوە نزیکەکان لە خانەوادەی مام جلال چەندینجار وتویانە نەخۆشکەوتنی هێرۆ خان زەمینەی بۆ کورەکانی زیاتر خۆشەکرد کە دەستکراوەتر بن لە مامەڵەکردن لە گەڵ هێزەکانی تر و حوکمرانیدا بەمەبەستی  مسۆگەرکردنی دەسەڵاتی رەها لە ناوچەکانی نفوزی یەکێتی و سودوەرگرتنیش لە پرۆسەی حوکمرانیدا. تایبەت سەرچاوەی سەرەکی دەسەڵاتی ئەم نەوە سیاسیە تازەیەی ئەم سەردەمە لە ئیرسی سیاسی و مێژویی و مادی باوک و مام و باپیرەکانیان بۆیان بەجێ ماون، بە حوکمی جوگرافیا و ئەزمونیش فێربون چۆن وڵات و هێزە ئیقلیمیەکان بە دەسەڵاتی بەغداشەوە رازی بکەن. پێدەچیت ئەمان بیریان چوبێت کە باو و باپیرانیان لە دۆزەخی سیاسی و سەربازی و ئەمنی سەردەمی خۆیان خەباتیان بۆ کورد کردوە و لە ئەشکەوتە تاریک و لەسەر تاشە بەردە رەقەکان بەبرسیەتی و لە سەرما و بەستەڵەکدا هەزاران شەویان بەرێکردوە، نەک وەک ئەم نەوەیەی ئێستا لە کۆشک و پێخەفی گەرم و نەرم و نیاندا و بە پاسەوانی دەیان حەسحەس و بەردەست رۆژ دەکەنەوە و وەک سەرکردە و بەرپرسی ناو بلاگەکان دەگوزەرێن.  با واز لە سیاسەت و خەبات و چاکسازی ئەم توێژە لە سایەی رەفاهیەت و نیعمەتدا بهێنین و بچینە سەر لایەنەکەی تری روداوەکە، ئەویش شێخ لاهوری ئامۆزایانە، سەرەتا پێویستە بڵێم ئەمیش نامۆ نیە بە کەش و هەوای نیعمەت و رەفاهیەت لە سیاسەتکردندا. پێشتریش نوسیومە پێگەی شێخ لە ناو یەکێتیدا پەیوەندی راستەوخۆی بە تەوریسی سیاسیەوە نەبوە، ئەو پێگەیەی بەدەستی هێناوە زۆری بەروبومی کارەکانیەتی لە دەزگا ئەمنی و دژە تێرۆرەکانی یەکێتیدا و رۆڵی لە هاریکاریکردنی کاریگەر بۆ خەباتی رۆژئاوا دژ بە وەحشەکانی داعش و بەکرێگیراوەکانی تورکیا، تایبەت لە کۆبانێ.  کەس ناتوانێت نکۆڵی بکات لەوەی دەوروبەرەکەی شێخ و نزیکەکان لێی کاری نایاساییان کردوە، هەروەک زۆربەی سەرکردایەتیە موخەزەرمەکانی هێزەکانی کوردستان و بەشێکیش لە نەوەکانیان  کەسیان بێبەری نابێت لەو ئۆقیانوسە لە کاری نایاسایی و گەندەڵی کە لە ناو حزب و حوکمرانیدا کراون.  لەو دۆخە ئاڵٶز و بێسەروبەرەدا یەكێتی کۆنگرەی چوارەمی بە دروشمی نوێبونەوە بەست، پاش کێشمە و کێش و ئازاری زۆر توانرا سیغەیەکی تازە بۆ کار و هەیکەلی رێکخراوەیی پەسند بکرێت.  ئەوانەی ئێستا، تایبەت لە بەرپرسە دێرینەکانی یەکێتی، فرمێسکی تمساح دەرێژن و زاریان گەرمە و رەخنە و تانە لە بەرێوەچونی کۆنگرە و ئەنجامەکانی دەگرن و دەدەن شینەکەیان بۆ هەریسەکەیە، پێویستبو و ئێستاش پێویستە لەو راستیە تێبگەن کە یەکێتی تەنها موڵکی ئەوان نیە، بەڵکو سەرەرای بەرزنرخاندنی خەبات و قوربانیەکانیان لە خەباتی رابوردودا، تایبەت سەردەمی خەباتی شاخ، دەمێک بو کاتی ئەوە هاتبو هێدی هێدی یەکێتی بە ئیرادە و خوێنی گەش و گەرم نۆژەن و ریفۆرم بکرێتەوە، مەخابن ئێستاشی لە گەڵدا بێت ئەم یاسا سروشتیەی سیاسەتکردنیان پشتگوێ خستوە و تەنها مێژویان کردوە بە پێوەری سەرەکی بۆ مانەوەی خۆیان و زەوتکردنی دەسەڵاتی حزبی و حوکمرانی. هەڵبژاردنی شێخ لاهور لە گەڵ باڤڵی ئامۆزای بۆ دو هاوسەرۆکی یەکێتی هەنگاوێک بو چاوەروانی ئەرێنی لێدەکرا. دەبوا هەر دوکیان بەیەکەوە دوای کۆنگرە کاریان بۆ بەدیهێنانی ئەو دیاردە سروشتی و ئاساییە بۆ نوێببونەوەی یەکێتی بکردایە، وێرای ئەوەی بە رێزەوە مامەڵەیان لە گەڵ زۆربەی سەرکردە دێرینەکان کردوە، بەڵام ئەوان داوای بەشێک لە دەسەڵاتی حزبی و حوکمرانیان دەویست بە رێزلێنانیشەوە. هەرچی لایەنی شێخ لاهورە دەوروبەرەکەی  بە براو و خزم و نزیکەکان لێی تەنی، زەنگێکی مەترسیدار بۆ لایەنی دوەم و بەرپرسە دێرینەکان، هاوکاتیش شێخ لاهور راشکاوانە رایگەیاند کە ماڵئاوایی لە شەراکەتی لاسەنگ و پاشکۆیەتی لە گەڵ پارتیدا دەکات، سەرەرای هەوڵێکی زۆری هێز و کەسایەتیەکان بۆ نزیکبونەوەی لە مسعود بارزانی، بەڵام شێخ لاهور پێویستی بە زەماناتی تۆکمە و جێگیر هەبو کە لەو حاڵەتەدا ئەزمونە تاڵەکانی پێشتر لە گەڵ پارتی دوبارە نەبنەوە. کاری حوکمرانی هاوبەشی یەکێتی و پارتی لە هەولێر و بەغدا بەرێژەی هاوتەریب لە گەڵ ژمارەی کورسیەکانیان لە پەرڵەمان یەکێک بوە لە کۆڵەکە بنەرەتیەکانی دورخستنەوەی تارمایی شەر و دابینکردن ئارامیەکی رێژەیی، هاوکاتیش هەمان هاوکێشە زەمینە بەهێزەکەی قۆرخکاری و گەندەڵی و پێشێلکردنی بنەماکانی پرۆسەی بە دیموکراتیزەکردن و سەروەری یاسا و مافەکانی رادەربرین و ئازادی هاوڵاتیان بوە.  لە دۆخی چەند دوا ساڵی هەرێمدا ئەم چەمکە پارادۆکسە خەستە پێویستی بە دارشتنەوە و گۆرانکاری هەبو تا کرۆکی حوکمرانی لە موڵکی حزب و بنەماڵەوە هێدی هێدی بۆ موڵکی هاوڵاتی بگۆرێت.  ئەوەی بەرچاو کەوتوە و بیستراوە دو هاوسەرۆکی یەکێتی لەم خاڵەدا زۆر جیاواز و ناکۆک بون، باڤڵ تالەبانی بە زمانێکی دیبلۆماسی مسعود بارزانی بە مەرجەع و مامی خۆی وەسف کردوە، لاهور شێخ جەنگی ئامادە نەبوە هەروا لە گەڵیدا دابنیشێت.  کورەکانی مام جلال خۆیان بە جێگرەوەی سیاسی و رێکخراوەیی باوکیان دەزانن، کێشەیان لە گەڵ شێخ لاهوری ئامۆزایان لەوەوە سەرچاوەی کردوە کە ئامۆزاکەیان دراوەکەی دەسەڵاتی بنەماڵەی لە حزب و حوکمرانیدا تەنها بە موڵکی دو ئامۆزاکەی نەبینیوە و نەشی ویستوە.   بەشێکی بەرچاوی سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی ئەم دۆخەیان بە دڵ نەبو، رۆڵی سەرۆک کۆماری بەناو یەكێتی لەم روداوەدا و بە پشتگیری خانەوادەی تالەبانی و رازیکردنی پارتی بۆ زیادکردن چانسیەتی بۆ هەڵبژاردنەوەی بۆ سەرۆک کۆمار لە دۆخێکی ئاڵۆز و نادیاری عێراقدا، تورکیای ئەردۆگان دەمێکە تورەن لە شێخ لاهور بۆ ئەو هاریکاریە گرنگانەی تێكۆشەرانی رۆژئاوای کردوە، لە سەروی ئەمانەشەوە لاوازبونی پێگەی شێخ لاهور و هەوادارانی پارتی زۆر دڵخۆش دەکات.  گومانیش نیە کە لیستی هاوبەشی یەکێتی و گۆڕان بە سەرۆکایەتی شێخ لاهور بۆ هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی بەغدا نیەتە سەباتبوەکانی بەخەبەر هێنایەوە، گورج و گۆڵ وەک قارچکی بەهاران هەڵتۆقینەوە و کەوتنە توندکردنەوەی پشتێنە خاوبوەکانیان. ئەمە بەشێکی گرنگی زەمینەی روداوەکانی هەشتی تەموزە، لە دور و نزیکەوە هیچ پەیوەندی بە چاکسازی و نوێبونەوە نیە، چونکە دەمێکە چاکسازی و نوێبونەوەی نەک یەکێتی بەڵکو زۆربەی حزبەکانی کوردستان بونەتە مەحاڵ، تەنها بۆ چەواشەکردنی خەڵک وەک نوشتە و دوعا لەسەر لارێگاکانی رواداوەکاندا دەچەقێنرێن، کوردی باشور سەدان جار گوێبیستی چرینەوەی ئەم قەوان و ئاوازانە بوە.  ئەو هەڵمەتەی بەناوی چاکسازیەوە بەرێدەکرێت کە لە دەرکردن و دەستگیرکردنی چەند بەرپرسێکی حزبی و ئەمنیدا نمایش دەکرێت گەر بنەمای یاسایی دروستیان هەبێت کارێکی زۆر باشە، بەڵام مایەی سەرنجە کە هەواڵەکان ئاماژە دەکەن بەوەی زیاتر تەسفیەی هەوادارانی شێخ لاهورە، وەک ئەوەی هەوادارانی خۆیان فریشتە بن و لە ئاوی زەمزەم هەڵکێشرابن، تێیاندایە ئارەزومەندانە هاوڵاتی نارازی خۆپیشاندەری بە رۆژی نیوەرۆ و بە بەرچاوی خەڵکەوە خەڵتانی خوێن کردوە، بزانین ئەم دەسەڵاتە تینوەی " سەروەری یاسا و چاکسازی " لەم بارەیەوە چی دەکات؟ هیواخوازم پێش زیاتر ئاڵۆزبونی دۆخەکە هەر دو لا بەرێگەی حزبەکەیانەوە بگەنە لێکتێگەیشتن و چارەی دروست، هاوکاتیش لێکۆڵینەوەی ورد لەسەرجەم ئەو تۆمەتانە بکرێت کە لەم روداوەدا باسکراون. شایستەی ئاماژە پێکردنە ئەو حزب و هێزانەی لە سەر ئەم روداوانە بێدەنگن گوناهێکی گەرە دەرحەق بە راستیەکان و نەتەوەکەیان دەکەن، چونکە ئەم روداوانە زۆر قوڵتر و گەورەترن لەوەی کێشەی ناوخۆیی حزبێک بێت.  با چاوەران بین تا ژێر ئاوەکان زیاتر سەر ئاو دەکەون.      

