پەیكار عوسمان  سیاسەتی ئێمە، بەقەت تێگەیشتنی ئێمەیە بۆ سیاسەت. کاتێ ئێمە پێمانوایە سیاسەت یەعنی فڕوفێڵ و درۆ، ئیتر فیعلەن سیاسەت ئەبێتە فڕوفێڵ و درۆ. کاتێکیش کەوای لێدێ، لەڕاستیدا شتێکی غەریب ڕووینەداوە، هەر تێگەیشتنەکەی خۆمانە ڕوویداوە! ئەشێ ئەو تێگەیشتنە، کاردانەوەبێ بەرامبەر بە خراپەکاریی سیاسییەکان.. بەجۆرێك کە ئیتر لە زیهنی ئێمەدا، سیاسەت یەکسانبووبێ بە شتێکی خراپ. یان ئەشێ ئەو تێگەیشتنە، سیاسییە فێڵبازەکان، خۆیان دروستیان کردبێ و لەناو ئێمەدا چاندبێتیان، بۆئەوەی سیاسەت هەر شوێنی خۆیانبێ و کەسی چاك توخنی نەکەوێ.. شتەکە هەرچۆنێكبێ، تازە ئەو تێگەیشتنەمان هەیە لەگەڵ واقعێکی خراپ. ئەگەر واقعە خراپەکەش بەرهەمی ئەو تێگەیشتنە نەبێت، لانیکەم ئەو تێگەیشتنە، هۆکارێکە بۆ مانەوەو بەردەوامیی واقعەکەو دەرنەچوون لێ ی. چارەسەریش هەر ئەوەیە کە تێگەیشتنێکی تر بۆ سیاسەت دروستبکەین، بۆئەوەی بتوانین سیاسەتێکی ترو لەوێشەوە واقعێکی تر بخولقێنین.  ئاخر کاتێ کە تۆ پێتوایە سیاسەت شتێکی خراپ و گڵاوە، ئیتر ئەوەی کە ئەیکەیت تەنیا جنێودانێکە بە شتە خراپەکە، یان ئەوپەڕی هەڵچوونێکی کاتییەو زوو دائەمرکێتەوە.. بەڵام کاتێ پێتوایە سیاسەت ئەرکی تۆیە، ئیتر ئاسایی، ئەوەش ئەزانیت کە ئەرکەکە، لەوە گەورەترە کە بە جنێوێك ئەدابکرێ و شتەکەش لەوە زیاترە کە هەڵچونێکی کاتیی جاروباربێت. بەڵکو بەرپرسیارێتیی ئەخلاقیی تۆیەو بەرپرسیارێتییش ئەوەیە کە هەمیشەییەو مرۆڤ نابێ لێ ی بپچڕێ، پێچەوانەی هەڵچوون و حاڵەتە سایکۆلۆجییەکان کە شتێکی کاتی و پچڕپچڕە. یەعنی سیاسەت ئەرکەکەی تۆیە، نەك خراپییەکەی ئەو. کاتێ سیاسەت لە خراپیی ئەودا کورتکەینەوە، ئیتر خۆمان هیچ ناکەین و دنیاکەش هەر وەکو خۆی ئەمێنێتەوە. چونکە گۆڕانکاریی لە ئەرکەکەی ئێمەوە دروستئەبێ، نەك لەوەدا کە هەر بڵیین ئەو خراپەو بەوە ئیکتفابکەین و تەکلیفی ئەرکەکە لەسەر خۆمان لابەین. سیاسەت پرۆسەیەکی هۆشیارانەیە، نەك پرۆسەیەکی سایکۆلۆژیی و عاتفییانە. ئارامانەش ئەکرێ نەك تووڕەیانەو ئینفیعالاتییانە. ئاخر لە هۆشیاریدایە کە ئێمە لەوە تێئەگەین (سیاسەت ئەرکەکەی منە، نەك شەیتاندنەکەی ئەو) وەلێ کۆی سیاسەتی ئێمە، کەشێکی سایکۆلۆجییەو لەسەر هەڵچوون و عاتیفەو سڕینی دەسەکە بەودا دامەزراوە..  