لاوك سەڵاح ململانێی نێوان کەلتوور بەهەموو جۆرەکانیەوە؛ سیاسی و کۆمەڵایەتی لە لایەک و تەکنەلۆجیا لە لایەکی دیکەوە لە ترۆپکدایە، یەکەمیان نوێنەرایەتی بەها گشتییەکان دەکات و دووەمیان ئامرازی کارئاسانین، بەهۆیانەوە ژیانی ئیداری و کەسایەتی و حکومڕانی و هەموو بوارەکانی دیکە رێکدەخرێن. پرسیاری ئێستا ئەوەیە کامیان ئەوەی دیکە دەتوێنێتەوە؟ هاوشان بەوەش دەوڵەت و تەکنەلۆجیاش لە ملمڵانێدان. کامیان ئەوەی دیکە بەرێوە دەبات؟ ئایا دەستەڵاتی دەوڵەت بەکاردێت بۆ سانسۆرکردنی کۆمەڵگە بەهۆی تەکنەلۆجیاوە یان تەکنەلۆجیا بەکاردێت بۆ هێنانەدی شەفافیەت و دەرخستنی شێوازی بەکارهێنانی دەستەڵاتەکانی دەوڵەت؟ دواتر، لە هەمووی گرنگتر، کاتێک ئەو هاوکێشانە تێکەڵ بە کۆمەڵگەیەکی لۆکەڵی وەک کوردی دەبێت چۆن گرێ کوێرەکان دەکرێنەوە؛ لەوپەری پەرەسەندنی تەکنەلۆجیاوە بۆ ئەوپەری کوێرە دێیەکی خۆمان؟ کە بانگەشەی هاتنە کایەی سەردەم و کۆمەڵگەی زانیاری و چەمکەکانی کرانەوە و شەفافیەت درا، ئێمە سەرمەست و شۆک بووین، ئاسوودە و سەرسامبووین لە ژێر کاریگەری سیحری وشە و چەمکەکان، لەو باوڕەدابووین کە کۆمەڵگەی زانیاری دەبێتە هۆی رێکخستنەوەی کۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و پیادەکردنی بنەماکانی دیموکراسی بە ئاسانی، بیرمان لە کاریگەری و ئەنجامەکان و شێوازی بەکارهێنانەکانیمان نەدەکردوە، وەک منداڵ، بێگەردانە پێشوازیمان لێکرد و هەموو نهێنییەکانی خۆمان لا درکاند. بیرمان لەوە نەدەکردەوە کێ ئەم کۆمەڵگە زانیارییە بەرێوە دەبات، کێ دواتر دەبێتە خاوەنی ئەم کۆمەڵگەیە، وا تێدەگەیشتین گۆرانکاری و گەشەسەندی تەکنەلۆجیا عەقڵە سیاسییە ژەنگاوییەکان رادەماڵێت و لانی کەم ستەمی دەوڵەت کەم دەکاتەوە، بەڵام بەداخەوە لە گەرمەی پرۆسەی بەزانیاریکردنی کۆمەڵگە، پاسەوانە قەدیمەکان وەک جاران بە رووخساری نوێوە هەمان گەمەیان بەرامبەر بە کۆمەڵگەکان و نەتەوەکان کرد. بەداخەوە ئێمە لە گفتەکانی دونیای جیهناگیرییەوە بەوەی هەموومان لە یەک گوندا بە بەرجەستەکردنی بنەماکانی دادپەروری و دوور لە رەگەزپەرستی کۆ دەکاتەوە، خۆمان لە شاری گوگڵ بینییەوە، ئەو شار و ئەو دونیایەی بە تۆڕی عەنکەبووت ژیانمانی تەنیوە و بچووکترین جووڵە تۆماردەکات! لە ئێستادا نەتەوەکان و کۆمەڵگەکان و کەسەکان چەند دەیەکێکە لەم کۆمەڵگەکەی داتا و زانیاری و تەکنەلۆجیایە دەژێن و مامەڵە بە زانیارییەکان دەکەن و بوونەتە خاوەنی ئەزموون، ئەمان لە مێژە قۆناغی سەرسامی و شۆکیان تێپەراندەوە و بیر لە سوود و بەکارهێنانە خراپەکانی دەکەنەوە، وێڵن بە دوای دارشتنی یاسایەکی نوێ بۆ راگرتنی ئەو کاریگەریە قووڵانەی لە سەر هەموو پەیوەندییەکانی کۆمەڵگە هەیانە هەر لە دامەزراوەکانەوە تا ئەندامی خێزانەکان، بە تایبەتی کە تێکەڵ بە کەلتووری سیاسی و کۆمەڵایەتی جیاواز دەبێت و هەریەکەیان ڤێرژنی خۆی لە گرفت و ئالەنگەری دەردەخات. کۆمپانیا زەبەلاحەکانی تەکنەلۆجیا وەک ئەمەزۆن و فەیس بووک و تویتەر و گوگڵ و ئەمستگرام و هەموو ئامراز و سۆفتوێرە تەکنەلۆجیاکانی دیکە کە بە شێوەیەکی شاراوە بەکاردێن بوونەتە "برا گەورەکەی جۆرج ئورویل" بەسەر ئێمەدا، ئێمە چەند سوودیان لێدەبینین، ئەوان دوو هێندە. لە ساڵی ٢٠١٨ دا، رۆژانە ئەپڵ ٦٠٠ هەزار ئای فۆنی فرۆشتووە، ئەمەزۆن زیاد لە ٥٠٠ بلیۆن دۆلاری پەیدا کردووە، نزیکەی ١.٤٧ بلیۆن کەس چوونەتە سەر فەیس بووک و ٣.٥ بلیۆن کەس گوگڵیان بەکارهێناوە. ئەپڵ لە ساڵی ١٩٧٦ دامەزراوە و ئامرازەکانی دیکە بەر لە دە ساڵ لە ئێستا ئەو رەواجەیان نەبووە، بەڵام ئێستا ئەگەر بۆڕی ئەپڵ نەدەنەوە لە رێزی ئەودان. ئەوەی کە هەمیشە باوە، هەر کۆمپانیایەک بەو خێراییە گەشە باکات دەبێتە هۆی نیگەرانی و هەرەشە بۆ هەموو لایەک،. فەیس بووک گەورەترین پلاتفۆرمی جیهانە، کە بە ئاسانی دەتوانێت زانیاری ژەهراوی بکات، ئەمەزۆن بۆتە سەرچاوەی هەرەشە بۆ بازرگانەکان و فرۆشیارەکان، ئەو هێزەی گوگڵ لە گەڕان و پشکنین و گەیشتن بە هەموو جۆرە زانیارییەکی گشتی و تایبەتی هەیەتی هەموو دونیای ناسەقامگیر و شپرزە کردووە. ئینتەرنێت بە گەورەترین سەرچاوەی مۆنۆپۆلکردنی زانیاری دەژمێردێت لە هەموو سەدەی رابردوودا. لە ئێستادا ئەندام پەرلەمانەکانی دونیا، رێکخراوە مەدەنییەکان و کەسایەتییەکان بە ئەندازەیەکی زۆر نیگەرانن و داوا دەکەن کە رێ لە دەست تێوەردانی ئەم کۆمپانیا تەکنەلۆجیایانە بگرن لە بەرئەوەی هەموو زانیارییەکی وردیان لەسەر هەموومان هەیە و دەیفرۆشنەوە. زانیاری سەبارەت بە کەسایەتیمان، حەزەکانمان و پەیوەندییەکانمان و شوێنەکانمان. ئەوان دەڵێن دەبێت سنوورێک بۆ ئەم دەست تیۆەردانە دابنرێت بۆ ئەوەی بە ئاسانی یاری بە زانیارییەکانمان نەکەن، ئەوەش بە دارشتنی یاسای نوێ یان کەرتکردن و جیاکردنەوەیان لە یەکتر. ئەو عە‌قڵەی لە پشت گوگڵەوە کار دەکات تا ئەندازەیەکی زۆر هەر وەک عە‌قڵی سیاسی شەستەکان و هەفتاکانی سەدەی رابردوو کار دەکات، سیخۆری بەسەرمانەوە دەکات. هەموو هەست بەو مەترسیە دەکەن کە جۆرێکی دیکە لە تۆتالیتاریەت هاتۆتە ئاراوە بە "تۆتالیتاریەتی تەکنەلۆجیا" ناو دەبرێت و کار لەسەر سروشت و سەرچاوەکانی مرۆڤ دەکات، مرۆڤ بۆتە کەرەسەیەکی خاو و ئەوان بە ئارەزووی خۆیان زانیارییەکانی ئێمە بەکار دەهێنن و قازانجی گەورە دەکەن و ژیانی ئێمەیان کردۆتە جۆرێک لە شتومەک و داتا و دوور لە هەموو ئەو ئازار و ئەندیشە و یادگار و رۆح کێشانەی رۆژانە هەستی پێدەکەین. ئەو کارەی دەیکەن نەوەک هەر پێشێلکردنی سەروەری دەوڵەت و دامەزراوەکانە بەڵکو سەروەری کەساکانیشە کە تەنانەت لە دۆخی ئێستادا ناتوانن بە چرپەش لەگەڵ خۆیاندا بدوێن، جاران لە تارمایی دامەزراوە ئەمنییەکان دەتۆقیین ئێستا لە باڵادەستی و دیکتاتۆریەتی تەکنەلۆجیا. ئەوەندەی پەیوەستە بە کۆمەڵگای ئێمەوە، با پرۆسەی هەڵبژاردنەکانی ساڵی پار وەک نموونە وەربگرین ئەو سۆفتوێرەی کە پێمان فرۆشرا لە جۆرە هەرە خراپەکان بوو کە بە ئاسانی دزەی تیا دەکرا بۆ بەکارهێنانی بۆ مەبەستی تایبەت، ئەوەندەی سەرچاوەی بەگێلکردنی کۆمەڵگە بوو ئەوەندە یارمەتیدەر نەبوو پرۆسەی سیاسی سەربخات، ئەمە ئەوە راستییە دەگەیەنێت کە مەرج نییە پەرەسەندنی تەکنەلۆجیا ببێتە فاکتەرێک بۆ گەشەسەندنی ئاستی تواناکان و بڕواهێنان بە بنەماکانی پەرەسەندنی سیاسی کۆمەڵگە. هەر بۆیە دواجار هەموو پارتە سیاسیەکان میراتی سیاسی خۆیان کردە بنەمای قسەکردن لەگەڵ یەکتر و داوای سەنگی خۆیان دەکرد. بەداخەوە پرۆسەیەکی وا گەورە کە بە سەرپەرشتی حکومەتە گەورەکانی دونیا و رێکخراوە نێودەوڵەتەکان ئەنجامدرا شکستی هێنا لەوەی یەک خشت بخاتە سەر بیناکردنی پرۆسەی دیموکراسی لەم وڵاتەدا. ئەمە ئەو راستییە دووپات دەکاتەوە، کە کۆمەڵگە پێویستی بە ساتی گەشەسەندی مێژووی خۆی هەیە کە تیایدا ئامادە دەبێت تیۆر و پراکتیک رەنگدانەوەی راستەقینانەی یەکتربن. بەداخەوە خەڵکانێکی زۆر گرەویان دەکرد کە بوونی شەفافیەت رێگرە لە پێشلکارییە سیاسی و یاساییەکان، ئەمە تا ئەو ئاستە راستە کە توانا و بڕوا و ئیرادەی کۆمەڵگە راستگۆیانە بۆ بەرژەوەندی گشتی کار بکات. هەر بۆیە دەبێت رەچاوی رەوتی مێژووی ئەو ژینگەیە بکەین کە کۆمەڵگەیەکی دیاریکراو پێیدا تێدەپەرێت.