د. سەردار موسی شەریف   ‎لە دوای 2003 ژینگەیەك لە ھەرێمی كوردستان دروستبوە جێگای سەرنجە. لە پێرێكدا ‎"ژن"ێك سەریھەلدا، كە بۆ كومەڵگای ئێستای ھەرێمی كوردستان "ظاھرە phenomenon"یەکی یەكجار جیاواز بو. ئەو بوتە بەشێك لە سیستەمێك كە مولكی خوی نییە، بەلكو ئامرازێكی بوژێنەری ئەم سیستەمەی، ‎ئەو بوە بەئامرازێك و رێگایەك بۆ لوشدان و شاردنەوەی سامانی گشتی، ئەو بۆ خوی بوتە بە سیستەمێكی تایبەت، ئەو بەشێكە لەسیستەمێك كە كۆمەڵگای كوردی مەرگەساتیەتی و لە ھەوڵی رزگاربونییەتی لە مەرگەساتێك كە گیرۆدەی بووە. ژن، ئەو ژنەی كە مەبەستمانە بوە بە ماركەیەك بۆ گەندەلی، ماركەیەك بۆ دابینكردنی پێویستی تایبەت، ‎ماركەیەك بو شاردنەوەی نھێنییەكانی بەرپرسان، ماركەیەك بۆ دەستكەوتی مادی و ھتد، ماركەیەك بۆ گەیشتنی ھەندێك كەس بە ئامانجە شاراوەكانییان، ئەو شادەماری ژیانی سیستەمێكی گەندەل و داروخاوە.‎  چراخان رەفیق  (2021-07-23 لە چاوپێكەوتنێك لە گەل روژنامەی درەو میدیا) ناوێكە لە دوای پەیدابونی نەوت لە ھەرێمی كوردستان و ھاتنی ئاشتی ھەورامی (وەكو كەسی یەكەم لەدارشتی سیاسەتی نەوتی ھەرێمی كوردستان) بۆ ناو كایەی سیاسی و بەرێوبەرایەتی ھەرێم، كە سەدەمی زێرینی ھای لایڤی ھەرێم و بەرپرسان بو، ناوی كەوتە سەر لێوان. ھەر جارەو شتێكی دەگوت و دەڵێت. ئەگەر بە ھەلە نەبم باسی ئەوەی كرد كە سەرمایەی "50" ملیون دولار وەكی میراتی بنەماڵە بۆی ماوە. دانیشتویی وڵاتی ئەلمانیایە، و ھتد. جا نازانم لە ئەلمانیا بیت و میراتێكی 50 ملیونیت بو بمێنێت، دەبێت " باج"ی ئەم میراتە چەندە بێت؟ ئەوانەی شارەزای سیستەمی وڵاتانی ئەوروپان باش دەزانن كە باج لەسەر میرات ھەیەو دەبێت ئەو كەسەی كە میراتێك بۆی دەمێنێت، بری ئەو باجەی بو دیاریكراوە، بەپێی یاسا، ‎بیداتە خەزینەی حكومەت. ئەو دەلێت، ھەمو سامانەكەی ئێستای (‎بەموڵك‌و ماڵمەوە) خاوەنی (25 بۆ 30 ملیۆن) دۆلارم. باسی خانوەكەی لە مەسیف دەكات، خانویەکی لەتوركیا و خانویەک لەئەلمانیاش. خاتو چراخان و ماڵی بارزانی لەچاوپێكەوتنەكەیدا چراخان زو زو ناوی ماڵی بارزانی دەھێنێت و خۆی بەكچی ئەوان پێناسە دەكات. ‎بەزانین یان نەزانین لەچەپ وراستی مالی بارزانی دەدات، لەو باوەرشدام ئەمە ماڵی بارزانی توشی ئێحراج و سەرئێشە دەكات و كردویەتی. باسی پەیوەندی خۆی لەگەل نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی ھەرێم دەكات، ئەولاتریش دەروات، دیارە نەدەبو بێ راوێژكردن لە گەل ئەوان، مەبەست كاك نێچیرڤان بارزانی، مێردی بەئاشتی ھەورامی كردبا.  لە یەكێك لەکۆڵانەكانی دیمانەكە "وا دیارە بە ناو جیھانی خەیالاوی و پر رومانسیەتی شاری وێنیزی ئیتالیا"دا پیاسە دەكات و ‎باسی پەیوندی ھاورێیەتی خوی لە گەل كوری سەرۆك بارزانی، مەنسور بارزانی دەكات و ھەندێك قسە دێنێتە سەرزمان، كە نەشیاون، رەنگە لەجیھانبینی خەیالپلاوی ئەودا ئەمە زور ئاسایی بێت، بەلام كەسێك تێكەلاوی مالی بارزانی بێت، دەبێت باش كۆدەكانی ھەلسوكەوتكردنی خوێندبێت و ئاگاداری دەم‌و زاری و ھتدی بێت! لە پڕا لە ناو شەقامەكانی شاری ھەولێری حەیاتەكەمان، پایتەختی كوردستان و لە ناو تەپوتوزی پێكدادانی بەرژەوەندی ئابوری و سیاسی پەیدا دەبێت و باسی ئەوە دەكات ئەو ھەتا ئێستا چاوی بە كاك مەسرور، سەرۆكی حكومەت نەكوتوە. ئەو لە دڵەوە، بە بەڵامێك كە ھوكارەكەی نادیارە، خوازیاری بینینی سەرۆكی حكومەتە. ونبو و سەرلێشێواو لە ناو رێگاوبانەكانی شەقامەكانی ئیستانبول، ئەوروپا، دوبەی و خوی گەیاندوتە ناو كولانە تازە پولیش كراوەكانی ھەولێری پایتەخت بە كومەلێك مەلەفەوە كە تایبەتن و ھەر ھەمویان جێگای سەرنج و بایەخن بو سەرۆكی حكومەت، و خوازیارە چیروكە پر لە رومانسیەتی  "پابلو ئێسكوبارەكانی نەوتی ھەرێمی كوردستان" بو سەرۆكی حكومەت باس بكات.  ئەو لە جیھانی فانتازیای خۆیدا وادەزانێت ئەم ھەرێمە لە سەردەمی شوڕشی ئەیلولدا دەژیت. ئەو‎ نازانێت گەیشتن بەزانیارییەكان، ‎تەنیا " كلیكێك" لە ناو پەنجەی دەست‌و مێشكمان دورە. جا بگرە سەرۆكی حكومەتێك كە خۆی بەرێوەبەردنی یەك لەھەستیارترین دامەزراوەكانی ئەم ھەرێمەی بەدەستەوە بوبێت و لەروی زانیارییەوە لاواز بێتە بەرچاو.‎ ئەوەی خاتو چراخان دەیەوێت وەكو كاسێتێكی سترانەكانی "محەمەد عارف جزراوی" كە بوەتە بەشێك لەكلاسیكەكانی سیاسەت و ئابوری دەبەنگی ھەرێمی كوردستان، بیداتە بەگوێچەكەی سەرۆكی حكومەت،‎ تەقەی سەرمان دێت. بە راستی چەند خوشەو چەندە بە تامە. تەونی گەندەلی نەوتی ھەرێم چراخان ئاماژە بە چەند ناوێك دەكات كە‎ پێگە و ئەرك و دامەزراوەكانی یان لە ھیچ كەس شاراوە نییە,، لە ھەمان كاتیش ئەو ئەم كەسانە تومەتبار دەكات بە دەست بەسەرداگرتن و فرت و فێلكردن لە داھاتێك كە لە رێگای ھەلسوكەوتكردن لە گەل ‎ نەوتی رەش و و ‎بە  " دز وجەردە" پێناسەیان دەكات. خاتو چراخان لە تومەتباركردنی سەرۆكی حكومەتی پێشو و ئێستاش ناراوەستێێت، بەلكو لە رێگای ھێنانی كومەلێك ناو، ئەو راستەوخو ئەوان ‎تومەتباردەكات بە ھەبونی دەست لە گەل ئەم كەسانە كە پروسەی بە كاش كردنی نەوتی رەش بەرێوەدەبەن. لە كومپانیای ‎‎" ‎زیپو" بگرە ھەتا  ئەو كومپانیایە كە بە قەولی خوی دەلێت ھی ئەوە بە ناوی ‎" كاندید". ‎لە خوێندنەوەی ئەم بابەتە و ووردبون لە ناوەرۆكی، وێنەكە گەورەتر و رونتر دەبێت بو رای گشتی بە ھوی ناوھێنانی‎ كومەلێك كەس كە دێنە ناو بابەتی وروژێنەری تایبەت بە سەوداكانی نەوتی ھەرێمی كوردستان و مێتودی سپی كردنی مادەی خامی نەوت و نەوتی رەش و ھتد بو پارەی كاش كە مەزندە دەكرێت ملیاران دولار بن. ئەمە لە كاتێك دایە ناوی كومپانیاكان بو ھاوڵاتیانی ھەرێمی كوردستان ناوێكی نامو نین. لە پرسێكی گرینگ تایبەت بە نەوتی ھەرێم، چراخان ئاماژە بەوە دەكات كە گرێبەستە گرینگەكانی نەوتی ھەرێمی كوردستان ھێشتا لە دەستی " ئاشتی ھەورامی" دایە و بە شاراوەیی ئەركەكان بەرێوەدەبات بو ئەوەی كە كەس ھەست پێی نەكات، و حكومەتی ئێستا لە گەل وەزیری سامانە سروشتی یەكانی ئێستا تەنیا بە كابرایەكی جێبەجێكارێ كومەلێك پرسی بچوكی وزارەت پێناسە دەكات. چیرۆكە سەرنجراكێشەكان چراخان ھاولاتی ئەلمانیایە، و لە روی یاسایی یەوە دەتوانێت پشت بە یارمەتی دیپلوماسی و یاسایی دەوڵەتی ئەلمانیا ببەستێت. خو ئەگەر ھەمو ئەو تومەتانەی كە ئەو ئاراستی كومەلێك كەس دەكات بە بەلگە بتوانێت بو دامەزراوە یاسای ی یەكانی وڵاتی ئەلمانیا بیسەلمێنێت كە ئەو دەستی تێیایدا نەبووە، ئەوا بێ شك دەوڵەتی ئەلمانیا پشتگیری و بەرگریشی لێ دەكات. بەلام ئەلمانیا چی لە ھاوڵاتی یەك بكات كە ھەتا سەر ئێسقان تێوەگلاوە لە " زولمكردن لە ملك و مالی گشتی نەتەوەیەك، چی لە ھاولاتی یەكی خوی بكات‎ كە بوتە ئامرازێك بو سپی كردنی سامانی بەرپرسانی ولاتێك كە داھاتەكە لە روی شەرعی یەوە ھی ئەو  و ئەوان نییە؟ چی لە ھاولاتی یەك بكات، كە بو خوی لە رێگای ناشەرعی و نایاسایی یەوە سامانی كوكردوتەوە و ھتد....."؟ . بویە، بە لە بەر چاو گرتنی ھەمو راستی یەكان، ھەر دیسان دەوڵەتی ئەلمانیا پشتگیری و بەرگری لە ھاوڵاتی یەكەی دەكات. پێتان وا بێت كە دەوڵەتێك وەكو ئەلمانیا پێزانینی نەبێت لە سەر سیستەمی سەوداكردنی بە نەوت و گازی ھەرێمی كوردستان؟ پێتاون وایە كە ئەلمانیا و وڵاتانی ئوروپایی توری سەوداكەرانی ھەلسوكەوتكردن لە گەل داھاتی نەوت و گازی كوردستان و سپیكردنی پارە ناشەرعی یەكانیان نییە كە لە سنوری ولاتانی ئوروپا لە جموجولدایە؟ خاتو چراخان كومەلێك كەس تومەتباردەكات بە ھەولی ‎كوشتی لە مەسیف سەلاحەدین، ھاوتەریب دامەزراوەكانی حكومەتیش تۆمەتباردەكات كە ‎بكەرانی تەقەكردنەكەیان ئازادكردوتەوە.‎ چرخان كە ئاشتی ھەورامی بە ھەولی كوشتنی تومەتبار دەكات و ئەگەر شكی لە قسەكانی خوشی نەبێت، بێ شك ئاشتی ھەورامی لە پشت قەفەسەكانی زیندانەكانی ئەلمانیا یان بریتانیا سافی دەبێت. بەلام، بوچی ئەو ئەم كارە ناكات؟ بوچی وەكوی ھاوڵاتییەكی ئەلمانیا ناچێت بو بەردەم سیستەمی داددوەری ئەلمانیا و ئەگەر دەیەوێت گەندەلكاران بداتە دادگا، ‎كە دەلێت تەعدایان لێكردووە و ئەو بەڵگەی لە لای، ھەموی تەزویرە! چراخان تەھدید لە پارتی دەكات كە ھەتا ئێستا نەیانھێشتوتە ئەو راستییەكان بدركێنێت، بەلام لەمەودوادا ئەو چیدیكە بێ دەنگ نابێت، ئەمە لە كاتێك دایە، لە خوێندنەوەی بابەتەكە ھەست بەوە دەكەیت، كە چراخان لە راستی دا " كاراكتەرێكی سەرەكی نەوتی" ھەرێمی كوردستان بووە، بە پێی دەربرینەكانی خوی. ئەوەی جێگای سەرەنجە قسەكانی چراخان پێكەوەگرێدانێكی گەورەیان نییە. كەیسەكانی ‎90 ملیۆن دۆلاری، و 35 ملیونەكەی نوشیروان مستفی و 50 ملیونەكەی عەلی حەمە سالح، ئەوەی راستی بێت ئەمە " چیرۆكی عەشقێكی نەووتراوە". ئەمە ھیچ لە پرسەكە كەم ناكات، بەلام لە روی یاسای یەوە. ئەو ئێستا چەندین جار ئاماژە بە ناوی سەرۆكی حكومەت، كاك مەسرور بارزانی، دەكات، و زانیاری یەكانی چراخان بونەتە بە گوشار بو سەر سەرۆكی حكومەت‎. ئەوەی ئێمە ھەمومان پێویستیمان پێ یە، وەكو پرسێك كە پەیوەندیدارە بە سامانی گشتی، جولاندنەوەی دامەزراوەی یاسایی و دادوەری ھەرێمی كوردستانە لە دژی چراخان  و ئەو كەسانەی ئەو ناویان دەبات ‎لە چاوپێكەوتنەكە، ‎و بە گوێرەی داخوازی ئەو كە خوازیارە زانیاری و راستی یەكان بدركێنێت. كومەلێك كەس  ‎تێوەگلاو لە لوشدانی داھاتی گشتی، و دەستی ناپاكیان ھەبووە لە ھەلسوكەوتكردن لە گەل پرسی نەوتی ھەرێم. ئەگەریش نا، ھەر راستگوتراوە، بو حكومەتیش "ئەمڕۆ نابێ جومعەیە" و الجمعەش " حج المساكین"ە. سەرەچاوە: چراخان رەفیق لە دیمانەیەكی تایبەتی (درەو)دا، (2021-07-23)، مالپەری، drawmedia.net  

زەبەنگ بەهادین  بە گەرانەوە بۆ مێژویەکی نزیک مرۆڤ دەتوانێت خوێندنەوە بکات بۆ بەشێک لە ئێستا  بۆ ئەوەی بریار و لێکۆلینەوەکانی لەسەر بونیاد بنێت ، ئەمە بیردۆزی هێنانە کایەی مێژووە بۆ بەشداریکردنی لەگەل ئێستادا، ئەم بیردۆزە تا چەند سالێک پێش ئێستا کاری پێدەکرا و جێگەی خۆی دەکردەوە لە بریارەکانی تاک و کۆمەڵگادا، بەلام ئەمرۆ دەبینین هەرچی ئەو مێژوو خوێندنەوەیە کارلێکی نییە بەسەر بریارەکانی ئێستای تاک و کۆمەلگا.  دیارتیرین نمونەی خوێندنەوەی مێژووی نزیک و  نا کارکردنی لە پرۆسەی سەرکردایەتی کردنی ئەو ئاکام و ئەنجامانەن کە پارتەکانی کوردوستان پێیگەیشتوون، هەر یەک لە 31 ئاب و 16 ئۆکتۆبەر  دوونمونەی زۆر دیارن بۆ ئەم بابەتە، دەبینین خیانەت بەرجەستە کراوە و روون و دیارە، لەگەل ئەوەشدا ئەوانەی کارەکەیان ئەنجام داوە بەرەو پێشتر چوون و ئەوەی کردویانە لە بیر کران ئەمە بۆچی?  بۆ وەلامی ئەم. پرسیارە دەبێت بگەرێنەوە بۆ تێۆری نوێی مێژوو،  لە ژێر ناوی تێوری کۆتای مێژوو   تیۆری (کۆتایی مێژوو) بۆ بە نەمری نیشاندانی دەسەڵاتی سەرمایەداری نیولیبراڵ کە  پێویستی بە نەهێشتنی بە جیهانی بوون هەیە. لە ڕوانگەی فەلسەفییەوە لایەنگرانی بە جیهانی بوونی سەرمایەداری، ئیمپراتۆری سەرمایە، سەربەخۆ لە (زەمەن)، واتا لە دەرەوەی مێژوو، (فەزا) نوێیەکانی داگیر کردووە و زەمەنی خستووەتە دۆخی هەڵپەساردنەوە، بە مانا سەرمەیەداری لێرەدا دەیەوێت مێژوو بسرێتەوە بۆ ئەوەی مانەوەی کۆتای خۆی بسەپێنێت و ببێتە کۆتا میراتگری زەوی، ئەم تێۆرە چۆن کار دەکات لە کوردوستانی باشوور، یاخود لە هەرێمی کوردوستانی عێراق?  ئەو دەسەلاتە سیاسیەی لێرە کار دەکات و بونیادی راستەقینەی هەیە لە ئێستادا خۆی بە سەرمایەدار نیشان دەدات، هەرچەندە بە پێناسە سەرمایەداریەکانی ناتوانن بچنە ژێر چەتری سەرمایەداری  بەلکو زۆرتر سەروەر مەندن، بەلام نمایشی سەرمایەداری دەکەن بۆیە دەبینین  ئەو پارتانەی دەسەلاتیان بە دەستەوەیە کار بە تێۆری کۆتای مێژوو دەکەن لە پێناو میراتگری کۆتای دەسەلات بۆ خۆیان و نەوەکانیان، لە ئەنجامدا دەبینین هەرچی مێژوویەکی ناشرین بونی هەبوبێت سراوەتەوە بەلکو پارتەکان کار دەکەن بۆ سرینەوەی هەموو مێژووی خۆیان لە پێناو مانەوەی داهاتوو، ئەم کارە خواستی تاک یان کۆمەڵگا نییە بگرە تاک کە مێژوو بسرێتەوە، بەڵکو ئەوە خواستی سەرمایەداری نیو لیبرالیزمە کە سێبەری بەسەر دەسەلاتی ئێستادا والا کردوە، ئەو دەسەلاتەش ئەوەیە کە ئابووری و میدیا و ئاسایش لە دەستی خۆیدایە بۆیە بەرەنگاری بوونی ئەم کۆتایی پێهێنانەی مێژووە لە لایەن تاک یان کۆمەلگا سوودی نابێت، لە ئەنجام دەبینین سەرکردایەتی دەگەرێتەوە بۆ کەسانێک کە بچنە ژێر بالی کاپیتالزمە و نیو لیبرالیزم گەرچی مێژووی کەسەکە هەرچیەکیش بێت، لێرەوە تێۆری کۆتای مێژوو ئەوەمان پێدەلێت کە چیتر خیانەت پێوانە نابێت بۆ سەرکردایەتی.