ئیتر دەسەڵات دەسە چەورەکەی خۆی بە بەغداو دەسی دەرەکییا ئەسڕێ و موعارەزە بە پارتی و یەکێتیدا ئەیسڕێ و ئیسلامی بە علمانیداو علمانی بە ئیسامیداو.. بە نەتیجەش کەس لەناو پاککردنەوەی دەسی خۆیدا نیە، هەمووی لەناو پیسکردنی کراسەکەی ئەودایە. لێرەشەوە ئیتر کراسی هەموومان پیسەو سیاسەتیش ئەبێتە شتێکی پیس و پرۆسەی پیسکردنی گشتی، لەکاتێکا مەفروزە سیاسەت، کەناس و پرۆسەی پاککردنەوەی فەزا گشتییەکەبێت! هەموو ئاڕاستەکان بێ جیاوازی، هیچیان پێت ناڵێن، سیاسەت تۆی لەناو ئەرکی خۆتدا، هەموویان پێت ئەڵێن سیاسەت تۆیت لەناو شەڕکردن لەگەڵ ئەودا. ئیتر تۆش لەگەڵ هەر کامیان بیت، فەرقی نیەو هەر خەریکی ئەوەیت. هەریەکەیان شەڕکردن لەگەڵ ئەویتری، بۆ یەکسان کردوی بە چاکە. ئیتر تۆ بەدیلی چاکبوونت بۆ دروستبووەو خەریکی ئەوەیت، نەك خەریکی چاکبوون و ئەرکە وجودییەکەی خۆت. لێرەشەوە ئیتر هەموومان لەناو خراپبوونداین و بە هەمووشمان هەر خراپی ئەکەین و ئەم پرۆسەی خراپبوونی خۆ و خراپکردنی دنیایەشمان ناو ناوە سیاسەت! واز لە هەموو ئاڕاستەکان و شەڕەکانیان بێنە، بۆ جارێکیشبێ لێگەڕێ عەقڵی خۆت شتێکت پێ بڵێت. چونکە تەنیا عەقڵی خۆت، ئەوەت پێئەڵێ کە ئەرك و بەرپرسیارێتیی ئینسانیی تۆیە. تەنیا عەقڵ ئەوەت پێئەڵێ کە ئەخلاق و ویژدانی ئینسان ئەیخوازێ. ئاڕاستەو ئایدۆلۆجییەکان، تەنیا ئەوەت پێئەڵێن کە شەڕی سوڵتەو بەرژەوەندی ئەیخوازێ.  ئەوەشی کە عەقڵ بۆت دەستنیشانکا، هەر ئەوەیە کە پێویستە بیکەیت و هەر ئەونەش پێویستە بۆ گۆڕینی دنیا. لانیکەم تۆ لەوێدا، ئیتر وزەی سلبی دەرناکەیت و خراپتری ناکەیت. چونکە عەقڵ ڕێنوێنی چاکبوونت ئەکاو لەناو چاکبوونیشا، ئیتر تۆ ئەوەی کە ئەیکەیت چاکە. بەپێچەوانەوە ئایدۆلۆژیا تەنیا ڕێنوێنی شەڕت ئەکاو لەوێدا تۆ ئەو کاتەشی کە چاکیئەکەیت، هەر خراپی ئەکەیت، چونکە شەڕ خۆی خراپە! هەر لایەو لەشکرێك کۆیلەو مێگەلی خۆی هەیەو تۆش تەنیا بە بیرکردنەوەو گەڕانەوە بۆ عەقڵ، ئەتوانی لەوە دەرچیت و بچیتە ناو هۆشیاری و ئازادی تاقانەی خۆت. هەر ئەونەش کافییەو هەر بەو دەرچوونە، قەبارەی مێگەل و مەڕوماڵات بچوكئەبێتەوەو قەبارەی مرۆڤ و هۆشیاری و ئازادی فراوان ئەبێ. ئەگەر شتێکیش بکرێ لەم قەبارەی دووەمەوە ئەکرێ، نەك لەو مێگەلانەوە کە بەردەوام بەرئەبنە یەکتریی و بوونیان پەیوەستە بە یەکەوەو هێز لە یەکتر وەرگرن!   ئێستا ئیتر دوای ئەوەی کە شتەکان لەناو چەقبەستن و دووبارەبوونەوەیەکی تەواو بێتامدان، ئیتر عاتیفەو هەڵچوون و بژی و بڕوخێ سودی نیەو ئەبێ پەنا بەرین بۆ ئارامی و بۆ عەقڵ. چونکە تەنیا عەقڵ ئەتوانێ شتێكمان پێ بڵێ، کە تازەیەو دووبارە نیە. تەنیا ئارامییش ماڵی عەقڵەو هەناسەی هۆشیاریی تێدایە. تەنیا عەقڵ خەلاقەو ئەتوانێ شتی نوێ بهێنێتە بوون و گرێ ی چەقبەستن بکاتەوە. عەقڵیش لەناو خۆت و ئارامییدایە، نەك لەناو دەنگەدەنگی هیچ گروپ و مێگەلێکدا.  

