پشکۆ ناکام ()..گەر "اسماعیل خەیات" بە فڵچەکەی خۆی ، بە ڕەنگەکانی ئەندێشەی خۆی  چەن پۆرترێتێکی ئەم سەرکردە و ئەو بنکردە ، ئەم سەرۆک و ئەو هەڤاڵ بکێشایە ، هەڵبەتە لە کۆچی دواییا بە هەزاران کەس ڕێ ی گۆڕستانیان ئەگرتە  بەر و وەک دروشمی مەراسیمەکان ئەیانووت:...حەیف کۆستمان کەوت !!.....بەڵام ئەو ئەیزانی بەکار هێنانی فڵچە بۆ تابلۆی بازرگانەکان وەک فڵچەی  پێڵاو  وایە ، هەر شەوقی هەیە  و ئەرزشی نیە... ().. گەر "ئاسۆی سەلطە" کاتی خۆی لەبەر دەم حەدیقەی شەعب و لە "یوم المحافظة"  ببوایە بە مایسترۆی ئەو ڕۆژە ، هەڵبەتە پێش کۆچی دوایی لە سێ چوار لاوە معاش و مەکرەمەی حیزبی ئەبوو ...بەڵام ئەو کەمانچەکەی لە دوو هەڵبژاردنا ئەبینی : كەمانچە وەک دەنگی خەڵکی چەوساوە و ئازار کێش یان کەمانچە وەک"لۆتی"یەک بۆ هەڵپەڕاننی ئەم یان  ئەو..؟ بێ پەیام و دوور لە ئەخلاقیاتی هونەرمەند ؟..ئاسۆ یەکەمیانی هەڵبژارد و لە دوورە ووڵاتا جگە لە ئاو و هەوای غوربەت کەس ماڵ ئاوایی لێ نەکرد... () ...گەر" عمر چاوشین" بە دەهۆڵێکەوە لە "دوا ڕۆژی ئابا" قۆڵی بە قۆڵی "برا حرس جمهوری"یەکەی بکرادیە ، دیارە مەراسیمی پرسەکەی لە هۆڵێکی شایستە بەو  و  لە چەن مزگەوتێکەوە لە یەک کاتا ئەبوو ، بەڵام ئەو هەموو ساڵانی خزمەت کردنی خۆی لە هونەرا كردە "قەرەوێڵەیەک" تا شەوانە لە خەڵوەتخانەی پیرە بێ کەسەکان لەسەری ڕۆژ بکاتەوە.. ()  گەر "عوسمان چێوار ئەوەنە دوکەڵی جگەرەکەی نەکرایە بە ناخیا و لە جیاتی  ئەحەی كڕنو "زێڕە"یەکی  بنووسیایە ، بێ شک بە مستێک تاج و نەجمەەوە خانە نشین ئەکرا ..... بەڵام هەیهات،، دیدی چێوار وابوو کە ئەو خۆی جگە لە ئەحەی کڕنو  شایەتی سەردەمێکی تەڵخی تێکەڵی کۆمیدیا و تراجیدیای میللەتەکەیەتی  و بەهاکانی ئینسان لەوە شکۆمەن ترن کە بۆ ئەوەی "قەرزاری"  چایخانەکەی تەلەفزیۆن  نەبوایە ، خۆی بکردایە بە "قۆشمەچی"  ئەم لا  یان ئەولا ...بەڵام بازبازێنی ئەقڵ ئەنجامەکەی بەڵانس تێک یان و کەوتنە ، بۆیە ئەو کۆچی دوایی کرد لە مێژووی شانۆی کوردیا هەر بە پێوە وەستاوە.. میللەتێک حورمەتی کەسە بە توانا و ئەقڵ بە دونیا شکاوەکانی خۆی نەگرێ، میللەتێکی کەنەفت و ئیفلیجە ، هیچ گڵۆپێکی ڕۆشنایی ڤیللا  و باغە تایبەتییەکان ناتوانێ ڕەنگی تار و تاریکی فەرهەنگەکەی ڕووناک کاتەوە ،،،تیایا ڕەش و سپی تێکەڵ ئەبێ ، سەرتاسەر یەک ڕەنگ ئەنوێنێ : خۆڵە مێشی..'..

فارس نەورۆڵی مایک پۆمپیۆ سەرۆکی دەزگای هەواڵگری ئەمریکاو وەزیری دەرەوەی پێشوی ئەمریکای سەردەمی ترامپ بیرەوەری و یاداشتەکانی لە کتێبێکدا بەناوی (هیچ کات ئینجێک مەبەخشە و بجەنگە بۆ ئەو ئەمەریکایەی کە خۆشت دەوێ ) بڵاوکردەوە.  لەڕاستیدا یاداشت و بیرەوەری کەسایەتییە سیاسی و دبلۆماسییەکان گرنگە بۆ ئەو کەسانەی کە چاودێری و بەدواداچوون بۆ ڕوداوەکان دەکەن، شیکردنەوە بۆ هەڵوێستە سیاسیەکان دەکەن لەپێناو تێگەیشتن لە ئێستاو خوێندنەوە بۆ ئایندە.  مایک پۆمپیۆ لە یاداشتەکانیدا باسی زۆر دۆسییەی گەرمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی کردووە، زۆر بابەتی هەستیاری باسکردوە، کە هەتاکو ئێستا نەبیسراو نەزانراو بوون. بۆیە لە کاردانەوەکانی جیهانی ئیسلامی یاخود ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەر یەک لە سعودییەو ئێران و تورکیاقسەی خۆیان لەسەر کرد، بەتایبەتی میدیای عەرەبی گرنگییەکی تایبەتی پێدا لەناویاندا ڕۆژنامەی (شەرق ئەلئەوسەت) زۆر بە گرنگی باسی ئەم یاداشتەی مایک پۆمپیۆ دەکات.  لە دیدی عەرەبەوە ئەم یاداشتە پوختەی دانایی تەمەنی سیاسی کەسێکە، کە خۆی بەشێکی گرنگ بووە لە دروستکردنی بڕیاری سیاسیدا و کتێبەکەی مایک پۆمپیۆ بە جیاواز دەزانن لە یاداشتی دیکەی سەرکردەکان ئەویش بەهۆی ناوەڕۆکەکەیەوە، کە پڕە لە زانیاری و هەڵوێست و یاداشتێکی سیاسییە نەک ئایدیۆلۆجی. لە بەرامبەر ئەم هەڵوێستەی میدیای عەرەبی دا میدیای تورکیا و ئێران وسیاسییەکانی قسەی دیکەوڕای جیاوزتریان هەیە، ڕەخنە لەم کتێبە دەگرن. وەزیری دەرەوەی تورکیا (چاوش ئۆغلۆ) لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا کە جێگری سەرۆکوەزیران و وەزیری دەرەوەی تایلەند ئامادەیی بوون ئۆغڵۆ وەڵامی کتێبەکەی مایک پۆمپیۆیی دایەوەو وتی: زانیاری ناو کتێبەکە درۆیەو پڕە لە پارادۆکس، کورد لە چەند جێگایەکی ناو کتێبی یاداشتەکانی پۆمپیۆدا ناوی هاتووە، ئەوەی گرنگە یارو نەیاری ئەم کتێبە قسەیان لەسەری هەیە.  بۆیە بۆ ئێمەی کورد پێویستە ئەم کتێبە بکەینە کوردی و بەجدی بیخوێنینەوە. ئەم کتێبە ئێستا بووە بە گفتوگۆی ناوەندە سیاسیەکان هەتا ئێستا عەرەبی دڵخۆش کردوەو ئەوانی دیکە نیگەرانن.

پشکۆ نەجمەدین خوێندنەوەیەک بۆ خەبات، فیکر و کەسییەتیی سیاسیی شەهید شاسوارجەلال"ئارام"، لە دووتوێی کتێبی (کۆمەڵە لە سێدارەوە بۆ ڕاپەڕین.) قۆناغی دووەمی مێژووی خەباتی کۆمەڵە، سەردەمی گورزبەرکەوتنی ئەم ڕێکخراوە و، شیرازەگرتنەوەی ڕێکخستن و ئامادەکارییە بۆ سازدانەوەی بزووتنەوەی چەکداری و خەباتی چەکداریی کۆمەڵە و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان.  شەهید ئارام، کەساێتی و سیمبۆلێکە، لە ترۆپکی ئەم قۆناغەدا، دەدرەوشێتەوە. شەهید ئارام، گەرچی لە کۆبوونەوەی دامەزراندنی کۆمەڵەدا، وجودی نەبووە و ئەندامی نێوەندی کۆمەڵە نەبووە، بەڵام لە سازدانی زەوینەی فیکری و ڕۆشنبیریی کۆمەڵەدا، پێش دامەزراندن و پاشتریش، جێگای دیاری هەبووە. ئەو، وەکوو ڕۆشنبیر و نووسەرێکی چەپخواز، چ لە ڕۆژنامە فەرمییە ئاشکراکانی ئەو سەردەمەدا و چ لە پرۆسەی وەرگێڕانی فیکری چەپ و سۆسیالیستیدا، لەنێو ڕیکخستنی کۆمەڵەدا، کاری گەورە و بەرچاوی، ئەنجام داوە. (( ژمارەیەک لە ئەندامانی کۆمەڵە لەوێدا کاریان دەکرد. وەک شەهیدئارام. ئەگەر سەیری لاپەڕە دووی ژمارەیەکی ئەو ساڵانە بکەیت، هەست دەکەیت کە هاوکاری وەک بڵاوکراوەی کۆمەڵە وایە... یەکێک بوو لە لێپرسراوە زۆر هۆشیارەکانی کۆمەڵە، سەرەتا لە لیژنەی شاری بەغداد لەگەڵ شێخ دارۆ و کاک جەمیلی عەلی ناجیدا کاری دەکرد. کوردییەکی زۆرچاکی دەزانی. لەگەڵ کاک حیلمی عەلی شەریفدا، کتێبەکانی (کیم ئیل سۆنگ)یان وەردەگێرا کە ئەوکات سەرۆکی کۆریای باکور بوو... ماوەیەک سەرپەرشتیاری لاپەڕە دووی ڕۆژنامەی هاوکاری بوو. گۆشەیەکی هەفتانەی لەسەر (خەباتی گەلان) هەبوو... شەهید ئارام بەناوی (شاسوار) یان (جوامێر)ەوە شتی دەنووسی.))(فواد قەراخی، کۆمەڵە لە سیدارەوە بۆ ڕاپەڕین.) شەهید ئارام، لە قۆناغی سەرەتادا و لە زەوینەی دەرکەوتن و زەقبوونەوەی کێشەکانی دەروونی کۆمەڵەدا، بەرچاوڕوون و هێڵێکی فیکریی ڕۆشن و داساکاوی هەبووە. ئارام، لە ململانێ و کێشمەکێشی بینیندا بۆ ڕووبەری خەبات و ستراتیگی سیایی کۆمەڵە، کوردستانی بووە و بیرۆکەی ڕێکخستنێکی سەرتاسەری، بۆ کرێکارانی ئێراق، بە هزری ویدا، گوزەری نەکردووە. (( بە هیچ شێوەیەک شەهید ئارام لەگەڵ ڕێبازی ئێمە نەبوو، شەهیدئارام وەک کوردستانییەکان بیری ئەکردەوە و خاڵە شەهابیش زۆر بەتوندی کوردستانی بوو، شەهید چەعفەر عەبدولواحیدیش زۆر کوردستانی بوو هەروەها ئاوات عەبدولغەفور پیاوێکی ڕۆشنبیر بوو ئەو کاتی ڕۆڵێکی سەرەکی هەبوو لە بەرپەرچدانەوەی ئێمە...لەگەڵ شەهیدئارام زۆرمان یەکتر دەبینی و زۆرجار دادەنیشتین و بیروڕامان دەگۆڕییەوە لەسەر چۆنییەت ئیشکردن بۆ دواڕۆژ...))(ئەشرەف تاڵەبانی، هەمان سەرچاوە) شەهید ئارام، چ لە دەستپێکی کاردا و چ پاشتریش کە دەبێتە لێپرسراوی "کۆمیتەی هەرێمەکان" و سکرتێری کۆمەڵە، لە کردار و هەڵویست و نووسینەکانیدا، لە بواری فیکر و ڕوانینیدا، بۆ ڕێبازی فیکر و سیاسەتی کۆمەڵە، تەمومژێک بە ئاسۆی بیرکردنەوەیەوە نابینرێت. ئارام، نەک هەر لە بواری کاری ڕێبەریکردنی ڕێکخستندا، بگرە لە ڕێڕەوی داڕێشتنی سیاسەتی کۆمەڵە و یەکێتیی نیشتمانیدا، چ لە شار و چ لە شاخ، لێزان  و بیرتیژ و کارامە بووە. شەهیدئارام، لە دەستپێکی سازدانەوەی مەفرەزە چەکدارە سەرەتاییەکان و شۆڕشی چەکداریدا، کەسێکی بیرفراوان و ڕاشیۆناڵ بووە. ئەو چوارچێوەی بزووتنەوە چەکدارییەکەی لە سنووری بینینەکانی کۆمەڵە، فراوانتر بینیوە و لە هەوڵی کۆکردنەوەی هێزە چەپەکاندا بووە، ئەگەر ئەو هێزانەش ئێراقی و نەیاری فیکری کۆمەڵەش بووبن. ئەو، ڕێبەرێکی دنیابین و دیموکرات بووە. (( لە پایزی 76 بینیم لە ماڵی دکتۆر سەردار مەحمود. لە جادەی برایم پاشابەدوی منی نارد و دەشیزانی کە من لە تەنزیمی کۆمەڵە نەماوم و لەگەڵ بیروباوەڕی کوردستانی نیم، وتی وەرە با چاوم پێت بکەوێت، لەو دانیشتنەدا کە سەعاتێکی خایاند و کاک ئەکبەر مەحمودیشمان لەگەڵ بوو، زۆر وتووێژمان کرد لەسەر مەسەلەی دەستپێکردنەوەی شۆڕش و ئایا ئەکرێت پێش ئەوەی حیزبی سیاسی گەشە بکات شۆڕش بکرێت... بەڵام کە هاتینە سەر مەسەلەی کوردستانی شەهیدئارام وتی: (لەو مەسەلەیە وتوێژ ناکەین، چونکە ئەو مەسەلەیە یەکلابووەتەوە و ئێمە وەکو کۆمەڵە و منیش وەکو خۆم من کوردستانیم و کۆمەڵەش بڕیاری کوردستانی بونی داوە، لەبەر ئەوە ئەو بابەتە بەسەرچووە و با باسی نەکەین و کاتمانی پێوە نەکوژین... بەڵام تۆ ئەتوانی بێیتە دەرەوەو ئەتوانی بیروباوەڕی خۆت ببێت و مەفاریز دروست بکەیت و ئێمە وەکو دۆست هاوکار دەبین و من پێم باشە ئێمە دۆست بین...ئەگەر ئێوە بێنە دەرەوەش بۆ پێشمەرگایەتی من پشتیوانیتان لێ دەکەم و هاوکارتان دەبم...))(ئەشرەف تاڵەبانی، هەمان سەرچاوە) ئارام، لە کۆتایی ساڵی "1975" وە و پاش شاڵاوی بەعس و دەستگیرکردنی ڕێبەران و هاوڕێیانی کۆمەڵە، بە هاوکاری و تێکۆشانی هاوڕێکانی، ڕێکخستەکانی کۆمەڵە، ڕێک دەخەنەوە و تەواوی ئەو پلان و بەرنامانەی بۆ سازدانەوەی شۆرش، لە لایەن سەرکردایەتی یەکێتییەوە "درەوە"ی وڵات داڕێژرابوون، لە واقیعی سەختی ئەوسەردەمی کوردستاندا،  بە کۆمەڵێک دا‌هێنانی نوێوە، جێبەجێ دەکەن. ئەو کەس و کادرانەی، لە نزیکەوە، لەگەڵ ئارام هەڵسوکەوتیان کردووە و هاوکار و هاوخەباتی بوونە، بەجۆرێک باس لە بیر، ڕۆشنبیری، مامەڵە و ڕەوتاری ئەو دەکەن، وەک ئەوەی بڵێین: شاسوارێک لە تیشک و ئارامێک لە شنەبا، لە قۆناغی دووەمی مێژووی کۆمەڵەدا، تاجی ڕێبەریی لە سەر ناوە! پاش شەهیدبوونی ئارام، هیچ یەک لە هاوڕێ و شاگردەکانی، نەیانتوانی هەڵگری بیر و بەرنامەی سیاسی و خەسڵەتەکانی وی بن و ئیدی لەگەڵ زەمەندا، کۆمەڵەیان یەکسان بە یەکێتی کرد و پاشتریش کفنودفنیان کرد.