سه‌ردار عه‌زیز ئێران و ئەمریکا لە سەر سێ پرس بە ناڕاستەوخۆیی لە دانوستاندان. پرسەکان بریتین لە چەکی ئەتۆمی، ڕۆکێتی بالیستی لەگەڵ هاوکاریی ئێران بۆ میلیشیاکان لە دەرەوەی ئێران. ئێران تەنها دەیەوت لەسەر پرسی پیتاندنی ئەتۆمی دانوستان بکات، بەڵام ئەمریکا لەژێر فشاری کۆمارییەکان و ئیسرائیل و وڵاتانی کەنداو، دەیەوێت ئەو دوو پرسەی تریشی بۆ زیاد بکات. بەڵام پێش ئەوەی ئێران هەر زیادەکردنێک قبوڵ بکات، دوودڵ و پڕ لە گومانە لە دانوستان لەگەڵ ئەمریکادا. هۆکاری هەرە سەرەکی ئەم گومانەش پەیوەستە بە دۆخی سیاسی ئەمریکاوە. ئێرانییەکان وەها دەبینن کە ئەگەر هاتوو لەگەڵ بایدندا ڕێککەوتن، پرۆسەی ڕێککەوتنەکە هیچ نەبێ ساڵێکی دەوێت. ئەگەر هاتوو بایدن تەنها یەک خول سەرۆک بوو، لە هەڵبژاردنی داهاتودا کۆمارییەکان هاتنەوە، ئەوا ئەگەری زۆرە ڕێککەوتنەکە هەڵبوەشێننەوە، چونکە ترەمپ بە هەڵوەشانەوەی ڕێککەوتنەکە لە ٢٠١٨، پرسی هەڵوەشانەوەی کردە بەشێک لە خواست و ئامانجەکانی کۆمارییەکان و هەروەها هاوەڵەکانی. بەم پێییە ئێران لە ئەوە نیگەرانە کە ڕەنگە ڕێککەوتن هیچ سودێکی نەبێت کاتێک تەنها بۆ چەند ساڵێکی کەمە و لە ئەنجامدا ئێران هێندە سودی لێنابینت. ئەوەی ئێرانییەکان هەوڵی بۆ ئەدەن بە دەستهێنانی جۆرێک لە دڵنیاییە. بەڵام بە دەستهێنانی دڵنیایی لەناو کایەی دیموکراسیدا بەگشتی کارێکی ئەستەمە، چونکە چ لە قۆناغی کەمپەین و چ لە قۆناغی بەڕێوەبردندا، ڕوداو لەگەڵ دۆخی ساتەوەختەکە بڕیار لە سەر ئاراستەی کارەکان دەدەن. ئەوەی ئێرانییەکان هەوڵی بۆ ئەدەن، بەڵام هێشتا نەیانگوتوە، بە دەستهێنانی ڕەزامەندی فەرمی کۆنگریسە بۆ ڕێککەوتنەکەیان لەگەڵ ئەمریکادا. ئەمەش نە بایدن خواستی هەیەو نە لە کۆنگریسێکی جەمسەرگیری ئێستادا فەراهەم دەبێت. لە ڕاستیدا بایدن ناتوانێت ئەم پرسە بوروژێنێت لە کۆنگریس هەتا پاش هەڵبژاردنی مید-تێرم. مید-تێرم ئەو هەڵبژاردنە ناوەندییە کە ساڵی داهاتو بۆ بەشێک لە کورسییەکانی کۆنگریس دەکرێت. ئەگەر هاتوو جارێکی تر کۆمارییەکان بوون بە زۆرینە، ئەوا ڕێککەوتن لە کۆنگریس مەحاڵ دەبێت. ئەوەی وەهای لە بایدن دەکات کە ئەم پرسە گەورە نەکات، ئەوەیە بایدن نایەوێت لە پرسێکی وەک پرسی ئێران، کە هێندە ستراتیژی نیە، کۆنگریس بکات بە نەیاری خۆی، چونکە پێویستی بە کۆنگریسە بۆ ئەو چاکسازییانەی کە لە ناوەوە دەیەوێت بیکات. دیارە ئێران لە پلەی پێنجەمیندایە لە پرسە ستراتیژییەکان بۆ ئیدارەی بایدن. هۆکاری بونی ئەم پرسە لە پلەی پێنجدا، ئەوەیە کە ئەمریکا بە گشتی نایەوێت پرسی ئێران ببێت بە پرسێکی گەورە لە ناوچەکەداو ئەمریکا ناچار بکات جارێکی تر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بکاتەوە بە پرسێکی سەرەکی. ئەم دۆخە ئاڵۆزە و ئەم دانوستانە لەرزۆکە چێمان پێدەڵێت؟ وەک دەردەکەوێت ئامانجی بایدن ئەوەنیە کە بگاتە ڕێککەوتن لەگەڵ ئێراندا، هێندە ئەوەیە کە چۆن ئێران نەبێتە هۆکاری هاتنەوەی ئەمریکا بە چڕی بۆ ناوچەکە. بە زانینی ئەم ستراتیژە، دەگەین بەو دەرئەنجامەی کە بە لای ئیدارەی بایدنەوە کێشە نیە ئەگەر دانیشتنەکان درێژە بکێشین و ناو بە ناو پچڕییان تێبکەوت. وەک دەزانین ئێستا ڕەوتی دانوستانەکان وەستاوە، هەتا ناوەڕاستی مانگی ئاب دەست پێناکاتەوە. لە هەمانکاتدا ناوەندە جیاوازەکانی ئێران پەیامی ئەوە دەنێرن کە نابێت دەست پێبکاتەوە. دیارە سەرۆکی هەڵبژێردراوی نوێی ئێران سێی مانگی ئاب دەست بە کار دەبێت. پاش دەستبەکاربونی بە فەرمی بڕیار لە سەر ئەو پرسە دەدات. بەڵام ڕاڕایی ئێرانییەکان وەهای لێدەکات کە بە حەماسەوە بەرەو ڕێککەوتنەکە نەڕۆن، بە تایبەتی ئەگەر بایدن سوربێت لەسەر پرسی بالیستی لە پەیوەندی لەگەڵ میلیشیاکاندا. دەستبەرداربون لە ئەو ئامرازانە بە لای حکومەت و دەسەڵاتدارانی ئێستای ئێرانەوە سەخت دەبێت چونکە ئەوان ئەو ئامرازانە وەها دەبینن کە سەرچاوەی هێز و کاریگەرییانە لە ناوچەکە. بۆیە ئەگەری هەیە لە فشاری ئەمریکا، ئەوان زیاتر جەخت لە سەر ئەو دوو بوارە بکەنەوە. ئەم هۆکارەشە کە پاڵنەرە لە پشت چالاکی زۆری میلیشیاکان دژ بە ئەمریکا لە ناوچەکە، بە تایبەتی عێراق. ئەو پەیامەی ئێران دەیەوێت بیگەیەنێت ئەوەیە کە ئەو میلیشیایانە دەتوانن ئەمریکا لە ناوچەکە هەراسان بکەن و وەک چۆن تالیبان ئەمریکای لە ئەفگانستان ناچار بە کشانەوە کرد ئەوانیش هەمان کار بکەن. ئەم ئەگەری هەراسانکردنە، لە لایەن ئێرانییەکانەوە وەک کارتێکی فشار بەکاردێت بۆ سوککردنی داواکاریی و خواستەکانی ئەمریکا لە سەر ئێران. ئەمریکاییەکان لە وەڵامدا هەوڵی بەکارهێنانی چەند ئامرازێک دەدەن. ئامرازی یەکەم، ئاماژەدان بەوەی کە دانوستانەکان ناکۆتا نین. هەرچەندە من گومانم هەیە لەوەی کە ئەمریکا لە درێژەکشانی دانوستانەکاندا هیچ کێشەیەکی هەبێت. چونکە لە ئێستادا کەسێکی وەک ڕۆبەرت مالی بۆ ئەو پرسە دیاریکراوە و حکومەتی ئەمریکی هێندە پێوە سەرقاڵ نیە. ئامرازێکی تر کە ئەمریکاییەکان ئاماژە بە پەنابردن دەبەن بۆی سیاسەتی کۆنتەینمێنت یان ئیحتیوایە. ئەوەی دەرخەری پەنابردنە بۆ ئەم پرسە، هەوڵی ئێستای ئەمریکایە بۆ کەمکردنەوە یان وەستاندنی فرۆشی نەوتی ئێران بە چین. هەرچەندە وەک سەرچاوە تایبەتەکان ئاماژەی پێدەدەن، ئێران بە ناڕاستەوخۆ، لە ڕێگای هەندێک وڵاتەوە، وەک عومان، مالیزیا، نەوت بە چین دەفرۆشێت، بەڵام پەنابردنی ئەمریکا بۆ ئەم ڕێگایە نیشانەی ئەوەیە کە ئەمریکا بیر لە ئیحتیوا دەکاتەوە. ئیحتیوا، کە نازانم وشەی گونجاو چیە لە کوریدا بۆی، پرۆسەیەکی درێژخایەنە. ئەمریکا سەردەمێکی زۆرە ئێران ئیحتیوا دەکات. لە سەردەمی کلینتۆندا هەردوو عێراق و ئێران پێکەوە ئیحتیوا کرابون. هەندێک لە چاودێران دەڵێن لە کاتێکدا ئەمریکا دەیەوێت ئامادەبونی راستەوخۆی لە ناوچەکە لاوازبکات، ئەوا ئیحتیواکردنی ئێران ئاسان نابێت. بۆ نمونە بۆ ئەوەی ئێران دەورەبدەی و لە دونیا دایببڕیت، کە ئامانجی پرۆسەی ئیحتیوایە، ئەوا دەبێت ئەمریکا لە ئەفگانستان بونی هەبێ، بەڵام وەک دەبینین ئەمریکا لە ئەو وڵاتە دەکشێتەوە، لە عێراقیش هەتا ئێستا ڕون نیە کە دەیەوێ چی بکات، بەڵام ڕۆژانە لە ژێر فشاری زیاتردایە بۆ کشانەوە. ئێستا کە عێراق و ئەمریکا لە دوا قۆناغی دانوستانیاندان، ئێران بە کازمی گوتوە کە دەبێت داوا لە ئەمریکا بکات کە هێزی شەڕکەری لە عێراق بکێشێتەوە و تەنها لۆجستی و ڕاهێنانی لە وڵاتەکەدا بهێڵێتەوە. ئەم پێشنیارە بە سودی گەورەی میلیشیا دۆستەکانی ئێرانە لە عێراق. هەرچەندە هەندێک سەرچاوە جەخت لەسەر ئەوە دەکەنەوە کە برێت مەکگۆرک پەیامی ئەوەی بە عێراقییەکان داوە، کە ئەمریکا قۆناغ قۆناغ بە تەواوی دەکشێتەوە. ڕەنگە ئەو کشانەوەیەی کۆمپانیا نەوتییە ڕۆژئاواییەکان و جێگرتنەوەیان بە کۆمپانیای چینی سەرەداوی ئەوەمان پێبدات کە چ لە ئاستی سەربازی و چ لە ئاستی بازرگانی ڕۆژئاوا دەستبەرداری عێراق دەبێت. ئایا عێراقێکی بێ ئەمریکا قازانجە بۆ ئێران؟ ڕەنگە لە ئاستی ئاسایشیی و سەربازی بە سودبێت. بەڵام عێراقی بێ ئەمریکا عێراقێکی داڕماوی هەژاری پڕ لە قەیران دەبێت. ئەمەش بە سودی ئێران نیە.

مەجید ساڵح «1»  لەوکاتەی ئیمپراتۆریەتی رۆمانی لەوپەڕی شکۆی ئابوری و سەربازی و سیاسی خۆیدا بوو، حەزرەتی مەسیح دەرکەوت، وەک ئاماژەیەک بۆ ونبوونی لایەنی رۆحی و فکری لە ناو دەسەڵاتدارانی ئەو سەردەمە وتی «مرۆڤ تەنھا بە نان ناژی». پاش یەک دوو سەدە لەو قسەیە، پاپاکان بە ناوی مەسیحەوە بوون بە بڕیاردەری ئەوڵ و ئاخر و قەیسەر و پادشاکانی ئەوروپا بەبێ  ئەوان دەستیان نەدەکرد بە ئاودا، بەڵام خەڵکەکە لەوپەڕی برسێتی و لە بێدەرەتانیدا دەژیان بۆیە چەندین بیرمەند و فەیلەسۆف دەرکەوتن و قسەکەی مەسیحیان پێچەوانە کردەوە و وتیان «مرۆڤ تەنھا بە بەڵێنی چوونە بەھەشت ناژی» و «ميژووی مرۆڤایەتی بریتیە لە ململانێی گەڕان بە دوای ناندا»، دەبێ  ئەم سیستەمە ئاینییە تیوەکراسییە بگۆڕێن بۆ دیموکراسی و خەڵک خۆیان  بڕیار لە سەر حاکمەکانی خۆیان بدەن و دوای یەک دوو سەدە لە تێکۆشان ئێستا  وڵاتە ئەوروپیە مەسیحییەکان بە شێوەیەک نان و ئازادی تیایاندا بەرقەرارە، خەڵکی لە هەر چوارلای دنیاوە حەوت کێو و حەوت دەریا دەبڕن بۆ ئەوەی  لە سایەی بەهەشتی حوکمی ئەواندا بژین. «2» سەدەی 21 لە ناو رێکخراوی ئیخوان موسلمیندا کە لە لە زۆر وڵاتی عەرەبی و ئسلامیدا خەریکی کاری سیاسی و دەعەوی بوون و ببوون بە ئۆپۆزسیۆنی نهێنی و ئاشکرادا وڵاتەکانی خۆیان، ئاراستەیەکی فیکری سەری هەڵدا پێیان وابوو «ناتوانین مرۆڤەکان بگەڕێنینەوە بۆ پرەنسیپەکانی ١٤٠٠ پێش ئێستایان بەسەردا بسەپێنین»... بڕیاریاندا لەگەڵ دنیای لیبرالیزم و سەرمایەداری نوێ و دیموکراسیدا خۆیان بگونجێنن ... بۆ ئەم مەبەسەتە دەیان کتێب و کۆڕ و کۆبوونەوە کرا. خەڵکی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی، کە ئەم جۆرە بیرکردنەوەیان بینی، باوەڕیان پێیان کرد و لە شۆڕش و هەڵبژاردنەکاندا پشتیوانیان لێ کردن و لە هەندێ وڵاتی وەک تورکیا و میسر و تونس و لیبیا، هاتنەسەر دەسەڵات. بەڵام ئەوان پاش ماوەیەک لە بەڵێنەکانیان پەشیمان بوونەوە و گەڕانەوە بۆ جێبەجێکردنی شەریعەت و حوکمی ئیسلامی...  لە تورکیا ئەردۆغان وەک ميردەزمە سواری کۆمەڵگای تورکیا بوو و نەخشەی گەڕانەوە بۆ سەردەمی سوڵتانی عوسمانی دانا.. لە میسر و تونس هەمان میکانیزم پەیڕەو کرا و لە جیاتی نان و ئازادی بەڵێنی چوونە بەهەشتیان بە خەڵکدا. ئەمانە  بوون بە بیانوو بە دەست عەسکەرەوە لە سەر کورسی دەسەڵات بیانهێننە خوارێ، جگە لە بەشيک لە رێکخستنەکانی خۆیان نەبێ، زۆرینەی خەڵک بێ دەنگ بوون، چونکە دەیانزانی «مرۆڤ تەنھا بە بەڵێنی چوونە بەھەشت ناژی...» ئێستا زۆربەی وڵاتانی بەهاری عەرەبی گەڕاونەتەوە بۆ سەردەمی عەسکەر... «3» هەر لە سەرەتاکانی سەدەی ٢١دا لە هەناوی وڵاتە کۆمەنیستیەکاندا جوڵانەوەیەکی نوێ سەری هەڵدا و وتیان «مرۆڤ تەنیا بە ئایدۆلۆژیا ناژی و پێویستی بە نان و ئازادیە»... بۆیە لە شەپۆلێکی دیموکراسیخوازیدا زۆربەی وڵاتانی بلۆکی رۆژهەڵاتی بە ناو کۆمەنیزم هەرسیان هێنا و بە حسابی خۆیان رویان کردە لیبرالیزم و دیموکراسی... چەند ساڵێک دوای ئەو شۆڕشانە هەڵبژاردن کرا و کۆمەڵێک لە کۆنە شیوعییەکانی وەک (پۆتین  و علييف و رەحمانۆف ... ) بە هەڵبژاردن هاتنە سەر دەسەڵات. وا چەندین ساڵە لە کورسی دەسەڵات نایەنەخوارێ و نە نانیان هێنا و نە ئازادی، دۆخی وڵاتەکانیان گەلێک خراپترە لەسەردەمی کۆمۆنیزم... ستالین و خرۆشۆف بە حەوت ئاو شۆراونەتەوە لە چاو دەسەڵاتدارانی ئيستادا..!! راستە مرۆڤ تەنها بە نان ناژی، بەڵام بە بەڵینی چونە بەهەشت و ئایدۆلۆژیاش ناژی.. بۆیە تاکە چارە لاسایی کردنەوەی ئەوروپایە کە لە پێشدا (نان) و  ئینجا (ئازادی) فەراهەم دەکات و وڵاتەکانیان دەکەن بە (بەهەشت)ی راستەقینەی سەر ئەرز، بەهەشتێک کە جێگەی خەونی مرۆڤەکانە...