  ئاسۆ حاجی گەڕانەوەی کاک قوباد تاڵەبانی و هاوڕێیانی لە بەغدا لەوە دەچێ تەنها لە یەک خاڵدا گەیشتبنە رێکەوتن ئەویش ئەو خاڵەیە کە بەغدا ئارەزوویەتی بە دیاریکردنی بەشە پارەی هەرێمی کوردستان لە پڕۆژە یاسای بودجەی 2021،کە وەک چەند ساڵی رابردوو پێشبینی دەکرێ هیچی لێ جێبەجێ نەکرێ،نەک لەبەر ئەوەی کاک قوباد و هاوڕێیانی رژد نەبوون و بڕیار بەدەست نەبوون و نەیانوویست بگەنە رێکەوتن بەڵکو ئەو عەقڵیەتە شۆڤینیەی دەستی بە بەسەر بڕیاری سیاسی و دەوڵەتی داگرتووە رێگرە لە هەر جۆرە رێکەوتنێک،چونکە ئەوان تەنها بە یەک شت لەگەڵ کوردستان رێک دەکەون کە دەستبەرداری هەموو مافە دەستووریەکانی خۆی بێ. ئەو جارەش و هەموو جاران کە باسی هەولێر و بەغدا یان هەرێمی کوردستان و عێڕاق دەکرێ،ژمارەیەک لە کورد لە جیاتی نووسینی حکومەتی عێراق یان بەغدا دەنووسن و دەڵێن حکومەتی ناوەندی،کە بەگوێرەی دەستووری هەمیشەیی عێڕاق دەوڵەتێکی فیدڕالیە نەک ناوەندی،جگە لەوەش خەڵکی کوردستان سەت ساڵە خەبات دەکا بۆ ئەوەی بەغدا ناوەندی نەبێ و کوردستان ناوەندی خۆی هەبێ چونکە مافێکی سادە و ئاسایی نەتەوەیی و نیشتیمانی خەڵکەکەیەتی. باشە بۆ ئەو ناوهێنانە بەوشێوەیە دووبارە دەکرێتەوە، عەرەب کاتێک دەستەواژەی حکومەتی ناوەندی بەکاردێنن ئەوە گوزارشت لەو پەروەردە رەگەزپەرستی و شۆڤینە دەکەن کە پێی پەروەردە کراون و مەبەستیانە کە نیشانی بدەن کە سیستەمی فیدڕالی تەنها حوبری سەر کاغەزە،بەڵام کورد بۆ ئەوە دەکەن،بە بۆچوونی من دوو جۆر کورد ئەو دەستەواژەیە بەکاردەهێنن،یەکەمیان ئەو کوردانەی خۆیان رادەستی عەرەب کردووە و بوونەتە بەشێک لەو هەوڵانەی کە دەیانەوێ قەوارەی دەستووری هەرێمی کوردستان لاواز بکەن یان لەناو ببەن،دووەمیان ئەو ژمارەیەک کوردی بەناو سیاسی و پەڕلەمانتاران کە بە نەزانی و بێ ئاگایی ئەو دەستەواژەیە بەکاردەهێنن کە تەنیا مانا و لێکدانەوە کە هەڵبگرێ بەکارهێنانی ئەو دەستەواژەیە خۆ رادەستکردنە بە عەقڵیەتی شۆڤینی عەرەب و قبوڵکردنی ناوەندیەتی بەغدایە.