‎ئەبوكاروان ‏‎[سیاسەت ھونەری تواناكانە]، دەبێ واقع و جوگرافیاو چەندین ھۆكاری تر بەھەند وەربگیرێ، ئەمەش بۆ ھەرێمی كوردستان لەسەدا سەد وایە، تێنەگەیشتن لەدونیاو بارودۆخی خۆت چ لە ڕابردوو و ئێستای ئەم ھەرێمەدا، دەیان كاراساتی بۆ دروستكردوین.‏‎ هەڵکەوتەی جوگرافیای ھەرێمی كوردستان لەنێوان چەندین دەوڵەتی ناكۆك و دژ بە بەرژەوەندییەكانی گەلی كوردستاندایە، بۆیە دەبێ كاریگەری ئەو دەوڵەتانە لەبەرچاو بگرین و باشتر تێبگەین لە ململانێی دەوڵەتانی ئەقلیمی. ‏‎تيم مارشال: لە كتێبی (زیندانیانی جوگرافیا)دا باسی ئەو نەتەوەو دەوڵەتانە دەكات كە كەوتونەتە شوێنێكی جیۆپۆلیتیكی ئاڵۆز كە ئەو ناویان دەبات بە (زیندانی جوگرافی)، یەكێك لەو نەتەوانەی کە لەنێو کتێبەکەی مارشاڵدا هەیە، نەتەوەی كوردە. ‏‎بەڵێ كاتێ باسی مەترسییەكانی سەر ھەرێم دەكرێت بە مەترسی دەرەكی ناوزەند دەكرێت، ئەمە ڕاستە، ئەی باشە بەرانبەر ئەو مەترسیانە خۆمان چی دەكەین و بەرنامەمان چییە؟ ئایا مەترسییە ناوخۆییەكان زۆرترو زیاتر نین؟ بەداخەوە ئەوەندەی مەترسییەكان لە ھەولێرو سلێمانییەوە پەیدا دەبن ئەوەندە لە بەغداو تاران و ئەنقەرەو نین. ‏‎ كاتێك دەڵێم مەترسییەكان لە هەولێرو سلێمانییە سەرچاوە دەگرن، مەبەستم پەیوەندی بە قەیرانی بەڕێوەبردن و عه‌قڵیەتی سیاسی هەردوو پارتە فەرمانڕەواكەیە. ‏‎سەرنج بدەن لەكاتێكدا ئێمە (بەناو) لە قۆناغی گواستنەوو بنیاتنانی پرۆسەی سیاسی و تەواوكردنی قۆناغی ڕزگاری نیشتمانین، بەڵام لەئاستی ناوەوە، نە لەڕووی ئابوریی، سیاسی، کۆمەڵایەتی، تەندروستی، پەروەردەو خوێندن، نەوت و تەنانەت ئاسایشی ئاویشەوە نەمانتوانی هیچ بنیاتبنێن كە لەسەر توانای ناوەخۆیی وەستابێت. ‏‎مەترسییەكان لە ئاستی ناوەخۆیی تەنها پەیوەندی بە پەرتەوازەییەوە نییە، بەڵكو زیاتر بەرهەمی عه‌قڵیەت و نەهجی مەترسیدارو چەوتی سەرانی دوو حیزبەکەوە هەیە. ‏‎هەر ئەوەش وایكردووە ئێمە بەردەوام لە دۆخێکی پڕ قەیراناوی هەمەلایەندا دەخولێینەوە، بێ ئەوەی ئاسۆیەک بۆ دەربازبوون لەم قەیرانانە بەدی بکەین، بەدڵنیاییەوە ئەم هەوڵومەرجە نالەبارە ڕەنگدانەوەی ھەیە لەسەر دۆخی ئەمنی و سیاسی و نائیستیقراری. ‏ ‎لەم ڕۆژانەدا دیسان كێشەی چوار سەد ملیارەكە سەریهەڵدایەوە، ھەڵایەك دروستبوو بەرانبەر دادگای فیدراڵی کە بڕیاری ناردنی ئەو بڕە پاڕەیەی قەدەغەکرد. ‏‎لە ڕابردوو و ئێستاو داھاتوویشدا ئەو دەزگایە لەلایەن دەسەڵاتی هەرێمەوە بەنادەستوری نایاسایی لەقەڵەمدراو دەزگاكانی حوكمڕانی و حیزبەكانیان لە دژی ھاواریان لێ ھەستا، ئەو دەزگایەی كە خودی خۆیان بەشدار بوون لە پێكھێنانیدا، بەتایبەت لەم كابینەیەداو لەژێر ناوی ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت کە شاباشی محەمەد شیاع سودانیان تێدا كرد. ‏‎ئاخر ئێوە وەك دوو لایەنە حوكمڕانەكەی ھەرێم لەو دادگایەو لە پێكھێنانی ئەم كابینەیەدا بەشداربن، ئیتر ئەم ھەڵایە بۆچی ؟ تۆیەك تائێستا خوێندنەوەی دروستت نەبێت بۆ حوكمڕانانی بەغداو ماڵی خۆت قایم نەکردبێت تا بێمنەت بی بەرانبەر پارەی ئەوان، تۆیەک بەردەوام دەست پانبکەیتەوە، ئیتر ئەم ھەڵایەت لەچی؟ ئێ دەمێک ئێوەی دەسەڵاتداری فاشیلتان لە سیستەمی سۆشیالیستی دەدەن و پەیرەوی سیاسەتی لیبرالیەتی نوێ دەكەن، كە پشتبەستووە بە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، كە وەک ئەنجام دەرکەوت تادێت ڕێژەی ھەژاری و بێكاری زیاتر دەكات، ئیدی ئەم ھەراو ھاوارەت لەچی؟ ‏‎ بۆیە دەبێت لەڕووی بەرێوەبردنەوە له‌ هەرێمی كوردستان گۆڕانكاری جەوهەری بكرێت (کە بە ئەستەمی دەزانم)، ناكرێت حزبە دەسەڵاتدارەكان بە عه‌قڵیەتی غەنیمە تەماشای سەروەت و سامانی نیشتمان بكەن، دەبێت دەستبەرداری ئیحتیكاركردنی كایەكان و دەستهەڵگرن لە بەتاڵانبردنی سامانی وڵات. ‏‎ئەگەر چارەسەری قەیرانە ناوەخۆییەكانمان كرد، ئەو كەلێنەی لەنێوان دەسەڵات و حزبەكان و خەڵك هەیە چارەسەركرا، ئەودەمە بێگومان هەرێمی كوردستانیش لە ئاستی روبەڕووبوونەوەی مەترسییە دەرەكییەكانیشدا بەهێز دەبێت، بۆیە دەبێت بەم ئاراستەیە كار بۆ چارەسەركردنی كێشەكان بكەین. ‏‎ئەم كێشەو ململانێیانە لەگەل بەغدا هەیە بە عەقلیەتی دوو زۆنی و رێككەوتننامەی دوو قۆڵی لە بازنەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی حزبی و لە سایەی بەردەوامبوونی دوو ئیدارەیی نایەتە دی. ‏‎هەلومەرجی ئێستای كوردستان پێویستی بە دیالۆگی نیشتمانی كوردستانی هەیە، پێویستی بە یەک هەڵوێستی نیشتمانی كوردستانی لە بەغدا هەیە، پێویستمان بە دامەزراندنی كۆمسیونی دانوستان و سودوەرگرتن لە وزەو تواناو لێهاتووی پسپۆرانی كوردستان هەیە چ لەنێو حزبەكان و لە كەسانی ناحزبی، گرنگە لەکاتی دانیشتنەكانی دانوستان لەگەڵ حكومەتی عێراق، تیایدا جەخت لە پاراستنی بەشی حكومەتی هەرێم لە بودجەی عێراق و سەرجەم بابەتە دەستورییەكان بكرێتەوە وەك: ئەنجومەنی ئیتحادی و مافی پێشمەرگە، و پشكی كوردستان لە پێكهاتەی سوپای عێراق و، سەرجەم بابەتەكانی دیكەی دەستورو جەختكردنەوە لە ماددەی١٤٠ی دەستورو زیندووكردنەوەی پرۆسەی ئاسایكردنی وەزعی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوی ئیدارەی هەرێم، نەهێشتنی سەرجەم دیاردەی سەربازی حەشدو سوپای عێراق لەو ناوچە مەدەنییانە، كاركردن بۆ گەڕانەوەی ئاوارەكانی كه‌ركوك و دووزو كرستیان و ئێزییدەیەكانی دەشتی موسڵ و شنگال بۆ شوێنی خۆیان و قەرەبوكردنی ئەو زیانانەی لێیان كەوتووە. ‏‎تەواوكردنی ئەم ئاڕاستەیە بە سیاسەتێكی دەرەكی سەربەخۆ دەبێت، كە  (حكومەتی هەرێمی كوردستان ) نەك حزبی دەسەڵاتدار مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتانی دراوسێ و جیهان بكات، ئەمەش پێویستی بە سیاسەتێكی نیشتمانی كوردستانی سەربەخۆ دوور لە جەمسەرگیری هەیە، هەر لەم ڕێگایەوە هەوڵ بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوندی لەگەل وڵاتە دراوسێكان لە ڕوانگەی بەرژەوەندی نیشتمانی كوردستانییەوە، بدرێت. ‏‎ئەمە ڕێگایەكی سیاسی ئەلتەرناتیفی پەیڕەوكراوە، لەگەڵ بەغداو وڵاتانی دەوروبەر، هاوکات خوێندنەوەیەكی واقع بینانەنەیە بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكانی ھەرێم، بە ئومێدم ئەوانەی بەتەنگ ئایندەی میللەتەكەمانەوەن و خۆیان بە دڵسۆز دەزانن با ئەم نوسینە بە ھەند وەربگرن.

د. یوسف محەمەد سادق لە چەند رۆژی رابردودا جارێکی تر دەرچونی بڕیارێکی دادگای باڵای فیدڕاڵی دەسەڵاتدارانی هەرێمی توشی شۆک کردو بەدوای یەکدا چەند بەیاننامەیەکیان دەرکرد کە بەشی زۆری تانەدان بو لەو دادگایەی ساڵی ٢٠٢١ بە موبارەکەی خۆیان و بە دانانی ئەندام لەلایەن خۆیانەوە پێکهاتەوە. هەڵبەت لەوە تێئەگەم کە بەشێکی شۆک بونیان بە بڕیارەکەی دادگا پەیوەندیی بەوەوە هەیە کە ئەمان جارێکی تر رێکكەوتنێکی سیاسییان کردوە لەگەڵ لایەنە عێراقییەکانی تر (بە تایبەت چوارچێوەی هەماهەنگی) کە هەر وەک جاران ئەمان نەوتی خۆیان بفرۆشن و داهاتی خۆیان کۆبکەنەوەو لە بەغداوە مانگانە (نزیکەی دوسەد ملیار دینار)یان بۆ حەواڵە بکرێ. ئیتر وا تێگەیشتون کە مادەم رێکكەوتیان لەگەڵ ئەو لایەنانە کردوە ئیتر کاریان تەواوەو دادگاو دامەزراوەکانی تریش لە قازانجیان بڕیار ئەدەن. هەڵبەت کێشەیەکی دیکەی دەسەڵاتدارانی هەرێم لەم کاتەدا ئەوەیە کە هەواڵی ئەوە هەیە کە دادگای ناوبژیوانیی پاریسیش بڕیاری داوە لەسەر بە سکاڵایەکی عێراق دژ بە تورکیا سەبارەت بە فرۆشتنی نەوتی هەرێم و، بڕیارەکە لە قازانجی دەسەڵاتدارانی هەرێم نییە. دو رۆژ پێش ئێستاش (لە ٢٧- ١- ٢٠٢٣) رێکخراوی (روونبین بۆ شەفافییەت لە پڕۆسەکانی نەوت) راپۆرتێکی بڵاوکردەوە سەبارەت بە (داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکانی هەرێم لە ساڵی ٢٠٢٢) لە راپۆرتەکەدا ئاماژەی بەوەداوە کە نەوتی هەندێ لە کێڵگەکانی هەرێم کە کواڵیتیشیان باشە بە تێکڕایی (١٧ بۆ ١٩) دۆلار لە خوار نرخی برێنتەوە فرۆشراوە (١)! بەم پێیەش سەدان ملیۆن دۆلاری نەوتی هەرێم ساڵانە لە ئەنجامی "سەربەخۆ فرۆشتن"ی نەوتی هەرێم بەهەدەر ئەدرێت. پرسیاری سەرەکی لێرەدا ئەوەیە بۆچی دەسەڵاتدارانی هەرێم ئامادە نین رێکكەوتنی بنبڕ لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ ئەنجام بدەن و نەوت لەڕێی سۆمۆوە بفرۆشن و ئەم بە فیڕۆدانەی داهات و سامانی ژێر زەویی هەرێم کۆتایی پێبهێنن کە بە هەزاران ساڵ دروست بوەو موڵکی نەوەکانی ئێستاو داهاتوشە!؟ ئایا بە هۆی سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتەوە داهاتیان بۆ خەڵکی کوردستان زیاد کردوە!؟ ئایا بە نەوت و گاز کارەبای ٢٤ کاتژمێرییان بەرهەم هێناو سوتەمەنیی تەواویان بۆ خەڵک دەستەبەر کردوەو بەنزینیان هەرزان کردوە!؟ ئایا پیشەسازیی پێترۆکیمیاییان پێ سەرپێخستوەو پێداویستیی ناوخۆییان پێ پڕکردۆتەوە!؟ ئایا ژێرخانی ئابورییان گەشەپێداو ئابورییەکی سەربەخۆو بەهێزیان پێ دروستکرد یان هێندەی تر وابەستەیی ئابورییان هێنایە کایەوە!؟ ئایا سەربەخۆیی کوردستانیان بەرهەم هێنا!؟ ئایا هەر بەڕاست نەوت بە سەربەخۆ ئەفرۆشن یان بە مەرج و رێکكەوتنی نهێنیی پەنجا ساڵە لەگەڵ تورکیا!؟ بۆچی هەرکات هەر گۆڕانکارییەک لەبواری نەوت و گاز ئەبێ خێرا خۆیان ئەگەیەننە ئەنکەرە و ئەستەنبوڵ (٢)!؟ باشە چ عاقڵێکی ئەم دنیایە قەبوڵیەتی لە ساڵێکدا سەدان ملیۆن دۆلار زیان لە داھاتی گشتی بدرێ ھەر لەبەر ئەوەی گوایا نەوت بە سەربەخۆ ئەفرۆشرێت!؟ دەسەڵاتدارانی هەرێم تاکەی بەتەمان هیچ داهاتێکی هەرێم چ نەوتی و چ داهاتی ناوخۆ لەگەڵ عێراق بەش نەکەن و بە کەماڵی ئیسراحەت پارەیان لە بەغداوە بۆ بێت!؟ ئایا هەر دەسەڵاتەکەی پارتی و ئەوەی یەکێتی ئەوە لە یەک قەبوڵ ئەکەن!؟ ئەی مەگەر هەر ماوەیەک لەمەوبەر مەسرور بارزانی بە بەیانێک نەیوت کێشەکە ئەوەیە داھاتی سلێمانی دیار نییە!؟ مەگەر ھەر بەھۆی ئەوەوە نییە ھەرچی پڕۆژەی سلێمانییە وەستاوەو وا بۆ نمونە سەد مەترییەکەی سلێمانی تەواو ناکرێ لە ھەولێر خەریکی ١٥٠یین!؟ ئایا خەتای دادگای باڵای فیدڕاڵییە کە وەک باسمان کرد بە موبارەکەی خۆیان لە ساڵی ٢٠٢١ پێکهاتەوە یان دەسەڵاتدارانی هەرێم خۆیانن کە ئەیانەوێ سیاسەتی نەوتی هەرێم بەم پینەوپەڕۆیە لەپێناوی بەرژەوەندیی خۆیان بەردەوام بێ؟ ئێمە پێش دەستبەکاربونەوەی دادگاکە (لە ١٦- ٣- ٢٠٢١) پێشبینیمان کرد بو کە لەگەڵ دەستبەکاربونەوەی دادگای باڵای فیدڕاڵی یەکێک لەو مەلەفانەی بڕیاری لەسەر ئەدات مەلەفی نەوتی هەرێمە، بۆیە داوامان کرد پێش ئەوە دەسەڵاتدارانی هەرێم رێکكەوتنی هاوسەنگی بنبڕ لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵ بکەن (کورتە ڤیدیۆی قسەکانمان لەوبارەیەوە لە چاوپێکەوتنێک لەگەڵ روداو هاوپێچە). بەڵام ئەوان چەندین دەرفەتی لەباریان بۆ رێکكەوتنی هاوسەنگ لەگەڵ بەغدا بە فیڕۆد ا(٣)، تەنانەت دوا دەرفەتیش کە رێکكەوتنی پێکهێنانی حکومەتی نوێی عێراق بو. وا ئێستا نەوت و گازی هەرێمیان کردۆتە کارتێکی سوتاو لەبری ئەوەی بیکەنە کارتێکی بەهێز بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکانی تر لەگەڵ بەغدا وەک کێشەی خاک و کێشەی شەراکەت لە بڕیاری ئیتیحادی و قەرەبوی زیانەکانی رژێمی پێشو و شایستەو مافە دەستورییەکانی تری خەڵکی کوردستان. راستییەکەی ئەوەیە دەسەڵاتدارانی هەرێم نەوت و گازیان بە بارمتەی خۆیان گرتوە لەپێناوی بەرژەوەندیی خەڵکی کوردستان نا بەڵکو لەپێناوی بەرژەوەندیی خۆیان و بۆ ئەوەی بیکەنە کەرەستەیەک بۆ ئەوەی وەکو میر لە ئاستی دەرەوە مامەڵەیان لەگەڵ بکرێ و دەسەڵاتی خۆیانی پێ بپارێزن. نەوت و گازی هەرێمیان کردۆتە دەسمایەیەک بۆ پەیوەندی و رێکكەوتنی گوماناوی لە ئاستی دەرەوە دیسانەوە بۆ پاراستنی دەسەڵاتی خۆیان. هەڵبەت لە مانەوەی دۆخی نەوت و گازی هەرێم بەمشێوەیەی ئێستا سەرەڕای زیانەکان لە داهاتی گشتی، ئەوان خۆیان سودمەندن لە داهاتی بۆری نەوت و کۆمپانیا خزمەتگورییەکانی بواری نەوت و تەنانەت دور نییە خۆیان پشکیان هەبێ لە کۆمپانیا نەوتییەکان. لێرەوە شینی ئەوان بۆ هەریسەکەیە نەک بۆ حوسەین! هەر بۆیەش کێشەی سەرەکی خودی دەسەڵاتدارانی هەرێمن کە بونەتە گەورەترین مەترسی بۆ سەر ئێستاو داهاتوی هەرێم و لە لێواری روخان نزیکییان کردۆتەوە.  با چاوەڕێی هەڵوێستی تورکیاش بین پاش بڕیارەکەی دادگای ناوبژیوانیی پاریس! پەراوێزەکان: １.    بڕوانە لا ١٤ – ١٥ لە دەقی راپۆرتەکە لەم لینکە: http://www.roonbeen.org/wp-content/uploads/2023/01/٢%D9%A0٢٢-شایستەیکۆمپانیا-نەوتییەکان.pdf ２.    بڕواننە وتارێکی پێشترمان لەم بارەیەوە بە ناونیشانی (کێ خاوەنی نەوتی هەرێمە؟) لەم لینکە: https://www.facebook.com/yousif.mohammad.14/photos/a.834381993273355/3790177257693799/?type=3&mibextid=cr9u03 ３.    بڕوانە هەمان بابەت.