مەریوان وریا قانع کۆرۆنا لە ھەرێمی کوردستاندا ڕووی لە ھەڵکشانێکی گەورە و خێرایە، ھێدی ھێدی نەخۆشخانەکان پڕ لە نەخۆشی کۆرۆنا دەبن، ژمارەی ئەوانەش بەھۆی کۆرۆناوە دەمرن ڕووی لە زیادبوون و ھەڵکشانە، کەچی بەشێکی ھێجگار گەورەی خەڵک تەواو بێباک و بێخەمن و نایانەوێت خۆیان بکوتن. بە دەیان شێوە ئەرگومێنت بۆ خۆنەکوتان دەھێننەوە. لەناو ئەوانەدا ھەندێک لەو کەسە نزیکانەی من ڕۆژانە دەیانبینم و لەگەڵیاندا ھەڵسوکەوت دەکەم. لەناو بازاڕ و شوێنە گشتییەکانیشدا خۆپاراستن لە کۆرۆنا یان بە تەواوی غائیبە، یان کەسانێکی کەم، ھێجگار کەم، لە خەمی خۆپاراستندان.  لە ئەوروپا دۆخەکە تەواو جیاوازە، نەک تەنھا زۆرینەی ھەرەزۆری خەڵکی وڵاتە جیاوازەکانی ئەوروپا خۆیان دەکوتن و خۆیان کوتاوە، بەڵکو ھەندێک لە حکومەتەکان پلانی ئەوەیان ھەیە خۆکوتان بکەن بە ئیجباری و خەڵک ناچاربکەن خۆیان بکوتن. ھەر دوێنێ لە فەرەنسا یاسایەک بۆ سەپاندنی خۆکوتان دەرکرا و زۆرینەی ھەرەزۆری کۆمەڵگای فەرەنسیش ئەو یاسایەیان قبووڵە. لەبەرامبەر ئەم بە ئیجباریکردنی خۆکوتاندا بە یاسا تەنھا نزیکەی ١٦٠ ھەزار کەس لەو وڵاتەدا چوونە سەر شەقامەکان بۆ ناڕەزاییدەربڕین. ئەم ژمارەیە لە پەیوەندیدا بە کۆی ژمارەی دانیشتوانی وڵاتەکەوە ژمارەیەکی ھێجگار کەم و پەراوێزییە، زۆرینەی ھەرەزۆری خەڵکی فەرەنسا پاڵپشتی یاساکە دەکات. ژمارەی دانیشتیوانی فەرەنسا  نزیکەی ٦٦ ملیۆن مرۆڤە، ڕێژەی ئەوانەی تا ئێستا دووجار خۆیان کوتاوە 44,4% دانیشتوانە، کە دەکاتە نزیکەی ٣٠ ملیۆن مرۆڤ . لە دانیمارک کە دانیشتوانەکەی نزیکەی ٦ ملیۆن کەس دەبێت، زیاد لە نیوەی دانیشتوانی وڵاتەکە، ڕێژەی 50,6%، کە دەکاتە سەرو سێ ملیۆن مرۆڤ، دووجار خۆیان کوتاوە. خەڵکی وڵاتەکە کێشەیەکی ئەوتۆیان لەگەڵ بڕیارێکدا نییە ھەمویان ناچاربکات خۆیان بکوتن، لە دانیمارک کەمترین ناڕەزاییدەربڕین بەرامبەر بە بڕیاری خۆکوتینی ئیجباری ھەیە.  لە بەلجیکا کە ژمارەی دانیشتوانەکەی نزیکەی ١٢ ملیۆن مرۆڤە، ڕێژەی  54,1% دانیشتوانی وڵاتەکە خۆیان دووجار کوتاوە، کە دەکاتە نزیکەی ٦ ملیۆن و نیو  مرۆڤ. لە بەلجیکا پسوڵەیەکیان بۆ ئەو کەسانەی دووجار کوتراون دروستکردوە کە ڕێگایان پێئەدات بتوانن بچنە ئاھەنگە کراوە و داخراوەکانەوە. بڕ و ڕادەی ناڕەزاییدەربڕین بەرامبەر بە دروستکردنی پسولە و ناسنامەی تایبەت بۆئەوانەی کوتراون و لەوێشەوە ھەبوونی مافی زیاتر بۆ سەردان لە ئاھەنگ و شوێنەگشتییەکان کەمەکێک زیاتر لە دانیمارک ڕووبەڕووی ناڕەزاییدەربڕین بوەتەوە.   لە ئەڵمانیاشدا کە ژمارەی دانیشتوانەکەی نزیکەی ٨٤ ملیۆن مرۆڤە، ڕێژەی 49,5% دانیشتوانەکەی دووجار کوتراون، کە دەکاتە نزیکەی ٤٢  ملیۆن مرۆڤ. لە ئەڵمانیا دەوڵەت دانیشتوانەکەی ناچارنەکردوە خۆیان بکوتن و بیر لە دەرکردنی یاسایەکی لەو بابەتەش ناکانەوە. بەڵام ھاوکات ئەوانەی کە خۆیان کوتاوە ئازادیی زیاتریان ھەیە لە سەردانی شوێنە گشتییەکان و ئاھەنگ و بۆنە  گشتیە جیاوازەکاندا. لە بریتانیاش، کە ژمارەی دانیشتوانەکەی نزیکەی ٦٨ ملیۆن مرۆڤە، ڕێژەی زیاد لە 55% دانیشتوانی وڵاتەکە، کە دەکاتە زیاد لە ٣٧ ملیۆن مرۆڤ، دووجار خۆیان کوتاوە. بریتانیا تا ئێستا خۆکوتانی نەکردوە بە کردەیەکی ئیجباریی،  بەڵام بیر لە دروستکردنی پسولە یان شوناسێکی تایبەت دەکاتەوە بۆ ئەو کەسانەی کە کوتراون، تا بتوانن ئازادتربن لە جوڵە و چوونەدەرەوەیاندا لەوانەی کە خۆیان نەکوتاوە.   لە ئیتالیا کە ژمارەی دانیشتوانەکەی نزیکەی ٦١ ملیۆن مرۆڤە ڕێژەی ئەوانەی دووجار خۆیان کوتاوە 48,4% دانیشتوانە، ئەمەش نزیکەی ٣٠  ملیۆن مرۆڤە. لەسەرەتای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە ئیتالیدا خەڵکانێکی زۆر گوێیان بە ڤایرۆسەکە نەئەدا و فەیلەسوفێکی وەک ئاگامبن یش سڵی لەوە نەکردەوە ڤایرۆسەکە وەک ئامرازێک ببینێت بەدەستی دەوڵەتەوە بۆ کۆنترۆڵکردنی زیاتر و فراوانتری کۆمەڵگا و سنووردارکردنی ئازادییەکان. ئەوەبوو ڤایرۆسەکە دۆخی تەندروستیی ئیتالیای تەواو وێرانکرد و ئەو وڵاتەی کرد بە یەکێک لە وڵاتە ھەرە زیانلێکراوەکانی جیھان. بەڵام لە ئێستادا ناسنامە و پسولەی تایبەت بۆ ئەو کەسانە دروستدەکرێت کە خۆیان کوتاوە بۆئەوەی ئازادتر بن و بتوانن بچنە شوێنە گشتییەکان، تەنھا کەمینەیەکی زۆر بچووک دژایەتی دروستکردنی ئەمجۆرە پسولەن. لە ئیتالیادا. ڕێژەی ئەوانەی ناوی خۆیان بۆ کوتان دەنووسن لە زیادبوونێکی گەورەدایە.  ھەرچی ھۆڵەندایە، ژمارەی دانیشتوانەکەی زیاد لە ١٧ ملیۆنە و تا ئێستا ڕێژەی 59% دانیشتوانەکەی کە دەکاتە نزیکەی ١٠ ملیۆن و نیو کەس دووجار خۆیان کوتاوە. دەوڵەتی ھۆەڵندی کوتانی نەکردوە بە ئیجباری. بەڵام شارەزایانی ئەم بوارە قسە لەوەدەکەن کە ڕەنگە کەسانی ناو ھەندێک کەرتی تایبەت لە وڵاتەکەدا ئیجبار بکرێن خۆیان بکوتن، بۆ نموونە، ئەوانەی ڕۆژانە لە نەخۆشخانە و سێنتەرەکانی تەندروستیدا کاردەکەن و بەرکەوت و پەیوەندیان لەگەڵ نەخۆشدا ھەیە، بۆئەوەی مەترسی گواستنەوەی کۆرۆنا بۆ نەخۆشەکان بنبڕبکەن ڕەنگە ئەمانە ناچاربکرێن خۆیان بکوتن. ئەم ژمارە زۆرەی دانیشتوانی وڵاتە ئەوروپییەکان خۆیان دووجار کوتاوە و زۆریش لەو ڕێژە و ژمارانە گەورەتر یەکجار خۆیان کوتاوە، بەبێ ئەوەی ئەو قسە و باسانە بکەن کە خەڵکێکی زۆر لە کوردستاندا دەیکەن. مەسەلەی کوتانی دووجارەی تەواوی دانیشتوانیش مەسەلەی کاتە، لە چەند ھەفتە و مانگی داھتوودا ئەم دۆخە مەیسەردەکرێت. لە ئەوروپادا سێ گروپی زۆر بچووک و پەراوێزیی خۆیان ناکوتن و گومانیان بەرامبەر بە ڤایرۆسەکە و فاکسینەکانی دژ بە ڤایرۆسەکە، ھەنە. یەکەمیان گروپە دینییە توندڕەوەکانن کە پێیان وایە ھەم بەڵاکە خوادا ناردویەتیی و ھەم خودا خۆشی بڕیارئەدات کە کێ بمرێت و کێ نەمرێت. ئەمانە بە تایبەتی گروپە دینییە مەسیحییەکانن. دووھەمیان گروپی چەپگەرە پەڕگیر و ڕادیکاڵەکان، ئەوانەی باوەڕیان وایە دەوڵەت دەیەوێت لەڕێگای ئەم ڤایرۆسەوە ئازادییەکانیان لێبسێنێتەوە و کاپیتالیزم لەوەدا سەربەکوێت ھەمووان بکات بە کۆیلە. سێھەمیان گروپی ڕاستڕەوە پەڕگیرەکانن کە بەردەوام باس لە تیورەی موئامەرە و پیلانگێڕیی دەرەکیی و ناوەکیی دەکەن. بەڵام ھەر سێ گروپەکە گروپی بچووک و کەم کاریگەریی و پەراوێزین.  بەڵام لە کوردستاندا زۆرینەیەکی گەورە بێباکانە بەناو ھەڕەشەی کۆرۆنا لە تەندروستیی تاکەکەسیی و گشتییدا تێدەپەڕن و وەک ئەوە ھەڵسوکەوت دەکەن ھیچ ھەڕەشەیەک لەئارادا نەبێت. بێباکیی و گوێنەدانێکی کەم وێنە لائارادایە. کاتی ئەوە ھاتوە چارەسەرێک بۆ ئەم گوێنەدان و بێباکییە بدۆزرێتەوە. 