عەدنان عەلی  رەنگە هیچ كاتێك بەراورد بەدۆخی ئێستا , كەركوك لەبەدەم چارەنوسێكی نادیار و تاریكدا نەبوبێ‌, هیچ ستراتیژێكی یەكگرتووی كوردی نیە بۆ ئەو شارە, شكاندنی شكۆ و بێ‌ بایەخكردنی دامەزراوەكانی هەرێم و پەرتەوازەیی لایەنە سیاسیەكان و نەبونی یەك مەرجەع و دامەزراوەی بڕیاردانی سیاسی لە كوردستان كاردانەوە خراپەكانی بۆ ناوخۆ چەند بێت بۆ ناوچە كوردستانیە دابڕاوەكان چەند بارەیە, پارتی و یەكێتی لەسەر ئەرز كەركوكیان بە بەغداد دۆڕاندووە بەڵام لەسەر مێزی دانوستان ململانێیانە لەگەڵا یەكتریدا, تا ئەو دوو حزبە خۆیان بە نوێنەری ئەو شارە بزانن و  كارتی دانوستانی كورد بۆ كەركوك لەدەستی ئەواندا بێت ئەبێ چاوەڕوانی قۆناغی زۆر خراپتر لە قۆناغی دوای 16ی ئۆكتۆبەر بۆ كەركوك و ناوچە كوردستانیە دابڕاوەكان بكرێت, لە ئێستادا داواكاری پارتی و یەكێتی لە بەغداد چڕكراوەتەوە لەسەر ئەوەی دۆخی كەركوك ئاسایی بكرێتەوە, بە شێوەیەك بگەڕێنرێتەوە بۆ قۆناغی پێش (10/6/2014) و هاتنی داعش, نەك ئەو ئاساییكردنەوەیەی لە دوای 2003ەوە كورد داوای دەكات و لە دەستور و ماددەی 140 دا دیاریكراوە, تەماشاكە خواستە نەتەوەییەكە چەند پاشەكشەی پێ‌ كراوە, كە ئەمە رێك دیوێكی تری ئاشكرابوونی ئەو گوتارە ناڕاستە نەتەوەییەی یەكێتی و پارتیە كە تا ئەم ساتەش خۆیان بە نوێنەری راستەقینەی پرسە نەتەوەییەكان دەزانن . یەكێتی كەركوك بەناوچەی جێنفوزی خۆی دەزانێت, بەڵام بەهۆی خراپی دۆخی ناوخۆی خۆی و سازشە گەورەكانی بۆ پارتی لەماوەی ئەو 14 ساڵەی كە حاكمی یەكەم لەو شارە كورد بوە, پارتی راكابەرییەكی توندی لەگەڵدا كردووەو لە زۆربەی قۆناغە سیاسیەكاندا یەكێتی بێ‌ پارتی نەیتوانیوە هیچ هەنگاوێك بنێت, وەك ئێستاش دەبینین پارتی رێگری یەكەمە پارێزگارێك لە یەكێتی بۆ كەركوك دابنرێت. یەكێتی رەنگە نەیەوێت ئەزمونی تاڵی رابردووی خۆی لە كەركوك دووبارە بكاتەوە, كەسێك لە پشكی ئەو بكرێتە پارێزگار و دواتریش بكەوێتە ژێر  هەیمەنەی پارتی, هاوشێوەی دوو پارێزگارەكەی تر.  تەنها عەبدولرەحمان مستەفا و نەجمەدین كەریم نین كە بە پارتی بون تۆمەتبار دەكرێن ئەوە رێبوار تاڵەبانی سەرۆكی ئەنجومەنی پارێزگاشە لە یەكگرتووی ئیسلامیە و لەقەبی تاڵەبانیشی هەڵگرتووە بەڵام ئەگەر پارتیەكیش لەو پۆستەدا بوایە رەنگە هەر ئەوەنە خزمەتی بە سیاسەتی پارتی بكردایە, هاوكات تاوەكو پارتی نەهاتە ژێرباری ئەنجامدانی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگا رێبوار تاڵەبانی داوای كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای نەكرد. بە خوێندنەوەی دابەشكردنی پۆستەكانی هەرێم و بەغداد لە نێوان یەكێتی و پارتیدا پارێزگاری كەركوك بۆ یەكێتی ئەبێت, بەڵام رێگریەكانی پارتی بۆ دانانی كاندیدێكی یەكێتی بۆ ئەو پۆستە بەردەوامەو زۆرجار پارتی ئاماژەی بۆ ئەوەكردوە ئەوان دەنگ بە پارێزگارێك نادەن لە "گروپی 16ی ئۆكتۆبەر" بێت, یەكێتیش بە دیاریكراوی بنەماڵەی تاڵەبانی وا دەردەكەوێت بیانەوێت پارێزگارێك دابنێن تا رادەی دڵنیایی یەكلاكەرەوە متمانەیان پێی هەبێت و لە نیوەی رێگادا بۆ پارە پشت لە حزبەكەی نەكات و نەكەوێتە ژێر هەیمەنەی پارتی و بنەماڵەی بارزانی. هیچ كاتێك ئەو دوو حزبە بە تێڕوانینی نیشتیمانیانە مامەڵەیان لەگەڵا پرسی كەركوك و ناوچە كوردستانیە دابڕواوەكان نەكردوە, ئەگەر وایە بۆچی لەسەر پارێزگارێك بۆ كەركوك رێكناكەون؟! و  كەركوك خاڵێكی ناكۆكی ئەو دوو حزبەیە و كاریگەریشی لەسەر دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەت لە هەرێم دروستكردووە, بۆ بیرهێنانەوە لەماوەی رابردوودا دوای كۆبونەوەیەكی حزبە كوردستانیەكان لە كەركوك نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی لە پرسێك كۆنفرانسێكدا لە تێڕوانینی گەشبینیانەی بۆ كۆبونەوەكە, وتی: حەق وایە ئیتر هەرچی كۆبونەوەی حزبە كوردییەكان هەیە بهێنینە كەركوك! بەڵام ئێستا كەركوك نەك فاكتەری كۆكەرەوەیە بەڵكو خاڵێكی جەوهەری ناكۆكی حزبەكەیەتی لەگەڵا یەكێتی دا. بۆیە نە داواكاری یەكێتی بۆ هەڵبژاردنی پارێزگارێكی كورد و نە بیانوەكانی پارتیش لە بەرژوەندی خەڵكی پارێزگاكەو پرسی نەتەوەییە لە كەركوك, بەڵكو ململانێكانیان تەواو حزبیەو لەناو هەردوو حزبیشدا ململانێی دوو گرپی دەسەڵاتدار و بەژوەندی خوازە.  

گوڵاڵە سدیق  موچە و دەستەکەوتەکانیان لە عێراقی دوای ٢٠٠٣ چیە؟    لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی کەنداو و دەرکردنی هێزە شکست خواردوەکانی عێراق لە وڵاتی کوەیت، لە ساڵی ١٩٩١ ڕاپەڕینی جەماوەری زۆربەی پارێزگاکانی باکور و ناوەڕاست و خواروی عێراقی گرتەوە. ئەو ڕاپەڕینەی لە ساڵی ١٩٩١ هەرێمی کوردستانی گرتەوە، بەهەمان شێوە لە ناوەڕاست و خواروی عێراق لە زۆربەی پارێزگانی عێراقدا ڕاپەڕین دژی ڕژێمی پێشوی عێراق سەری هەڵدا، بەڵام بە پێچەوانەی ڕاپەڕینەکەی هەرێمی کوردستان ڕێگە درا بە ڕژێمی پێشو، کە هەمو جۆرەکانی توندوتیژی بەکاربهێنێت بۆ کپ کردنەوە و نەهێشتنی ڕاپەڕینی ناوەڕاست و خواروی عێراق. ڕێگەدرا دەوڵەتی عێراق فڕۆکە بەکاربهێنێت، بۆ بۆردومان کردن و ڕاونانی خەڵکە ڕاپەڕیوەکە و کەسوکاریان، ئەمەش وایکرد کە خەڵکە ڕاپەڕیوەکە و کەسوکاریان دەوڵەتی عێراق بەجێبهێڵن و ڕوبکەنە وڵاتی سعودیە. حکومەتی سعودیە لە شوێنێک کە ناوی ڕەفحا بو، ئەم ئاوارانەی کۆکردەوە و کەمپێکی بۆ دروست کردن کە ١٢ کم دووربو لە سنوری نێوان سعودیەــ عێراق لای پارێزگای موسەناوە. ژمارەی ئەم ئاوارانە لەسەرەتادا ٢٣ هەزار کەس بو، بەڵام لەساڵی ١٩٩٢، دە هەزار خێزان و عەسکەری تری عێراقی ڕویان لە کەمپی ڕەفحا کرد بەمەش ژمارەیان زیادی کرد. کەمپی ڕەفحا وەک هەمو کەمپەکانی تر، لەلایەن ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانەوە سەردان دەکران و لە کەموکورتی و کێشەکان دەکۆڵینەوە و هاوکاری خۆراک و جلوبەرگ و پزیشکییان بۆ دەبردن. لە ساڵی ١٩٩٥ ژمارەیان کەم بویەوە بۆ ١١ هەزار کەس، چونکە لەلایەن ڕێکخراوەکانەوە زۆربەیان ڕویانکردە وڵاتانی ئەمریکا و ئەوروپا و ئوسترالیا. کەمپەکە لە ساڵی ٢٠٠٨ بەتەواوەتی داخرا پاش گەڕانەوەی سەرجەم ئاوارەکان بۆ زێدی خۆیان. موچەو دەرماڵەی ڕەفحاوییەکان لەساڵی ٢٠٠٦ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسای زیندانیانی سیاسی دەرکرد، وە ئامانج لەم یاسایە قەرەبوکردنەوەی زیندانیەکان و گیراوەکان و شۆڕشگێڕەکان بو لە سەردەمی ڕژێمی پێشو. لەم یاسایەدا پێناسەی زیندانی سیاسی بەم شێوەیە کراوە ( هەرکەسێک حەبس یان سجن کرابێت بەهۆی بەرهەڵستکاری کردن لە ڕژێمی پێشو، لە هەڵوێست یان بیروڕا یان لایەنداری سیاسی یان مەیلداری بەلای ئۆپۆزسیۆن بون یان یارمەتی دانی شۆڕشگێڕەکان). لە هەمان یاسادا هەمان ئیمتیازاتی زیندانیانی سیاسی دراوە بە ڕەفحاوییەکان، وە پێناسەی ڕەفحاوییەکان بەم شێوەیە کراوە ( ئەو خەڵکە ڕاپەڕیوەن لە ساڵی ١٩٩١ کە باری سیاسی ناچاریکردن وڵات بەجێ بهێڵن ڕوبکەنە وڵاتی سعودیە، وە خێزانەکانیان و هەر مناڵێک لەو کەمپە لەدایک بوبێ، وە هەمو قوربانیانی هەڵەبجە کە ڕویانکردوەتەوە جمهوری ئیسلامی ئێران بەهۆی بۆردمانی کیمیایی ڕژێمی پێشو بۆ سەر هەڵەبجەییەکان). لەم یاسایەدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق مامەڵەی زیندانی سیاسی لەگەڵ ڕەفحاوییەکان و هەڵەبجەییەکان کردوە، واتە هەمان ماف