چیا عەباس  لەو ساتەوەی باڤڵ تاڵەبانی بە هاوسەرۆکی یەکێتی لەلایەن کۆنگرەوە هەڵبژێردرا و دواتر بوە تاکە سەرۆکی حزبەکەی گەڵێک روداو و گۆرانکاری هەستیار لە ناو حزبەکەی و زۆنی دەسەڵاتی یەکێتی و حوکمرانی هەرێم و پەیوەندیەکان لە گەڵ بەغدا و ناوچەکە رویانداوە. باڤڵ تاڵەبانی لە پشکی خۆی لەم روداوانە بە ئەرێنی و نەرێنی بەرپرسیارە. ماوەیەک لەمەو پێش نوسینێکم بڵاوکردەوە بە ناونیشانی " باڤڵ تاڵەبانی و دو دنیای جیاواز" ، مەبەستم لەو نوسینە ئەوە بو ئاماژە بدەم بەوەی بۆ یەکەمجارە کەسایەتیەک گۆشەکراوی خەباتی چەکداری و شاخ و حزبایەتی و شەری ناوخۆ نەبوە و بە هێزی ئیرسی سیاسی باڵاترین بەرپرسیاریەتی هێزێکی گەورەی گۆشەکراوی خەباتی چەکداری و سیاسی پێ راسپێردراوە و هاوکاتیش لە دو جیهان و ئەزمونی زۆر دور و جیاواز لە یەکتر ژیاوە، چی لێ چاوەروان دەکرا ؟ چی کردوە و بۆچی وای کردوە و چی باشە بیکات؟ ئێستا پاش چەند ساڵێک لە بەرپرسیاریەتی کاتی هاتوە باڤڵ تاڵەبانی خەستتر بخەینە ژێر تیشکی زەرەبینێکی بەهێزتر تا واقعەکە وەک خۆی شێبکەینەوە و ببینین. بە پێچەوانەی چەندین بۆچون بەمەزەندەی خۆم باڤڵ تاڵەبانی نە سەری لێشیواوە و نامۆش نیە بە واقعی کوردستان و کوێرانە کار ناکات،  ئەزمونەکانی ژیانی رەنگدانەوەیان لە سەر شێوازی بەرێوەبردنی یەکێک لە هێزە گەورە رەسەنەکانی مێژوی کوردایەتی لە ناوچەیەکی تەنراو بە ناکۆکی و ساختەکاری و بەرژەوەندیە جیاکان کردوە.  سەردەمی دەسەڵاتی باڤڵ تاڵەبانی تایبەتترین و جیاوازترین قۆناغە لە مێژوی نزیکەی نیو سەدەی یەکێتیدا، تایبەت ئەم زاتە کۆدە کلاسیکیەکانی بنەماڵە و حزب و "چەپکە گوڵەکەی" باوکیشی بە خەستی پێرەو نەکردون. کەسانێک ئەم هەڵسەنگاندنە بە ناواقعی دەزانن و لێکدانەوەی جیاوازیشی بۆ دەکەن.  بۆ خۆم هاورایان نیم، چونکە لەلایەک بەشێکی بەرچاوی ئەو بۆچونانە یەکێتی لە دیدگای تەمەنا و نەستۆلژیای خۆیانەوە دەبینن، ئەوان ئێستاش یەکێتی لە سەردەمی ساڵانەکانی سەرەتای شۆرشی هەستانەوە و داستانە قارەمانیەکانی خەباتکەرانی ودەیان هەزار شەهیدا دەبینن، وێرای ئەوەی ئەمە راستیەکی مێژوییە و بەهاداترین و مەزنترین پێگەیان لە مێژوەدا مسۆگەر کردوە، بەڵام مێژو دادی ئێستا و ئایندە نادات گەر زیندو رانەگیرێت و نەکرێتە هەوێنێکی بەپیت بۆ ئایندە. بەشیکی تریش بەهاندەری رق و کینە و تۆڵەسەندنەوە، تایبەت ناو یەکێتی، مەبەستیانە ئەم سەردەمەی یەکێتی زیاتر دژاورتر و لێکترازاوتر بێت ونمایشی بکەن. کورد وتەنی: نان و پیازی پێوە بخۆن.  باڤڵ تاڵەبانی بە حوکمی ئەزمونەکانی ژیانی دیدگا و تێگەیشتنی واقیعیتری لە زۆربەی هاوحزبە دێرینەکان بۆ دۆخی ئێستا هەیە، تا رادەیەکی بەرچاو تێگەشتنی بۆواقع دەربریوە. ئەو تێگەیشتوە سەردەمی ژیانی حزبایەتی کلاسیکی و گرێدانەوەی توند بەچەند دروشم و چەمکی بەسەرچو و چرینەوەی ئاوازەکانی رابوردو کاریگەری کەمیان ماوە، بۆیە سەرەرای کارە هەڵە و چەوتەکانیشی ئاسۆیەکی جیاواز لەوانەی پێش خۆی و بەشێکی هاوحزبەکانی ئێستاشی وێناکێش دەکات. ئەوان خوازیارن لە بازنە داخراوەکەی مێژودا بگوزەرێن کە تێیدا هەست بە پێگە و مەقامی خۆیان دەکەن و هاوکاتیش ئەو مێژوە، سەرەرای لادان و کاری نارەوایان، وەک رادعێک بۆ پارێزگاری لە خۆیان بەکاردەهێنن. هەرچەندە باڤڵ تاڵەبانی لەو سفرەیەی مێژو سودمەند بوە، بەڵام کاری کردوە ئەم هاوکێشەیە بگۆرێت. ئەو دەزانێت بەشیک لە بەرپرسانی جومگە هەستیارەکانی حزبەکەی لە سەردەمی باوکیەوە بە مەلەفدار ناسراون، بەشێکی تریش لە گەندەڵی و کاری نارەوا و پێشێلکردنی یاسا و رێسا کۆمەڵایەتیەکان  تێوەگلاون، باڤڵ ئەم ئیرسە هەریسە ئاسایە بە چاک و خراپەوە بۆ ماوەتەوە. بەشێکی تری کادرە پێشکەوتوەکانی یەکێتی سەردەمی مام جلال، ئیستا چین و چی دەکەن،  ئەم بەشە نامۆ بون بە نیەتی خەمخواردن بۆ نەتەوە و نیشتمان و حزبەکەیان. ئەم تاقمە هەڵگەراوانە لە پرەنسیپە رەسەنەکانی خۆیان، بونەتە بازرگانی سیاسی، سەر بە هەمو شوێنێکدا دەکەن بۆنی پۆست ودۆلار بکەن، بە باس و وتار و تەنز شانازیەکانی سەردەمە زێرینەکانی یەکێتی لەکەدار دەکەن، ئەمانە دەربری رای ئازاد نین بەڵکو لەکەردارکەری جوانیەکانن، بۆ خۆم لەو باوەرودام خزمەتی رکابەر ونەیارەکانی ئێستای یەکێتی دەکەن. باڤڵ تاڵەبانی بەحوکمی ئەوەی کورە گەورەی مام جلال ە بۆتە بەرپرسی یەکەم، بەڵام نە کاریزما و نەهێز و نە ئەزمونە بێ ژمارەکانی باوکی هەیە، خەمی سەرەکی سەرەتای دەسەڵاتی لە یەکێتیدا پرکردنەوەی ئەو بۆشاییانە بو، لە رێرەوی ژیانیدا تێگەیشتوە بێ کاریزما و هێزی تایبەت و دەسەڵات و پارە، تایبەت لە رەوشی شێواوی خۆمان، شتێکی ئەوتۆی پێناکرێت. کاری جدی و زۆری لەسەر ئەم چەمکانە کردوە و دەشکات، لەو پرۆسەیەدا بەشێکی بەرچاوی سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی پشگوێ خست، دەستەیەکی گوێرایەڵی لە دەوروبەری خۆی کۆکردەوە، تایبەت لە دەزگا هەواڵگریەکان و ئاسایشدا، بەتوندی ئیدارەی بواری دارایی و بازرگانی یەکێتی کۆنترۆڵ کرد. خەڵک چاوەروانە تا بزانن ئایا ئەمانە وەبەردەهێنێت بۆ ئایندەیەکی گەش، بەلایەنی کەمەوە بۆ زۆنی دەسەڵاتی یەکێتی!   خاڵێکی هەستیاری تر پابەندە بە ئامۆزاکەی، لاهوری شێخ جەنگی، بە هەڵسەنگاندنی باڤڵ تاڵەبانی و لە سایەی شێوازی بەرێوەبردنی یەکێتیدا دەرکی کرد کە هاوسەرۆکی لە ناو یەکێتیدا رێگرە لە بەردەمیدا. دەستیکرد بە تەنگهەڵچنین بە ئامۆزاکەی و لابردنی لە هاوسەرۆکی، گەیشتە ئاستی تەقینەوە، سەردەمانێک بو بە خەیاڵی خۆی پشتئەستور بو بە دەعمی ژێربەژێری چەند هێز و لایەنێک. کاتێک ئەمریکا و بەریتانیا بەخەستی هاتنە سەرخەت و هۆشداری توندیان بە هەر دو ئامۆزاکە دا ئیتر ئەگەری بەرەنگاربونەوەی چەکداری  زۆر کاڵبوەوە. هەر دوکیان بەبێ رێکەوتنی سەر کاغەز دورە و پەرێز تیریان لە یەکتر دەهاویشت. هەر دوکیشیان بەغدایان جەسنەبز کرد، شیعەکان بە گەرمیەوە  دەهاتن بە رویانەوە نەک بە دەنگیانەوە. سەرجەم ئەم هەوڵانە دۆخەکەی بەنیوەچڵی هێشتۆتەوە کە خواستی سەرەکی سەرجەم نەیار و رکابەرەکانی دو ئامۆزاکە و یەکێتیشن. ئێستا ئامۆزاکەی ئەزمونە تاڵەکەی باڤڵ تاڵەبانی لە گەڵ بەغدا و هەولێر تاقیدەکاتەوە، هاوکاتیش ژمارەیەک لە هەڵگەراو لە یەکێتی و مێژوە مەزنەکەی و یاخیبو لە ئەزمونی دەسەڵات و رەفتار و کارەکانی باڤڵ تۆرێکی بەهێزی راگەیاندن و زانیاریان رەخساندوە کە هەمی سەرەکیان شکاندنی دەسەڵات و شێوازی فەرمانرەوایی زۆنی کەسکە، بە واتایەکی تر  یەکێتیان کردۆتە ئامانج. زیاتر لە چڵ ساڵ ئاشنا بوم بە مام جلال و بەرێز هێرۆ خان و بەشێکی تر لە خزم و خانەوادەکە و سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی، هیچکات، بە مام جلال یشەوە، کەسێکم وەک باڤڵ نەبینیوە بە شێواز و تەریقەی تایبەتی خۆی بەرپرسیاریەتەکەی بەرێبکات، کە لایەنی ئەرێنی و نەرێنیان لێکەوتۆتەوە، هەرچۆنێک بێت خەڵک چاوەروانی دوا ئاکامەکانە.  لەم دۆخە نادیار و ئاڵۆزەدا پێموایە پێرەوکردنی ئەم خاڵانەی خوارەوە  ئاهێک بە یەکێتی و زۆنەکە و هاوڵاتیان دەبەخشێت. ناشێت لەبیر بکرێت لە کۆی گشتی رێژەیەکی زۆر کەمی کۆمەڵگای زۆنی کەسک متمانەیان بەیەکێتی لە دوا هاڵبژاردن داوە. ئاماژەی زیندو بۆ دەربرینی نارەزایەتی و دڵگرانی و بێ ئومێدی بە دەسەڵاتدارەکانی.  یەکەم: باڤڵ تاڵەبانی پێویستی بە حزبی پان و پۆر و بەرخۆر و بێ بەرهەم نیە، رێز لە تێکۆشەرە پاک و وەفادارەکان بگیرێت و زامنی ژیانێکی پر کەرامەت و رێز بۆیان دابین بکرێت،  دوەم: دەسەڵاتی حوکمرانی زۆنەکە لە هەژمونی خەستی حزب و جەمسەرەکان رزگار بکرێت، گۆرانکاری بنەرەتی لە کۆمپانیای نۆکانی یەکێتی بکرێت کە بۆتە زاڵمێکی چاوچنۆک. سێیەم: چاکسازی ریشەیی لە پرسی زەوی و زاردا بکرێت، ماندێلا، سەرکردە ناودارەکەی دنیا، کاتێک حوکمرانی گرتە دەست یەکێک لە کارە مەزنەکانی پرسی چاکسازی زەوی و زار بو لە ئەفریکای باشور، هیچ عەیب نیە لێی فێربین، کوردستان پێویستی زۆری بەو جۆرە کارەیە، تایبەت لە دەشتی شارەزور و گەرمیان کە سەرچاوەی گرنگی سەرمایەیی ئابوری نیشتمانین. چوارەم: جەردێکی وردی کادر و سەرکردە و بەرپرس و بنپرسی جاران و ئێستای یەکێتی و فەرمانرەوایی زۆنەکە بکرێت کە ماوەیەکە بەشێک لێیان وەک جاڵجاڵۆکە تۆری گومانلێکراو و مەترسیداریان دژ بە بەرژەوەندیە گشتیەکان و ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی و ئارامی هەڵچنیوە، هەر ئیمتیاز و کارئاسانیەک لە سایەی یەکێتیدا بۆیان کراوە هەڵبوەشێنرێتەوە، ئەمە زۆر پێویستە بۆ بەرەنگاربونەوەی ئەم تاقمانە کە دەبێت حسابی تابوری پێنجیان بۆ بکرێت. پێنجەم: کورد وتەنی: دەستت لێ نەدایە باشتر بو، هەر کۆنگرە و هەوڵێک بۆ گەلەکۆمێ لەم ساتەدا ماڵوێرانی زیاتری بۆ یەکێتی لێدەکەوێتەوە، چونکە یەکێتی ئێستا پیكهاتەیەکی فرە جەمسەرە و هۆمۆجین نیە و بەرژەوەندی و ململانێی زۆر بونیادی هیلاک کردوە.  