عەبدولڕەزاق شەریف پێشتر و لە دەیان وتارو قسەوباسی راگەیاندنەکاندا، خەڵکی (هەرێمی کوردستان و پارێزگای سلێمانی)مان لە رێکكەوتنی ئەنقەرەی نێوان عێراق و ئێران و تورکیا ئاگادار کردەوەو مەترسی جێبەجێکردن و لێکەوتەکانیمان باسکرد، ئەو رێکكەوتنەی کە ئێرانیەکان پێش چونیان بۆ ئەنقەرە هاتنە لای سەرانی حیزبە کوردستانیەکان و بە ڕاشکاوی و ڕاستگۆیی پێیان وتن:(گەر ریفراندۆم نەکەن، لە کەرکوک و ناوچە دابڕاوەکان بمێننەوەو ئێمە پشتیوانتان ئەبین و خۆشمان ئاڵای کوردستان لە حەمرین هەڵئەکەین ! خۆ ئەگەر ئەنجامیشی بدەن ئێمە ناچار ئەبین برۆین لەگەڵ تورکیاو عێراق رێکبکەوین بۆ ئەوەی لە کەرکوک و ناوچە دابڕاوەکان دەرتان بکەین و بچینە ژێر داواکاریەکانی دەوڵەتی تورکیاشەوە)، من وەک شایەتحاڵێکی ناو روداوەکان و گفتوگۆی ئەو سەروەختەی ئێرانیەکان بۆ مێژو ئەڵێم کە بە تکاوە بە ئێمەیان وت (هەرچۆنێ بێت ئەم ریفراندۆمە مەکەن! ئێمە ناچار مەکەن تەنازول بۆ تورکیا بکەین و شەڕی کوردی دۆستمان لە کەرکوک بکەین)، پێم سەیر بو باسی شەڕی سەربازو تفەنگیان کردو ئەمویست بڕوایان پێ بهێنم کە ئەوە مومارەسەی مافێکی سادەی میلەتەکەی ئێمەیە بەڵام ئەوان زۆر بە ڕاشکاوی وتیان (ڕابەر قسەی تێدا کردوەو وتویەتی نابێت بکرێت) ئەوەی شارەزای سیستەمی حوکمداری جمهوری ئیسلامی ئێران بێت لە فەرمانی رابەر تێدەگات، بەڵام سەرانی حیزبە کوردستانیەکان لێی تێنەگەیشتن..! راستە ئەوکات و ئێمە وەک بزوتنەوەی گۆڕان پێگەمان هی ئەوە نەبو بتوانین رێگری لە پرۆسەی ریفراندۆم بکەین، بەڵام ئەوانیش هەمو تەماحێکیان خستە بەرمان کە بتوانین ئەو رێگرییە بکەین ! تەرحی جیاکردنەوەو پشتیوانی هەرێمی سلێمانیشیان بۆ کردین بە کەرکوک و خانەقین و ناوچە دابڕاوەکانیشەوە، (لەو کاتەیا دەستیان لە بارزانی شتبو دڵنیابون کە ئەو ریفراندۆم ئەنجام ئەیا) مەترسیەکانی رەتکردنەوەشیان نیشانداین. ئەو سەروەختەو لە کۆبونەوەکانی ناوخۆی بزوتنەوەکەدا من بە ئاشکرا پشتیوانی پێکهێنانی (هەرێمی سلێمانی) بوم، مەترسیەکانی سەر کوردو کوردستانم لەپێش چاو بو ... گەیشتە ئەو ڕادەیەی حەمە تۆفیق رەحیم لە کۆبونەوەیەکداو لەبەرچاوی دەیان کەس پێی وتم (ئەو فکرانەی تۆ ئەجندای وڵاتێکی ئەقلیمیە)، سەید عومەری رێکخەری گشتی بزوتنەوەکەش لەجیاتی بیرکردنەوەو گفتوگۆ و پلاندانان بۆ چارەسەر، پێی وتم (ئێرانیەکان چۆن ئەم شتانە لای تۆ باس ئەکەن !!)، بێئاگا لەوەی کە من بەرەسمی و بە فەرمانی کاک نەوشیروان ئەرکی مەلەفی پەیوەندیەکانی ئێرانم خرابوە ئەستۆ و دەیانجار بەجیا یان خۆم و خۆی لەسەر ئاستی باڵا کۆبونەوە و گفتوگۆمان لەگەڵیان کردبو ... لە کاردانەوەی گەمژەیی ئەو سەرکردایەتیەدا، هەر ئەوکاتە نامەی دەستلەکارکێشانەوەم لەو ئەرکە پێشکەشی خانەی راپەراندن کردو تەنیا کەسێکیان پابەندی پرەنسیپ و کاری رێکخراوەیی بو، ئیمزای لەسەرکرد، وەڵامی دامەوە، کاک عوسمانی حاجی مەحمود بو. ئاشکرایە تورکیا، لە سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانیەوە ئاخ و داخ بۆ سەرزەمینی نفوزی دەسەڵاتداریە کۆنەکەی هەڵدەکێشێ، هەرکاتێکیش کۆبونەوەو رێکكەوتن لەگەڵ عێراق و ئێران و سوریا کردبێت، نەخشە کۆنەکان و رێکەوتنە کۆنەکانی دەرهێناوە، لەسەر بنەمای پەیماننامەی ئەرزەرۆمی پێش دوسەد ساڵ داوای پێگە و پاوانی خۆی کردوە ! ئەو پەیمانەی بە چاودێری و موبارەکەی ئینگلیزو روسەکان کراوەو لەماوەی ئەم دوسەد ساڵەدا، چەندینجار لە ساڵانی جیاوازدا، لەگەڵ ئێرانیەکان و عێراقیەکان هەموار کراوەتەوە، دواجاریش هەر لەسەر بنەمای ئەو پەیمانە ئێرانیەکان شەڕیانکردین و خەتی مونزریە بۆ سامەراو کەرکوک و تەلەعفەریان بۆ خۆیان و هاوپەیمانە شیعە عێراقیەکانیان وەرگرت و ئیمزاشیان بۆ تورکەکان کرد کە وەک جاران و زیاتریش ئەتوانن لە باکوری سوریاو باکوری عێراق لە ناوچە سونە نشین و کورد نشینەکاندا، بارگەو بنەی سەربازی خۆیان بخەن و چۆن و بەچ رێگەیەک ئەیانەوێ دژی نەیارەکانیان و پشتیوانی لە دۆستەکانیان رەفتار بکەن. رێکكەوتنی ئەنقەرە وەک نوێکردنەوەی پەیماننامەی ئەرزەرۆم بە چاودێرو ریعایەی هێزی هاوپەیمانان بە سەرۆکایەتی ئەمریکا کرا، مەسعود بارزانی بە خشکەیی لێی دەرچو ... بەڵام هەر زوو پارتی و سەرکردایەتیەکەی کەوتنە گفتوگۆ و سازش و رێکكەوتن، لە زمانی نێچیرڤان و مەسرور بارزانیەوە داوای عێراقێکی بەهێز و پابەندبونیان بە عێراقی بونەوە راگەیاندو دیفاکتۆی رێکكەوتنەکەی ئەنقەرەیان قبوڵکرد، باسی ریفراندۆم و سەربەخۆیی کوردستان لای ئەوانەوە لە کولەکەی تەڕیشدا نەما. ساڵی پارو جارێکیتر پرۆژەی بەهەرێمکردنی پارێزگای سلێمانیم نوسی و بە پشتیوانی هەندێ لە هاوڕێکانمان داوامان لە خەڵک و هێزە سیاسیەکان و کەسانی دڵسۆز کرد بۆ رێگریکردن لە مەترسی فەوتی ژیانی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی حوکمڕانی هەرێم پشتیوانیمان بکەن، ئەهلی بازاڕو عەوامی خەڵک لە بەرپرسیارێتی و مەترسی قۆناغەکە تێگەیشتبون و توانیمان سەدوپەنجا هەزار ئیمزا بەناوی سیانی و ئەدرەس و ژمارەی تەلەفۆن کۆبکەینەوە بەڵام بەداخەوە سەرکردایەتی حیزبەکان لەپێناوی بەرژەوەندی حیزب و بنەماڵە و خێزانە سیاسیەکانیان دژایەتیان کردین و لە بەغداوەو لە رێگەی پەیوەندیەکانیانەوە کارەکانی بەهەرێمکردنی پارێزگای سلێمانیان ڕاگرت ! ئێمە لە هەوڵەکانمان بۆ ڕێگری ئەوان بەردەوامین و کۆڵمان لێنەداوە و ئێستاش پێمانوایە تەنیا ڕێگەی رزگاربون لە مەترسیەکانی ئایندە لەم کاتەدا، پرۆژەی بەهەرێمکردنی ( پارێزگای سلێمانی )ە. خۆ ئەگەر نا ! ئاماژەی روداوە سیاسیەکانی دوای هەشتی تەموزیش لەم هەرێمە هەمان ئەو ئاماژانەن کە پەیمان و جێبەجێکردنی رێکكەوتنی ئەرزەرۆمی یەکەم و دوەمی لێکەوتەوە . بە دڵنیاییەوە ئەنجامەکەشی هەمان ئەنجامی ئەو رێکكەوتنەیە و چۆن دوسەد ساڵ پێش ئێستا کورد بۆ هەتاهەتایە مەملەکەت و دەوڵەتی خۆی لەدەستدا، ئەمجارەش بۆ عەقدێکی زەمەنی نادیار هەرێمی کوردستان ئەچێتەوە ژێر هەژمونی تورکیا و جلخوارەکانی دۆست و هاوپەیمانە تازەکانیەوە.

رێبوار کەریم وەلی رەنگبێ کەس بە قەدەر ئەھالیی ئینفیساڵی دڵیان بەو وەزعەی یەکێتی خۆش نەبێ، بەس کێشەکە ئەوەیە سەریان لە وەزعەکە دەرناچێ و ئەوەی بە حیساب کودتاکەی کردووە، لە ئەساسدا ئەکبەر ئۆکتۆبەرچییە. بۆیە خۆشییەکە وەک پۆستەکانی فەیسبوک(کاتییە!). * گوایە بە فیعلی ھەیبەتی لاھوری شێخ جەنگیان شکاندووە، بەڵام نەک خۆیان ھیچ ھەیبەتێکیان پێ پەیدا نەکردووە، بگرە بۆ دەستخۆشییەکی سارد و سڕ و، وەك بەیتارێکی ناشی ددانی حزبەکەی خۆیان کێشاوە. لێبڕینی موچە نەما و پێویست بە ددان گڕکردنەوە و لێک سووین نەما... * ئەگەرچی تا ئێستا نە کەس براوەیە و نە کەسیش دۆڕاوە و، ھێشتا تاڵە مووی معاویەیان نەپچراندووە، بەڵام حزبەکە بووەتە دوو دەوام؛ بەیانیان تا نیوەڕۆ دەوامی رەسمی لە(کوردستانێکی بەھێز) و پاشنیوەڕۆش بە بندیوار لە (چەپکە گوڵە ژاکاوەکەی) مام جەلال! * نەفیرعامی سیاسیی لاھوری شێخ جەنگی بە کۆکردنەوەی نەیارەکانی پارتی، ھەڵە و غروری سەرکەوتن، حیساب نەکردن بۆ ئەولاد و ئالی ئیبراھیم و جەلال، ھەموویان بوونە فاکتەری ئەوەی کە لە ٨ ی تەمموز رووی دا. ھا لە ئۆکتۆبەر ھا لە تەمموز! ئەو جارەیان ئیمزای شوێنێکی دیکەی پێ بوو. * ئیتر شیرازەی یەکێتی لەبەر یەک ھەڵوەشاوە، نە حزبی کەسە و نە حزبی مێژووە. مارکێتێکی سیاسییە کە ئەوەی پارە دەکات رابردووی حزبەکەیە کە ئێستا بە داھاتووەوە بە داشکاندنەوە ھەڕاج کراوە. * "وەزعەکە چی لێدێت؟" ئەندامی مەکتەبی سیاسیی یەکێتی دەپرسێت! * شکاندنی مەرجەعییەتی سیاسیی ناو یەکێتی و پارچە پارچەکردنی ئەو حزبە نەک سلێمانی ناخاتە ژێر رکێفی پارتییەوە، بگرە دەرئەنجامی زۆر ترسناکتری دەبێ لەوەی کە تەسەوڕیان دەکرد بە لامەرکەزییەتی ئیداری و مالی تووشیان دەبێ! * لە سیاسەتی کوردستاندا، خەڵک تا ئەو شوێنە خاوەنی ھێلکەیە کە نەخرابێتە سەبەتەی پارتییەوە، دوایی بەس دەتوانێ شانازی بە بۆنی ھێلکەوڕۆنەکە بکات! * گرفت ئەوە نییە کە لەو زۆنە خەڵک باوەڕیان بە دژایەتیی کردنی پارتی ھەبێت، کارەسات ئەوەیە کە خەڵک باوەڕی بە ھیچ نەمێنێت، تەنانەت دژایەتیکردنی پارتیش! * ماڵی یەکێتی یەک جامی ساغی پێوە نەماوە، کەچی دراوسێ ھەر بەردەفڕکەیەتی، پەندەکە بۆ ئێرە نایخوا، بۆیە ئەگەر سەرەکان لە مەنجەڵی دراوسێ نەکوڵان مانای وایە لە ھی تۆش ناکوڵێ...لە ناو پارتیش ھەمان مەنجەڵ لەسەر ئاگرە. * پەرەگرافی ئەخیر تەرجومەی نییە.