کاوە محمود لە نێوان سەربەخۆیی ئابوری و سیاسەتی ئابوریدا! لە ئاکامی بەردەوامبوونی قەیرانی ئابوری لە کوردستاندا، و لێکەوتەکانی لە سەر ژیان و گوزەرانی هاووڵاتیان، دوو ئاراستە لە بۆچونی سیاسی کە تا ڕادەیەک کۆکن لە ڕوالەتی دەڕبڕین و جیاوازن لە هۆکار و مەبەستی دەڕبڕین، هەڵویستی نەرێنی لە بابەتی سەربەخۆیی ئابوری کوردستان وەردەگرن، و پێیان وایە ئاراستەی کارکردن بۆ سەربەخۆیی ئابوری کوردستان هۆکارە بۆ درووستبوونی قەیرانی ئابوری ئەمڕۆی کوردستان. ئاراستەی یەکەم کە دژبە سەربەخۆیی ئابوری کوردستانە، و قیبلەنامەی خۆی ئاراستەی بەغدا کردوە و چاوپۆشی لە هەموو سیاسەتی وابەستیی و نەبوونی سەروەری، و فراونبوونی گەندەلی و نەبوونی هەنگاوێکی بەرچاوی ئاوەدانکردنەوە وگەشەپێدان دەکات، خولیای عێراقچێتێکەی هێندە بەرز بۆتەوە کە تەنانەت بە بەکارهێنانی وشەی سەربەخۆیی پەرکەم دەگرێت، و ئەگەر بۆی بلوێت وشەی سەربەخۆیی لە فەرهەنگی زمانی کوردیدا، لادەبات. هەوڵ و کۆشش و پرۆباگندەی بەردەوامی ئەم ئاراستەیە لەوەدا خۆی دەبینێتەوە، کە هۆکاری سەرەکی قەیرانی ئابوری کوردستان، سیاسەتی سەربەخۆیی ئابورییە، و بەرپرسیاری بەغداش بە پێی دەستوری جێبەجێنەکراوی عێراق و شایستەی دارایی و قەرەبووکردنەوەی زیان و لێکەوتەکانی شەڕی جینوساید و ئەنفال و کیمیاباران و زەوی سوتێنراو، و خاپور کردنی چەند جارەی زیاتر لە چوار هەزار گوند، لە گوتاری سیاسی ئەم ئاراستەیە بەدی ناکرێت، و هەڵبەتە ئەم گوتارەش یەکێکە لە هۆکارەکانی نەبوونی سەقامگیری سیاسی ناوخۆیی لە کوردستاندا،  جگە لە هۆکارەکانی دیکەی نەبوونی سەقامگیری کە دەگەرێتەوە بۆ سیاسەتی حوکمرانی لە هەرێمدا. ئاراستەی دووەم لە سەرەتای دەستپێکردن و کارکردن بۆ ئەنجامدانی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابوری، خەونی ڕەوایان بە دابینکردنی گەشەپیدان و خۆشگوزەرانی و واڵاکردنی فرسەتی کارکردن و نەهێشتنی هەژاری، بینیوە. بەڵام لە ئاکامی چەندین ساڵ لە پەیڕەکردنی ئابوری سەربەخۆ لە لایەن حکومەتی کوردستانەوە، ئەو هیوا مەزنە بۆ جێبەجیکردنی ئەو ئامانجانەی جەماوەر نەهاتە دی. بە هۆی فشاری حکومەتی عێراق کە دەوڵەتی قوڵ و پەڕاڵێڵ سیاسەتی دادەرێژێت، و بەهەماهەنگی هەڵگرانی رێباز و گوتاری سیاسی ئاراستەی یەکەم کە لە کورستانیبوون و کوردایەتی چوونەتەوە و ھەردەم باوەڕیان پێ نەبووە، و ھاوکات لە گەڵ زیادبوونی قەیرانی ئابوری، و شکستی حکومەتی کوردستان لە چارەسەرکردن و ڕێگا دانان بۆ قورتاربوون لەو قەیرانە، هەموو توانج و رەخنەی ئاراستەی دووەم بە نیازپاکییەوە بۆ بابەتی سەربەخۆیی ئابورییە و بە ھۆکاری قەیرانی ئابوری دەزانن، و بێگومان ئەم رەخنەیەش لە مەودایەکی درێژخایەن و ستراتیجیدا لە بەرژەوەندی هەڵگرانی بیری سەربەخۆخوازی سیاسی کوردستانی، نییە.  پێویستە هەڵگرانی بۆچونی ئاراستەی دووەم کە لە جەنگە نیشتمانییە کوردستانییەکاندا پێشڕەو بوونە، جیاوازی نێوان دوو چەمک بکەن. یەکەم چەمکی سەربەخۆیی ئابوری، و دووەم چەمکی سیاسەتی ئابوری.  