و موچەی زیندانیانی سیاسی دەیانگرێتەوە وەک قەرەبوەیەک بۆ ئەو ساڵانەی کە لەدەرەوەی عێراق بەسەریان بردوە. یاساکە بڕی ٢ ملیۆن و ٢٠٠ هەزار دیناری بڕیوەتەوە بۆ هەر تاکێکی ڕەفحا وەک خانەنشینی، لەگەڵ ٣٠ ملیۆن دینار وەک منحەی خانوبەرە و پارچەیەک زەوی. ئەمە لەکاتێکدایە کە بەپێی یاسای نوێی خانەنشینی کەمترین بڕی پارەی خانەنشینی مەدەنی ٤٠٠ هەزار دینارە، بەڵام ڕەفحاوییەک تەمەنی یەک ساڵ بێت بڕی ٢ ملیۆن و ٢٠٠ هەزار وەردەگرێت لەگەڵ ٣٠ ملیۆن منحەی خانوبەرەو پارچەیەک زەوی! وە مافی سەفەرکردنی هەیە بۆ دەرەوەی وڵات لەسەر حسابی زیندانیانی سیاسی و مافی خوێندنی لەدەرەوەی وڵات هەیە بۆ زەمالە و لێکۆڵینەوەکان. ئەم یاسایە مشتومڕێکی زۆری خستووەتە ناو شەقامی عێراقیەوە چونکە دەڵێن نابێت ڕەفحاوییەکان وەک زیندانی سیاسی مامەڵەیان لەگەڵ بکرێت، چونکە ئەوان لەناو ئەو کەمپانەدا بێ هیچ ئەشکەنجەدانێک لەگەڵ ماڵو منداڵ و کەسوکاری خۆیان ژیانیان کردوە، بەڵام زیندانیانی سیاسی ڕوبەڕوی جۆرەها شێوازی ئەشکەنجەدانی جەستەیی و دەرونی بونەتەوە. وە هەرخێزانێکی ڕەفحا چەند سەر خێزان بوبن لە سعودیە، ( ژن و مێرد و هەرتاکێک لە کەمپەکە ژیابێت وە هەر تاکێک لەوێ لەدایک بوبێ، بە تاکێکی ڕەفحا هەژمار دەکرێت)، واتا خێزانێکی ٥ کەسی، پێنج دوو ملیۆن و دووسەد هەزاری وەردەگرن، لەگەڵ پێنج (30) ملیۆنی وەک منحەی خانوبەرەو 5 پارچە زەوی! لێرەدا پێویستە هەڵوێستە لەسەر چەند خاڵێک بکرێت: ١ـ لە یاسای ڕەفحاوییەکان، هەڵەبجەییەکان وەک ڕەفحاویی هەمان ماف و ئیمتیازیاتیان پێدراوە و وەک زیندانی سیاسی ناسێنراون، ئایا هەڵەبجەییەکان ئەم موچەو ئیمتیازاتانەی ڕەفحاوییەکانیان وەردەگرن؟ ٢ـ ئایا موچەی زیندانیانی سیاسی هەرێمی کوردستان وەک ئەوەیە لە یاسای زیندانیانی سیاسی عێراقی پەسەندکراوە؟ ٣ـ ئەو زەمالانەی چەند ساڵێک لە کوردستان پەیڕەو کرا، هەر ئەو مافەی زیندانە سیاسیەکان و هەڵەبجەییەکان نەبو وەک ڕەفحاوییەکان بەڵام بەجۆرێکی تر بە خەڵکی کوردستان فرۆشرایەوە؟

ئاسۆ حاجی یەکێتی ئیستا دوو ڕێگای لە پێشە ئۆپۆزسیۆن بوون و بەشادریکردن لە حکومەت کە بروا ناکەم هیچیان دادی بدەن ئەگەر خۆی لە نێوان کوردستانی بوون و عێڕاقی بوون یەکلانەکات هەڵسوکەوت و لێدوان و خۆگرخاندنی یەکێتی بە مل نەدان بە دەرئەنجامی هەڵبژرادنی پەڕلەمانی کوردستان،هەمان هەڵسوکەوت و لێدوانەکانه پێش رووداوەکانی شازدەی ئۆکتۆبەرمان وەبیردێنەوە، بە ترساندنی لایەنەکانی دیکە کە ئەگەر هەموو شتێک بە دڵ و داخوازی یەکێتی نەبێت ئەوە نیوەی هەرێمی کوردستان واتا زۆنی کەسک بە دەردی کەرکوک دەبردرێ و رادەستی بەغدا دەکرێتەوە. بەستنەوەی کەیسی دانانی پارێزگارێکی یەکێتی بۆ کەرکوک و بەخشینی وەزارەتی داد لە بەغدا بە یەکێتی بە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەرخەری ئەو راستیەن کە یەکێتی لە کەرکوک و بەغدا دۆڕاوە. دەبووایە باڵی دەست رۆیشتووی یەکێتی پەند لە رووداوەکانی رابردوو وەربگرن بەوەی پشت بەستن بە هێزی دەرەکی لە یەکلایی کردنەوەی کێشە ناوخۆیەکان زیاتر بێ هێزیان دەکا و وێنەیان لەبەر چاوی خەڵکی کوردستان تەڵخ تر دەکات،یەکێتی دەبێ لەوە تێبگا ئەگەر هێزە ئیقلیمیەکان لە پاداشتی رادەستکردنەوەی کەرکوک بە حەشدی شەعبی و پاسداران لە هەردوو هەڵبژرادنی عێڕاق و هەرێمی کوردستان دەرفەتی تەزویڕێکی یەکجار زۆریان بۆ دروست کردن تا ئەو ڕادەیەی هەموو چەکدارانی حەشدی شەعبی لە حەویجە دەنگیان پێ بدەن و لە سلێمانی بە دڵی خۆیان سندوقەکان پڕبکەنەوە،بەڵام تەزویڕاتەکەش نەیتوانی باری کەوتووی یەکێتی لە شازدەی ئۆکتۆبەرەوە راست بکاتەوە. لە بەغداش بە دانانی سەرۆک کۆمار بە دەنگی زۆرینەی عەرەب ئێران هەوڵیدا یەکێتی لە وێنەی سەرکەوتو نیشانی خەڵکی کوردستان بداتەوە،بەڵام هەڵبژرادنی هەرێمی کوردستان جارێکی دیکە حەقیقەتی یەکێتی نیشاندایەوە کە وێڕای تەزویڕێکی لە ڕادەبەدەر بەڵام نەیتوانی نیوەی کورسیەکانی پارتیش وەدەست بێنێ کە خەونی گەورەی یەکێتی و تاکە ئامانجی لە پەنجا ساڵی رابردوو ئەوە بووە جارێک بەسەر پارتی سەربکەوێ. یەکێتی کە ئێستا لە دژی ئیرادەی خەڵکی کوردستان وەستاوەتەوە و لە جیاتی قبوڵکردنی بڕیاری خەڵک کە لە رێگای سندوقی دەنگدان یەکێتیان بە جیاوازی بیست و چوار کورسی لە خانەی دووەم لە دوای پارتی داناوە،هەڕەشەی نەهێشتنی قەوارەی دەستووری هەرێمی کوردستان دەکات ڕێک وەک رۆژانی دوای شازدەی ئۆکتۆبەر کە بەناوی دامەزراندنی حکومەتی ئینقاز و نەمانی شەرعیەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و قەوارە دەستووریەکەی دەیانوویست دەست بەسەر هەموو هەرێم دابگرن و رادەستی بەغدای بکەنەوە و خەبات و قوربانیدانی سەت ساڵەی خەڵکی کوردستان بکەنە شاباشی لە ناو بردنی پارتی. یەکێتی بە هەموو ئەو کارانەی لە دژی هەولێر و بۆ بەرژەوەندی بەغدا کردنی بۆی دیار بوو کە بەبێ پاڵپشتی پارتی و شەخسی بارزانی ناتوانێ شتێک بە شتێک بکات،لە کەرکوکیش بە هەمان شێوە ئەگەر پارتی هاوکاری نەبێ ئەوە دەبێ هەر بە دەست راکان جبوری ناڵەیان بگاتە ئاسمان. بۆ یەکێتی باشترە لە هەولێر لە خانەی دووەم دابێ و کار بۆ هەڵسانەوەی خۆی بکا نەک لە بەغدا بە سەرۆک کۆمارێکی بێ بڕیار و لە ترکزە حیسابی لیوایەکی حەشدی شەعبی بۆ نەکرێ،باشترە بۆ یەکێتی هەولێر بکاتە چەقی یەکلایی کردنەوەی کەیسی کەرکوک و بە پاڵپشتی هەولێر پارێزگارێکی نوێ دابندرێ نەک لە بەغدا کار بۆ لادانی پاریزگارێکی کورد و سەرۆکی ئەنجوومەنی پارێزگارێکی کورد بکرێ و بیاندەنە دادگا بە تاوانی کورد بوون و بەرگریکردن لە ئاڵا و کوردستانی بوونی کەرکوک وەک ئەوەی بەرامبەر نەجمەدین کەریم و رێبوار تاڵەبانی کردیان. پرسی پەنجا بە پەنجا و دابەشکردنی هەرێمی کوردستان بەسەر دوو زۆن کۆتایی هاتووە و یەکێتی هەرچی بکات ناتوانێ کات بۆ دواوە بگەڕێنێتەوە بەتایبەتیش کە بۆ دە ساڵ دەچێت یەکێتی لە سلێمانی و گەرمیانیش تاکە هێز نیە و ئەگەر تەزویڕات و ئێران هاوکاری نەبووان ئەوجارەش نەیاندەتوانی تەجاوزی بزووتنەوەی گۆڕان بکات و وەپێشی بکەوێتەوە. بۆیە یەکێتی لە کۆبوونەوەی هەژدەی شوبات بەشداربێ یان نا،پێش وەختە لەگەڵ پارتی رێک بکەوێ یان نا ئەوەی بۆ ناچێتە سەر دۆڕانەکانی لە بەغدا و کەرکوک لە هەولێر قەرەبوو بکاتەوە،بۆیە باشترە مل بۆ حەقیقەتی و قۆناغی نوێی سیاسی هەرێمی کوردستان بدا کە ئەو لە کۆی سەت و یازدە کورسی تەنها بیست و یەک کورسی هەیە،حەقە لەوەش تێبگات ئەو نەرمی نواندنەی پارتی لە بێ چارەیی و لاوازی پارتی نیە کە بە تەنیا چل و پێنج کورسی هەیە و هەر کاتێک بیەوێ دەنگەکانی دەگەینێتە رێژەی زۆرینە بۆ یەکلایی کردنەوەی پرسەکان،ئەو کات ئەگەر یەکێتی هەڕەشەی شەڕ و دوو ئیدارەیی بکات ئەوە رووی راستەقینەی جوانتر بۆ خەڵکی کوردستان و دنیاش وەدیار دەکەوێ کە لە هێزیکی عەسکەرتاری زیاتر نیە و مل بۆ دیموکراسیەت و ئیرادەی گەل نادا. یەکێتی ئیستا دوو ڕێگای لە پێشە ئۆپۆزسیۆن بوون و بەشادریکردن لە حکومەت کە بروا ناکەم هیچیان دادی بدەن ئەگەر خۆی لە نێوان کوردستانی بوون و عێڕاقی بوون یەکلانەکاتەوە. هەردوو رێگا یەکێتی دەباتەوە سەر سازدانی کۆنگرە کە چاوەڕوانی زیاتر پەرت بوونیان لێ دەکرێ نەک خڕبوونەوە،بە تایبەتیش کە ئێستا شەڕی جێگرتنەوە تاڵەبانی گەیشتۆتە ناو ئەندامانی بنەماڵەکەیان و ئەوجارە نەک یەکێتی بنەماڵەکەش کەرت دەکا.