بوژاندنەوەی بونیادێک لەو جۆرە تەنها کێشەو قەیرانی زۆرتریان لێدەکەوێتەوە. شەشەم: زیاتر لە (٣٠) سی ساڵە پارتی و یەکێتی لە شەر و بێ شەریشدا هەرێم و بەشێک لە ناوچە زەوتکراوەکانی باشوریان بە جۆرەها شێوە و مێتۆد و تراز بەرێوەبردوە، سەرەرای کارە باشەکانیان بەڵام لە بەرهەمەکانیشی کارەساتەکانی ئۆگۆست و ئۆکتۆبەر و ئەم حوکمرانیە لەتلەت و نادیار و ژێربەژێر و گرژ و ناجێگیرەشە. ئیستا تیمی حکومی یەکێتی مانی گرتوە و زویرە، هۆکارە واقعیەکان هێشتا ژێرئاو و تەم و مژاوین. مافی بنەرەتی هاوڵاتیانە هۆکارەکانی بزانن چونکە ئەوانن کە باجی گەورەی ئەو رەوشەیان داوە، دەسەڵاتدارانیش لە هیچیان کەم نیە. گەر باڤڵ و قوباد تاڵەبانی دەیانەوێت بەجدی و راشکاوانە بەلایەنی کەمەوە خزمەتی زۆنی دەسەڵاتیان بکەن لە بەردەم دو بژاردەدان: یەکەم: راشکاوانە و بوێرانە لە حکومەتی هەرێم بکشینەوە و پێگەی ئۆپزسیۆن بژاردە بکەن، زۆنی دەسەڵاتیان بە رێک و پێکی و جوان و کراوە لە گەڵ هێز و کەسایەتیەکانی دەڤەرەکە بەرێوەببەن بەسود وەرگرتن لە ئەزمون و هەڵە و کارە نارەواکانی رابوردو. پرسیار ئەوەیە ئەمە دەکەن و ئایا پێشیان دەکرێت؟ دوەم: لە هیچ حوکمرانیەکی دنیادا نەبوە بانێک و دو هەوا بێت، جا پارتی حزبێکی خۆشەویستە یاخود نا، باوەرپێکراوە یاخود نا، دادپەروەرە یاخود نا، وەک هێزی یەکەمی ئێستای هەرێم و حوکمرانیەکەی مافی خۆیەتی داوای پابەندبونی یەکێتی بە رێکەوتنی حوکمرانیەوە بکات، گەر پارتی خەتابارە با باڤڵ تاڵەبانی و یەکێتی راشکاوانە، بەدورکەوتنەوە لە لێدوانە گشتیەکان، راستگۆیانە هەرچی ژێر ئاوە سەرئاوی بخەن تا خەڵک بیان بینن و لەم حەزورە و وبێنەوبیبە و چاوشارکێیە رزگاریان بێت. ئەم کارکردنەش بۆ رۆڵی کورد لە بەغدا پێویستە، زاکرەی کورد مەگەر ئەوەندە کورت تەمەن بێت گەر ئەزمونی تفت و تاڵی بژاردەکردنی سەرۆکێک بۆ کۆماری وێرانە بیرکردبێت. چاوەروانین باڤڵ تاڵەبانی چ بژاردەیەک دەکات نوسینی: چیا عەباس                      

سالار مەحمود رۆژی جیھانی یادکردنەوەی قوربانیانی جینۆسایدی ھۆلوکۆستە، نەتەوە یەکگرتوەکان لە رۆژی ١/٢٧ ھەموو ساڵێکی دەست نیشان کردوە بە رۆژی قوربانیانی جینۆسایدی ھۆلوکۆست. نازیەکان و ھاوپەیمانەکانی شەش ملیۆن مرۆڤیان کۆمەڵکوژ کرد. ساڵی ٢٠٠٥ لە دانیشتنی ژمارە ٤٢ دا نەتەوە یەکگرتوەکان بڕیاریدا ئەم رۆژە دابنرێ. لەناو بڕیارەکەدا جەخت لە بەگژاچوونەوەی تاوانی نێودەوڵەتی و جینۆساید دەکاتەوە لەگەڵ ھەموو جۆرە تاوانێک کە ئاسایشی مرۆڤایەتی بخاتە مەترسیەوە. لەناو بڕیارەکەدا باس لەو شۆکە گەورەیە دەکات کە جیھان و مرۆڤایەتی لە ئەنجامی کۆمەڵکوژی جولەکەکان تووشی ھات. کاریگەریەکانی ئەو رووداوانە ھێشتا لەسەر ژیان و مرۆڤایەتی بەردەوامە. ئەم بڕیارە ھەنگاوێکی باشە.  کۆمەڵی نێودەوڵەتی ئێستاش و لەداھاتووش کار لەسەر سڕینەوەی ئاسەواری ئەو تاوانی ھۆلوکۆست دەکەن، پشتیوانی فیلم و ھونەرو شانۆ دەکەن تایبەت بەو پرسە. رێز لە قوربانیەکان و کەلوپەلیان دەگرن بە سەدان موزەخانەو مۆنۆمێنتیان بۆ دروست کردون. بەشێکت زۆری ئەو کارانە بە بودجەی نەتەوە یەکگرتوەکان دەکرێت و کارێکی باشە. بەڵام نابێ گەلی کوردستان و رای گشتی جیھانی ئەو راستیە فەرامۆش بکەن کە بەبەرچاوی نەتەوە یەکگرتوەکان و زلھێزەکانی دونیاوە، دوای زیاتر لە ٣٠ ساڵ لەجینۆسایدی ھۆلوکۆست، جینۆسایدی ئەنفال و کیمیابارانی ھەڵەبجە روویاندا. ئەو رێکخراوە جیھانیە تەنانەت بەیاننامەیەکی نیگەرانیشیان دەرنەکرد. جگە  لەوەش ئەم رۆژە لە ساڵی ٢٠٠٥ دیاریکراوە. بەڵام لە دوای نۆ ساڵ لەم بڕیارە، تاوانی شەنگال و جینۆسایدی ئیزیدیەکان روویاندا. واتە کۆمەڵی نێودەوڵەتی ھێشتا نەیانتوانیوە کورد بپارێزێت لە مەترسی جینۆسایدو لەناوچوون. کورد گەرەکە دەرس لە رابردوو وەرگرێ، ئاوڕ لەبرینەکانی خۆی بداتەوە. ئەگەر دونیا شەرم لە دۆزی خوێناوی گەلەکەمان ناکەنەوەو بەرژەوەندی بەرچاوی گرتوون، با حوکمڕانی کوردستان بەرژەوەندی کەسی و لابەلاو خۆویستی بەرچاویان تەنگ نەکات و ئاوڕێک لە دۆزی جینۆسایدی کوردستان بدەنەوە وەک ستراتیژ لێی بڕوانن.  کورد تاوەکو جینۆسایدی خۆی نەکاتە ئەرکی لەپێشینەو ھەموو رۆژێ قوربانیەکان و رووداوە تاڵەکان و ئازاری کچانی ئیزیدی و مناڵەکانی گەرمیان ئەوانەی ھێشتا لەژێر لمی بیابانەکانن نەکاتە پێشینەی کارو ئەرک و پلانی نیشتمانسازیی و حوکمڕانی. ھەر باری قورستر بەسەر گەلە ستەم دیدەکەماندا دێت. ئەو ستەمەی لە ئەنجامی خۆخۆریی و خۆویستی خۆییەوە ئەنجام ئەدرێ ئازاربەخشترە لە ستەمی نەتەوە یەکگرتوەکان و کۆمەڵی نێودەوڵەتی لە گەلە چەندین جار جینۆساید کراوەکەمان. لەم رۆژەدا جیھان شەرمەزارە بەرامبەر بەگەلی کوردو قوربانیەکانی. بێجێی نابێ بڵێم گەندەڵکارو ھەلپەرستەکانی ناوخۆ شەرمەزاریان کەمتر نیە لە شەرمەزاری جیھانی.

خالیدی حاجی ئه‌حمه‌د  تا ده‌ستپێكردنی جه‌نگی روسیاو ئۆكرانیا، چاوه‌روانیه‌كی زۆر هه‌بوو ئێران و وڵاتانی (5) كۆ (1) له‌سه‌ر ورده‌كارییه‌كانی رێككه‌وتنامه‌كه‌ی ڤیه‌نای 2015 بگه‌نه‌ رێككه‌وتنی كۆتایی. هاتنه‌ سه‌ركاری (ره‌ئیسی) كه‌ كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێزی كۆنسێرڤاتیه‌كان و زیاتریش وه‌ك جێگره‌وه‌ی ڕابه‌ر (خامنه‌یی) چاوی لێده‌كرا، ئه‌و گومانه‌ی زیاتر كرد كه‌ ئێران له‌ كاریگه‌ریی گوشاره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان تێگه‌یشتوه‌و به‌رێككه‌وتنێكی ئابڕووپارێزانه‌ خۆی ده‌رباز ده‌كات. له‌ گه‌رمه‌ی گفتوگۆگاندا (پۆتین) جه‌نگی دژ به‌ ئۆكرانیا هه‌ڵگیرساند. جیهان و به‌تایبه‌ت ئه‌وروپا پڕبوو له‌ ده‌نگۆی مه‌ترسیی قه‌یرانی وزه‌و خۆراك،... به‌تایبه‌ت كه‌ روسیا له‌ گه‌وره‌ترین به‌رهه‌مهێنه‌ره‌كانی نه‌وت و غازه‌ له‌ جیهانداو بڕێكی زۆریش له‌ غازه‌كه‌ له‌رێگه‌ی ئۆكرانیاوه‌ ده‌گاته‌ ئه‌وروپا. هه‌ندێكی تریش پێیانوابوو له‌ زوترین كاتدا (چین) په‌لاماری تایوان ئه‌دات و قه‌یرانه‌كان قوڵتر ده‌بنه‌وه‌. لێره‌وه‌ ده‌وڵه‌تی (ره‌ئیسی)و كۆنه‌پارێزه‌كانی ئێران كه‌وتنه‌ ته‌ڵه‌كه‌وه‌و ئه‌و هه‌ڵه‌ گه‌وره‌یه‌یان ئه‌نجامدا كه‌ ئێستا راستكردنه‌وه‌ی زه‌حمه‌ته‌. له‌ كۆتایی فه‌رمانڕه‌واییه‌كه‌ی (حه‌سه‌ن رۆحانی)دا گفتوگۆكان گه‌یشتبوونه‌ ئه‌و خاڵه‌ی: لیژنه‌ی باڵای ئه‌تۆمیی نێوده‌وڵه‌تی بۆ دواجار سه‌ردانی ئێران بكه‌ن و كۆی بنكه‌ ئه‌تۆمییه‌كان به‌سه‌ربكه‌نه‌وه‌و دڵنیابن له‌رێژه‌ی پیتاندنی یۆرانیۆم و وێستگه‌كانی (ئاوی قورس) دابخرێت و دواتر بڕی زیاده‌ی یۆرانیۆمی پیتێندراو تا كاتی به‌كارهێنانی له‌لایه‌ن ئێرانه‌وه‌ بۆ كاروباری ناسه‌ربازیانه‌، بدرێت به‌ وڵاتێكی ئه‌تۆمی، له‌ كۆتاییدا رێككه‌وتننامه‌كه‌ مۆرو ئیمزا بكرێت. هێشتا مانگێك به‌سه‌ر جه‌نگی ئۆكرانیادا تێنه‌په‌ڕیبوو، توندڕه‌وه‌كانی ئێران له‌ چاوه‌ڕوانی زستانێكی ساردو كه‌مه‌رشكێندا بۆ ئه‌وروپاو دیسانه‌وه‌ به‌مه‌به‌ستی جارێكی تر به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی داواكارییه‌كانی ئێران تا به‌ خه‌ڵك و ناوخۆی خۆیان بڵێن ئێمه‌ وه‌ك میانه‌ڕه‌وه‌كانی هاوشێوه‌ی (رۆحانی) مل به‌ داواكانی رۆژئاوا ناده‌ین و رایانگه‌یاند كه‌ ئێران پله‌ی پیتاندنی یۆرانێوم به‌رزتر ده‌كاته‌وه‌. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین (سه‌نترۆڤیوژی) نوێ ده‌خه‌نه‌ كار.. له‌ به‌رانبه‌ردا چی رویدا ؟ شه‌ڕ درێژه‌ی كێشاو ئه‌وروپا چووه‌ بن باڵی ئه‌مریكاو خۆی گه‌رمكرده‌وه‌ و كه‌س له‌ سه‌رمادا ره‌قنه‌بووه‌وه‌... چین په‌لاماری تایوانی نه‌داو پشتیشی كرده‌ ئێران. ته‌نانه‌ت سه‌رۆكی چین له‌ سه‌ردانه‌كه‌یدا بۆ سعودیه‌ رایگه‌یاند كێشه‌ی ئه‌و سێ دورگه‌یه‌ ده‌بێت به‌ ئاشتیانه‌ چاره‌سه‌ر بكرێت كه‌ ئیماراتی عه‌ره‌بی ئیدیعای خاوه‌ندارێتی ده‌كات و ئێران به‌ به‌شێكی دانه‌بڕاوی خاكه‌كه‌ی خۆی ده‌زانێت. له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ هاوپه‌یمانه‌ گه‌وره‌كه‌ی ئێران كه‌ روسیایه‌ له‌ هه‌وڵی ئاشته‌وایی‌ توركیاو سوریادایه‌، به‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانیان له‌ ده‌ره‌وه‌ی دانیشتنه‌كانی(ئه‌ستانه‌) كه‌ ئێران تێیدا ئه‌ندام بوو. ده‌ره‌نجام رۆژئاوا وه‌ڵامی ئێران ناده‌نه‌وه‌و جگه‌ له‌ مه‌سه‌له‌ ئه‌تۆمییه‌كه‌، پێدانی فڕۆكه‌ی بێفرۆكه‌وان به‌ روسیاو دوای خۆپیشاندانه‌ ناوخۆییه‌كانی ئێرانیش بابه‌تی مافی مرۆڤیان هێناوه‌ته‌ به‌رباس. ئێستا نرخی غاز دابه‌زیوه‌ته‌وه‌ بۆ رۆژانی به‌ر له‌ جه‌نگه‌كه‌و گه‌مارۆكانی سه‌ر ئێران زیاتر بووه‌، ناتوانێ بڕی پێویست بۆ قه‌ره‌بوكردنه‌وه‌ی (توركمانستان) هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ بكات، كه‌ له‌ به‌رانبه‌ریدا توركمانستان غاز بۆ باكوری ئێران دابین ده‌كات، بۆیه‌ ئه‌و وڵاته‌ش كه‌م تا زۆر غازه‌كه‌ی له‌ ئێران گرتۆته‌وه‌. نوێنه‌ری (زابول) له‌ په‌رله‌مانی ئێراندا وه‌ك گاڵته‌جارییه‌ك به‌ سیاسه‌تی (زستانی ساردی ئه‌وروپا) كه‌ له‌لایه‌ن ده‌وڵه‌تی ئێرانه‌وه‌ په‌یره‌وكرا، وتی: له‌ ئه‌وروپا كه‌س له‌ سه‌رمادا ره‌ق نه‌بووه‌وه‌و ئه‌وه‌ هاوڵاتیانی شاره‌كه‌ی منن (زابول) بۆ خۆگه‌رمكردنه‌وه‌ په‌نایان بردۆته‌ به‌ر ته‌پاڵه‌ سوتاندن.