لە هەلومەرجی سیاسی جیهانی ئەمرۆدا ئەگەر بە وردی پێناسەی سەربەخۆیی ئابوری دەوڵەتان و پێکهاتەکان بکەین، ئەوا زۆر قورسە بە مانا تەقلیدییەکەی جاران تەماشای دەستەواژەی سەربەخۆیی ئابوری بکەین، تەنانەت بۆ دەوڵەتە زلهێزەکانیش، بەتایبەتی گڵۆباڵیزم دیاردەیەکی جیهانی ئەوتۆیە، کە ئابورییەکانی جیهانی بەیەکەوە گرێداوە، و تەنانەت دەوڵەتی نیشتمانی ناتوانێت سنوری بۆ دابنێت. بۆیە کاتێک لە کوردستانی باشوردا باس لە سەربەخۆیی ئابوری دەکەرێت، ئەوا ئەو سەربەخۆییە لە ناوەڕۆکدا مانای ئەنجامدان و پاراستنی سەروەری ئابوری هەرێمە لە قۆناغێکی گرنگ کە رزگاری نیشتمانییە. بەم پێیە پێویستە مەبەست لە ئەنجامدانی ئەو سەروەرییە، کە دەکرا بە شێوازی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابوری هەرێمی کوردستان بەرجەستە ببێت، نەک هەر تەنها ئەنجامدانی گەشەپێدان ئابوری و خوشگوزەرانی بۆ خەڵکی کوردستان بێت، بەڵکو بە جۆرێک مامەڵە لە گەڵ سەروەری و سەربەخۆیی ئابوری بکرێت کە ئامرازێکی تێکۆشانی نیشتمانیی کوردستانی لە پێناوی گەیشتن بە مافی چارەنوس گەلی کوردستان و سەربەخۆیی بێت. لێرەدا پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە ئایا حکومەتی هەرێم و ناوەندەکانی بریار تیایدا، توانییان سەروەری و سەربەخۆیی ئابوری درووست بکەن، بەتایبەتی دەبینین لەم ڕەوشەدا چۆن حکومەتی بەغدا و هاوپەیمانەکانی فشارەکانیان بۆ نەهێشتنی قەوارەی هەرێم و ئەو دەسەڵات و مافانەشە کە دەستوری هەمیشەیی عێڕاق دانی پێداناوە، زیاد دەکەن؟ لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە پێم وایە هەڵەی سەرەکی هەرێمی کوردستان لە کارکردن و تێکۆشان بۆ گەیشتن بە سەروەری و سەربەخۆیی ئابوری نییە، بەڵام هەڵەی سەرەکی لە پەیڕەوکردنی جۆرە سیاسەتێکی ئابورییە کە توانای جێبەجێکردنی سەربەخۆیی و سەروەری ئابوری نییە. سیاسەتی ئابوری بەندە بە ستراتیجی دەوڵەت یان حکومەت بۆ چەمکی ئابوری گشتگیر واتە (ماکرۆئیکۆنۆمیک)، کە پەیوەندی بە سیاسەتی گشتی بواری بەرهەمهێنان و گەشەسەندن و هەڵئاوسان و بێکاری.. هتد، هەیە، کە حکومەتێکی دیاریکراو بۆ ئەنجامدانی مەبەستی دیاریکراوەی خۆی رێباز و میتۆدێک پەیڕەو دەکات. کارکردن بۆ سەروەری و سەربەخۆیی ئابوری لە رێگای سیاسەتی ئابوری پشتبەستوو بە فراوانبوونی ڕەهای کەرتی تایبەت، و نەبوونی بنەماکانی حوکمرانی باش، و نەبوونی خزمەتگوزاری گشتی لە بواری خوێندن و تەندروستی، نایەتە دی. سیاسەتێکی ئابوری عەقلانی کە پشت بە نەخشە وپلاندانان ببەستێت، و کار بۆ ئەنجامدانی سەربەخۆیی و سەروەری ئابوری کوردستان بکات، دەبێ کار بۆ بەرزکردنەوەی ئاستی گەشەپێدانی ئابوری، و نەهێشتنی بێکاری، وکەمکردنەوەی هەڵئاوسان، و پشتنەبستن بە قەرز و هاوکاری بیانی، و کار بۆ هاوسەنگی نێوان خەرجی و داهات، بکات. کارکردن بۆ سەربەخۆیی و سەروەری ئابوری پێویستی بە کەرتێکی گشتی هاندەر و رێکخەری پلانی گشەپێدانی بەردەوام، و شەفافیەت لە کارەکانی، و دەستێوەرنەدانی حزب لە کاری حکومەت، و کەرتێکی تایبەتی نیشتمانی دوور لە مشەخۆری، و کاراکردنی ڕۆڵی گرنگی کۆمەڵگای مەدەنی، و کاراکردنی دامەزراوەکان، هەیە. هەلومەرجی ئەمڕۆی کوردستان کە هەردەم فشارەکان لە سەر قەوارەی هەرێم زیاد دەکات، و بە هەموو شێوازێک مامەڵەی حکومەتی ناوەند لاسایی کردنەوەی سیاسەتی کۆنی ئیمبراتۆرییە ئیسلامییە حوکمرانەکانی مێژووی سەدەی ناوەڕاستە، کە سەرانەیان لە خەڵک دەسەند، و ئەمرۆش ھەڵگرانی ئەو بۆچوونە دەیانەوێ هەرێمی کوردستان بە زەلیلی جزیە بدات، وا پێویست دەکات کە ناوەندی بریار لە کوردستان پێداچونەوەیەکی خێرا بە سیاسەتی ئابوری پەیڕەوکراو بکات، بە جۆرێک حکومەت، پشت بە رێکخستنەوەی داهاتی ناوخۆ و ئەنجامدانی چاکسازی ڕاستەقینە، و دابینکردنی ژیانی پڕ کەرامەت بۆ ناوەند و توێژی کەمدەرامەت ببەستێت، و پێداچوونەوە بە گرێبەستە نەوتییکان بکات، و رێگا لە مشەخۆران و بە فیرۆدانی سامانی نیشتمانی کوردستانی، بگرێت.