دڵشاد ئەنوەر . زۆربەی ئەوانەی لە بادینان دەستگیرکراون لایەنگری پەکەکەن ، یاخود کادیر و نزیکی پەکەکەن ، هەندێکیشیان خەڵکی سەربەخۆ و ئازادیخوازن. ئەسڵەن، پاساوی پارتی بۆ هێشتنەوەی دەستگیرکراوەکان لە زیندان دا ئەوەیە، گوایە خۆپیشاندانەکەی شیلادزێ پلانێکی گەورەتر بووە و هەوڵدراوە بۆ دهۆکیش بگوێزرێتەوە. واتە بەهەموو پێوەرەکان ، زیندانیەکان گەر بەشێکیان باجی بوێری و دلێری و ئازایەتی و وەستانەوە بەڕووی ستەم دا بدەن، ئەوا بەشێکی تریان باجی نزیکایەتی یاخود ئینتیمابوون بۆ پەکەکە دەدەن. سەیر لەوێدایە، هەرچی خەڵکی ئازادیخواز و سەربەخۆ هەیە هاتونەتە خەت و داوای ئازاد کردنی گیراوەکان دەکەن ، کەچی ئەم هێزە بێدەنگی هەڵبژاردووە! کاتێک لە سلێمانی بارەگاکانی تەڤگەر دادەخرێ ، پەرلەمانتاری گۆڕان دەرواتە نێو بارەگا گەمارۆ دراوەکانیان و هەڵوێست دەنوێنن، کاتێک لایەنگرانیان لە بادینان دەگیرێت ، پەرلەمانتارانی گۆران دەچنە زیندان بۆ لایان و داوای ئازاد کردنیان دەکەن . پرسیاری من ئەوەیە، ئەم هێزە یاخود تەڤگەر بۆبچوکترین شت ، هەفتا بۆ هەشتا کەسێک دێنێتە سەر جادە ، ئەی ئێستا کوان ؟ پەکەکە یاخود تەڤگەر خۆی پەرلەمانتاری لەبەغدا هەیە، لایەنگرەکانیان دەنگیان پێداوە تا نوێنەرایەتی راستەقینەیان بکات، ئەی لەکاتێکدا پەرلەمانتاری لایەنی تر لەسەریان دێتە جواب، ئەی نوێنەری خۆیان لە کوێ یە ؟  ئەی بۆ لە رێگەی پەرلەمانی عێراقەوە واژۆ کۆ ناکاتەوە و داوای هەڵوێست لە حکومەتی عێراق بکات لەبەرانبەر دەستگیرکردنی ژمارەیەک کوردی باشور ، کە داوای چونە دەرەەەی هێزی وڵاتێکی بێگانەیان کردووە ؟ ئەی کوا خۆ تەنها پەرلەمانتارەکەیان پێش بوونی بە پەرلەمانتار ، شەو و رۆژ لەسەر جادە دەیقیژاند ، ئەی ئێستا کە کاتی هاتنە دەنگیەتی ، لە کوێ یە ؟

گۆران قادر- ماستەر لە زانستە سیاسيیەکان لامەرکەزی ئیداری وەك شێوازێکی گرنگ لە شێوازەکانی ڕێکخستنی ئیداری هەژماردەکرێت وهەروەك چۆن بە بناغەیەکی پتەو بۆ حوکمڕانی عەقڵانی وڕەشید دادەنرێت، وهەروەها ئامرازێکیشە لە ئامرازەکانی چاکسازی ئیداری. لامەرکەزی ئیداری سیستەمێکە بەهۆیەوە هاوڵاتی لەهەر کۆمەڵگەیەکی لۆکاڵیدا دەتوانێت بەشدارییەکی کارا وڕاستەقینە بکات لە ئیدارەدانی کاروباری گشتی ناوچەکەی خۆیدا، ئەمەش بۆ زامنکردنی پێشکەشکردنی زۆرترین بڕ وبەرزترین ڕێژەی خزمەتگوزاری، جگە لە دڵنیابوون لە جێبەجێکردنی بنەمای لێهاتوویی ولێپرسینەوە.     جێگەی زانینە کە گەشەپێدانێکی هاوسەنگی گشتگیر وبەردەوام، لە چوارچێوەی چەمکی فراوانی گەشەپێداندا، بەدی نایەت بەبێ جێبەجێکردنێکی ڕاست ودروست وواقیعیانەی بیرۆکەی لامەرکەزی ئیداری ودارایی، بەتایبەتی لە دۆخی هەڵنەسانی حکومەت (واتە ئەو حکومەتەی سەنتراڵیانە بیر دەکاتەوە ولە ئەنجامدا سەنتراڵیانە بڕیار دەدات وسەنتراڵیانەش بڕیارەکانی جێبەجێ دەکات) بە ئەرکەکانی یاخود بێ توانایی حکومەت لە جێبەجێکردنی ئەو ئەرك وبەرپرسیارێتیانەی دەکەونە ئەستۆی، وهەروەها پابەند نەبوون وجێبەجێنەکردن وپشتگوێ خستنی بەڵێنەکان ودابین نەکردنی پێداویستیەکانی کۆمەڵگە وهاوڵاتیان، وبەتایبەتی تریش لە باری زیادکردنی ژمارەی دانیشتوان لەلایەك، وخراپ بەکارهێنانی سەرچاوە سروشتی ومرۆییەکان لەلایەکی ترەوە.   لامەرکەزی ئیداری خۆی دەبینێتەوە لە دابەشکردنی ئەرکە ئیدارییەکانی دەوڵەت لە نێوان حکومەت (لە پایتەخت) وئەنجومەنی لۆکاڵی هەڵبژێردراو لەلایەن هاوڵاتیانەوە بەپێی یاسا، وە یان دەستە وکەسایەتی مەعنەوی گشتی بە مەبەستی لە ئەستۆگرتنی بەشێك لەو ئەرکە ئیدارییانە، بێگومان ئەوانەی پەیوەندیان بە ناوچە (پارێزگا)کەوە هەیە، بە شێوەیەکی سەربەخۆ وبەشێوازێکی یاسایی لەژێر چاودێری حکومەتدا، وئەمەش بە مەبەستی سوککردنی باری شانی حکومەت وئاسانکاری کردن بۆ هێنانە پێشەوەی کەسانی لێهاتوو وە سودوەرگرتن لە شارەزایی ولێهاتووییەکانیان لە بە ئەنجام گەیاندنی ئەرکە ئیدارییەکاندا لە ماوەیەکی کورت وخێرادا، بە مەرجێك بارودۆخ وتواناکانی ئەو ناوچە (پارێزگا)یە بەهەند وەربگیرێت وڕەچاو بکرێت.   لامەرکەزی ئیداری سێ ڕوکنی سەرەکی هەیە کە ئەوانیش بریتین لە : ١- بوونی بەرژەوەندی لۆکاڵی وگرنگیپێدانی تایبەت بەو ناوچە (پارێزگا)یە. ٢- بوونی ئەنجومەنی لۆکاڵی هەڵبژێردراو کە ڕاسپێردراو بن بۆ ئیدارەکردن وبەدیهێنانی ئەو بەرژەوەندییە لۆکاڵییانە (ناوخۆییانە)ی ئاماژەی پێدرا. ٣- بوونی چاودێریی حکومەت لەسەر ئە ئەنجومەنانە بۆ دڵنیابوون لە ئەنجامدانی ئەرکەکانیان بەشێوەیەك لە چوارچێوەی یاسا تایبەتەکان لەمبارەیەوە تێنەپەڕێت.  لەمەوە دەردەکەوێت کە بیرۆکەی سەرەکی ودەسپێکی سروشتی دروستبوونی لامەرکەزی دانپێدانە بەوەی کە هەندێك بەرژەوەندی تایبەتە وسروشتێکی لۆکاڵی هەیە بەشێوەیەك بە ئاشکرا دەبینرێ کە کاریگەری ئەو بەرژەوەندییانە لەسەر کۆمەڵگە لۆکاڵیەکە زیاترە وەك لە کۆمەڵگەی نیشتمانی بە گشتی. بۆیە لە بەر ڕۆشنایی ئەم زانیارییانە باشتر ولەبارتر وایە کە لامەرکەزییەت لە هەرێمدا لەسەر ئاستی پارێزگاکان جێبەجێ بکرێت، وکاروباری بەڕێوەبردنی ئەو شوێنانە بەجێبهێڵرێت بۆ خەڵکی ناوچە (پارێزگا)کە خۆیان، چونکە ئەوان لە هەمووان زیاتر بە پەرۆشترن وزیاتریش سودمەند دەبن لەو بەرژەوەندی وپێداویستیانە، بۆیە زۆر باشتر دەبێت کە کاری بەدیهێنانی ئەو ئامانج وتێرکردنی خواستەکانی خۆیان بەجێبهێڵرێت بۆ خۆیان، وە لە ڕووی یاساییشەوە هەمواری پێویست بۆ یاسای ژمارە (٣)ی ساڵی (٢٠٠٩) بکرێت بەشێوەیەك کە دەستەبەری لامەرکەزی ئیداری ودارایی تەواو بکرێت بۆ پارێزگاکانی هەرێم، وهەروەها ڕەچاوی دروستبوونی پارێزگای نوێ بکرێت لە داهاتوودا.    

فایەق مستەفا (لم يعد الصمت ممكنا) هەمیشە لەگفتو گۆ و لەنوسینیشدا هەوڵم داوە هەتا لەتوانادابێت ووشەی کوردی بەکار بێنم ،بەڵام پێم وایە ئەو دەستەواژەیەی سەرەوە زیاتر بەزمانی عەرەبی ئەتوانێ دەربڕی ئەو هەڵوێست و هەستە بێت لەئاست ئەو بابەتەی کەمەبەستمە بۆچوونی خۆم لەبارەیەوە بخەمەڕوو. * بزوتنەوەی گۆڕان گەورەترین هەڵە دەکات ئەگەر بیەوێت لەپێکهێنانی حکوومەتدا ببێتە کارتی فشاری دەستی پارتی لەبەرامبەر یەکێتی و هەموو پڕەنسیپەکانی بزوتنەوەکە بکاتە قوربانیی حەز و ئارەزوو و بەرژەوەندیە کەسیەکانی چەند کەسێکی بەرژەوەند خواز و پۆست پەرست و بیەوێت لەچوارچێوە و بەسوود وەرگرتن لە ململانێی ئەو دوو هێزە پێگەیەک بۆخۆی بەدەست بهێنێتەوە کەهۆکارگەلێک بوونە هۆی لەدەستدانی!! . * پارتی ئەگەر بیەوێت هەمان ئەزمونی ساڵی ٢٠١٤ دووبارە بکاتەوە بەپێکهێنانی حکوومەت بەبێ یەکێتی و پێی وابێ یەکێتی لەدوای ئەوە بەناچاریی مل کەچ ئەبێ و بەناچاریی بەشداریی حکوومەت دەکات و دەبێتە خاڵی لاواز بۆی هەڵەیەکی گەورە دەکات و بەبۆچونی من ئاسەوارەکانی کاردانەوەی یەکێتی لەوەها بارودۆخێکدا بەجۆرێک ئەبێت کەکاریگەریی بۆسەر بارودۆخی هەموو خەڵکی کوردستان دەبێت و ئەو کاتەش بەرپرسیارێتی ئەو بارودۆخە لەئەستۆی ئەوانە دەبێت کە یەکێتی ناچار بەوەها کاردانەوەیەک ئەکەن،بەڵێ ئەم بارودۆخە زۆر خراپە بەڵام لەمەش خراپتر هەیە!!! * گرنگە ئەوەمان لەبەرچاوبێت یەکێتی وێڕای خراپیی بارودۆخی ناوخۆیی لەپرۆسەی ململانێ لەگەڵ پارتی لەبابەتی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمارەوە پێی نایە قۆناغێکی ترەوە و خاڵی وەستاندنی بۆ ئەو زنجیرە سازشە دانا کە ماوەیەکی زۆربوو لەسەری بەردەوام بوو لەبەرامبەر پارتی (سەرەڕای بەرژەوەندی جۆرا و جۆری هاوبەش و لێک ئاڵاوی لەگەڵیدا). بۆیە پێویستە گۆڕان لەبەر ڕۆشنایی ئەو پڕەنسیپە بنەڕەتیانە هەنگاوبنێ کە بزوتنەوەکەی لەسەر پێکهات و قوربانیی زۆری لەپێناودا دراوە نەک ئەو پڕەنسیپانە بکرێنە قوربانی بەرژەوەندیە کەسیەکانی چەند کەسێکی هەلپەرست و پۆست و بەرەژەوەندیی خواز. ئەمە بەرپرسیارێتیەکی مێژویی هەستیارە!!!.