د. كامەران مەنتك 1 ئەفغانستان سەرەتا خاڵی ئەو نیوكەوانەیە، كەوا درێژ دەبێتەوە تا ئێراق و لەرێگای كوردستانەوە سنوورەكانی باشووری روسیا ئابڵووقە دەدات، كاتێك ئەمریكا وناتۆ لەساڵی 2002 ئەفغاستانیان داگیركرد، هەر ساڵیك دوای ئەوە ئێراقیشیان داگیر كرد، بەم چەشنە دروستكردنی نیوكەوانەكەیان تەواو كرد، هاوكات ئەفغانستان بۆ روسیا ئەو دەروازەیەیە دەیگەنێتە ئۆقیانووسی هیندی، كاتێك لە حەفتاكانی سەدەی بیستەمدا، دوای ئەوەی كۆمەڵێك رژێمی لایەنگیری رۆژئاوا هاتنە سەر دەسەڵات، یەكێتی سۆڤیەت بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە سەرەڕۆییەكی جیۆپۆلەتیكی ئەنجامداو پەلاماری ئەو وڵاتەی دا، كە ئەمە قوڕ ولیتەیەكی سەخت بوو بۆ سۆڤیەت ئامادە كرابوو نەیتوانی لێی دەربچێت تا ئەو كاتەی هەڵوەشایەوە. دوای داگیركردنی ئەفغانستان لەلایەن ئەمركیا وناتۆوە، روسیا شیلگیرانەتر كەوتە كار بۆ كردنەوەی ئەو دەروازەیە، تەنانەت وەك سەرۆكی روسیا راشكاوانە رایگەیاند، بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەو هەڕەشانە ئامادەیە چەكی ئەتۆمیش بەكاربێنێت، دوای ئەو هەنگاوە ململانێكانی روسیا و رۆژئاوا لەهەموو سنوورە جیۆپۆلەتیكیەكانی روسیا قووڵترو چرتر بووەوە، هەر لەناوچەی باڵكانەوە تا دەگاتە ئەوروپای رۆژهەڵات ودواتریش ئۆكرانیا، دوای ئۆكرانیاش ململانێیەكە لەسالی 2015 پەڕیەوە سوریا.  ئەم هەڵوێستە توندەی روسیا رادەیەكی بۆ هەژموونی ئەمریكا دانا، لەساڵی (2017) بەشێوەیەكی كردەیی شەڕێكی تری سارد لەنێوان ئەو دوو بەرەیەدا داگیرسایەوە، كە بووە هۆی پاشەكشەی سیستەمی تاكجەمسەری ئەمریكا، بەشێوەیەك لەئێستا هەنگاوی پاشەكشەی جیۆپۆلەتیكی ئەمریكا وناتۆ بەكردەیی دەستیپێكردووە، بۆ نمونە دوای نزیكەی بیست ساڵی لەداگیركردنی ئەفغانستان ئەو وڵاتەی دایەوە دەست بزووتنەوەی تاڵیبان، كە بە بزووتنەوەیەكی بەتیرۆرریستی ناساندبوو!  ئەمركیا بەم هەنگاوە دەوێت دۆخەكە بگەڕێنێتەوە بۆ هەشتاكانی سەدەی بیستەم ولەجیاتی ئەوەی ئەو هەموو توانایەی خۆی لەو ناوچەیە بە هەدەر بدات، دەخوازێت لەرێگای وەكیلەكانیەوە (تاڵیبان) هەمان كێشە بۆ روسیا دروست بكاتەوە، بەتایبەتیش ئەگەر ئەوەمان زانی ئەفغانستان هاوسنوورە لەگەڵ كۆمەڵێك دەوڵەتی ئیسلامی لە ئاسیای ناوەڕاست، كە زۆرینەی موسڵمانن وروسیا وەك خاڵی بێهێزی خۆی لەو ناوچەیە سەیریان دەكات! لەسەر ئەو بنەمایە، ئەگەر كۆی كەوانە جیۆپۆلەتیكیەكەی نێوان ئەفغانستان وكوردستان وەربگرین، ئەوە دەبێت لەماوەیەكی كەمی داهاتوودا، كە رەنگ بێت زۆر لەساڵێك تێپەڕ نەكات ئێراق و كوردستانیش جێبهێڵێت. ئەمریكا ئەو ناوچەیە بۆ كێ جێدەهێڵێت؟ ئەگەر لەسەر بنەمای هەمان هەنگاوی ئەفغانستانەوە خویندنەوە بۆ دۆخی ئێراق بكەین، یەكێك لە ئەگەرەكان زیندووكردنەوەی داعش و هێنانە سەر دەسەلاتی هێزیكی سووننەی توندڕە و دەبێت، بۆئەوەی بەرەو رووی ئێرانی بكاتەوە. ئەم هەنگاوە لەگەڵ بەرژوەندیەكانی توركیاش یەكدەگرێتەوە، لەبەرئەوەی تا ئێستاش رێكخراوی داعش وەك هێزی سەربازی عوسمانیە نوێیەكان سەیر دەكرێت! كەواتە باكووری ئێراق بۆ توركیا جێبهێڵرێت وناوەڕاستیش بۆ سوونە بۆ ئەوەی رووبەڕووی هەژموونی ئێران ببێتەوە لەناوچەكە، هێندەی پەیوەندی بەباكوورەوە هەیە، توركیا لەرووی سەربازیەوە داگیركردنی ئەو ناوچانەی تەواو كردووەو لەسەر سنوورەكانەوە تا دەگاتە ناوچەی زینی وەرتێ، كەناوچەی ناوبڕە لەنێوان قەڵەمڕەوی ئێران وتوركیا، قەڵای لە لوتكە شاخە بەرزو ستراتیژیەكان دروست كردووەو خەریكە بۆ دەڤەری سەوزیش دەپەڕێتەوە، ئەو ململانێیەی ئێستا لەناو یەكێتی نیشتمانی روودەدات بەشێوەیەك لە شێوەكان دەرهاویشتەی ئەو گۆڕانكاریانەیە... 2 دۆخەكە بەرەو كوێ دەچێت؟ وەك ئاماژەی پێكرا، یەكێك لە ئامانجەكانی كشانەوەی ئەمریكا لە ئەفغانستان دروستكردنی كێشەیە لە ئاسیای ناوەڕاست، واتە لە ئایندەیەكی نزیكدا ئاڵۆزی وشەڕو شۆڕ دەكەوێتە وڵاتە ئیسلامیەكانی ئەو ناوچەیە، كە ئەمەش لەلایەك فشار دەبێت بۆ سەر روسیا، لەلایەكی تر دەبێتە هۆی بەهێزكردنی ئیگۆرە موسڵمانەكان لەچین! بە واتایەكی تر ئەو فشارەی ئەمریكا تەنیا روسیا ناگرێتەوە، كە ئەمەش چین وروسیا زیاتر لەیەكتر نزیك دەكاتەوە، وەك وەزیری دەرەوەی روسیا (سێرگی لاڤرۆڤ) گوتی پەیوەندیەكانی روسیاو چین گەیشتۆتە ئاستێك، كە پێشتر وێنەی نەبووە، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت هەڕەشەی ئەمریكا چین وروسیا زیاتر بەیەكەوە كۆدەكاتەوە، كە ئەمە كۆسپی گەورە بۆ ستراتیژی ئەمریكا لەو ناوچەیە دروست دەكات. هەرچەندە ئەمریكا لەسەر ئەو تەوەرە كار دەكات، كە ئەو ناوچەیە ناوچەی رووبەڕووبوونەوەی هەژموونی روسیا وچینە دەیەوێت بەرژەوەندیەكانی ئەو دوو وڵاتە لەو ناوچەیە رووبەڕووی یەكتر بكاتەوە وكێشەیان بخاتە نێوانەوە، بەڵام ئەگەر بۆ ماوەیەكیش بێت، لەپێناو وەستانەوە بەرووی مەترسیەكانی ئەمریكا، ئەو دوو وڵاتە بەشێوەیەك لەشێوەكان بەرژەوەندیەكانی خۆیان لەو ناوچەیە رێكدەخەن بەر لە دروستبوونی گرژی دەگرن!. ستراتیژی ئەمریكا لەكشانەوەی لە ئەفغانستان بە هەر مەبەستێك بێت، ناتوانێت ئەوە بشارێتەوە، كە ئەمریكا لەرووی هێزەوە گەڕانەوە دواوەیەكی گەورەی بەخۆیەوە بینیوەو سیستەمی تاكجەمسەری ئەمریكی ئەگەر بەكۆتاش نەهاتبێت لە قۆناغەكانی كۆتایی نزیك بۆتەوە. بۆیە ململانێیەكان لە هەردوو دیوی كەوانەی ئەفغانستان و كوردستان چڕ دەبێتەوە، كە دەكاتە ئاسیای ناوەڕاست و قەوقازو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتە كێشەكان لە قیزگزستانەوە، كە هاوسنوورە لەگەڵ چین وئەفغانستان درێژدەبیتەوە بۆ ئۆزبەگستان و توركمانستان ناوچەی حەوزی قەزوین و ئازەربایجان وگورجستان تا دەگاتە سەر دەریای رەش، بەمەش ئەمریكا دەیەوێت فشارەكانی لەسەر تاكە دەروازەی دەریایی روسیا لەسەر دەریای رەش لە نیمچە دورگەی كریم زیاتر بكات، هەرچی لە دیوی خوارەوەیە، واتە باشووری نیوكەوانەكە، ئەوە لە ئەفغانستانەوە درێژ دەبێتەوە بۆ ئێران و دواتر بۆ توركیا. بەم چەشنە كوردستان لە رووی جیۆپۆلەتیكیەوە دەكەوێتە چەقی ئەو ململانێیە جیهانیە، كە لەدواجاردا بەشێكی زۆر لەو ململانێیانە لەسەر خاكی كوردستان یەكلایی دەكرێتەوە!. ئەوەی ئێستا لە باشووری كوردستان دەگوزەرێت زەمینە خۆشكردنە بۆ كردنەوەی گۆڕەپانێكی نوێی شەڕ لە كوردستان، كە ئامانجی ئەو پڕۆسەیە لەلایەك پڕۆسەیەكی داگیركاری نوێ وراستەوخۆ دەبێت لەلایەن هەردوو دەوڵەتی توركیا ئێران، لەلایەكی تر دەستپێكردنەوەی گەڕێكی تر دەبێت لەشەڕیكی ناوخۆ، بەڵام ئەمجارەیان چوارچێوەی ئەو شەڕە باشووری كوردستان تێدەپەڕێنیت و رۆژئاوای كوردستانیش دەگرێتەوە!. لیدوانێكی (ئاڵدار خەلیل) بەرپرسیكی رۆژئاوای كوردستان بە توندی پاڵپشتی ئەو خویندنەوەیەمان دەكات، كاتێك گوتی ئەگەر پارتی دیموكراتی كوردستان لەپاڵ توركیا بچێتە ناو شەڕ دژی پارتی كرێكارانی كوردستان، ئەوا ئەوانیش لە رۆژئاوای كوردستان بێدەنگ نابن ودەستەوەستان نامێننەوە، بۆ هەموو كەسێكیش روونە، كە پارتی ئێستا بەتەواوی لەلایەن توركیا بە بارمتە گیراوەو ئیرادەی سیاسی خۆی لە دەستداوە، بۆیە چوون یاخود نەچوونی بۆ ناو هەر شەڕێك دژی پارتی كرێكارانی كوردستان بەهیچ شێوەیەك لە دەستی ئەودا نەماوە، بەڵام بۆئەوەی لەبەرپرسیاریەتی مێژوویی رابكات وبەتەنیا ئەو بەرپرسیاریەتیە هەڵنەگرێت، دەیەوێت وەكو نەوەدەكانی سەدەی بیستەم یەكێتی نیشتمانی كوردستان وئەگەر بۆی كرا حزبەكانی تری باشووریش پەلكێشی ئەو شەڕە بكات و لەژێر ناوی حكومەتی هەریمەوە شەرعیەت بەو شەڕە بدات!. كەواتە لەو ماوەیەی دادێت گۆڕانكاریەكان گەرمتر وخێراتر دەبێت، پێویستە كورد خۆی لەو شەڕە بپارێزێـت، چونكە كوردستان دەكەوێتە چەقی ئاژاوەیەكی یەكلایكەرەوەی هەرێمی فراوانەوە، كە رەنگ بێت لە كۆتایی مانگی هەشت وسەرەتای مانگی نۆی داهاتوو، واتە بەر لەدەستپێكردنی هەڵبژاردنەكان دۆخەكە لە بەغدا بتەقێتەوە وئەو ئاژاوەیە دەستپێبكات! كشانەوەی حزبی شیوعی و هێڵەكەی سەدر لە هەڵبژاردنەكان ئاماژەیەكی روونە بۆ ئەو پێشهاتانە، كاتێك بەغداش دەكەوێتە ئاژاوەوە، ئەو كاتە دەرفەت بۆ رێكخراوی داعش دەڕەخسێتەوە، كە ئێستا خەریكی كۆكردنەوەی خۆیەتی، سەرلەنوێ وەك یاریزانێكی سەرەكی بێتەوە سەر تەختەی شانۆی سیاسی و سەربازی ئەو ناوچەیە، ئەمەش واتای ئەوەیە سنوورەكانی باشووری باشووری كوردستان لەلایەن داعشەوە ئابڵووقە دەدرێت، بەڵام رووبەڕووبوونەوەی هەرێم لەگەڵ داعش پێدەچێت تۆزێك دوا بكەوێت تا ئەو كاتەی چارەنووسی بەغدا یەكلایی دەبێتەوە، بەڵام سنوورەكانی باكووری باشووری كوردستان، واتە لە سنوورەكانی ئیرانەوە تا دەگاتە سنوورەكانی سووریا، دەبێتە شانۆی رووداوەكان، رەنگ بێت توركیا لە قۆناغی سێیەمی ئەو هێرشەی دەستی پێكردووە، لەلایەك بە هاوبەشی پارتی دیموكراتی كوردستان پەلاماری شەنگال بدات، بۆئەوەی رۆژئاوای كوردستان ئابلووقە بدات و بە تەواوی بیخنكێنێت، لەلایەكی تر بە پاڵپشتی حكومەتی هەرێمەوە پەلاماری قەندیل بدات، هەوڵدان بۆ پاككردنەوەی دەنگە نارازیەكانی ناویەكێتی، بەشێكە لەو گەمە ستراتیژیەی ئێستا لەناوچەكە بەڕێوە دەچێت، كە دەبێت كورد زۆر وردبینانە تر سەیری ئەو رووداوانە بكات و لێیان تێبگات، لەبەرئەوەی سەرلەبەری ئەو گۆرانكاریانەی لەناوچەكە روودەدات، گۆڕانكاری پیلان ئامێزن و هەموو ئەو گؤرانكاریانەی لەسەر ئاستی هەرێمی وجیهانیدا روودەدات هەرگیز لەبەرژەوەندی كورد دا نیە، بۆیە دەبێت كورد تا بۆی دەكرێت هەوڵی مانەوەی خۆی بدات.