د. سالار عوسمان -نامەوێت باس لە پێوەندیی فەلسەفییانەی قسەھەڵگری نێوان ھەردوو چەمکی (دیار) و (نادیار) بکەم و ناشمەوێت خوێنەر لەگەڵ خۆما مژوولی باسە زانستییەکانی بەرواردکاریی نێوان ئەو دوو چەمکە بکەم، ڕێک و روون و ڕاست دەمەوێت بێژم: میدیای کوردی، بەشی ھەرە زۆری نوقمی نێو درۆ بووە و ڕۆژانە ئەو درۆیانە دەرخواردی ھاووڵاتی دەدرێت و ھاووڵاتییش لەبەر ئەوەی، یەک: زانیاریی بە ئاسان چنگ ناکەوێت، دوو: خۆی ماندوو ناکات و ناگەڕێت بە دوای زانیاریدا، سێ: تەبیعەتی درۆ و ڕەنگدانەوە پۆپۆلیزمەکەی، ھاوسازە لەگەڵ بەرژەوەندییە خودیی و کەسییەکان، بۆیە درۆ بۆتە دیار، دیارێکی ھەڵخەڵەتێنەری کوشندەی ئەوتۆ، کە کۆمەڵگە بە ڕادەیەک زەرەری لێدەکات، کە ئەگەر زوو رێی لێ نەگرین، زەرەر و زیانەکانی ھیچی کەمتر نییە لە گەندەڵی، لە ئاشووب، لە نەخۆشی و پەتا!.. -لە نێو میدیای کوردیدا ڕاستی نادیارە، بەڵێ زۆربەی ڕاستییەکان وونن و نابینرێن و ناگەنە ھاووڵاتیان، ئەمیش بە میسلی درۆ دیارەکە، زەرەری ھەیە و ئێستا ھاووڵاتیان لە نادیاری راستیدا کەوتوونەتە نێو چەواشەوە، چەواشەیەک، کە دوژمن بە پان و پۆڕیی تەراتێنی تیادا دەکەن و کورت و کرمانج دەمەوێت بڵێم: میدیای کوردی زۆر لاوازە لە گواستنەوەی ڕاستیدا و ھۆکارەکەیش ئەمەیە، یەک: دوژمن خزاوەتە نێو میدیای کوردییەوە، دوو: حزبی سیاسی وا ھەن، کە دژی قەوارەی ھەرێمی کوردستانن و میدیای زەبەلاحیشیان ھەس، سێ: میدیا نیشتیمانییەکەش بێ ئاراستە و ھەندێ کەڕەت بێ زانیاری و ھەندێ کەڕەتیش کەمپارەن!.. -سەیرە، میدیای نیشتیمانی نەتوانێت خۆی کۆبکاتەوە بە ئاراستەی نیشتیمانسازیی و کۆمەڵگا لە پەتای درۆ ڕزگار بکات و ھاووڵاتیان بخاتەوە سەر ڕاستەرێی متمانە و بڕوا و ڕاستی، لەوەیش سەیرتر ئەمەیە، درۆ جێ بە ڕاستی لێژ بکات و ھاوسەنگەرانی ڕاستییش لێی بێدەنگ بن و ئاکام درۆزنەکان ببن بە دەمڕاستی کۆمەڵگا!. رەفیقان، دیارە مەبەستم لە ڕەفیقەکانمە لە بواری میدیا و کلتووردا، ئەوەی ئێستا لە میدیای کوردیدا دەگوزەرێ، درۆ زاڵە نەک راستی، درۆ تێدەپەڕێت نەک ڕاستی، درۆ دیارە نەک ڕاستی، راستی لاواز و وەستاو و نادیارە، بێگومان ھەر بەو کارگەیەشەوە:(کارگەی درۆی دیار) شەڕی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دەکرێت، ئەو شەڕە سیاسییەی، کە بەشێکی لە بەغدا دەکرێت و بەداخەوە بەشێکیشی لە لایەن کوردەوە دەکرێت!. -دەبێ ئەوانەی کوردستانیان خۆش دەوێت، پێکەوە، بە ھەموو جیاوازیی نێوانیانەوە، کۆک بن لەسەر کوردستانپارێزیی و بەم گیانی کوردستانپارێزییەوە، سەنگەری درۆ بشکێنن و راستییەکان بۆ ھاووڵاتیان ڕوون بکەنەوە، دەزانم کارێکی ئاسان نییە، بەڵام دەبێ دەست پێ بکەین، دەستپێکردنێک، کە بە پلەی یەکەم ھاووڵاتی قازانجی لێ دەکات و سیاسیی درۆزن پێی دەشکێت، ئارمانجیش ھەر ئەوەیە، ھاووڵاتی قازانج بکات، نەک ئەو سیاسییە درۆزنەی حەز بە ڕووخانی قەوارەی سیاسی ھەرێمی کوردستان دەکات!...