 لەتیف فاتیح فەرەج  دڵنیام كاك ئاراس بە سنگی فراوانەوە ئەو سەرنجەم لێ‌ وەردەگرێت و تێدەگات من چی دەڵێم ، هەڵبەت زۆریشم حەز دەكرد ئەم كورتە نوسینە لە سبەی دابەزێت ، لێ‌ لە بەر ئەوەی ئێستا بابایەك بە سەر هاوڕێیانی سبەیەوە دانراوەو بیانووی هەیە هەندێ‌ كەس لەوێ‌ نووسینیان دابەزێت ، ناچاربووم لە شوێنی دیكەی دابەزێنم . لەم نوسینە كورتەدا لە سەر دوو خاڵ قسەدەكەم و هیچی تر ، كاك ئاراس دەڵێت " پارتی دیموكراتی كوردستان بە زۆربەی بەرنامە چاكسازیەكەی گۆڕان رازیەو كەمترین بەریەككەوتن و خاڵی ناكۆك هەبووە " من لام وایە ئەم ئومێدە زۆرە بە پارتی جۆرێك لە خەیاڵ پڵاوی پێوەیە، لەبەر ئەوە ی گۆڕان ئەزمونە پێشتری زۆر تاڵی لە تەك پارتیدا هەیە كاتێك پەیامی چوار ساڵی ئارامی بزوتنەوەی گۆڕان بە دەستی پارتی پەڕاش پەڕاش كراو هەڵوەشێنرایەوە ، ئەگەر وایە لەبری كاك ئاراسی وەلی و گۆڕان دەبێت پارتی ئەو قسەیە بكات و بەنووسراویش بڵاوی بكاتەوە كە بە زۆربەی بەرنامە چاكسازیەكەی گۆڕان رازیە ،هەرچەند ئومێد بەستن بەوەش ئەستەمە ، چونكە ئێستا گەمەكە گەمەی بەرژەوەندی و سەرقاڵكردنە . ئاراس وەلی باس لە نوسینەوەی دەستورێكی باش دەكات " جەخت لە نووسینەوەی دەستورێكی باش دەكەین " لە ساڵی 1992ەوەوە هەمیشە لەمپەرو بەربەست دەخرێتە بەردەم نوسینەوەی دەستور ،كاتی خۆی  دكتۆر نوری تاڵەبانی و خەڵكی تریش ئامادەیی ئەوەیان دەر بڕی دەستورێكی باش ئامادە بكەن ، نەكرا نوسینەوەی دەستور مایەوە تا ئێستا ، سەدان وتار لە سەر دەستور نوسرا ، سەدان تەنزو رەخنە ، خۆم چەندین وتارم لە سەر دەستورو پرسی كەركوك نووسی ، وەك پڕۆژەو بەرنامە دامانە پارلەمان و لایەنەكان ، نەكراكاتێ‌ گۆڕان لە پارلەمان و حكومەتا بوو هەوڵی زۆر درا دەستورەكە تەواو بكرێت دیسان وێرانكرا ، ئێستا ئەم ئومێدە لە پای چی ، ئاخۆ دنیاكە بەو جۆرە گۆڕاوە كە لە ئامادەیی مام جەلال و نەوشیروان مستەفادا شتناكرا ئێستا بكرێت كوردەكە دەڵێت " خوا بكەم ". من  تەنها یەك شتم لە كاك ئاراسی وەلی دەوێت با داوا لە پارتی بكەن بەڵێن بدات پابەند بێت بە بەرنامە هاوبەشەكەوە نەك ئەوەی گۆڕان ، هەروەها ئەوەشی پێبڵێن كە نەگۆڕان و نەیەكێتی لێبوكی ئەو نین ، تا هەوڵی ئەوە بدات بیانكاتە ئەڵتەرناتیفی یەكتر بۆ تێكدانی پەیوەندی نێوان ئەو دوو لایەنە  وەسەلام   

هیوا سەید سەلیم بودجەی ئەمساڵی عێراق هەموو رێوشوێنە یاسایەكانی لە پەرلەمان و تەنانەت لە حكومەتیش تێپەراند،  لە نێو ئەو بودجەیەشدا پشكی هەرێمی كوردستان لە مووچەی فەرمانبەران و پێشمەرگە بە روونی جێگای بۆ كراوەتەوە و بڕیاریشە لە مانگی یەكی 2019 بچێتە بواری جێبەجێكردن. ئەوەی ئەمجارەیان بۆ مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە میزانیەی ساڵ گرنگە،  ئەوەیە كە بەغدا پرسی مووچەی ئەوانی نەبۆستۆتەوە بە پرسی نەوت و ئەو كێشانەی كە ساڵانێكە لە نێوانی حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستاندا هەیە. دوای پەسندكردنی بودجەی ناوەند بەشێك لە پەرلەمانتارانی كورد لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەڵێن:  بەغدا تۆپەكەی هەڵداوەتە گۆڕەپانی حكومەتی هەرێم، بۆیە واچاكە هەرێم پابەند بێت بەو خاڵانەی كە دەكەوێتە ئەستۆی بە تایبەت هەناردەكردنی ئەو بڕە نەوەتەی كە پێویستە حكومەتی هەرێم لە رێگای سۆمۆڕادەستی بەغدای بكات كە بریتیە لە 250 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. جگە لەو داوایەی كە هەموولایەك لە هەرێمی دەكات،  پرسێكی تریش بۆتە رۆژەڤی باسی لایەنە پەیوەندیدارەكان،  ئەویش هەڵگرتنی دەسبەجێی پاشكەوتی مووچەیە لە لایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان. شایانی باسە ئەو ژمارانەی كە سەبارەت بە داهاتی ئەمساڵ بڵاودەكرێنەوە بە تایبەت ئەو بڕە پارەیەی كە لە بەغداوە بۆ هەرێم دێت،  هیچ بیانوێك لەبەردەم حكومەتی هەرێم ناهێڵێتەوە كە چیتر درێژە بە سیاسەتی پاشەكەوتی مووچە بدات، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو پێشەوەچوونانەش سەبارەت بە چارەسەری قەیرانی دارایی،  هێشتا مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان هەر بە گومانن. مووچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەو ئەزموونە تاڵەیان لەگەل حكومەتی هەرێم گومان دەكەن كە حكومەت پاشەكەوتی مووچە هەڵگرێت و قەرزی رابردوویان بۆ بگێڕێتەوە، بۆیە لەسەر حكومەتی هەرێم پێویستە كە ئەو گومانانەی لای مووچەخۆران درووست بووە بڕەوێنێتەوە،  وە لە ئێستاوە رێوشوێنی هەڵوەشاندنەوەی پاشەكەوت بگرێتەبەر. خۆ ئەگەر حكومەتی هەرێم بەو كارە هەلنەستێت و درێژە بە سیاسەتی زاڵمانەی پاشەكەوت بدات،  یان لەژێر ناونیشانی تر درێژە بەو سیاسەتە بدات،  دەبێت مووچەخۆرانی هەرێم ئەو زوڵمە قەبوول نەكەن و هەموو جۆرە فشارێكی خۆیان ئەنجام بدەن. جاران ئەگەر دەوترا با قووتی خەڵك نەخرێتە نێو ململانێ سیاسیەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، ئەوا ئێستا بەغدا هەنگاوێكی باش هاتۆتە پێش و ململانێكان بەرەو چارەسەر دەچن، بە چارەسەر بوونی ئەو كێشەیەش هەرێم هیچ بیانوێكی نامێنێت، پارەیە هەیە، نەوتە نرخەكەی بەرزە، شەری داعش نەماوە، كە جاران ئەمانە بیانووبوون بۆ سەپاندنی پاشەكەوت بەسەر مووچەخۆران.   بۆیە دەبێت بەرپرسانی هەرێم لەوە تێبگەن لە چەند ساڵی رابردوو خەڵكی كوردستان  بە گشتی و مووچەخۆران بەتایبەتی قوربانی زۆری سیاسەتەچەوتەكانی ئەوانیان داوە،هەر ئەوەش وایكردووە خەڵك هەمیشە لە حكومەتی هەرێم بە گومان بێت، بۆیە كاتی ئەوە هاتووە ئەو گومانانەی لای مووچەخۆران درووست بووە ئەوان بیرەوێنەوە. 