كارزان سه‌باح هه‌ورامی پارتی دیموكراتی كوردستان، هێشتا سه‌یری بارودۆخه‌كه‌ ده‌كات، هیچ بریاری له‌باره‌ی پرسه‌كانه‌وه‌ نه‌داوه‌، به‌نمونه‌ گۆرانكاریه‌كانی ناو یه‌كێتی و تێكچونی دۆخی عێراق، ره‌نگبێت پارتی به‌هه‌ستیاری مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ دۆخه‌كه‌ بكات و نه‌یه‌وێت خۆی له‌ناو گرفته‌كان یه‌كلا بكاته‌وه‌، به‌ڵام ئاسته‌نگی گه‌وره‌ی له‌به‌رده‌مه‌ به‌تایبه‌ت له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق كه‌ بریاره‌ 10ی 10 ئه‌نجام بدرێت، پارتی له‌ سنووری كه‌ركووك كاندید و كادیرو ئه‌ندامانی له‌ژێر هه‌ره‌شه‌ی دۆخی ئه‌منی ئه‌و شاره‌دان، له‌ شه‌نگال به‌هۆی هه‌بوونی حه‌شد و په‌كه‌كه‌وه‌ و ئاواره‌بوونی سه‌دان هه‌زار كه‌س له‌ كه‌مپه‌كان دۆخه‌ له‌وێش باشی ناڵێت، له‌م لاوه‌ له‌ موسڵ و دیاله‌ و خانه‌قین و ناوچه‌كانی دیكه‌وه‌ به‌هۆی هه‌بوونی حه‌شده‌وه‌ هیچ كات پێشبینی بۆ هه‌ڵبژاردن به‌ باشی ناكرێت، ئه‌مه‌ جیاله‌وه‌ی دۆخی سلێمانی دیار نییه‌ دوای گۆرانكاریه‌كانی ناو یه‌كێتی به‌ره‌و كوێوه‌ ده‌روات،تادێت هه‌ژوونی حه‌شد به‌سه‌ر حكوومه‌تی عێراق زیاتر ده‌بێت، له‌و رۆژه‌وه‌ كه‌ حه‌شد په‌لاماری كۆشكی سه‌رۆك وه‌زیرانیان دا و نمایشی سه‌ربازیان له‌ ناوچه‌ی سه‌وزكرد ترسێكی زۆر له‌ناو لایه‌نه‌ سیاسییه‌كان و نێرده‌ دیبلۆماسیه‌كان دروست بووه‌ كه‌ هیچ گه‌ره‌نتیه‌ك نییه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق به‌ دروستی به‌رێوه‌ بچێت، به‌ كورتی هه‌ڵبژاردن بۆ دیاریكردنی چاره‌نووسی گه‌لێكه‌، به‌ڵام له‌ عێراق هه‌ڵبژاردن بكرێت و نه‌كرێت هیچ له‌ هاوكێشه‌كه‌ ناگۆرێت، چونكه‌ ده‌سه‌ڵاتی حه‌شد گه‌وره‌تره‌ له‌ كۆی دامه‌زراوه‌كانی عێراق به‌په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌وه‌، كۆی ئه‌م بابه‌تانه‌ ده‌مان خاته‌ به‌رده‌م پرسیاری گرنگه‌وه‌، كورد چۆن به‌شداری له‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌كات؟، هاوشێوه‌ی پێشوو به‌ 50 بۆ 60 كورسییه‌وه‌ به‌بێ ده‌سه‌ڵات له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ده‌مێنێته‌وه‌ ؟ یان تاكتیكی نوێی ده‌بێت بۆ ئیداره‌دانی عێراق له‌گه‌ڵ هێزه‌كانی دیكه‌ی عێراقدا، باشترین بژارده‌ ئه‌وه‌بوو كه‌ پارتی له‌گه‌ڵ لیستی سه‌در له‌دوای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق هاوپه‌یمانی بكردبایه‌ بۆ پێكهێنانی حكوومه‌ت، كه‌ به‌ ئاسانی ده‌یان توانی كۆی پرسه‌ هه‌ڵواسراوه‌كان چاره‌سه‌ر بكه‌ن، چونكه‌ هه‌ردوو هێز له‌ ئاستی مه‌رجه‌عی سیاسی و پابه‌ند بوونی جه‌ماوه‌ریه‌وه‌ وه‌ك یه‌كن، موقته‌دا سه‌در، له‌ بریارێكی چاوه‌روان نه‌كراودا له‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان كشایه‌وه‌، به‌ڵام له‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق رێكاره‌كانی نه‌گرتوه‌ته‌به‌ر، واته‌ ته‌نیا بریاری سیاسییه‌، دوای ئه‌و حزبی شیووعی عێراقیش كشایه‌وه‌، ئه‌وه‌ی ماوه‌ته‌وه‌ كه‌ له‌ مه‌یدانه‌كه‌ به‌به‌هێزی كاری خۆی ده‌كات پارتی دیموكراتی كوردستانه‌، به‌بۆچونی من (ئه‌گه‌ر دۆخه‌كه‌ له‌وه‌ی ئێستا خراپتر بێت)كشانه‌وه‌ی پارتی له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ره‌نگه‌ ببێته‌ ئه‌گه‌رێكی كراوه‌یه‌، چونكه‌ به‌پێی هه‌موو پێوه‌ره‌كان نه‌ ئاماده‌كاری كراوه‌ بۆ ئاسایی كردنه‌وه‌ی دۆخی ناوچه‌كه‌ نه‌ گه‌ره‌نتیش هه‌یه‌ هه‌ڵبژاردنی پاك و بێ گه‌رد به‌رێوه‌ بچێت. باوای دابنێین پارتی له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ده‌كشێته‌وه‌، دۆخی عێراق چی لێدێت؟ له‌ هه‌رێمی كوردستان چۆن ده‌بێت؟ چونكه‌ دوای كشانه‌وه‌ی سه‌در ساردوسریه‌كی زۆر ده‌بینرێت به‌ پرۆسه‌كه‌وه‌، بێ گومان به‌كشانه‌وه‌ی پارتیش پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ عێراق ته‌واو ئیفلیج ده‌بێت، ئه‌گه‌ر كۆمسیۆن نه‌یتوانیبێت ئاماده‌كاری بكات بۆ پاكردنه‌وه‌ی لیستی ده‌نگدان و نه‌توانێت له‌ ناوچه‌ دابرێنراوه‌كان پرۆسه‌كه‌ به‌باشی به‌رێوه‌ بچێت و هه‌ره‌شه‌ی میلیشیاكان به‌سه‌ر حكوومه‌تی عێراق هه‌بێت، به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ دووباره‌ كردنه‌وه‌ی كه‌مو كورتیه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2018ی عێراقه‌. كه‌وایه‌ نه‌كردنی باشتره‌، و به‌شداری پارتی به‌كۆی ئه‌و كه‌موكورتیانه‌وه‌ كه‌ كۆمسیۆن و حكوومه‌تی عێراق هه‌یانه‌ باش نابێت، به‌تایبه‌ت بریار بوو كه‌ رێككه‌وتنی پێشمه‌رگه‌ و سوپای عێراق بكرێت بۆ ئیداره‌دانی كه‌ركووك و ناوچه‌كانی دیكه‌، رێككه‌وتن هه‌بوو بۆ شه‌نگال نه‌چوه‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌ ئه‌مانه‌ گرفتی گه‌وره‌ن ده‌رئه‌نجام هه‌رێمی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان زه‌ره‌رمه‌ندی یه‌كه‌من له‌و پرۆسه‌یه‌، یان باشتره‌ بریار بدرێت كه‌ ده‌نگدان له‌و ناوچانه‌ به‌رێوه‌ نه‌چێت، چونكه‌ ناكرێت به‌شێكی زۆری ده‌نگده‌ری كورد له‌و ناوچانه‌ نه‌توانن ده‌نگ بده‌ن، به‌شێكی زۆریان له‌دوای 16ی ئۆكۆتبه‌ر روویان له‌ هه‌ولێرو به‌شێكیان روویان له‌ سلێمانی كردووه‌ به‌بێ ئه‌وه‌ی كۆمسیۆن گرفته‌كانی چاره‌سه‌ر كردبن، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ كورد به‌سه‌رجه‌م هێزه‌كانیه‌وه‌ ئاسته‌مه‌  له‌ كه‌ركووك 6 كورسی به‌ده‌ست بهێنێت، له‌كاتێكدا عه‌ره‌ب و توركمان له‌و شاره‌ كێبركێ بۆ ئه‌وه‌ی ده‌كه‌ن 6 كورسیه‌كه‌یان زیاتر بكه‌ن بۆ 7 و 8. كه‌وایه‌ گرنگی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ بۆ كورد چی ده‌بێت؟ ئه‌وه‌ی گرنگه‌ پارتی دیموكراتی كوردستان بریار بدات به‌ مانه‌وه‌ی عێراق به‌م دۆخه‌وه‌ به‌شداری هه‌ڵبژاردن نه‌كات، ئه‌و كاته‌ به‌بێ هیچ دوو دڵ یه‌ك سه‌رجه‌م هێزه‌كانی دیكه‌ش پاشه‌كشه‌ ده‌كه‌ن له‌ پرۆسه‌كه‌، حه‌قو حساب ئه‌و كاته‌ ده‌ست پێ ده‌كات، یان ده‌بێت حكوومه‌تی عێراق ناچار بكرێت به‌كۆی ئه‌و رێككه‌وتنانه‌دا بچێته‌وه‌ كه‌ كردوویه‌تی له‌گه‌ڵ كوردستان، یان ده‌بێت گه‌ره‌نتی نێوده‌وڵه‌تی بدرێت له‌وه‌ی ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن له‌ عێراق یاری پێوه‌ ناكرێت، به‌تایبه‌ت كورسییه‌كانی حه‌شد له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق كه‌ ئێستا (ته‌حه‌كم به‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانه‌وه‌ ده‌كه‌ن). دۆخی عێراق تادێت ئاڵۆزتر ده‌بێت ئه‌گه‌ر شه‌ری شیعه‌ و شیعه‌ و ئه‌گه‌ری خۆپیشاندانی سه‌رتاسه‌ری و كوده‌تای سه‌ربازیهه‌موویان پێشبینی كراون، ئه‌م جاره‌ دۆخه‌كه‌ له‌ عێراق له‌كۆنترۆڵ ده‌ربچێت به‌هیچ هێزێك ئاسایی ناكرێته‌وه‌، چونكه‌ نه‌ زه‌مینه‌ی سیاسی له‌باره‌ بۆ چاكردنه‌وه‌ی نه‌ زه‌مینه‌ی ئه‌منی و دیاریش نییه‌ له‌ ده‌رئه‌نجامی گفتووگۆكانی واشنتۆن و به‌غدا چی رووده‌دات ئایا ئه‌مه‌ریكا له‌ عێراق ده‌كشێته‌وه‌؟ ئه‌گه‌ر كشایه‌وه‌ چی؟ گروپه‌ چه‌كداره‌كان به‌مه‌وه‌ده‌وه‌ستن یان پرۆژه‌ی دیكه‌یان ده‌بێت سه‌رجه‌م ئه‌مانه‌ ئه‌گه‌ری كراون و كورد ده‌بێت خۆی بۆ عێراقی نوێ ئاماده‌ بكات كه‌ بزانرێت دۆخه‌كه‌ به‌چ ئاراسته‌یه‌كدا هه‌نگاو ده‌نێت.

د. سەردار عەزیز  زیاتر لە دەیەیەک لەمەوپێش ڕوداوێکی سیاسی گرنگ لە مێژوی سیاسی کورددا ڕویدا. هاتنە ئارای هێزێکی نوێ، جیاواز لە هەموو هێزەکانی تری پێشوو لە مێژوی کورددا. گۆڕان لە چەندین ئاستدا جیاوازبوو لە هێزەکانی تری کوردی لە مێژودا. یەکەم، هێزێکی کوردی بوو، بەو مانایە لەناو ژینگەی کۆمەڵگای کوردییەوە سەرچاوەی گرتبو بۆ گۆڕانکاریی و چارەسەری پرسی کورد بوو. ئەم فۆکەسە لە سەر کوردبونی ئەم هێزە، جودای دەکاتەوە لە هێزەکانی تر کە لە ڕێگای ئایدەلۆژی و باوەڕ و جیوپۆلەتیکیەوە پەیوەندییان بە دەرەوەی کوردستان هەیە. ئەم پەیوەندییە هەمیشە لە قاڵبی داون و ئاراستەیان دەکات، بە جۆرێک لە بەرژەوەندییەکانی کۆمەڵگای کوردییان دادەبڕێت. دووەم، گۆڕان خوازیاری ئەوەبوو کە کۆتایی بە نەریتێکی سیاسی کوردی بهێنێت کە چەک و هێزی دەرەکی و یەکتر سڕینەوە و شەڕی ناوخۆ دارێژەری بنەماکانی بوون، نەک خەڵک و داخوازیی و خزمەتگوزاریی و بونی جیاوازی و دەستاودەست و ئایدیا. سێیەم، لە هەناوی هێزە کوردییە تەقلیدییەکاندا حوکمداری یانی دەستگرتن بە سەر سەرتاپا جومگەکانی ئابوری و دارایی و دیپلۆماسی، گۆڕان ئامانجی ئەوەبوو ئەم بوارانە ئازاد بکرێن و لە قۆرغکاری ڕزگاربکرێن و بوارێکی وەک دیپلۆماسی بکرێت بە بواری حکومەت نەک دەستەبژێری حیزب. چوارهەم، گۆڕان بڕوای بە بونیادنانی دەوڵەت هەبوو، دەوڵەت نەک، تەنها، بە مانای ڕاگەیاندنی دەوڵەت؛ حوکمداریی دەوڵەتیی: دروستکردنی سوپایەک بۆ پاراستنی کوردستان، نەک هێزی چەکداری سەر بە کەسە سیاسییەکان. دوورخستنەوەی چەک لە سیاسەت، تەنها پرسێکی سەربازی نیە، بەڵکو لە ئەمرۆی کوردستاندا پرسێکی ئابوری و حوکمڕانی و پەرتەوازەییە. لە هەمانکاتدا هەمیشە حوکمی چەک بە ناشەرعی دەمێنێتەوە. جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و پێدانی دەسەڵاتی تەواو پێیان. هەبونی چاودێر بە سەر حکومەتەوە. بە دیموکراسی کردنی پۆستی حکومی و ئیداریی.  پێنجەم، لە سەردەمی پەنجا بە پەنجاوە، ڕۆڵی خەڵک لە سیاسەتی کوردیدا نەما،  دەسەڵات خۆی وەک نوێنەری خەڵک نابینێت. ئەم بێئاگاییە لە نوێنەرایەتی وەک کۆڵەکەی دیموکراسی وەهای کردوە کە حوکمداری خەڵک بەبێ ڕەزامەندی خەڵک بەڕێوە بچێت. گۆڕان ویستی ئەم پرسە کۆتایی پێبهێنێت.  بەڵام لە سەروی هەموو ئەمانەوە گۆڕان بەرهەمێنی ئایدیای نوێ بوو بۆ حکومداریی و هەروەها سودی دەبینی لە ئەو ئایدیانەی کە لە ناو کایەی ڕۆشنبیری کۆمەڵگادا بەرهەم دەهات.  دیارە بێگومان ئەمانە ئایدیالن. هێنانە ئارایان کارێکی خێرا و ئاسان نابێت. بەڵام لە واقیعیدا گۆڕان کوردستانی پاراست لە ئەو دۆخەی کە بەهاری عەرەبی لە زۆر وڵاتی ناوچەکە دروستی کرد. خەڵکی کردە یەکەیەکی سەرەکی لە سیاسەتی کوردستاندا. بەها و ڕەونەقی هێزە تەقلیدییەکانی کۆتایی پێهێنا.  ئەمەشە هۆکاری ئەوەی کە هێزێکی وەها دەبێت نەیاری و دوژمن و ڕکەبەری زۆربێت و هەوڵبدرێت لە ناوەوە و دەرەوە فشاری بخرێتە سەر، هاوشێوە بکرێت، بەها سیمبولییەکان و ئایدیالەکانی لێوەربگیرێتەوە. هەوڵی دوبارەکردنەوەی بدرێت. لە هەمانکاتدا بۆ ئاوڕدانەوە و هەڵسەنگاندی بزوتنەوەی گۆڕان دەبێت جیاکاری بکەین لە نێوان، گۆڕان وەک دید و ئایدیا، گۆڕان وەک جەماوەر، هەروەها گۆڕان وەک نوخبەیەکی سیاسی. کاتێک ١٢ ساڵ لە مەوپێش گۆڕان وەک بزوتنەوەیەک و وەک دیدێک بۆ داهاتوو هاتە ئاراوە، توانی لە گەڵ زۆرینەی خەڵکی کوردستاندا بدوێت. بەڵام ئەم دروستکردنی زمانی نوێی سیاسی مەرج نیە لە لایەن ئەو زۆرینەوە بە یەک شێوە پێشوازی لێبکرێت.  لە کاتێکدا خواستی هەنوکەیی و ڕۆژانەی خەڵک هەیە، بەڵام لە هەمانکاتدا پرۆسە و دۆخێکی مێژوی یان کۆمەڵایەتی و سیاسی هەیە کە دەبێت بگۆڕێت. پێکەوەگرێدانی ئەم دوانە، هونەری سیاسەتکردنە. دۆخی هەنوکەیی خەڵک لە دواکارییەکانی وەک دادپەروەری، شەفافیەت، حکومەتێکی نزیک لە خەڵک بوون. بەڵام فەراهەمکردنی ئەمانە تەنها لەوەدا نەبوو کە ئەم داواکارییانە جبەجێبکرێت، بەڵکو پێویستی بە گۆڕانی ڕیشەیی پرۆسەی حوکمڕانی هەبوو لە کوردستان. ئەمە بنەمای ئەو بەریەککەوتنەبوو لە گەڵ دژە گۆرانەکاندا دروست بوو. وەک چۆن شۆرش هەمیشە دژە شۆرشی خۆی بەرهەم دەهێنێت، فشار بۆ گۆڕانکارییش دژە گۆڕانکاریش بەرهەم دەهێنت. ئەوەی سیاسەتی کوردی پێویستی پێیەتی دابرانە لە ئەو بنەمایانەی کە ڕێگرن لەوەی کە حوکمداریی بە شێوەیەکی سەردەمیانە بکرێت. گۆڕان فشاری دەکرد بۆ بەرجەستەکردنی ئەم خواستە. ئێستا گۆڕان چەند ئەزمونێکی هەیە، دەتوانێت سودیا لێوەربگرێت بۆ پلانی داهاتوی خۆی. گۆڕان هەمیشە دەبێت خۆی وەها ببینێت کە چۆن جودابێت لە ئەوانی تر. نەبێت بە هێزێک بۆ ئەجیندای شەخسی هیچ کەسێك، ململانێی ناوەکی وەها ڕێکبخات کە بەهێزی بکات نەک پەرتی بکات. بۆ ئەنجامدانی ئەمانە گۆڕان پێویستی بە ئەوە هەیە کە ڕەخنەییانە ئاور لە خۆی بداتەوە، ئەو بوارانە دەستنیشان بکات کە وەهای لێکردوە لە هێزەکانی تر بچێت.  جاران نەوشیروان مستەفا بە هۆی کەسایەتییەوە دەیتوانی ئایدیاکان وەربگرێت و تەرجەمەیان بکات بۆ سیاسەت. پاش ئەو ئەم بوارە پەکی کەوت. قەیرانی کاریزما ئەوەیە کە دوبارە نابێتەوە.