سەركۆ یونس لەزۆربەی وڵاتانی داواكەوتو و تازەپێشكەوتودا، كە كۆمەڵگایەكی بەرخۆرو بەكاربەرن. لەگەڵ لاوازی كەرتەئابورییەكان‌و نەبوونی خۆژێنی نیشتیمانی‌و زاڵبوونی تای هاوردەكراوەكان لەتەرازووی بازرگانیاندا. بەدەست دەردێكی تری كۆمەڵایەتی‌و دەرونی دەناڵێنن، ئەویش نەبونی هۆشیاری‌و رۆشنبیری بەكاربردنە لەلایەن رێژەیەكی بەرزی بەكاربەرانەوە... هۆشیاری بەكاربردن بریتی یە لە توانای تاكەكەس بۆ باشترین بەكارخستنی دەرامەتە بەردەستەكان بەپێی پێویست‌و دوور لە زیادەخەرجكردن. هۆكارەكانی راگەیاندن رۆڵێكی گرنگ‌و كاریگەری راستەوخۆیان هەیە لەسەر جوڵاندنی هەستی بەكاربەران بەگشتی‌و بەكاربەرانی ناهۆشیار بەتایبەتی. لەگەڵ روودانی هەر تەنگەژەو بارگۆڕانی ئابوری‌و دارایی‌و نەختینەیی دا، كڕیاران‌و بەكاربەران دەشڵەژێن‌و بەهەڵپەو بەشێوازێك پەلاماری بەدەستهێنانی پێداویستیەكانیان دەدەن كە راستەوخۆ كاریگەری دروست دەكەن لەسەر گرانبوون‌و هەڵاوسانی بازاڕی ناوخۆ. هاوكات لەگەڵ دابەزینی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریكی بەڕێژەی زیاتر (20%) راستەوخۆ دوای بڕیارەكەی وەزارەتی دارایی‌و بانكی ناوەندی، هەر زوو هاوڵاتیان‌و كڕیاران بەهەڵمەت چوونە ناوەندەكانی فرۆشتن‌و زۆربەی مۆڵ‌و ماركێتەكانیان قەرەباڵغ كردووەو خواستیان چەند بەرامبەر كردەوە، هەر ئەم ناهۆشیارییەی بەكاربەران وای لەزۆربەی فرۆشیاران كرد نرخەكانیان بەرز بكەنەوە یان كاڵاو شمەكە خۆراكی‌و پێداویستیەكانی تر بشارنەوە. لەزۆربەی كۆمەڵگاكاندا بەكاربەران دەتوانن كاریگەری لەسەر نرخەكان بكەن، لەڕێگای رۆشنبیری كڕینەوە، ئەوەی كە پێویست نییە نەكڕێت‌و پەلەنەكرێت لە كڕینی كەلوپەلی جوانكاری، هەتا ئەو كاتەی ئاستی گشتی نرخەكان جێگیربوونی زیاتر بەخۆیانەوە دەبینین‌و بازاڕ سەقامگیر دەبێت. بەڵام بەداخەوە لەهەرێم‌و عێراقدا پێچەوانەیەو نرخەكان شێوازی بەكاربردنی كریاران دیاری دەكەن.! بێ گومان ئەم دیاردەیە دەرئەنجامی ژیانی واقعی نالەبارو پڕگۆرانكاری ئابوری هەرێم‌و عێراقە، خەڵك متمانەیان بەسیستەم‌و ئابوری‌و داهاتوویان نییە. هۆكاری دەروونیش كاریگەری تایبەتی هەیە. ئەم دیاردەیە جگەلەوەی كە ناشارستانی یە، لەگەڵیشی دا هاونیشتیمانیان هەر خۆیان سەرچاوەو هۆكاری زیادبوونی رێژەیەك لە نرخەكانن، هەندێكجار