د. ئیسماعیل نامیق  هەمومان بیرمانە لەکاتی کێشەی سەرۆکایەتی هەرێمدا رەوانشاد نەوشیروان مستەفا ووتی: (( ئێمە سیستمێکی پەرلەمانیمان ئەوێ هاوشێوەی بەغداد )). ئاشکراشە پۆستی سەرۆکی کۆمار لەسیستمەکەی بەغدادا پۆستێکی تەشریفاتیە وئەرکەکەی بریتیە لەکۆبونەوە، میوانداریکردن، میوان بەڕێکردن، واژۆی رۆتینی لەسەر یاساکانی ئەنجومەنی نوێنەران ونوسراوەکانی ناوکۆشکی سەلام ولەکۆتاییدا وێنەگرتنی هەموو ئەوانە. ململانێ وشەڕی دوو ساڵی گۆڕان لەگەڵ پارتیدا وسەرەنجام دەرکردنی سەرۆکی پەرلەمان ووەزیرەکانی، هەمووی لەسەر ئەوە بوو ئێمە دەمانووت: پێویستە سەرَوکی هەرێم لەپەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت ودەسەڵاتی تەشریفاتی هەبێت ولەبەردەم پەرلەمانیشدا بەرپرسیار بێت، لەبەرامبەردا پارتی دەیووت: بۆئەوەی وڵاتێکی بەهێز بوونی هەبێت، پێویستە سەرۆکێکی بەهێز هەبێت، بۆ ئەوەی سەرۆکیش بەهێز بێت پێویستە راستەوخۆ لەناو خەڵکەوە هەڵبژێردرێت ودەسەڵاتی تەواو وراستەقینەی هەبێت. بەڵام لەئێستادا کەباسی ئەوە دەکرێـت پۆستی جێگری سەرۆکی هەرێم بدرێت بەگۆڕان، پرسیارە جدیەکان بریتین لە: 1) ئایا گۆڕان دەیەوێت سەرۆکی هەرێم هەموو ئەو دەسەڵاتە زۆر وزەوەندانەی ئێستای هەبێت؟ بەدڵنیایەوە نەخێر، چونکە رازیبون بەمە تەواو دژ دەوستێت لەگەڵ پرەنسیپی گۆڕان بۆ مامەڵەکردن لەتەک ئەم پرسەدا. هەرچەندە پارتی لەئێستادا و بۆ راگرتنی هاوسەنگی هێز لەنێوان جەمسەرەکانی بنەماڵەی بارزانیدا بەوە رازی دەبێت سەرۆکی هەرێم لەپەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت، بەڵام ئایا بەتەنها ئەمە بەسە؟ ئایا بەتەنها هەڵبژاردنی سەرۆکی هەرێم لەپەرلەمانەوە ولەبەر بارودۆخی ناوپارتی، مانای وایە داواکاریەکانی گۆڕان لەم پرسەدا لەبەر چاوگیراوە، وەکو پێشتر ئەندازیارانی پرۆژە یاسای درێژکردنەوەی هەڵپەساردنی دامەزراوەی سەرۆکایەتی هەرێم بانگەشەیان بۆ دەکرد؟ ئایا وەرگرتنی جێگری سەرۆکێکی لەوشێوەیە سیستمێکی پەرلەمانی هاوشێوەی بەغداد لەهەرێمدا جێگیر دەکات؟ ئایا ئەگەر نێچیرڤان بارزانی لەپەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت هیچ دەستەبەریەک هەیە بۆ ئەوەی پەرلەمان بتوانێت بانگهێشتی بکات ولێپرسینەوەی لەگەڵدا بکات؟ ئایا لەو ماوە درێژەی کە ناوبراو سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران بوو، پەرلەمان جگە لەمیوانداریکردن، چەند پرسیاری لێکرد وچەند جار بانگهێشتی کرد بۆ پرساندن؟ ئەی ئەم خولە کە پارتی خاوەنی 45 کورسیە وزۆر بەئاسانی دەتوانێت زۆرینەی رەها بۆ هەر بابەتێک دروست بکات، کێ جورئەت دەکات باسی لێپرسینەوە و پرساندن لە ناوبراو وئامۆزاکەشی بکات؟ 2) گریمان پارتی هەموو داواکاریەکانی گۆڕانی جێبەجێکرد ورازی بو بەکاراکردنەوەی یاسای سەرۆکایەتی هەرێم وهەموارکردنەوەی بەشێوەیەک سەرۆکی هەرێم لەپەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت ودەسەڵاتەکانیشی تەشریفاتی بن، ئایا داواکاری دەنگدەرەکانمان وخەونی گۆڕانخوازان بەوە بەدیدەهێنرێت کەجێگری سەرۆکی پۆستێکی تەشریفاتی وەربگرین؟ بەکورتی ئەمەوێت بڵێم، ئێمە پێشتر شەڕی ئەوەمان کردوە کە سیستمێکی پەرلەمانی باش لەهەرێمدا جێگیر بکرێت، هەموو قوربانیەکیشمان لەپێناویدا دا، واتە شەڕی ئێمە شەڕی سیستم بوو، نەک شەڕی کەس، چەندین جاریش ئەوەمان دووپاتکردۆتەوە گرنگ نیە کێ سەرۆکی هەرێم دەبێت، ئەوەی گرنگە سەرۆکێک بێت، خاوەن دەسەڵاتی تەشریفاتی بێت ولەپەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت وپابەند بێت بەیاساکانەوە. بۆیە زۆر بەڕونی رایدەگەیەنم، رازیبوون بەجێگری سەرۆکێکی بەهێز دژ دەوەستێت لەگەڵ پرەنسیپ وگوتارەکانی پێشووی گۆڕاندا، وە رازیبوون بەجێگری سەرۆکێکی خاوەن دەسەڵاتی تەشریفاتی تەواو ناکۆکە لەتەک داواکاری وخەونی دەنگدەران وگۆڕانخوازاندا، کەواتە لەهەردوو بارەکەدا وەرنەگرتنی باشترە لەوەرگرتنی. هیوا دارم کەس گریمانە بەناوی رەوانشاد نەوشیروان مستەفاوە نەکات، بێت وپێمان بڵێت فڵان رۆژ وای ووت، یان ئەگەر خۆی بمابا وایدەکرد، ئەمانە هەمووی بیدعەو قسەهەڵبەستنە، بەڵام ئەگەر بەنووسین یان بەووتن رایەکی پێچەوانەی ئەمانەی هەیە ئاسایە بخرێتە روو جگە لەوە هیچ شتێک بەناوی رەوانشادەوە قبوڵکراو نیە. لەکۆتاییدا پێویستە ئاماژە بەراستیەکی تاڵ بکەم، ئەویش ئەمەیە: پارتی بەژمارە زۆر شتی بردۆتەوە، ئێمە بەژمارە هەندێک شتمان لەدەستداوە، ئەمە کۆتایی دنیا نیە ودەکرێت لەهەڵبژاردنی داهاتوودا ئێمە براوەو خاوەن ژمارەی زۆر وگەورە بین، بەڵام بەمەرجێک دەست بگرین بەگوتار وقەزیە جەوهەریەکان وپابەندبین بەپرەنسیپەکانمانەوە. نابێت لەژێر کاریگەری هیچ بیانوو بارودۆخێکدا دەستبەرداری قەزیە وگوتار وپرەنسیپەکانمان بین، لێنەگەڕێین هیچ هێزێکی تر شەڕی ئەوانەمان لێبەرێتەوە.

ئەبو کاروان گەر بەمیژووی تێکۆشانی حزبەکان و سە رجەم لایەنەکانی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی گەلەکەماندا بچینەوە، بەتایبەتی ئەوانەی لەشاخ ھێزی پێشمەرگەیان بووە، دەبێنرێ لەپاڵ ھەموو سەروەرییەکانیاندا چەندین ڕووداوی شە ڕی یەکتر کۆژی بوونەتەوە کە زیانی بەحزبەکان و بزوتنەوەکەمان و خۆدی ئە ندامان و پیشمەرگەی لایەنەکان کەوتووە، یەکێک لەڕووداوەکان شەڕی پارتی و حزبی شیوعی بووە لەساڵەکانی ١٩٧٣-١٩٧٤ کە لەو شەڕانەدا بەشێک لە کادر و پێشمەرگە بوونەتە قوربانی ئەو شەڕە نەگریسە کە لیرەدا کاتی باسکردنی ھۆکارەکانی نییە. ئەو ڕووداوانە لەساڵانی پێشترو دواتر دووبارەو سێ بارەبوونە تەوەو قوربانییەکانیان وەکو شەھید لەوەزارەتی شەھیدان تۆمار کراون، ئەوەش مافی ئاسایی خانەوادەکانییانە چونکە گەر ھەڵەی سیاسیش کرابێت ئەوا ھەڵەی نێو حزبە سیاسییەکانی بزووتنەوەکەمانە نەوەک ئەو کادرو پێشمەرگانەی کەشەھید بوونە ، بۆیە ناکریت و ڕەوا نییە کەخانەوادەی شەھێدانی حزبی شێوعی لە سنووری پاریزگای ھە ولێر و دھۆک مەحروم بکرین لە مافەکانیان . دیارە لێرەدا دەمەوی بەڕوون و ڕاشکاویی ڕایگەینم کە چۆن لەسنووری گەرمیانەوە تاکو قەڵادزی خانەوادەی ئەو شەھیدانە ھەموو مافەکانیان دابینکرا، ئەویش بەم شیوەییە :- لە ڕۆژی ٢٠٠٠/٤/٤ سە ردانی یادی به خێر بە ڕیز مام جلال-م کرد، جگە لەچەند پرسێکی تر داوای مافی شەھیدانی حەفتاکانم لێکردو لەوەڵامدا وتی ( پارتی قبوڵ ناکات) منیش ڕاستەخۆ پێموت 'بەشێکی زۆری شەھیدانی پارتی کەلەوە زارەت تۆمارکراون شە ھیدی شەڕی براکوژین و ئیتر بۆچی قبوڵناکەن؟' ، ئینجا پێموت' مام تائیستا لەھەرێمی کوردستان دوو حکومەت، دوو ئیدارە ھەیە و ئێوە لێرە بڕیار بدەن و لە ھەولیرێش لەگەل پارتی قسە دەکەین'. پاشان وەڵامێکی کورتمی دایەوە، منیش پێموت 'مام بۆچی شەھیدانی شەست و شەش شەھیدن و ئەوانەی حزبی شیوعی شە ھید نەبن؟' لە وەڵامدا بە سکرتیرەکەی وت پارچەیەک وەرەقەیەکم بۆ بێنن و ھەموویان بكرينە شەھید و مافەکانیان پێبدرێت مادام ابوکاروان ئە وندە ڕاستگۆ و جەریئە. دەقی نوسراوەکەی مام بۆ دەزگای شەھیدان لەخوارەوە بڵاودە کە ممە وە.  لە کۆتاییداو لە ساڵیادی ڕۆژی شەھیدی شیوعیدا داوا لە سە رۆکی ئە نجومو نی وە زیران و پارتی دیموکراتی کوردستان ده كه م بریار بدە ن بۆ گیڕانە وە ی مافی خانە وادە ی ئە و شەھیدانە و چێتر بەردەوام نەبن بەرانبە ر ئەو غەدرەی لە خانەوادەی ئەو شەھیدانە دەکرێت و بۆچی دە بێت سەرجەم شەھیدانی برا کۆژی پارتی شە ھیدبن و ئەوانەی حزبی شیوعی شەھیدنەبن!