   فه‌رهاد حه‌مزه‌ محه‌مه‌د   وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، دوای گەران و پشکنینی کۆمپانیای گشتی گەران و رومالی نەوت  سەر بە وەزارەتی نەوتی عێراق لە بیابانی رۆژئاوای عێراق، یەدەکی سەلمێنراوی نەوت بە بری ٦ ملیار بەرمیل زیادی کردوە و یەدەکی سەلمێنراوی غازی سروشتی بە بری ٢٣ ملیار پێ سێجا زیادی کردوە، بەم شێوەیە یەدەکی سەلمێنراوی نەوتی عێراق گەیشتۆتە ١٥١ ملیار بەرمیل نەوت . لە ساڵی ٢٠١٤ وتارێکم لەسەر دەوڵەمەندی دەڤەری سوننەنشین نووسی و تیایدا پێشبینی ئەوەم کرد هەر کاتێک کارەکانی وەزارەتی  نەوت پێشکەوتن بە خۆیەوە ببینێت ئەوا گۆڕانکاری ڕیشەیی بەسەر سامانی هایدرۆکاربۆنی لە وڵاتدا دێت . وا لای خوارەوە دەقی وتارەکە جارێکی تر بڵاودەکەمەوە  : زۆرجار كه‌ باس له‌ ناوچه‌ی سوننه‌ی  عێراق ده‌كرێت باس له‌وه‌ ده‌كرێت كه‌  له‌ بیابانێكی وشك و برنگ به‌ولاوه‌ هیچی تری تێدانیه‌  .              ئه‌م تێروانینه‌ی خه‌ڵكی بۆ ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ تا ئه‌و كاته‌ بڕی ده‌كرد كه‌ هێزه‌كانی داعش له‌ 9ی حوزه‌یرانی ساڵی 2014 دا زۆربه‌ی ناوچه‌ سووننه‌ نشینه‌كانی عێراقیان كۆنترۆل كرد و خه‌لافه‌تی ئیسلامیان  له‌شاری موسل جاڕدا ، له‌و ساته‌وه‌ ده‌زگاكانی ڕاگه‌یاندن باس له‌و نه‌وته‌ زۆرو زه‌وه‌نده‌ ده‌كه‌ن كه‌ رۆژانه‌ هیزه‌كانی داعش ده‌یانفرۆشێت به‌ جۆرێك جگه‌ له‌ مه‌ترسییه‌ سه‌ربازییه‌كه‌ی مه‌ترسی ئابوورییشیان خسته‌ پاڵ و كردیان به‌هێزێكی ده‌وڵه‌مه‌ند به‌ داهاتی نه‌وت له‌وانه‌ وڵاته‌ یه‌ككگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كه‌ ئیدیعای ئه‌وه‌ی ده‌كرد رۆژانه‌ چه‌ندین ملیۆن دۆلار له‌ داهاتی نه‌وت ده‌چێته‌ گیرفانی داعشه‌وه‌ . له‌ چاو گێرانێكی خێرادا به‌ پارێزگا سوننه‌ نشینه‌كاندا ئه‌و راستیانه‌مان بۆ ئاشكرا ده‌بێت كه‌ ده‌ڤه‌ری سوننه‌ش له‌ رووی ئابووری نه‌وت و غازه‌وه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌و له‌ توانای دایه‌ ئه‌و دەڤەرە پێش بخات و بیهێنێته‌ سه‌ر پێی خۆی . پارێزگای موسڵ  _____ له‌ سنووری ئه‌م پارێزگایه‌دا نزیكه‌ی 50 ستراكچه‌ری جیۆلۆجی تیا دۆزاوه‌ته‌وه‌ كه‌ ژماره‌یه‌كیان بیری نه‌وتی تێدا هه‌ڵكه‌نراوه‌و بوونی نه‌وتی تێدا سه‌لمێنراوه‌ ، چه‌ند دانه‌یه‌كیش له‌مانه‌ گه‌شه‌یان پێدراوه‌ و چوونه‌ته‌ بواری به‌رهه‌مهینانه‌وه‌ كه‌ بریتین له‌ كێڵگه‌ی گه‌یاره‌ , كێڵگه‌ی عه‌ین زاله‌ , كێڵگه‌ی سوفه‌یه‌.چه‌ند كێڵگه‌یه‌كی تریش وه‌ك نه‌جمه‌و به‌تمه‌و جاوان و قه‌سه‌ب و عه‌لان و سه‌رجۆن و خانوقه‌ و نه‌ینه‌وا هه‌یه‌ كه‌ ته‌نها بونی نه‌وتیان تیا سه‌لمێنراوه‌ به‌ڵام گه‌شه‌یان پێنه‌دراوه‌ .به‌ كورتی یه‌ده‌كی سه‌لمێنراوی  پارێزگای نه‌ینه‌وا دەگاتە 3,2% ی یه‌ده‌كی هه‌موو عێراق .  پارێزگای سه‌ڵاحه‌دین  له‌م پارێزگایه‌دا ژماره‌یه‌ك ستراكچه‌ری جیۆلۆجی به‌رچاو ده‌كرێت به‌ڵام ئه‌وانه‌ی به‌رهه‌مهێنن  ئه‌مانه‌ن : - كێڵگه‌ی حه‌مرین , كێڵگه‌ی عه‌جیل , كێڵگه‌ی به‌له‌د , به‌شێك له‌ كێڵگه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی به‌غدا 0 .  پارێزگای ئه‌نبار  جیۆلۆجییه‌كان گه‌یشتوونه‌ته‌ ئه‌و راستییه‌یه‌ی كه‌ خۆرئاوای عێراق به‌ تایبه‌ت ئه‌و به‌شه‌ی له‌ سنووری وڵاتی ئوردونه‌وه‌ نزیكه‌ گومان ده‌كرێت چه‌ندین كێڵگه‌ی غازی له‌ خۆگرتبێت. ئه‌گه‌ر رووپێوێكی چاكی ناوچه‌كه‌ بكرێت ئه‌وا زیاتر راستییه‌كان روونده‌بنه‌وه‌ . له‌به‌رئه‌وه‌ی رۆژبه‌رۆژ پێویستی جیهان بۆ غاز زیاتر ده‌بێت هه‌ربۆیه‌ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێرا ق له‌ به‌رنامه‌یدایه‌ كه‌به‌ ده‌ستی شاره‌زایانی عێراقی و به‌توانای نشتمانی هه‌لبسێت به‌ رووپێوی هه‌زاران كیلۆمه‌تر دووجا له‌ خاكی خۆرئاوای عێراق . ئه‌وه‌ی تا ئێستا له‌و ناوچه‌یه‌ دۆزراوه‌ته‌وه‌و به‌رهه‌می هه‌بووه‌ كێڵگه‌ی (عه‌ككاس) ه‌ . كێڵگه‌ی عه‌ككاس كه‌ به‌ یه‌كێك له‌ كێڵگه‌ غازییه‌كانی عێراق ده‌ژمێردرێت ده‌كه‌وێته‌ بیابانی رۆژئاوای عێراقه‌وه‌ 30كم له‌ باشووری شارۆچكه‌ی قائیمه‌وه‌ .یه‌ده‌كی غاز له‌م كێڵگه‌یه‌ به‌ 5.6تریلیۆن پێ‌سێ‌ جا ده‌خه‌مڵێنرێت ( له‌ كۆی یه‌ده‌كی هه‌ردوو كێڵگه‌ی كۆرمۆرو چه‌مچه‌ماڵ زیاترە ). له‌ پێش پرۆسه‌ی ئازادییدا وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراقی بیابانی ڕۆژئاوای عێراقی دابه‌شی 12 بلۆك كردبوو 6 له‌م بلۆكانه‌ ده‌كه‌ونه‌ سنوری هه‌ردوو پارێزگای موسڵ و ئه‌نباره‌وه‌ ڕووبه‌ره‌كه‌یشی زیاتر له‌ 46 هه‌زار كیلۆمه‌تر دووجایه‌ . به‌ مه‌به‌ستی ڕوپێوكردن(مسح-survey ) داوای له‌ ژماره‌یه‌ك كۆمپانیای روسی و هندی و ئه‌نده‌نوسی كردبوو تا ئه‌ركی ڕوپێوكردنی تێدا ئه‌نجام بده‌ن به‌ڵام ڕوداوه‌كانی ساڵی 2003 كاره‌كه‌ی په‌كخست . له‌ دوای پرۆسه‌ی ئازادی عێراق وه‌زاره‌تی نه‌وت لە رێگەی کۆمپانیاکانی خۆیەوە پلانی گەڕان بە دوای نەوت و غازی لە ڕۆژ ئاوای عێراق دارشت هەروەها له‌ رَێگه‌ی خوله‌كانی مۆڵه‌ت پێدانه‌وه‌  و له‌ خولی چواره‌می مۆڵه‌ت پێداندا ده‌رگای واڵا كرد بۆ كۆمپانیا بیانیه‌كان تا بكه‌ونه‌ كێبرَكێوه‌ بۆ به‌ده‌ست خستنی كاركردن له‌و بلۆكانه‌ .  سه‌باره‌ت به‌ نه‌وتیش ئاژانسی نه‌وتی ئه‌مریكی له‌ ڕاپۆرتێكیدا له‌ ساڵی 2006 ئاماژه‌ به‌ بوونی 100 ملیار به‌رمیل نه‌وت له‌ بیابانی ڕۆژئاوا ده‌كات . ئه‌گه‌ر دۆزینه‌وه‌ی نه‌وت له‌ ساڵی 1927 له‌ كه‌ركوك به‌ یه‌كه‌م شۆرشی نه‌وت هه‌ژمار بكرێت ئه‌وا به‌ ته‌واو بوونی ئه‌و پرۆژانه‌ی له‌ سه‌ره‌وه‌ باسمان كردن دووه‌م شۆرشی نه‌وتی له‌ عێراق به‌رپا ده‌بێت . * كۆمپانیای نه‌وتی باكوور

ئه‌مین به‌كر بڕیارەکەی ڕۆژی ۲٥/۱ی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراقی بەدەر نیە لە ئامانجی سیاسی و دیدگای ئەو دادگایە بەتایبەت چەند ئەندامێکی دژە فدڕاڵییە. بەڵام ئەو لایەنەی کە لەم بابەتەدا تاوانبارە تەنها ئەو ئاڕاستە دژە فیدڕاڵییە نیە کە لەبەغدا هەیەو لە دادگای باڵای فیدڕاڵیشدا بڕیاربەدەستە، بەڵکو هەردوو حزبی باڵادەستی هەرێم (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانی کوردستان)یش پشکی شێریان لەو زوڵم و مافخورانەی بەسەر هاوڵاتیانی ئەم هەرێمەی ئێمەدا دێت، بەردەکەوێت. لێرەدا نامەوێت باسی ئەوەبکەم کە چەند خەڵکی هەرێمی کوردستان، باجی سیاسەتی ملهوڕی و بێمنەتی ئەو دوو حزبە بەناو کوردستانییەیان داوە، لەدیارترین نمونەکانی ملهوڕیش پشتگوێخستنی داواکارییەکانی به‌غدادو دنیا  بوو لەپرسی ڕیفراندۆم و بابەتی  گرێبەستە نەوتییەکان و پرسە داراییەکانی تری وەک نەگێڕانەوەی داهاتەکان و پرسی گومرگ و سنورەکان و ڕێگریکردن لە دیوانی چاودێری دارایی عێراق بۆ چاودێریکردنی خەرجی و داهاتی هەرێم و نەدانی ڕاپۆڕتی دارایی ساڵانە بووە بە عێراق!. لەبابەتی  ملهوڕیدا هەردوو حزبی دەسەڵاتدار تاوانبارن، بەڵام پارتی دیموکرات پشکی زیاتری  بەردەکەوێت، هەروەک باسی خۆخۆری و جەمسەربەندی ئەو دوو هێزە دەسەڵاتدارەی هەرێمیش ناکەم کە لە بەغداد ململانێی یەکتری دەکەن و لەو پێناوەشدا لەسەر حسابی بەرژەوەندییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان و مافەدەستورییەکانی تەنازولاتی گەورەیان بۆ لایەنە عێراقییەکان کردووەو، بێ ئەوەی هیچ دەسکەوتێک بۆ خەڵکی ڕەش و ڕووتی هەرێم بەدەستبهێنن!. لەدیارترین ئەو تەنارولاتانەش کە لە به‌غداد کردویانە، تێپەڕاندنی یاساکانی حەشدی شه‌عبی و یاسای پەیماننامە دەوڵەتییەکان و چەندان یاسای تر بووە، بێجگە لە ڕێگەدان بەهاتنە ناوەوەی حەشدی شه‌عبی سەرەتا بۆ دوزخورماتوو دواتر کەرکوک و دەشتی نەینەوا، ڕێگەدان بە تێپەڕاندنی هەمواری یاسای دادگای باڵای فیدڕاڵیش یەکێک بووە لەو تەنازولاتانەی کردویانە، لەم پرسەشدا هەردوو حزب تاوانبارن، بەڵام یەکێتی پشکی زیاتری بەردەکەوێت. بۆچی بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵی ئامانجی لێدانە لەمافە فیدڕاڵیبەکان؟ لەڕوی یاساییەوە: دادگای باڵای فیدڕاڵی ئەو بڕیارەی لەسەر داوای پەرلەمانتارێکی لیژنەی یاسایی دەرکردووە ،کە داوا دەکات  بڕیارەکانی ژمارە (٤۰۱،۳۳٥ ،۲٥۷، ۲۲٦،۱۹٤ی سالی ۲۰۲۱و بڕیاری ٨ی سالی ۲۰۲۲ كە لە ۱۱/ ۱/ ۲۰۲۲) ی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بەناردنی ۲۰۰ ملیاردینار بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەنادەستوری دابنێت و هەڵیانبوەشێنێتەوە، چونکە بەدەر لەیاسا دەرکراون،  ئەوەی شارەزای یاسا بێت دەزانێت، تانەدان لە بڕیاری دەسەڵاتی جێبەجێکردن لەناویاندا بڕیارەکانی ئەنجومەنی وەزیران لەبەردەم دادگای کارگێڕیی دەبێت نەک لەبەردەم دادگای دەستوریی، بەتایبەتیش کە لەدەقی داواکەیدا داواکار وتویەتی لەبەرئەوەی بڕیارەکە پێچەوانەی یاسای بودجەیە، واتە دادگای باڵای فیدڕاڵی تایبەتمەند نەبووە بەو داوایەی کە سەیری کردووەو حکومی لەسەر داو ،   دەیان داواش هەن، کە لەسەر ئەنجومەنی وەزیران بەرزکراونەتەوەو داواکارەکان داوای  نادەستوریبوونی بڕیارەکانی ئەنجومەنی وەزیرانیان کردووە بەڵام دادگای ناوبراو بە بیانگەی نەبوونی تایبەتمەندی (عدم الاختصاص) ڕەتیکردونەتەوە، تانەت هەندێک داوا هەن کە لەسەر نادەستوریبوونی یاسای بودجە بوون، بەڵام کاتێک داواکە سەرو گوێی حکومەتی فیدڕاڵی گرتۆتەوە، دادگای باڵای فیدڕاڵی بەبیانوی نەبونی تایبەتمەندی بەهەمان شێوە ڕەتیکردونەتەوە. ئەم بۆچونەم لەئەنجامی ئەزمونکردنی چەند داوایەکە لەبەردەم دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق، کە دوو داوایان بەبیانوی نەبوونی تایبەتمەندی (عدم الاختصاص) ڕەتکراونەتەوە، داوای یەکەم بەندە لەگەڵ هەردوو بەڕێزان پەرلەمانتاران حاکم سامان فتاح و زانا ڕۆستایی لەسەر بڕیاری ڕاگرتنی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم بەرزمانکردبۆوە، کە بەهۆی جێبەجێ نەکردنی یاسای بودجەی عێراقی و هەروەها بڕیاری ڕاگرتنی ناردنی بەشە بودجەی هەرێمەوە لە ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی، هەمان ئەو ئەنجومەنەی ئێستا دادگای ناوبراو تانەلێدان