ئاری محەمەد هەرسین بوونی هێزەکانی ئەمەریکا لە هەر کوێیەکی دونیا لە پێناو پاراستنی بەرژەوەندی نیشتیمانی خۆیانە. هێزی ئەمەریکیش تەنیا لە ژمارەیەک سەرباز و فڕۆکەو و هەلیکۆپتەری جەنگی و لۆجستی پێک نەهاتوە. کۆمپانیا بازرگانیەکان و بە تایبەتی کۆمپانیاکانی نەوت بەشێکی گرنگن لەو هێزە. بۆیە بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق، کۆتایی بە چالاکیەکانی ئەو کۆمپانیایانەش دێت و دەکشێنەوە. بەداخەوە لە ڕابوردودا زۆر جار ئیدارەی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمەریکا و زلهێزانی دیکە پەیڕەویان لە سیاسەتی (نیشتیمانی خۆم ئەمن و ئەمان بێت و بازاڕ باش لە گەڕدابێت، ئیتر برسێتی و شەڕو شۆڕ و پێشێلکردنی مافی میللەتان کێشەی من نیە) کردوە. ئەم جۆرە سیاسەتە زۆر جار لایەنە لاوازەکانی خۆی نیشان داوە و هەندێک جاریش وەک بۆمبێکی چێنراو، بەدەم و چاوی خۆیاندا تەقیوەتەوە. ئۆپەراسیۆنە سەربازیەکانی بزوتنەوەی ڕزگاری خوازی فەلەستین لە دەیەکانی حەفتا و هەشتا لە ئەوروپاو، هێرشەکەی ١١ سێپتەمبەر دوو نموونەی بەرەنجامی ئەم سیاسەتەن. بەواتایەکیتر بە هەزاران کیلۆمەتر دوور لە نیویۆرک، لە گوندێکی ئەفغانستان نەخشەی لێدانی دوو تاوەرە بازرگانیەکە دادەڕێژرێت. وەک چۆن لەماڵێکدا و لەگەڕەکێکی غەززە یان بەیروت بەرنامەی کوشتن، ڕفاندن یان تەقینەوەکان لە ئەوروپا دادەڕێژران. بە تێڕوانینێکی سەرپێیی ئاشکرایە کە عاقیبەتی کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە چاوتروکاندنێکا لە ئەفغانستان چۆن بوو. ئەم کشانەوەیە دەبێتە هۆی شەڕێکی ئەهلی و تائیفی لە ئەفعانستان کە تەنانەت هەندێک لە وڵاتانی ناوچەکەشی بە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ تێوە دەگلێن. ژێرخانی ئابوری ئەفعانستان دادەڕمێت، کە ئەوەش دەبێتە هۆی بڵاوبونەوەی هەژاری و تێکچونی شیرازەی کۆمەڵایەتی و کۆچی بەکۆمەڵ بەرەو وڵاتانی دراوسێ و ئەوروپا. بە کورتی جیهان شاهێدی پوکانەوەی ئەفعانستان دەبێت. نەبوونی مەرجەعیەتێکی (سیاسی یان مەزهەبی) شیعەکانی عێراقی پەرتەوازە کردوە. گروپە سوننەکان بەهەمان شێوە هەر یەکە و لە ئاوازێک دەخوێنن و، ئەمەش وایکردوە متمانە بە یەکتر لە نێوان عەرەبی عێراقدا نەماوە. دام و دازگاکانی دەوڵەتی عێراق هەتا بیناقاقایان بە گەندەڵیدا ڕۆچوون.  ژێرخانی ئابوری ناوچەی عەرەب نشین داڕماوە. پێگەی عێراق لە پەیوەندە نێودەوڵەتیەکاندا لە سفر نزیک بۆتەوە. بە کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا لە عێراق، نەک وڵاتەکە بارودۆخی لە ئەفعانستان باشتر نابێت، بەڵکو وێرانتر دەبێت. ئەو تێکهەڵقژانە تائیفی و مەزهەبیەی ئێستا هەیە فراوانتر و قوڵتر دەبێتەوە. وڵاتانی ناوچەکە و دەرو دراوسێ ئەگەر بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانیشیان بێت بێدەنگ و بێلایەن نابن. هەرچی هەڵبژاردن و حوکمی مەدەنیە هیچ بەهایەکی لە عێراقدا نامێنێت. تەنانەت ئینقیلابێکی عەسکەریش فریای عێراق ناکەوێت، چونکە ئینقیلابی لەو جۆرە پشت بە سوپایەکی ڕێکخستوو دەبەستێت، کە لە ئێستادا عێراق خاوەنی سوپایەکی مەبدەئی و ڕێکخستوو نیە.  بۆ ئێمە لە هەرێمی کوردستان لەوانەیە چیرۆکەکە تۆزێک جیاواز بێت. فراوانی پانتای جموجۆڵی دیپلۆماسی هەرێمی کوردستان جوڵە دیپلۆماسیەکانی سەرۆکایەتی هەرێم و سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران لایەنی بەهێزی ئێمەن و، سەلمێنەری ئەو ڕاستیەن کە ئێمە لەو موئامەرانەی لە ڕابوردو لێمان کراوە شت فێر بووین. ئێمە چیدی یەک تاکە قولاپ ناهاوژینە ناو گۆمەکە، پشتمان بەیەک دەرگا قایم نیە و، پەیوەندیەکانمان لەسەر بنەمای بەرژەوەندی هاوبەشی دوو لایەنەو چەند لایەنەیە. بەڵام سەرەڕای ئەمانەش، گەورەترین مەترسی لەسەرئێمە ئەوەیە کە نەکەوینە خۆمان و یەکڕیزی و کۆدەنگیەکی مەبدەئی مسۆگەر نەکەین. ئەوکات ئێمەش دەبینە بەشێک لەو تێکهەڵقژانە خوێناویەی کە دەربازبوون لێی ئەستەم دەبێت. بۆیە لە ئێستادا لە هەموو شت گرنگتر ئەوەیە کە ئێمەی لایەنە سیاسیەکانی هەرێمی کوردستان کۆ ببینەوە و لەگەڵ یەک و پێکەوە، خۆمان بۆ هەموو ئەگەرێک ئامادە بکەین. چونکە مەبدەئی عێراقکی سەقامگیر ویەکگرتوو دوورە لە هەموو مەنتیقکی عەقڵانی و سیاسیەوە و لە وەهم زیادتر هیچیتر نیە.

د. شێركۆ جەبار رووداوو لێكەوتەكانی 8ی تەمموز، چ بۆ ئێمەی كادرو ئەندامانی یەكێتی، چ بۆ چاودێرانی سیاسی لە دەرەوەی یەكێتیدا، هیچ پاساو بیانویەكی لۆجیكی نەهێشتۆتەوە بۆ پەردەپۆشكردن و تەبرییەكردنی هەڵەو كەموكوڕییەكانی نوخبەی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە ئیدارەدانی كاروباری ناوخۆیی حزبیدا لە پاش بەستنی چوارەمین كۆنگرەی خۆیدا لە 21/11/2019. ئاراستەی گۆڕانكارییەكان بە چ بارێكدا بێت، لەگەڵ لێكەوتە ئەرینی و نەرێنییەكانی ئەم رووداوە، ناكرێ ئەوە لە بەرچاو نەگرین كە رۆڵی یەكێتی نیشتمانی كوردستان وەك هێزێكی سیاسی خاوەن هەژموون لە پانتاییەكی فراوانی كوردستانی باشوورو پارچەكانی دیكەی كوردستاندا، پێداویستیەكی خوازراوە لە خوڵقاندنی هاوسەنگی سیاسی چ لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و چ لەسەر ئاستی عێراقی فیدراڵ و هەرێمایەتیدا، ئەمە سەرباری رۆڵی یەكێتی لە پێكهاتەی پەیكەری ئیداری لە دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا. بۆیە بەهەر پاساوو كلۆجێك بێت، قسەنەكردن و نەخوێندنەوەو بێدەنگبوون لە پرسی رێكخراوەیی و ژیانی سیاسی ناوخۆیی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، بەتایبەتی بۆ ئەندامان و كادرانی هزرو قەڵەمی یەكێتی جگە لە بێدەربەستی و بێ هەڵوێستی و بەتەنگەوە نەهاتن بۆ پرس و قەیرانە ناوخۆییەكان، هیچ ماناو واتایەكی دیكە هەڵناگرێ. عەرەب ووتەنی ئەڵێ (أهل مكە أدری بشعابها). توانای بیركردنەوەو ئیرادەی ئازادو دونیابینی كادری حزبی ئەو كات ئیفلیج دەبێت، كە توانستەكانی ئۆرگانەكانی حزب نادادپەروەرانەو ناهاوتا لە كارامەیی ئەندامانی دابەشدەكرێن، ئەوجا درۆكردن و نیفاق و موبالەغەكردن و ترس، سەرتاپای ئەخلاقیات و نەریتی دروستی ژیانی حزبی دادەپۆشێ. كەواتە بوونی منی كادر جگە لە مشەخۆرێك و هەلپەرستێت چ واتایەك هەڵدەگرێ لە ئان و ساتێكدا كە حزبەكەم لە ئەوەجی قەیراندا بێت منیش دەستەوەستان وەك تەماشاكارێك لە رووداوەكان ڕامێنم؟!. نوخبەی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەبێت باش ئەو پەندە سیاسیە ئەزبەر بكات كە لە پاش و پێش كۆنگرەی چوارەمدا دركیان پێنەكردوە، یان دركیان پێكردوەو غافڵگیربوون لە ئاستیدا، ئەوەش غیابی دەسەڵاتی دەستەجەمعی و راوێژكاریی لەسەر ئاستی ئیدارەدانی كاروبارەكانی ناوخۆی ژیانی حزبیدا، دیاردەی نیفاق و تەمەلوقكردن بۆ سەركردەی یەكەم و خاوەن هێزو پارە خوڵقاند، لێكەوتە نەنگی و نەرێنیەكانی ئەم دیاردەیەش لە كات و ساتی ئەدای سیاسی حزبیدا بەدەردەكەوتن. یەكێكێك لەو هۆكارانەی كە یارمەتیدەری هەڵایسانی قەیرانن لە ژیانی حزبی یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا وەك حزبێكی سوشیال دیموكرات، غیابی مومارەسەی دیموكراتی و هەڵبژاردنە لە ئۆرگانەكانی حزبیدا لەكات و ساتی خۆیدا كە لە پەیڕەوەی ناوخۆدا جێگیركراوە، هەر سیستمێكی بەركاری سیاسی لە هەر حزبێكدا بێت، گەر باوەڕی بە مومارەسەی دیموكراتی و راوێژكاریی نەبێت لە دروستكردنی بڕیاردا، واتای دووركەوتنەوەیە لە فرەیی و فەرامۆشكردن و پەراوێزخستنی بیروڕای جیاوازدا، لەم هاوكێشەیەدا، ئەندامانی حزب ناچاردەكرێن پەنا بۆ ریاییكردن و خۆبردنەپێشەوە بۆ سەركردەی یەكەم و خاوەن هەژموون بەرن، دەرەنجام هەیكەلی حزبی ئەتەنرێت بە ئەندامانی ریاییكەرو نزیك لە سەركردەی یەكەم، ئەوان دەبن بەجێی باوەڕو متمانەی سەركردە، لەبەرامبەردا دەنگ و رەنگە جیاوازەكان كە رەخنەگەرو خاوەن ئەزموون و مەعریفەی سیاسی و حزبین پەراوێزو لە كەنارگیر دەخرێن. ئەندامی بوێرو ئازادو خاوەن ئیرادە ئەو كەسەیە كە هەمیشە تەوقی بێدەنگی و دۆخی بەستەڵۆك و چەقبەستوو بشكێنێ، ئەندامی ئازاو ئازاد لە حزبدا خووڕەوشتی لەگەڵ رامكردنی كوێرانەو گوێڕایەڵێتی رەهایانەدا ناگونجێ، بۆیە هەمیشە لە رێكخراوی سیاسی سەنتراڵیزمیدا، ئەندامانی خاوەن ئیرادەو رەخنەگری بونیادنەر ناتوانن جێگەی متمانەو دڵنیایی سەركردەكان بن، بگرە هەمیشە هەوڵ ئەدرێت ئەم جۆرە ئەندامانە لە وێستگە چالاك و كاراكانی ئۆرگانەكانی حزب دوور بخرێنەوە. لێكەوتەكانی وونبون و غیابی مەبدەئی راوێژكاری و ئازادی گفتوگۆكردن و بەشداریكردن لە وەرگرتنی بڕیار لە ژیانی حزبی یەكێتیدا، لە هەمانكاتدا مەترسی بوون بۆ سەر یەكێتی لە دەرەوەی پەیكەرو رێكخستنی حزبایەتیدا، یەكێتی بە ئەزموون لەگەڵ ئەم حاڵەتە نەخوازراوانەدا ژیانی كردوە بەتایبەتی لەدوای جیابوونەوەی جێگری سكرتێری گشتی لە ساڵی 2009دا، ئەم لێكەوتانەش بریتی بوون لە: دووركەوتنەوەی جەماوەر لە یەكێتی، ساردبوونەوەو ناكارایی ئەندامانی یەكێتی لە چالاكیە جۆراوجۆرەكاندا، لە دەستدانی دەنگدەر لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا، خولقاندنی كەشوهەوای بێمتمانەیی جەماوەریی، لە دەستدانی كارتێكردن و كاریگەری لەسەر كۆمەڵگە بەهۆی وونبونی لێكبەستی متمانە لە نێوان حزب و جەماوەردا. ئەوەی ئەمڕۆ خوازراوە لە نوخبەی سەركردایەتی یەكێتی نیشتمانی كوردستان، درككردن و دانپێنانە بەهەڵەكان، پاشان بە ئاگایی و ووریایەوە مامەڵە لەگەڵ هەڵەكان بكات، پێویستە تێڕوانینی جەماوەر لەمەڕ فەشەلبوونی سیاسی لەخۆی دووربخاتەوە. تەنها چارەسەری دەستبەجێ و دەمودەست بۆ گەڕانەوەی متمانەی جەماوەریی لەم كاتەدا، پراكتیزەكردنی چەند رێكارو رێوشوێنێكی دەسبەجێیە وەك: لێپرسینەوە لە گەندەڵكاران لە كاتێكی پێوانەییدا، پابەندبوون بە كارڕاییە یاساییەكان لە حەسمكردنی ئەو كردەوە یاساغانەی كە نوخبەیەك لە سایەو سێبەری یەكێتی ئەنجامیداون، ئاشكراكردنی ئەو سێكتەرانەی كە گەندەڵی تێدا كراون، گۆڕانكاری لە تەواوی پلە تایبەتەكانی پۆستی حكومی و ئیداریدا، رێكخستنەوەی هێزەكان لە ژێر فەرماندەیی فەرماندە سەربازییە ئەكادیمیەكاندا.