د. هەردی مێد  ئابوری سوڕانه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌و چه‌مكانه‌ی له‌م ده‌یه‌ی دوایدا شوێن و پێگه‌یه‌كی گرنگی له‌ زانسته‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان به‌ ده‌ستهێناوه‌. مه‌به‌ست له‌م چه‌مكه‌ گوزارشت كردنه‌ له‌ ئابوریه‌ك كه‌ ده‌یه‌وێت خاشاك، كاڵا و شمه‌كی فڕێدراو‌ …سه‌ر له‌ نوێ زیندوو بكاته‌وه‌ و بیانخاته‌وه‌ خزمه‌تی به‌كاربردن و جێگه‌ی سودی كۆمه‌ڵایه‌تی. له‌م یه‌ك دوو ده‌یه‌ی دوایی له‌ خۆرئاوا، زۆرترین بابه‌ت و بڵاوكراوه‌ له‌ سه‌ر ئه‌م جۆره‌ له‌ ئابوری نوسراوه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك كه‌ ئه‌م فۆرمه‌ له‌ ئابوری توانیویه‌تی ببێته‌ خودان گریمانه‌، مێتۆد، چه‌مك و زاراوه‌ و گوزارشتی تایبه‌ت به‌ خۆی. بۆ نمونه‌، ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ سه‌رقاڵی كۆكردنه‌وه‌ی خاشاك و شمه‌كه‌ فڕێدراوه‌كانن به‌ <هه‌ڵگره‌وه‌> ناویان ده‌بات و چالاكیه‌كانیشیان وه‌ك به‌شێك له‌ ئابوری سوڕانه‌وه‌، هاوكات خزمه‌تكردن به‌ ژینگه‌ و پاراستنی له‌ پیسبوون له‌ قه‌ڵه‌م ده‌دات. لایه‌نگرانی ئابوری سوڕانه‌وه‌ كاری هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی شمه‌كه‌ فڕێدراوه‌كان، ریسكلاكردن و به‌كارهێنانه‌وه‌یان به‌ هه‌وڵ و خه‌باتێكی گرنگ و به‌ كه‌ڵك بۆ ژینگه‌ و ئابوری ته‌ماشا ده‌كه‌ن. هه‌ر بۆیه‌، ورده‌ ورده‌ له‌ زۆرێك له‌و وڵاتانه‌ی چالاكی هه‌ڵگرتنه‌وه‌ و ریسكلاككردنی تێدایه‌ هۆشیاری و گوتارێكی نوێ دروست ده‌بێت له‌ به‌رژه‌وه‌ندی بكه‌ر و كاركه‌رانی ئه‌م بواره‌. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی ئابوری سوڕانه‌وه‌ نه‌ك هه‌ر له‌ ئه‌وروپا، به‌ڵكو له‌ ئه‌فریقیا، رۆژهه‌ڵاتی ناوینش هێدی هێدی ده‌بێته‌ سه‌كته‌رێكی چالاكی زیندوو و گرنگ. توركیا، میسر و چه‌نده‌ها‌ وڵاتی دی ئه‌مڕۆ بونه‌ته‌ خانه‌ی ئه‌م ئابوریه‌، به‌و پێیه‌ی بازاڕی تایبه‌ت، كارخانه‌ی تایبه‌ت، ده‌ستی كار، گوتار ژینگه‌یی… به‌ ده‌وری ئه‌م فۆرمه‌ له‌ ئابوری تێیاندا دروست بووه‌. هاوكات، له‌ زۆرێك له‌م وڵاتانه‌ وێنا و روانگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیش له‌ گۆڕاندان و خه‌ڵك به‌ چاوێكی نزم و بێنرخه‌وه‌ له‌و كه‌سانه‌ ناڕوانن كه‌ له‌م جواره‌ سه‌كته‌رانه‌ كار ده‌كه‌ن. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، وه‌ك ژینگه‌پارێز و به‌ بایه‌خ بۆ رزگاركردنی ژینگه‌ و زه‌مینه‌ی شار له‌ خاشاك هه‌ژماریان ده‌كه‌ن. له‌ هه‌ندێ شوێنشدا، وه‌ك میسر بۆ نمونه‌، وه‌ك جێگره‌وه‌ی شاره‌وانی و ده‌وڵه‌ت له‌ به‌رامبه‌ر ته‌حه‌دای زبڵ و خاشاك ته‌ماشا ده‌كرێن. مه‌به‌سته‌مه‌ بڵێم گۆڕانێكی گرنگ له‌ دیدی كۆمه‌ڵایه‌تی به‌رامبه‌ر به‌مان له‌ ئارادایه‌. ئه‌م چالاكیه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستانش به‌ تایبه‌تی له‌ ناوه‌ندی ساڵانی ١٩٩٠ كانه‌وه‌ هه‌یه‌ و به‌ دیده‌كرێت. چالاكی هه‌ڵگرتنه‌وه‌ی قوتی، كاڵای پلاستیكی، فافۆن، مس، شوشه‌، تد له‌ هه‌رێم به‌ دوو قۆناغی جودادا تێپه‌ڕ ده‌بێت. له‌ ١٩٩٠كانه‌وه‌ تا ناوه‌ڕاستی ساڵانی ٢٠٠٠كان كۆی ئه‌م شمه‌ك و كاڵا كۆكراوانه‌‌ ده‌برێنه‌ ئێران و توركیا و له‌ ناوه‌وه‌ی هه‌رێم نه‌ بازاڕ، نه‌ كارخانه‌، نه‌ زانیاری پێویست به‌ سودلێوه‌رگرتنه‌وه‌ و ریسكلاكردنی نیه‌. وه‌لێ له‌ دوای ئه‌م به‌رواره‌وه‌‌، هێدی هێدی بازاڕی تایبه‌ت، كارخانه‌ و ورده‌ بازرگان دروست ده‌بن به‌ ده‌وری ئه‌م چالاكیه‌وه‌، هاوتا كولتوری ریسكلاكردنش ورده‌ ورده‌ خۆی به‌ كوردستان ده‌كات و بڵاوده‌بێته‌وه‌. ئه‌مڕۆ، له‌ زۆرێك له‌ شار و شارۆچكه‌كانی كوردستان خه‌ڵكانێك سه‌رقاڵی كۆكردنه‌وه‌ی كاڵا و شمه‌كه‌ فڕێدراوه‌كان و به‌ ورده‌ بازرگانه‌ ناوخۆییه‌كانیان ده‌فرۆشنه‌وه‌، پاشان هه‌ر له‌ كوردستانش هه‌وڵی ریسكلاكردنیان ده‌درێت. به‌ڵام، ئه‌مه‌ به‌و مانایه‌ش نایات كه‌ هێشتا‌ ئه‌م شمه‌ك و كاڵایانه‌ به‌ بڕێكی زۆر نا‌برێنه‌ ده‌ره‌وه‌ی كوردستان، به‌ تایبه‌تی بۆ توركیا. سه‌ره‌ڕای زیادبوون و فراوانبوونی ئه‌م چالاكیه‌ له‌ هه‌رێم، زانیاریه‌ به‌راییه‌كانم وا ده‌ریده‌خه‌ن كه‌ هێشتا هۆشیاریه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی پێویست له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م كاره‌ به‌ ته‌واوه‌تی دروست نه‌بووه‌ و زۆرێك به‌ كار و چالاكی نزم و بێنرخ له‌ رووی كۆمه‌ڵایه‌تیه‌وه‌ ته‌ماشای ده‌كه‌ن. به‌ شێوه‌یه‌ك یه‌كێك له‌ وانه‌ی ئه‌م كاره‌ ده‌كات بۆی گێڕامه‌وه‌ و ده‌ڵێت : <خه‌ڵك پێم ده‌ڵێین به‌م كاره‌وه‌ به‌ نیازی بچیت بۆ داوای ژن>. واته‌، هێشتا نه‌ گوتارێكی ژینگه‌دۆستی و نه‌ دیدێكی كۆمه‌ڵایه‌تی شه‌رعی به‌ ده‌وری ئه‌م كاره‌وه‌ دروست نه‌بوه‌، نه‌ وه‌ك به‌شێكش له‌ ئابوری سوڕانه‌وه‌ ده‌ناسێنرێت. ئه‌مه‌ جگه‌ له‌وه‌ی، ئه‌وه‌نده‌ی بزانم هێشتا هه‌ر خودیی ئابوری سورانه‌وه وه‌ك چه‌مك‌ نه‌ گه‌شتۆته‌ هه‌رێم و هێشتا لێیبێئاگایان.

كەمال محەمەد  ئەگەر سەیرێكی شۆڕشی ڕۆشنبیری و فیكری ریشەیی و بەرفراوانی ئەوروپا بكەین ،بەر لەهەمو شتێك پێویستە بگوترێت كە پێشڕەوەكانی ئەو شۆڕشە زۆر باش ،ئایین و زانست و فەلسەفەو هونەرەكانی پێش خۆیان هەرس كردوە ،زۆر ئاشكرایە لەسەر بنەمای ئەم هەرس كردنە كۆمەكی خۆیان بۆ ئەو بوارە ئەنجامداوە ،هەروەها پێویستە ئەو راستییەش پەسەند بكرێت كە سەبارەت بە چۆنییەتی نزیكبونەوەی رۆشنبیرەكان لە حەقیقەتی كۆمەڵگای ئەوروپا كەمەودایەكی باشیان بریوەو لە بواری میتۆد و جێبەجێ كردنی دیموكراتی و ریفۆڕمی ڕۆشنگەرییەوە، لە ئەوروپای سەدەكانی ناوەراست  پیاوانی ئاینی و كەنیسە هۆكاری ئەو دۆخە ناسەقامگیر و چینە بۆرژوازییە بون كاتێك لەگەڵ پیاوانی دەسەڵات وپاشاكاندا دەستیان هەبو لە جۆرێك لە خۆرافیات و كۆمەڵگایەكی دیماگۆژییانە ،بەڵام سەدەكانی دواتر لە ١٣ تاوەكو ١٨  كە بەسەردەمی رێنسانس ناسراوە بەهۆی ئەرك و بەرپرسیارێتی نوخبەیەك لە ڕۆشنیران و نوسەرانەوە توانی جوڵەیەكی نوێ بهێنێتە كایەوە تا سەدەی ١٩ كە بە سەردەمی رۆشنگەری و عاقڵمەندی هەژمار ئەكرێت .لە ئیتالیا ماكیاڤیلی روناكبیر و نوسەر لە تێزێكدا لە كتێبی میر بەداینەمۆی رۆشنگەری ئیتالی و پارێزەری پارچەبونی ئیتالی دێت ، شۆرشی رۆشنبیری دەستی پێ كرد،لە فەرەنسا و شۆڕشە یەك لە دوای یەكەكانی هەوڵ و ئەزمونەكانی گالیڵۆ و  برۆنۆ و ئاراسمۆس و تۆماس مۆر ... هتد كەسایەتی و زانا هاوشێوەكانیان كاریگەری ئەوتۆیان هەبوە كە لە ناویاندا جان جاك ڕۆسۆ  ئەبینرێت كەلە كتێبی پەیمانی كۆمەڵایەتی رۆسۆدا كە بە تێزی شۆڕشی ڕۆشنبیری دادەنرێت و وەك كتێبی ئینجیلی رۆشنگەری و عاقڵمەندی شۆرشەكانی فەرەنسا بەرز رائەگیرێت كە دواتر پروشكی  ئەم شۆڕشە  تا خۆرهەڵاتی ناوەراست دێت ،تا ئەو ڕادەی گەلانی ئەوروپا شانازی بە تێز و شۆڕشە ڕۆشنبیرییەكانی فەیلەسوف و نوسەرانیانەوە بكەن لێ  ئێستاشدا ، لە هەرێمی كوردستانیش چەندین نوسەر و ڕۆشنبیر بونیان هەیە و هاتونەتە ئاراوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم چینە ڕۆشنبیرە لەكوێی كۆمەڵگا و سیسیتەمی سیاسی دەسەڵاتدارێتی و تەنانەت كایە كۆمەڵایەتییەكانیش توانیویانە جۆرێك لە ریفۆرم و ڕۆشنگەری بكەن و بتوانن كۆمەك بە راستینەی كۆمەڵگای ئەخلاقی و سیاسی بكەن ؟