لەبڕیارەکانی بە اختصاصی خۆی ئەزانێت، بەڵام ئەوکات دادگاکە بەبیانوی عدم الاختصاص داوەکەی ئێمەیان ڕەتکردەوە، داوای دووەمیشم بەندە وەک پارێزەری خۆبەخشی هەردوو بەڕێزان پەرلەمانتاران کاوە محه‌مه‌دو غالب محه‌مه‌د لەبەردەم هەمان دادگاو هەمان دەستەی دادوەری و لەسەر خورانی موچەی چەند مانگێکی فەرمانبەرانی هەرێم بوو، و پاڵپشت بە بڕگەی ۳ مادەی ۹٤ی دەستور بەرزم کردبۆوەو سەرەڕای ئەوەی دادبینی چەند دانیشتنێکی بینی، بەڵام کاتێک بەپرسیارێکە ڕون بۆوە بەشێکی شانی حکومەتی عێراقیش دەگرێتەوە، دادگای باڵای فیدڕاڵی بەبیانوی عدم الاختصاص بەهەمان شێوەی داواکەی تر ڕەتیکردەوە. بۆیە کاتێک ئێستا  هەمان دادگاو بەهەمان دەستەی دادوەری پێشویەوە، داوایەک لەسەر بڕیارەکانی هەمان ئەنجومەنی وەزیران، وەردەگرێ و بەپێچەوانەی بڕیارەکانی پێشووی بە اختصاصی خۆی ئەبینێ و بەپێی بڕگەی ۳ مادەی ۹٤ حوکمی نادەستوریبوونیان لەسەر ئەدات، نیشانەی پرسیارگەلی زۆر هەڵدەگرێ. دادگای ناوبراو بڕیارەکانی ئەنجومەنی وەزیرانی بە بیانوی دەرچون لە دەسەڵاتی ڕێپێدراو هەڵوەشاندونەتەوە. بەڵام کاتێک سەیری ناوەڕۆکی داواکە بکەین بۆمان دەردەکەوێت کە دادگاکە بەرگری نوێنەری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی وەرنەگرتووە کە دەڵێت (ئەوە کارێکی کارگێڕییەو پێدانی سلفەی پێشینەیە تا حساباتی کۆتایی دەکرێت و دواتر لەبەشە بودجەی هەرێم دەگێڕدرێتەوە، و کارێکی پێویستە لەپێناو خەرجکردنی موچەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی و ڕانەوەستانی دامودەزگاکانی دەوڵەت، بەپێچەوانەوە وتەی نوێنەری یاسایی وەزیری دارایی کردووە بەبەڵگە کە دیارەو بەئەنقەست دان دەنێت بەوەی کە زانیویانە خەرجکردنی ئەو دووسەد ملیارە  نایاساییە بەڵام دەبوایە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران جێ بەجێ بکەن). هۆکاری ئەم ئاڕاستە ئامانجدارەی دادگای باڵای فیدڕاڵی دیارە بۆچی جیاوازە لەبڕیارەکانی پێشووی، چونکە ئەمجارە زەرەرمەندی ڕاستەقینە حکومەتی فیدڕاڵی نیە، بەڵکو خەڵکی هەرێمی کوردستانن و  لەگەڵیشیدا گورزێکی تریشە بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێم دوای بڕیارەکەی پێشووی دادگای ناوبراو لەسەر پرسی یاسای نەوت وغازی هەرێم. بڕیاریەکی لەو شێوەیە ئەگەر کاردانەوەی هەڵوێستەکانی پارتە دەسەڵاتدارە کوردستانییەکان بێت، یان دەرئەنجامی هەڵەو تەنازولاتەکانیان بێت، بۆ من ئەوە گرنگە کە ڕاستەوخۆ کاردەکاتە سەر دۆخی خەڵکی کوردستان و  زەوتکردنی مافە دارایی و دەستورییەکانیانی لێدەکەوێتەوەو باجەکەشی هەر ئەو خەڵکە ڕەش وڕوتە ئەیدات.  پێکهێنانەوەی دادگای باڵای فیدڕاڵی بەم شێوەی ئێستای  تاوانی پارتی و یەکێتی بوو. بەپێی مادەی ۹۲ی دەستوری عێراقی، دەبوایە دوای ساڵی ۲۰۰٥ ، یاسایەکی تایبەت بە دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق دەربکرایە، و دەرکردنی یاساکەش بەپێی دەستور پێویستی بە دەنگی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران بوو، ئەم زۆرینەیەش وەک گرەنتێک بۆ خواستی پێکهاتەکان و گرنگی ڕۆڵی ئەو دادگایە لەدەستوردا دانرابوو. دەرکردنی ئەو یاسایە دواکەوت و دادگاکەی پێشوو کە پێش دەنگدان لەسەر دەستوری ئێستاو، بەبڕیاری ژمارە ۳۰ سلطەی ئیئتلافی کاتی پێکهاتبوو، بەردەوام بوو لەکارەکەی  و هەرچەند زۆر باس لەنادەستوریبوونی دەکرا چونکە بەپێی دەستورە تازەکە دروست نەکرا بوو، بەڵام لێزانینی سەرۆکی دادگاکە کە زیرەکانە بابەتە کێشەلەسەرەکانی ئەخەواند یاخود بەپێی دۆخی سیاسی بڕیاری لێ ئەدان و تاڕادەیەکیش هاوسەنگی دەپاراست، وایکردبوو هێزە سیاسییەکان  ئەو داوایانەی دەخەواند کە دەیزانی کێشەی بێ دەنگەی لێ بکەن و تانە لەشەرعیەتی نەدەن، بەهۆی زۆری تەمەنی ئەندامەکانییەوە، و خانەنشینبوونی ئەندامێکی و مردنی ئەندامێکی تری، لەنیوەی دووەمی ۲۰۱۹ەوە ئەو دادگایە کارەکانی وەستاو نەیتوانی کۆببێتەوە، بەهۆی بڕیارێکی پێشووتری دادگاکە خۆشیەوە کە  مادەی ۳ی بڕیاری ژمارە ۳۰ سلطەی ئیئتلافی بەنادەستوری دانابوو، ئەو مادەیەی کە شێوازی گۆڕین و هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەو دادگایەی ڕێکدەخست، نەدەتوانرا دادوەری نوێ بۆ ئەو دادگایە دابنرێت و بەمەش دادگاکە توانای زیندوبونەوەی نەما. بەهۆی خۆپیشاندانەکانی تشرین و پێکهێنانی حکومەتێکی کاتی کە بەڵێنی هەڵبژاردنی پێشوەختی دابوو، دەویسترا هەڵبژاردن بکرێت و هەڵبژاردنیش بێ زیندوکردنەوەی دادگای باڵی فیدڕاڵی نەدەکرا، چونکە بۆ پشتڕاستکردنەوەی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکان بڕیاری ئەو دادگایە پێویست بوو. هێزولایەنە شیعەکان دوای ئەوەی دڵنیابون ناتوانن بەبێ ڕازیکردنی کورد یاسایی دادگای باڵای فیدڕاڵی وەک ئەوەی لەدەستوردا هاتووە تێبپەڕێنن، هاتن پڕۆژەی هەمواری بڕیارەکەی سلطەی ئیئتلافیان هێنا کە دادگا کۆنەکەی لەسەر پێکهاتبوو، وە ئیدیعای ئەوەیان دەکرد کە ئەم هەموارە پێویستی بەزۆرینەی دوولەسەر سێ نیەو وەک هەر یاسایەکی ئاسایی بەزۆرینەی سادە تێدەپەڕێنرێت، و لەپشتی دەرگاکانیشەوە زەمینە سازیان بۆکرد تا ڕێگری بۆدروست نەبێت. پڕۆژەی هەموارەکە بەپێی دەستور دانەڕێژرابوو، تەنها شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی نوێ ی ئەو دادگایەو ئەندامانی یەدەگی گۆڕیبوو. شیعەکان دەیانویست بەمشێوەیە بەربەستی دوو لەسەر سێی دەنگ تێپەڕێنن و داواکارییەکانی کوردیش لەیاساکەدا جێگیر نەکەن. ئەو پڕۆژەی هەموارە  لەزۆر ڕوەوە نادەستوری بوو لەکاتی خۆیدا وتارێکمان لەسەر نوسی، و هەرچەند بەندە پەرلەمانتار نەمابوین بەڵام لەڕێگەی هەندێک لە هاوڕێ پەرلەمانتارەکانمان ڕای خۆمان گەیاندو ئاگادارمانکردن کە ئەم پڕۆژەیە واتە ڕێگەدان بەپێکهێنانەوەی دادگاکە لەڕێگەی هەمواری یاساوە دانی بزمارە لەتابوتی کارتە دەستورییەکانی دەست هەرێم. ئەوە بوو لەکۆتایی مانگی پێنجی ساڵی ۲۰۲۱دا پڕۆژەی هەموارەکە دەنگی لەسەردراو لەنێو لایەنە کوردستانییه‌کاندا تەنها یەکێتی نیشتمانی دەنگی پێدا. بەڵام پارتیش کاری پێویستی نەکرد بۆ ڕێگرتن لەتێپەڕاندنی، بەتایبەت کە دەیتوانی لەڕێگەی جێگری دووەمی سەرۆکی پەرلەمانەوە کە لە پارتی بوو، ڕێگری لێ بکات. یاخود دەیتوانی، لەسەرەتای دەنگدان لەسەر پڕۆژەی هەموارەکە ڕایبگەیەنێت کە دادگاکە بەدەستوری نازانێت و اعترافی پێ ناکات، بەڵام نەک ئەوەی نەکرد بەڵکو پەلەی بوو کەسێک لەپشکی خۆی بنێرێت بۆ ئەندامێتی ئەو دادگایە.  بەمشێوەیە لایەنە کوردستانییەکان، کاتی خۆی  زۆر بەئاسانی کەوتنە ژێر کاریگەری فشاری هێزە شیعەکان وازیان لەو مافە دەستورییە هێنا کە دەستور دیاریکردووەو ڕێگەیاندا پڕۆژەی هەموارەکە تێبپەڕێ لەکاتێکدا دەیانتوانی لەڕێگەی دەستگرتن بەو مافە دەستورییە گرەنتی پێکهێنانی دادگایەکی دەستوریی عادل بکرێت. تا ئەوکاتەی دادگاکە مانگی دووی ساڵی ۲۰۲۲دا، دەستی برد بۆ مەلەفی نەوتی هەرێمی کوردستان و بڕیاری نادەستوریبوونی یاسای نەوت و غازی هەرێمی دەرکرد، بەمەش گەرمایی گەیشتە سەر پشتی پارتی دیموکرات و گورزی ڕاستەوخۆی بەرکەوت، و ئیتر بەرامبەر دادگاکە دەنگی لێ بەرزبۆوە، ڕایگەیاند کار بەبڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی ناکاو دادگاکە نادەستورییە. ئەمجارەش لە دۆسیەی ناردنی پارە کەدا دادگاکەی بەدادگای ئەنجومەنی سەرکردایەی شۆڕشی سەردەمی بەعس دەشوبهێنێ. بۆیە دەبێت خەڵکی کوردستان لەو دوو هێزە سیاسییە بپرسنەوە کە نەک نەیانتوانیوە نوێنەرایەتی ئەوان بکەن و مافەکانیان بپارێزن، بەڵکو لەپێناو بەرژەوەندییەکانی خۆیاندا ڕۆژ بەڕۆژ زیانی گەورەو کەمەرشکێنیان لەماف و دەسکەوتەکانی ئەم گەلە داوەو، جاری واش هەبووە لەپێناو مەرحەبایەکی گەرمی عێراقییەکان یان تورکیاو ئێران، جاربەجاریش ئەمریکا، سازشی زۆریان لەسەر پرسە چارەنوس سازەکانی ئەم گەلە کردووە.  ئەوەی بۆ خەڵکی ڕەش و ڕوتی کوردستانیش ماوەتەوە تەنها قوربانیدان، و ئازارو برسێتی و نەبوونی بووە، جێکەوتی هەڵەکانی ئەوو دوو هێزە سیاسییە تەنها بۆسەر خۆیان نیە بەڵکو باجەکەی گەلی کوردستان داویەتی و دەیدات.

دانا نەقی حکومەتی هەرێم لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵنگاری دادوەریی و یاساییە، گەر دیراسە نەکرێت و بەشێوەیەکی دروست کاری بۆ نەکرێت ئەوا ئایندەی فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە، کوردستان بەرەو قۆناغێکی ترسناک دەبات. بڕیاری پاریس دژ بە هەرێم بۆ چارەنوسی نەوتفرۆشتن لەڕێگەی تورکیاوە وا لە تورکیا دەکات بەرامبەر بە سیادەی عێراق سازش بکات، بە نمونە گەر عێراق براوەی ئەم کەیسە بێت چەند ئەگەرێک هەیە دەبێت تورکیا جێبەجێی بکات كه‌ ئەمانەن. ١- دەبێت تورکیا بڕی زیاد لە بیست و پێنچ ملیار دۆلار بە عێراق بدات، ئەم پارەیە لەلایەن عێراقەوە دانراوە بەهۆی هەرزانفرۆشتنی نەوتی هەرێم بە وڵاتانی دەرەوە، بە گوێرەی ساڵی ٢٠١٧ بۆ ٢٠١٨ حکومەتی هەرێم چەندین ملیار دۆلار نەوتی لەڕێگەی تورکیاوە بە نرخێکی کەمتر ڕەوانەی دەرەوە کردوە. ٢- پێدەچێت بەهۆی غەرامەی ئەم دادگاوە تورکیا هەوڵبدات لەگەڵ عێراق رێکبکەوێت، بەو نزیکبونەوەش ئەگەری داخستنی بۆری نەوتی جەیهان هەیە. ٣- عێراق لەگەڵ فەرەنسا ڕێکكەوتنی کردووە لەبواری وزە، بەرگریی و، تاقە شەمسی، بەم هەنگاوە عێراق وایکردووە گرنگترین هاوپەیمانی ئەمەریکا لەخۆی ڕازی بکات. ٤- حکومەتی هەرێم دەبێت هەوڵدات ڕێكکەوێت بەشێوەیەکی دەستوری و، سیاسی و، ئابوری چاوەڕێی کات نەکات یاخود وا سەیری عێراق نەکات، کە سەقامگیر نابێت بەڵکو وا بکات هەڵسوکەوتی سیاسی و مافەکانی لەگەڵ بەغداد بە دیبهێنێت. ٥- عێراق و تورکیا بۆ دامرکانەوەی دۆخەکە لە ئەگەری ڕێکكەوتن دەبن بۆ دۆخی ئاو، وە مەرزەکانی نێوان تورکیاو عێراق بەمە لە داهاتوویەکی نزیک عێراق داوای مافەکانی دەکات بۆ مەرزەکانی سەر سنوری تورکیا لە هەرێمی کوردستان. کاتێتی حکومەتی هەرێم گرنگی بە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان بدات لە دانانی خەڵکی لێهاتوو، کارامەو خاوەن زانیاری لە بواری وزە، بۆ ئەوەی زیاتر بە هەڵەدا نەبرێت.

جیهانگیر سدیق گوڵپی دادگای فیدراڵی عێراق له‌ڕۆژی 25/1/2023 بڕیاریدا به‌ نادروستیی ئه‌و بڕیارانه‌ی كه‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراق له‌ 2021 و 2022 ده‌ریكردون بۆ ‌پێدانی 200 ملیار دینار مانگانه به‌هه‌رێم وه‌ك پێشینه(سلفە) بۆ ‌مه‌به‌ستی پێدانی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران‌.  له‌خواره‌وه‌ ته‌نها له‌ گۆشه‌نیگای دارایی و ژمێریاریه‌وه‌ سه‌رنج ده‌خه‌مه‌ سه‌ر ئه‌و بڕیاره‌، خه‌سڵه‌تی یاسایی و ده‌ستوریبونی دادگاكه ‌و ئاكاره‌ سیاسیه‌كه‌ی به‌جێ ده‌هێهڵم بۆ كه‌سانی سیاسی و پسپۆڕانی یاسای ده‌ستوری كه‌ له‌و باره‌یه‌وه‌ قسه‌ی پێویستیان كردوه‌. ‌    به‌پێی ئه‌و بڕیاره‌ی ئێستای دادگا‌كه‌ پێدانی پێشینه‌ له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ به‌هه‌رێم چوه‌ته‌ خانه‌ی كاری نادروست و نایاساییه‌وه‌. ئه‌مه‌یش‌ هه‌نگاوێكی تره‌ بۆ كڵۆمدانی ده‌رگای ڕێككه‌وتن له‌ نێوان هه‌رێم و به‌غدا، نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ڕێككه‌وتن مه‌رجداره‌ به‌وه‌رگرتنی پاره‌وه‌ له‌به‌غدا، به‌ڵكو هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ به‌بێ پێدانی پێشینه‌‌ به‌هیچ جۆرێك یاسای بودجه‌ جێبه‌جێ ناكرێت و هیچ ڕێككه‌وتنێكی نێوان هه‌رێم و به‌غدا ناچێته‌ بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌، هه‌میش به‌پێی یاسا و رێساكانی بواری دارایی گشتی له‌ عێراق و له‌ ته‌واوی دنیا پێدانی پێشینه‌ به‌كارێكی دروست و  ته‌نانه‌ت به‌ مه‌رج و پێویستیه‌كی سه‌ره‌كی داده‌نرێت بۆ جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه.  له‌م باره‌یه‌وه‌ هه‌مو یاسا كارپێكراوه‌ بنه‌ڕه‌تیه‌كانی بواری دارایی گشتی له‌عێراق له‌ماوه‌ی 100 ساڵی ڕابوردو تاكو ئێستا به‌ڕونی جه‌ختیان له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردوه‌‌و له‌بواری كرده‌ییشدا به‌به‌رده‌وامی په‌یڕه‌وكراوه‌‌‌، به‌ڵام دادگای فیدراڵی له‌م بڕیاره‌یدا ئه‌وه‌ی بۆ هه‌رێم به‌ نادروست و نایاسایی داناوه‌.  دادگای فیدراڵی له‌ دادبینی و بڕیاردانه‌كه‌یدا سه‌باره‌ت به‌ نایاسایی بونی ناردنی ئه‌و پێشینه‌یه‌ پشتی به‌ ماده‌ی (11)ی یاسای بودجه‌ی ساڵی 2021 به‌ستوه‌، له‌كاتێكدا به‌پێی سیسته‌می ژمێریاری هه‌ریه‌ك له‌ پێشینه ‌و بارمته‌كان‌ به‌ هه‌ژماری نێوه‌ندگر(حسابات الوسیگە) داده‌نرێن و له‌یاسای بودجه‌دا ئاماژه‌یان بۆ ناكرێت، وه‌ به‌هه‌ژماری ده‌ره‌وه‌ی بودجه‌(حسابات خارج الموازنە) ناوزه‌د ده‌كرێن و تا ڕاده‌یه‌كی زۆر جیاوازن له‌ خه‌سڵه‌ت و بڕی هه‌ژماره‌كانی ناو یاسای بودجه‌، به‌ڵام دادگای فیدراڵی هاتوه‌ وه‌ك شایسته‌(مستحقات) مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ پێشینه‌ (سلفە) كردوه و ڕاسته‌وخۆ تێكستی یاسای بودجه‌ی به‌موجه‌ڕه‌دی به‌سه‌ردا چه‌سپاندوه،‌‌ بۆیه‌ كه‌وتوه‌ته‌ هه‌ڵه‌یه‌كی گه‌و‌ره‌وه‌.  نه‌ك هه‌ر ئه‌وه‌ به‌ڵكو یه‌كێك له‌وخاڵانه‌ی دادگاكه‌ پشتی پێبه‌ستوه‌ بۆ بڕیاردانه‌كه‌ی، بریتیه‌ له‌ خاڵی یه‌كه‌می ماده‌ی (11)ی یاسای بودجه‌ی 2021، له‌كاتێكدا ئه‌وخاڵه‌ له‌ناو مه‌رجه‌كانی پێدانی شایسته‌ی هه‌رێم نیه‌ و دادگا هه‌ڵه‌یه‌كی زه‌قی كردوه‌ كه‌ ئه‌و خاڵه‌یشی به‌ مه‌رجی ناردنی شایسته‌ی هه‌رێم داناوه‌‌.   بڕی شایسته‌ یان ته‌رخانكراو ئه‌و بڕه‌یه‌ كه‌ له‌یاسای بودجه‌دا به‌پێی بواره‌ تایبه‌ته‌كانی خه‌رجیه‌كان ته‌رخانده‌ركرێت بۆ لایه‌ن و فه‌رمانگه‌كان، مه‌رجی خه‌رجكردنی شایسته‌كان به‌ته‌واوی ده‌به‌سترێته‌وه‌ به‌و رێوشوێنانه‌وه‌ كه‌ له‌یاسای بودجه‌دا ئاماژه‌یان بۆ ده‌كرێت، به‌ڵام پێشینه‌ جیاوازه‌، به‌پێی یاسای كارگێڕی دارایی ژماره‌ 6ی ساڵی 2019 كه‌ ئێستا به‌ركاره‌ و به‌پێی هه‌مو یاساكانی تریش ته‌نها هه‌بونی ته‌رخانكراو له‌یاسای بودجه‌دا به‌سه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ لایه‌نێك یان فه‌رمانگه‌یه‌ك یان یه‌كه‌یه‌كی خه‌رجكردن مافی وه‌رگرتنی پێشینه‌ی هه‌بێت بۆ ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ دۆكیۆمێنتی خه‌رجكردنی كۆتاییان ئاماده‌ نیه‌، جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه‌ به‌پێدانی پێشینه‌ ده‌ستپێده‌كات بۆ یه‌كه‌كانی خه‌رج كردن، وه‌ پێویسته‌ له‌ماوه‌ی ساڵی داراییدا پێشینه‌كان پاكتاو بكرێن ئه‌گه‌رنا پاكتاوكردنه‌كه‌ پێویستیی به‌ ته‌رخانكردن هه‌یه‌ له‌ بودجه‌ی ساڵی داهاتو. بۆچی پێشینه‌؟ هه‌رێمی كوردستا به‌پێی یاسای بودجه‌ی عێراق بۆ ساڵی 2021  شایسته‌ و ته‌رخانكراوی هه‌یه‌، به‌ڵام بڕگه‌كانی ماده‌ی 11ی یاساكه‌ به‌جۆرێك داڕێژراون كه‌ پێویسته‌ هه‌رێم هه‌مو ئه‌وه‌ی له‌سه‌ریه‌تی له‌ داهاته‌ نه‌وتی و نانه‌وتیه‌كان ڕاده‌ستی به‌غدای بكات، بۆ داهاته‌ نه‌وتیه‌كان ده‌بێ هه‌مئاهه‌نگی له‌ نێوان وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق و وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتیه‌كانی هه‌رێم بكرێت و، داهاته‌ نانه‌وتیه‌كانیش له‌لایه‌ن دیوانی چاودێری دارایی عێراق و هه‌رێمه‌وه‌ ووردبینی بكرێن و..هتد، له‌پاش ئه‌وه‌ ئینجا به‌غدا پابه‌ند ده‌بێت به‌ پێدانی شایسته‌كانی (مستحقات)ی هه‌رێم. لێره‌دا پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا‌ ئه‌و ماده‌ یاسایه‌ چۆن جێبه‌جێ ده‌كرێت؟ ئه‌ی بۆچی هه‌رێم پێویستیی به‌ پێشینه‌ هه‌یه‌؟ یان بۆچی به‌بێ پێدانی پێشینه‌ یاسای بودجه‌ جێبه‌جێ ناكرێت؟ له‌خواره‌وه‌ وه‌ڵامی ئه‌و پرسیارانه‌‌ ده‌ده‌ینه‌وه‌: سروشتی كاری حكومه‌ت به‌جۆرێكه‌ كه‌ له‌ هه‌رساتێكی كاركردنیدا خه‌رجی و داهاتی هه‌یه‌، به‌جۆرێكیش كه‌ ‌بڕو قه‌باره‌ی گه‌وره‌ی خه‌رجیه‌كان زۆرترین جار پێش داهاته‌كان ده‌كه‌ون. داهاته‌ نه‌وتیه‌كانی هه‌رێم نزیكه‌ی دوومانگیان پێویسته‌ تاكو ده‌گه‌نه‌ ده‌ستی حكومه‌ت و ده‌گۆڕدرێنه‌وه‌و ڕاده‌ستی وه‌زاره‌تی دارایی ده‌كرێن بۆ خه‌رج كردن، داهاته‌كانی تریش مه‌رج نیه‌ به‌رده‌وام به‌شێوه‌ی ده‌وری و مونته‌زه‌م  له‌كاتی پێویست بگه‌نه‌ گه‌نجینه‌ی حكومه‌ت و ئاماده‌بن بۆ خه‌رجكردن. ئه‌گه‌ر به‌ ڕوكه‌ش و موجه‌ڕه‌دانه‌یه‌ سه‌یری خاڵی دوه‌می ماده‌ی 11ی یاسای بودجه‌ی 2021 بكه‌ین ئه‌وه‌ پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێم چه‌ند مانگیك یه‌ك دینار خه‌رج نه‌كات و ڕاوه‌ستێت تاكو داهاته‌ نه‌وتیه‌كان و داهاته‌كانی تری ده‌گه‌رێنه‌وه‌ و به‌هه‌مئاهه‌نگی له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی نه‌وتی به‌غدا راده‌ستیی به‌غدایان بكات و پاشتر هه‌ردوو دیوانی چاودێی ووردبینیان بكه‌ن و ڕاپۆرت به‌رز به‌كه‌نه‌وه‌ ئینجا له‌ به‌غداوه‌ ئه‌گه‌ر كاره‌كه‌ په‌سه‌ندكرا بڕیار بدرێت له‌سه‌ر ناردنی شایسته‌ی بودجه‌ی مانگیكی هه‌رێم!!! پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا هه‌رێم یان هه‌رحكومه‌ت و فه‌رمانگه‌یه‌كی تر ده‌توانێت چه‌ند مانگێك به‌بێ ئه‌نجامدانی خه‌رجی و پێدانی موچه‌ كاربكات و ته‌نها خه‌ریكی كۆكردنه‌وه‌ی داهات و ڕاده‌ستكردنی به‌ پایته‌خت بێت، تاكو پاشتر له‌لایه‌ن پایته‌خته‌وه‌‌ بڕێك له‌ شایسته‌كانی بۆ بنێردرێت؟ بێگومان نه‌خێر. ئه‌ی چاره‌سه‌ر چیه‌؟ به‌پێی یاسا به‌غدا به‌رپرسی یه‌كه‌مه‌ له‌ جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه‌، وه‌ به‌غدا وه‌ك هه‌ر ده‌وڵه‌تێك خاوه‌نی سه‌رچاوه‌ی جۆراو جۆری داهات و باڵانسی سوڕاو‌(رصید مدور) و قه‌رز و بژارده‌ی (سحب علی المكشوف ) و..هتده‌، سود له‌وانه‌ وه‌رده‌گرێت بۆ خه‌رج كردن و پاره‌داركردنی فه‌رمانگه‌كان و پێدانی پێشینه‌ بۆ ئه‌وه‌ی خه‌رجیه‌كان ڕانه‌وه‌ستن،‌ ئه‌مه‌ له‌هه‌مو وڵاتێك هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌یه‌، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم ده‌وڵه‌ت نیه‌و ئه‌و بژاردانه‌ی له‌به‌رده‌ست نیه‌، بۆیه‌ یان ده‌بێت وه‌ك فه‌رمانگه‌و به‌شه‌كانی تری عێراق پێشینه‌ له‌ به‌غدا وه‌ربگرێت بۆ جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه‌، تاكو پاشتر كاری پاكتاوكردن و یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی شایسته‌كانی و پشكی بودجه‌كه‌ی ئه‌نجام بدرێت، یانیش ده‌بێت یاسای بودجه‌ جێبه‌جێ نه‌كرێت و كار به‌هیچ ڕێككه‌وتنێك نه‌كرێت. كێشه‌ی دادگای فیدراڵی لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جیاوازیی نه‌كردوه‌ له‌ نێوان شایسته‌كان(مستحاقات) كه‌ له‌یاسای بودجه‌دا هاتوه‌ له‌گه‌ڵ پێشینه‌(سلفە‌) كه‌ له‌یاسای بودجه‌دا نایه‌ت و به‌پێی یاسای كارگێڕی دارایی ده‌درێت به‌مه‌به‌ستی جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه‌، هه‌ر بۆیه‌ دادگاكه به‌پشت به‌ستن به‌یاساكه‌ی بودجه‌‌ ئه‌و بڕیاره‌ی داوه‌  كه‌ ناردنی پێشینه‌ بۆ هه‌رێم پێچه‌وانه‌ی یاسایه‌ و قورسكردنی باری گه‌نجیه‌نه‌ی ده‌وڵه‌ته‌.  له‌ڕاستیدا ناردنی پێشینه‌ نه‌ك نادروست نیه‌ به‌ڵكو ئه‌ر‌كه‌ له‌سه‌ر به‌غدا وه‌ك به‌شێك له‌ئه‌ركی جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه‌. له‌ ناوه‌ڕاست و خواروی عێراق زیاتر له‌ ده ‌ساڵه‌ ده‌یان وه‌زاره‌‌ت و فه‌رمانگه‌ به‌بڕی گه‌وره و به‌قه‌باره‌ی ده‌ هێنده‌ی پێشینه‌كه‌ی هه‌رێم ‌ پێشینه‌یان وه‌رگرتوه‌ و تاكو ئێستا پاكتاویان نه‌كردوه‌ كه‌چی نه‌ ته‌مویل كردنیان ڕاده‌گیرێت و نه‌ پێدانی پێشینه‌ پێیان به‌نادروست ده‌زانرێت و نه‌ رێكاری پێویستیان به‌رامبه‌ر ده‌گیرێته‌به‌ر، له‌كاتێكدا ئه‌وه‌ نادروسته‌ و سه‌رپێچی یاساییه‌. كاری دروست ئه‌وه‌یه‌ به‌یه‌ك جۆر مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ هه‌رێم و به‌شه‌كانی تریش بكرێت، به‌پێی یاسا به‌ركاره‌كان پیشینه‌ بدرێت وردبینی و پاكتاوی بۆ بكرێت، كه‌ ئه‌وه‌ به‌شێكی گرنگ و سه‌ره‌كیه‌ له‌ ڕێكاره‌كانی جێبه‌جێكردنی یاسای بودجه‌، به‌بێ ئه‌وه‌ نه‌یاسای بودجه‌ جێبه‌جێ ده‌كرێت نه‌ كار به‌ ڕێككه‌وتنه‌كان ده‌كرێت.  