بەڵام كاتێك چینێك لەم ڕۆشنبیرو نوسەرانە پێگەو زانستیان و قەڵەمەكانیان بۆ دەسەڵات و سەرمایە بەكار هێناوە تا ئەو ڕادەیەی سەرمایەو دەسەڵاتیش زانست و  نوخبەیەك لە رۆشنبیرەكانیان كردوە بە موڵكی خۆیان  و كاریگەری ئەم هەڵوێستە پارادیمیانە لەسەر رۆشنبیری و بە تایبەت لەسەر كۆمەڵگاش وێرانكەر بوە ،ئەمەش كاتێك روئەدات ئەم چینە نوسەر و رۆشنبیرانەی كە سەربەدەسەڵاتن هەست بە هیچ ئەندێشەیەكی ئەخلاقی و رۆشنبیری بە مانا راستەقینەكەی ناكەن و هەمیشە ئەركییان جوانكردنی ناشریینیەكانی دەسەڵات بوە لە ڕێگەی دامەزراوە میدییایی و حیزبییەكانیانەوە، لە هەرێمی كوردستان حیزب دەستی بەسەر زانكۆ و ناوەندە زانستی و رۆشنبیرییەكان گرتوەو لە میانەی  بیركردنەوە تەسكە حیزبییەكانیانەوە تەماشای سەرجەم  دیاردەكانی زانست و رۆشنبیری ئەكرێت ،ئەمەش بەو واتایە دێت كە ئەو پارادایمە زانستیانە زۆر پێشتر لە زانستی سەردەم و كۆمەڵگاش داببرێن و ئەوانەشی كە تیایدا خەریكی زانست و مەعریفەن زیاتر لەناو دیدگای سەرمایەو دەسەڵاتی حیزبی دابێت بۆ ئەوەی رۆشنگەری و ریفۆرم  نەبێتە بەرهەمی پەرەسەندنێكی رۆشنبیری وەها كە كۆمەڵگا لەئاستی شۆڕشدا بێت ،سەرەڕای ئەمانەش بەڵام نابێت تاكە تاكەی ئەو رۆشنبیرو قەڵەم بەدەستانەی دیكە بەرچاو نەگیرێت كە كەرامەتی رۆشنبیریی و دنیا بینی و پێگەكەیان پاراستوە و تاكە ئامانجیان بەرەوامكردنی هەبونی كۆمەڵگایەكی ڕۆشنبیر بوە لە پاراستن و گوزەرانیدا ، بەڵام بە هۆی ئەوەی كەم و ریزپەڕن و نەتوانراوە دەستگرتنە حیزبییەكان و دەسەڵات بەلاوە بنێین و جۆرێك لە شۆڕش بەرهەم بهێنن . بە درێژایی دەسەڵاتی جوت حیزب لە كوردستان  لەرێگەی كڕینی نوخبەیەك لە نوسەران و رۆژنامەنوس و میدیاكار و رۆشنبیرەوە كۆمەڵگایەكی میدیاتیكیان بۆ خۆیان خوڵقاندوە و لە پێشخستنی پاوانەكانی فشار و چەوسانەوەی سەر كۆمەڵگا یارمەتیدەرێكی باشی هەردو حیزبی دەسەڵاتدار بون ئەمە ئەو خاڵەیە كە پێویستی دەركی پێ بكرێت كە زانست و پێنوسەكانیان بوە بە خودی دەسەڵات و لە ئامانجی دۆزینەوەو لێتوێژینەوەی پەیوەست بە راستینەی سیاسەت و كۆمەڵگا دابڕاون . لە دۆخێكی وەهادا لە هەرێمی كوردستان پێش هەمو شتێك ئەرك و بەرپرسیارێتی ڕۆشنبیران و نوسەرانە لە پێناو لەدەستنەدانی سەربەخۆیی ڕۆشنبیری و پاراستنی كەرامەتی خۆیانهەوڵی ڕۆشنبیری كۆمەڵگا بدەن و كارو خەبات و بۆچونەكانیان بە بەربەستكردن و وەستاندنی ئەم رەوشە بكەنە ئامانجی خۆیان و لە تەواوی هەوڵەكانیاندا هەم بەهەڵستكارێكی گرنگ بن و هەمیش پێنوس و رەخنەكانیان لە چوارچێوەی رەهەندی بەرخودان و بەگژداچونەوەی سیستەمە شكستخواردوەكەوە بێت ،ئەو كاتە تاكە تاكەی ئەو حەقیقەتە زێڕینانە ئەدۆزرێتەوە كە بە درێژایی دەسەڵات هەندێك لە نوسەرانی سەربەدەسەڵات ونیان كردوەو كەلێنی  مەزن و هەڵدێریان خستۆتە نێوان دەسەڵات و كۆمەڵگای دیموكراتی عاقڵمەندەوە ،بۆ ئەوەی ناویان بە جوانی لە مێژوودا بمێنێتەوەو جێگای شانازی نەوەكانی داهاتووش بن 

كەمال رەئوف یەكێتی نیشتمانی گفتوگۆكان بەئاراستەی هەستانەوەی لەبەرامبەر پارتی دەبات بەرێوە. ناوەرۆكی گفتوگۆكان و پێداگری یەكێتی لەسەر گەرانەوەی هاوسەنگی و شەراكەتی راستەقینە، هەرچەندە ئیعترافێكی راشكاوانەی ئەو حزبەیە بە شكستی مامەڵەی پێشووی لەگەڵ پارتی، بەڵام ئەم دارەدارەی ئێستا دەیكات، پارتی توشی شۆك كردوە. پارتی بەنیاز بوو لەپێكهێنانی حكومەتی هەرێم، تۆڵەی 16ی ئۆكتۆبەرو شكستی وەرگرتنی پۆستی سەرۆككۆمار لەیەكێتی بكاتەوە، بەڵام بەپێچەوانەوە ئەوەی ئێستا وەك كارتی گوشار لەگفتوگۆكان بەدەست یەكێتییەوە هەر ئەو دوو خاڵەیە.  پارتی دیموكرات چونكە بەهەڵە حساباتی زۆری لەسەر پرۆپارتییەكانی ناو یەكێتی كردبوو، هەروەها بەهۆی ئەوەی هەر لەسەرەتاوە بەهەڵە داشەكانی خۆی بۆ پێكهێنانی حكومەت و كارا كردنەوەی سەرۆكایەتی هەرێم جوڵاند، هەرچەندە لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، جیاوازی نێوان كورسییەكانی پارتی و یەكێتی دوو هێندە زیاترە، كەچی لە گفتوگۆی پێكهێنانی حكومەت گیری بەدەست هاوپەیمانە دێرینەكەیەوە خواردوە و ناتوانێت بەئاسانی تەجاوزی بكات. هەڵەكانی ئیدارەو حوكمرانی كوردستان و دوركەوتنەوە و فراوان بوونی نێوان لایەنەكانی كوردستان، لۆژیكی گەرانەوەی بۆ بەغداد كردوەتە ئەمری واقیع، یەكخستنی تەعریفەی گورگی و رادەستكردنی حساباتی داهاتی فرۆكەخانەو سنورییەكان، مللدان بە رادەستكردنی نەوت بە عێراق و پشتبەستن بە پارەی بەغداد بۆ پێدانی موچە، ئەوانە بەشێك لەو شكۆیانە بوون كە پێشتر لایەنە دەسترۆیشتوەكان، شانازی نەتەوەیی و سیاسیان پێوە بەستبووەوە. ئێستا دوای زیاتر لە چوار مانگ هەڵبژاردن، شانازی ئەوەیە بتوانن پێكەوە حكومەت پێكبهێنن و كۆبوونەوەی پەرمان بكەن. شانازی ئەوەیە بتوانن لەگەڵ لایەنە عەرەبییەكان دانیشن و گفتوگۆ لەسەر كێشەكانیان بكەن، شانازی ئەوەیە لەناوچە كوردستانیە كێشە لەسەرەكان، هێزی پێشمەرگە چەند كیلۆمەترێك بەرنە پێشەوە بازگەی هاوبەش پێكبهێنن لەگەڵ هێزەكانی عێراق. پارتی تائێستا دەیەوێت سەبری ئەیوب پیشانی دارەدارەكەی یەكێتی بدات، ئەو تا ئەو خاڵە لەگەڵ یەكێتی دەچێتە پێشەوە، پارسەنگی حوكمرانیەكەی بۆ راگرێت، وەلی لە دوای 31 ئاب و گرتنەوەی هەولێر، پارتی بروای بەشەراكەتی هاوبەشی یەكێتی نەماوە، بۆیە ئێستا هەرێم گەراوەتەوە چوار گۆشەی یەكەم، یان دەبێ یەكێتی بەو بەشە رازی بێت كە پارتی بۆی دیاری دەكات، یان ئەوەتا دوو ئیدارەی لەبەردەرگایەو دەبێت پارتیش وەك ئەمری واقیع ئەو دۆخە تازەیە قبوڵ بكات.

  له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  تا ئێستا به‌شێك له‌ گیراوه‌كانی دهۆك ، ئه‌وانه‌ی به‌ گژ سته‌مكاری توركیادا چوونه‌وه‌ ئازاد نه‌كراون ، ئازاد نه‌كردنی ئه‌وان به‌ر له‌وه‌ی بۆ هه‌ر كه‌س و لایه‌نێك مایه‌ی عه‌یبه‌و كێماسی بێت ، بۆ سه‌رۆكی حكومه‌ت كێماسیه‌ ، سه‌رۆكی حكومه‌ت كه‌ به‌ پێی هه‌نگاوه‌كانی پێكهێنانی حكومه‌ت كه‌می ماوه‌ تا ئه‌و شوێنه‌ به‌ جێبهێڵێت ، گه‌رچی ره‌نگه‌ پۆستێكی باڵاتر وه‌ربگرێت ،له‌ كۆتای ده‌سه‌ڵاته‌كه‌یدا گرتنی كۆمه‌ڵێك ئازادیخوازو چالاكوان بۆ ئه‌و نابێته‌ مێژویه‌كی باش . هه‌واڵ و هه‌وڵی ئه‌وه‌ی ئازایخوازانی دهۆك له‌ بری ئازادكردن ببرێن بۆ دێره‌لوك بۆ دادگای كردن جۆرێكه‌ له‌ ناشرینكردنی دادگاو ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ری له‌ كوردستان و له‌مه‌شدا سه‌رۆكی حكومه‌ت ناكرێت بێده‌نگ بێت ، له‌ كاتێكا ئه‌وانه‌ی گیراون هیچ تاوانێكی نیشتمانیان نه‌كردووه‌و داوای ئازادكردنی نیشتمانیان كردووه‌ ده‌بوو له‌ به‌رانبه‌ر ئه‌و كاره‌ خه‌ڵاتكرابان . پێشتر ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ نوسه‌ر، رۆژنامه‌وان ، خه‌ڵكانی ئازادیخواز به‌ به‌یاننامه‌یه‌ك داوای ئازادكردنی ئه‌و گیراوانه‌یان كرد، ده‌بوو سه‌رۆكی حكومه‌ت له‌ گه‌ڵ بڵاوكردنه‌وه‌ی به‌یاننامه‌كه‌دا ئه‌وانی به‌ردابا ، لانی كه‌م بۆ رێزگرتن له‌ وشه‌و قه‌ڵه‌م و ئازادی ، ئێستاش باشتره‌ به‌ر له‌وه‌ی حكومه‌ت چێبێت ئه‌و كاره‌ بكات و ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ خه‌ڵكه‌ به‌ بڕیارێك ئازاد بكات . له‌ راستیدا له‌ كوردستان و دهۆك و بادینان به‌ تایبه‌ت ، رای گشتی به‌ ئاسانی دروست نابێت و له‌مپه‌ری زۆرله‌به‌رده‌م دروستبوونیدا هه‌یه‌ ، ده‌نا ده‌بوو ئیستا له‌ ژێر فشاری رای گشتیدا ئه‌وان ئازاد كرابان ، به‌ باوه‌ڕی من زه‌مینه‌ ره‌خساندن بۆ دروستبوونی رای گشتی ده‌بێته‌ روویه‌كی دیموكراسیانه‌ی ده‌سه‌ڵاتی كوردی . ده‌بوو سه‌رۆكی حكومه‌ت بۆ پاڵپشتی ده‌سه‌ڵات و هه‌نگاوه‌كانی له‌ رابردودا زۆر پشتگیری رای گشتی و ئازادیخوازانی كردبا به‌مه‌ش ئه‌و به‌ جۆرێكی تر ده‌چووه‌ دیرۆكه‌وه‌ . ناكرێت سه‌رۆكی حكومه‌ت به‌وه‌ رازی بێت له‌ به‌ر خاتری وڵاتێكی داگیركه‌ر هاوڵاتیه‌كانی بكرێنه‌ زیندانه‌وه‌و ئازار بدرێن ،ئاخۆ كاتی ئه‌وه‌ نیه‌ چیرۆكی شالیت سه‌ربازه‌ ئیسرائیلیه‌كه‌ به‌ بیر نێچیرڤان بارزانی بێنینه‌وه‌ ، ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت له‌ پێناویدا هه‌موو شتێكی كرد له‌ كاتێكا ئه‌و سه‌رباز بوو ، ئایه‌ توركیا رێگه‌ به‌وه‌ ده‌دا دوو هاوڵاتی تورك له‌سه‌ر ناڕه‌زای ده‌ربڕین له‌ هه‌ولێر بگیرێن.