رێبوار سیوەیلی  1. گفتوگۆ هونەرێكی ئاسمانییە. سەرەتا خودا و فریشتەكان، بەتایبەتیش خودا و ئیبلیس گفتگۆ دەكەن. پاشان ئادەم و خودا. بەمجۆرەش پێشنموونەی گفتوگۆ كردەیەكی ئاسمانییە و بنەمایەكی پیرۆزی هەیە.  2. مرۆڤ فێری گفتوگۆ بووە نەك گفتوگۆ شتێك بێت لە جەوهەری مرۆڤبووندا. گفتوگۆ ڕۆشنبیریی و داناییە، نەك بۆماوەیی و غەریزەیی. مرۆڤ بۆ ئەوەی فێری گفتوگۆ ببێت، سەرەتا پێویستی بەوەیە فێری گوێگرتن ببێت. مرۆڤی سەرەتایی ئەم هونەرە بەرزە لە سرووشتەوە فێر بوو: سرووشت بەبەرچاوییەوە خۆی دەنواند، دەپەیڤی و خۆی نوێ دەكردەوە. مرۆڤیش لەمەوە فێری سەما، مۆزیك و زمان و ڕەنگ بوو.. 3. بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت گفتوگۆ بكات، پێویستە بتوانێت گفت لە گۆ جوێ بكاتەوە و بیانكاتە یەك: گفتوگۆ! گفت پێویستە گۆ بكرێت، بگوترێت، دەرببڕدرێت و ببێتە دەنگ و سەدا. گفتوگۆ، خۆدواندن نییە، داڵغەلێدان نییە. خۆخواردنەوە نییە، زمانی بێدەنگیی نییە، بەڵكو زمانی دەنگ و گوتن و خۆدەربڕینە. مرۆڤ گەرەكە خۆی دەرببڕێت و بەدەنگی بەرز خۆی بخاتە ڕوو و خۆی بەرجەستە بكات.. لە بێدەنگییدا مانا شیاوی ڕاڤەی جیاوازە، مانا جێگیر نییە، ڕەوانە هێندەی ژمارەی ئەوانەی لە بێدەنگی ڕادەمێنن چونكە هەر كەس لە تێگەیشتنی خۆیەوە لە بێدەنگی تێدەگات. بێدەنگییش زمانێكی تایبەتە، وەلێ بێدەنگانە.  4. بۆ ئەوەی بتوانین گفتوگۆ بكەین، نابێت لە قسەكردنەوە دەستپێبكەین. قسەكردن توێكڵی گفتوگۆیە و ئاستی دەربڕینی فیسیۆلۆژیانە و جەستەیی گفتەكانە. لە قسەكردندا، هەناسە، ژێیەكانی گەروو، زمان و لێوەكان دەكەونە گەڕ بۆ دەربڕین، بەڵام لە گفتوگۆدا، لە (گوێگرتن لەئەویترەوە) دەستپێدەكەین. گفتوگۆ هەمیشە لە دەرەوەی قسەوە و لەناو گوێگرتنەوە دەستپێدەكات. گوێگرتن لە دژی ڕەهایگەریی و موتڵەقخوازیی و ئەوەی ڕاستیی بەتەنیا لای منە، ڕاماندەهێنێت. لە فاشیزم و ئوسوڵگەرایی ڕەهاخوازەوە بەرەو دیموكراسییەت و ویژدان و هەڵكردن لەگەڵ جیاوازیی دەمانبات و لەویشدا پێدەگەین و پەروەردە دەبین، نەك چەقبەستوو و بۆگەن بكەین.. 5. گفتوگۆ پێش هەمووشتێك هونەرە: هونەری بوونەخود لە بەرامبەر قەبووڵكردنی ئەوی دی وەك خۆی! ئەگەر مرۆڤ خۆی نەبێت، ناتوانێت ئەویتریش وەكخۆی قەبووڵ بكات و جیاوازیی دەمرێت. ڕەگوڕیشەی هەموو فاشیزم، ڕەگەزپەرستی و فەندەمانتالێزمێك لەو نەزانییەوە سەرچاوە دەگرێت، كە مرۆڤ وا بزانێت بۆ ئەوەی خۆی هەبێت، پێوستە ئەویتر بسڕێتەوە و نەمێنێت. گفتۆگۆ وەك هونەر، دێت بۆ ئەوەی تابلۆی پێكەوەبوون تەواو بكات، نەك بەشەكان لەیەكتر جیا بكاتەوە. ئەو دێت بۆ بەرینكردنی مەودای جیاوازی نەك سەلماندنی ڕاست و هەڵەی نێوان جیاوازەكان. گفتوگۆ وەك هونەر، جوانیی بە جیاوازیی دەبەخشێت نەك ڕاستەقینە بۆ لایەنێك بەرێتەوە و لایەنێكی دیكە بەدۆڕاندن بدات.  6. گفتگۆكردن ئاسان نییە، زەحمەتی دەوێت. یەكەم زەحمەت ئەوەیە مرۆڤ خۆی ڕابهێنێت لەسەر گوێگرتن ئەمجا قسەكردن. دووەمین زەحمەت ئەوەیە، مرۆڤ خۆی ڕابهێنێت لەسەر ئەوەی كاتێك قسە دەكات خۆی بخاتە شوێنی ئەویتر و زەحمەتی سێیەمیش ئەوەیە: مرۆڤ خۆی ڕابهێنێت لەسەر ئەوەی كە قسەكانی خۆی لە ئاوێنەی قسەكان و وەڵامەكانی ئەویتردا ڕەنگدانەوەیان دەبێت. ئاوێنەكە دەنگی مرۆڤ خۆیەتی، ئەویتر ڕەنگدانەوەكەیە.  7. بۆ ئەوەی گفتوگۆ ئامانجی خۆی بپێكێت، چونكە هیچ گفتوگۆیەك بێ ئامانج نییە، پێوستە مرۆڤ خۆی لە هەموو بڕیارێكی پێشینە لەبارەی هەر شتێكەوە، كە باری نێگەتیڤ و دزێوی بەسەر ئەویتردا دەسەپێنێت، یان پێیدەبەخشێت، خۆی ڕزگار بكات. حوكمە پێشینەكان لەسەر هەر نیمچەڕاستییەك، یان وەهم و ئایدیۆلۆژیایەكەوە لەسەر ئەویتر دروستبووبن، شێوێنەری گفتوگۆن. گفتوگۆ تەنیا لە نێوان مرۆڤە خاوەن هەقە چونیەكەكاندا ناكرێت، بەڵكو لەنێوان ئەو مرۆڤانەشدا كە مافی چوونیەك بەیەكتر دەبەخشن و ڕوانگەیان بۆ یەكتر چونیەكە. هەركات لەناخی خۆماندا بە نزمی، یان هەژاری، یاخود بە هەر جۆرێكی دیكە ڕوانیمانە ئەویتر، خودی ئەم ڕوانینە ناهەقیییەكە. گفتوگۆ بەم ڕوانگانەوە ناكرێت و ناشگاتە ئەنجام. 8.من ناڵێم گفتوگۆكردن ئاسانە، شیاوە، یاخود بەدەستەوە دێت! بەڵكو دەڵێم: قوورسترین و بەرزترین ئاستی ڕۆشنبیرییە، كە مرۆڤێك یان نەتەوەیەك پێیدەگات. ئاسان نییە و حازریش نییە. دەبێت خۆمانی لەسەر پەروەردە بكەین، بەدەستی بهێنین، خۆمان بەرزكەینەوە بۆ ئەوەی بتوانین ئەنجامی بدەین. لەبەر ئەم هۆكارانەیە، كە ئێمەی كورد هێشتا نازانین دەست بۆ ئەو هونەرە ببەین. ئەمەش نەك هەر لە ئاستی تاكەكەسی و جڤاكیدا، بەڵكو لەئاستی پەروەردەیی و سیاسییشدا. سیاسییەكانی ئێمە لە هەموو شتێكدا شارەزابن و بەدەستیان هێنابێت، لە هونەری گفتوگۆدا كۆڵ و كۆڵەوارن: لەو شوێنەی پێویستە عەقڵ كار بكات، ئەوان پەنا بۆ پەرچەكردار دەبەن، لەو شوێنەی پێوستە تەگبیر بێتە ئاراوە، ئەمان كەوگیر لە كێشەكان وەردەدەن و بە حوكمی پێشینەوە دەچنە بەرامبەر ئەویتر كە بەشێكە لە خۆی. ڕۆشنبیرەكانیشمان هەر وان: كەمترین گفتوگۆی ڕۆشنبیریمان لە هەرێم هەیە. ئەوەی كە هەیە گفتوگۆ نییە. یان تەنیا گوتنە، یان دەرپەڕاندن و شكاندنەوە، یاخود یەكتری سڕینەوە و یەكتری نەبینین. ئەگەر جاروبار سیاسییەكان پێكەوە دانیشتنی هەڵخەڵەتێنەری بێ گفتوگۆی نومایشكارانە لەمیدیاكانەوە پەخش دەكەنەوە، ئەوە دەستەبژێر لە حەسوودی و ئیرەییان بەیەكتر، ناتوانن ئەو نومایشەش ساز بكەن.  9. بە بۆچوونی من لە ئێستادا ئەوەی لە ئابووری زیاتر قەیرانی بۆ كۆمەڵگەی ئێمە دروستكردووە، نەبوونی كولتووری گفتوگۆیە. نەبوونی ئەو هونەرە بەرزەیە كە پێشنووسە بۆ چارەسەركردنی زۆربەی كێشەكان. پێویستە ڕەهەندی گفتوگۆ بێتە نێو سیاسیەتی ئێمەوە، نەك دانوستان و دانیشتن. یان تەسریحات و لەوچەلەوچ و تەنانەت چەقەچەقیش.. پێوستیشە سیاسییەكانی ئێمە لەنێوخۆیانەوە دەست بەگفتوگۆ بكەن، نەك ببنە گوێگر و گوێڕایەڵی بێگانە. سیاسەت پێش هەموو شتێك كاركردنە بە بنەماكانی گفتوگۆ. بە قەبووڵكردنی جیاوازی. ئەوە ئەركی نووخبە و دەستەبژێرە كولتووری گفتوگۆ بهێنێتە ئاراوە، پەرەی پێدات و بیناسێنێت و بیكاتە باو.. 10. گفتوگۆ فێر نەبیت، ئازاد نابیت. ئەگەر گفتوگۆ پێشزەمینەیەكی ئاسمانی هەیە، نەك لەبەرئەوەی ئاسمان پیرۆزیی پێ بەخشیوە. بەڵكو لەبەر ئەوەی گفتوگۆ بوونەوەر ئازاد دەكات و ئازادی ئامانجی گفتوگۆیە. ئیبلیس بەوەی گفتوگۆی كرد بوو بەشەیتان، بەڵام خۆیشی ئازاد كرد. ئادەم بەوەی ملكەچیی هەڵنەبژارد، گوناهی كرد و فڕێدرایە سەر زەوی، بەمانایەكی دی ئازاد بوو. بۆیە جەوهەری گفتوگۆ پێش هەموو شتێك تیلەی چاوی لە ئازادییە. گفتوگۆ هەر بەتەنیا تەكنیكێك بۆ فێربوونی بیروڕاگۆڕینەوە نییە، بەڵكو ڕێگایەكە بۆ گەیشتن بە ئازادی.    *لە ئاكاونتی (رێبوار سیوەیلی) وەرگیراوە 

عوسمان حاجی مارف دەسەڵاتی زۆنی سەوز ناچارکرا وەڵام بە خواستەکانی ناڕەزایەتیە جەماوەریەکەی شاری پێنجوین بداتەوەو بەزوویی داواکانیان جیبەجێ بکات. ئەمەش دەستکەوت و سەرکەوتنی ئەو ناڕەزایەتیە جەماوەریەی خەڵکی پێنجوینە کە توانیان بە یەکڕیزی و یەکگرتوییان وتواناو پێداگری و پێگەی چەند ڕۆژەی خۆپیشاندانەکانیان، ئەم سەرکەوتنە تۆمار بکەن. چەندین ساڵە دەسەڵاتی کوردایەتی وەها ناسراوە کە لە نمونەی ئەو جۆرە دەسەڵاتانەیە بەهیچ جۆرێک ئاوڕی لە پێداویستی و خواستەکانی خەڵکی نەداوەتەوەو ناداتەوە. ژیان و گوزەرانی دانیشتوانی کوردستانی بە فەرامۆشکردن و بە قەدەر سپاردووە. لەلایەک جەردەیی و گەندڵی و کەڵەکەی بێشوماری سەرمایە، خەسڵەتی بێپەردەی تایبەتی سەران و لێپرسراوانی هەردوو حزبی پارتی و یەکێتیە.  لەلایەکی تریشەوە داسەپاندنی نەبونی خزمەتگوزاری و وێرانکاری و نائاسودەیی و هەژارکردنی زیاتری کرێکاران و زەحمەتکێشان شێوازی بەرێوەبردنی کۆمەڵگەیانە. ئەوەی جێگای سەرنجە بەدوای هێنانوبردنێکی کورتماوە، پەیمانیاندا وەڵام بە خواستەکانی خەڵکی پێنجوین بدەنەوە. لە ئاکامادا بێ گێرمەوکێشە خواستەکانیان جێبەجێکردن. ئاخۆ نهێنی جیاوازی لە نێوان وەڵامدانەوە بە خواستەکانی خەڵکی ناڕازی پێنجوین و وەڵام نەدانەوەو فەرامۆشکردنی تەواوی خواستەکانی چەند ساڵەی ناڕەزایەتیەکانی فەرمانبەران و مامۆستایان و کرێکارانی ژینەگەپارێزو خاوەن پێداویستی تایبەت..هتد دەبێت چی بێت؟ ئایا ئەم هەنگاوە پەشیمانی و ئامادەیی و دڵ نەرم بونە لەبەرامبەر گوزەرانی خەڵک، یا بەرژەوەندیەکی ترو ناچاریەکی تر لە پشتی ئەم کردارەوەیە؟ گەر دڵ نەرم بون بێت، دەکرێ پێشبینی ئەوە بکەین چاوەڕوانی ئاڵوگۆڕ لە مانای بەرنامەی چاکسازیدا وەها ببینین کە بیردەکەنەوەو خەریکن هەوڵ ئەدەن ژیانی ئەو خەڵکە بەرەو باشی و ئاسودەیی و دابینکردنی خزمەتگوزاریەکان دەبەن؟ بەلام نیشانەکانی مامەڵەی پارتی و یەکێتی لە کێشمەکێشە سیاسیەکانی نێوان خۆیانداو بەرنامەڕیزی بۆ ئایندەیەک لە کوردستاندا و لە بەرامبەر پێداویستیە سەرەتایی و گرنگەکانی خەڵکی کوردستاندا، لەسەر هەمان ڕێچکەی پێشویان و بە چڕتر خەریکی زیاتر لەجەردەیی و گەندەڵی و کەڵەکەی زیاتری سەرمایەن و ئایندەی کوردستانیشیان سپاردووە بەقەدەری هەلومەرجێکی نادیارو جەنجاڵ لە بونی دەخالەت و کێشمەکێشی نێوان ووڵاتانی زلهێزی دنیاو ناوچەکەو ناکۆکی خۆیان لەگەڵ حکومەتی ناوەندیدا. واتە ناسینەوەی ئەو نهێنیەی کە زۆنی سەوز بەدەنگ خواستەکانی خەڵکی پێنجوینەوە هات و داواکانی بۆ جێبەجێ کردن، دەتوانین بڵێین ئاکامی چۆنیەتی پێگەی ئەو ناڕەزایەتیە جەماوەریە بوو کە توانی سەرانی یەکێتی ملکەچ بە خواستەکانیان بکات. شێوازو چونیەتی ئەم ناڕەزایەتیە لەوەدایە هێزو توانای خۆی نیشانداین کە توانیان قۆرتمی بەرژەوەندی ئابوری سەرانی یەکیتی بگرن. گرتن و داخستنی خاڵی سنوری گومرگی باشماخ و سەیرانبەن مانای ڕاگرتن و زیان گەیاندن بەسەرچاوەیەکی دارایی گەورەی یەکێتی. بۆ ئەمەش ڕیزێکی بەرین و بەرچاوی جەماوەری ناڕازی پێنجوین هاتنە مەیدان و بەو کارە هەستان، هەر بۆیە لە وەڵامدانەوە بە خواستەکانیان سەرکەوتنیان بەدەست هێنا. واتە دەسەڵاتی زۆنی سەوز لە ناچاری بۆ پاراستنی سەرچاوەیەکی دارایی کە پڕاوپڕە لە مامەڵەی دزی و گەندەڵی، سەرشۆڕی و ملکەچی نواندوە، نەک لە بە تەنگ هاتنیەوەیە بۆ پێداویستی و خواستەکانی خەڵکی پێنجوین. ئەم جۆرە لە ناڕەزایەتی پێویستە ببێتە تاقیکردنەوە و ئەزمونی تەواوی ناڕەزایەتیەکان و خەڵکی بزانن چۆن شادەماری سەرچاوە داراییەکانی دەسەڵات دەگرن و ئاستی پێگەی ناڕەزایەتیەکانیان بەرز ڕادەگرن. چۆن ئەتوانن دەسەڵاتداران ناچار بە خۆبەدەستەوەدان بۆ داواکاریەکانیان بکەن. لە مەش گرنگتر پێویستە لە هەنگاوەکانی دواترو داهاتودا  خەڵکی ناڕازی ئامادەیی و خۆڕێکخستنی بگەیەنێتە ئەو ئاستەی کە جگە لە کۆنترۆڵکردنی سەرچاوە داراییەکان، بەڕێوەبردنی بودجە بەندیەکان لە داهات و خەرجی بخەنە ژێردەستی ڕێكخراوە جەماوەریەکانی خۆیانەوە.  

  هاوڕێ تۆفیق دادگای فیدراڵی سەرجەم بریارەکانی پێشوی ئەنجومەنی وەزیرانی حکومەتی فیدراڵی هەڵوەشاندەوە، ئەو بریارانەی کە تایبەت بوون بە ناردنی پشکی بودجەی هەرێم ، ئەمەش بەو پاساوەی کە ئەو بریارانە پێچەوانەی دەستورن. دادگای فیدراڵی پشتی بە باوەرێکی قانونی و دەستوری بەستوە کە بە گوێرەی دەستوری کۆماری عێراقی فیدراڵ دەسەڵاتەکان لە دەستوردا لە یەکتری جیاکراونەتەوە، پەرلەمان قانون دەردەکات، ئەنجومەنی وەزیران بریارو رێنمایی بۆ ئاسانکاری جێبەجێکردنی قانونەکان دەردەکات و ئەمەش نابێت دژ بە قانون بێت ،  دادگا دەڵێت پشکی هەرێم لە قانونی بودجەی فیدراڵ باسکراوەو و چونێتی پێدانی دیاریکراوە. ئیتر ئەنجومەنی وەزیران ناتوانێ جگە لەو چوارچێوە قانونیەی کە هەیە رێگای تر دیاری بکات و لەلای خۆیەوە بریار دەربکات. ئەم بریارەی دادگای فیدراڵی ئیتر بە تەواوی دەستی ئەنجومەنی وەزیرانی گرت کە نابێ هیچ بریارێک دەربکات بۆ ناردنی بودجە بۆ هەرێم و دەرگای گفتوگۆی هەرێمی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ داخست .چونکە دادگا دەڵێ؛ ناردنی بودجە بۆ هەرێم دەسەڵاتی ئەنجومەنی وەزیران نیە و لە پسپۆری قانونی بودجەدایە. تاکە دەرگای کراوەی هەرێم پەرلەمانە کە بتوانێ رێککەوتن بکات و مافەکانی لە قانونی بودجە بچەسپێنێت.  شەقامی عێراقی دڵخۆشن بەم بریارانەو ئێستا ئەو پەرلەمانتارانەی کە سکاڵا لە دادگای فیدراڵی لە دژی هەرێم دەکەن  ،دەبن بە پاڵەوان و لە هەمان کاتدا رای گشتی لە شەقامی عێراقیدا دەڵێن، بۆچی هەرێم نەوتی خۆی بۆ خۆی دەبات و لەهەمان کات داوای پشکی نەوتی بەسرەش دەکات!  ئاشکرایە کە مەسەلەکان ئاڵۆزبوون، داگای فیدراڵی لە بریاری پێشوتریدا مافی هەرێمەکانی لە دەرهێنانی سامانی سروشتی بە تەواوی زەوتکردو مەرکەزیەتی سامانی سروشتی چەسپاند کە ئەوەش ناکۆکە لەگەڵ سیستەمی فیدراڵی وەکو رژێمی دەستوری دەوڵەت.