لەوانەیە گۆڕانكاریە دارایی‌و نەختینەییەكان ئەوەندەی ئەم ناهۆشیارییە لەكڕیندا نەبێتەهۆی بەرزبونەوەی نرخەكان! لەلایەكی ترەوە، زۆربەی جارو لەم بارودۆخە ناتەندروستەی ئابوریدا، زۆرێك لە بازرگان‌و فرۆشیاران بەدەرفەتیكی گونجاوی دەزانن بۆ ساغكردنەوەی شمەك‌و كاڵای ماوەبەسەرچوو. ئەمەش باجە دارایی‌و زیانە تەندروستیەكەی هەر بەكاربەران خۆیان دەیدەن! لەبەرئەوە پێویستە لەسەر كڕیاران لەبارودۆخی ناسەقامگیردا بەوردی‌و بە وریاییەوە هەڵسوكەوت بكەن‌و فشاری دەروونی نەبێتە پاڵنەر بۆئەوەی دەرئەنجامی گۆڕانكارییەكان زیاتر قورستر نەكەن لەسەر خۆیان‌و خێزانەكانیان.  

ئەبوبەکر حەسەن ١ ‎ئایا ئەم نەوەیەی كە بە فۆرمگەلی جیاواز خۆی دەردەبڕێت تەواو دابڕاوە لە چیرۆك و حیكایەتەكانی شۆڕش و شۆڕشگێڕان؟ بەو ئاستە دابڕاوە لە ئاستی خەیاڵدان و زماندا كە بكرێت بە بوونێكی جیاوازی سۆسیۆلۆژی دایان بنێین ؟ یاخود وردبوونەوەو هەڵكۆڵینێكی تەواو وردو بونیادی شتێكی دیكەمان پێدەڵێت جیاواز لەو تێڕوانین و گۆشەنیگا جورنالیستەی پێی وایە ئەم نەوەیە چیتر سەروكاری بە شۆڕش و چیرۆك و حیكایەت و سەرمایەو ڕەمزەكانی شۆڕشەوە نییە، بەڵكو ڕق و توڕەییە لە ڕابووردی خۆی؟ دەتوانین وێنەی دوژمن و ئەویترێكی ناكورد ببینین كە كاڵبوبێتەوەو سنوور لە نێوان (من/ئەوێتر)ی غەیرە كوردا نەما بێت، یاخود لە نەستی سیاسیی و سۆسیۆلۆژی ئەم نەوەیەشدا هێشتاكە (كوردبوونێك) لە ئاستی ئۆنتۆلۆژی و سیاسییشدا ماوەتەوە. ئەوەی ڕودەدات، گەر وەك ( هەڵگەڕانەوە لە شۆڕش) وەری بگرین، گەر وەك ئەكتی دژە شۆڕش وەری بگرین ئەوا لە هەناویدا،لە ڕۆحی ئەم نەوەیەدا توڕییە بەرانبەر( بێ وەفایی و ناڕاستگۆیی شۆڕشگێڕان) بۆ ئەون نەریتەی بڕیار بوو شۆڕش و شۆڕشگێڕان بە وەفاو بە ئەمەك بونیایە بەرانبەری ٢ ‎لە كوێدا بەر توڕەیی یان هەڵگەڕانەوەی ئەم نەوەیە دەكەوین بەڕانبەر حكایەت و چیرۆكی شۆڕشگێڕان، بەرانبەر شەرعییەتی وڕەوایەتییان لە ئێستادا ؟ ٣ ‎بۆ تێگەیشتن لەم بەركەوتە ناچارین بە ئاستێكی قوڵ بەر ئەم نەوەیە بكەوین، بەر كوردبوونێك بكەوین كە زیاترو گەورەتر بێت لە ئەزموون و (پارادایمی كوردایەتیی) وەك فۆرمیولێكی سیاسیی و كولتوری و شۆڕشگێڕیی بۆ پراتیككردن. دەبێت لە فۆرمگەلێكی جیاواز لە كوردبوونی ئەم جیلە تێبگەین و بە بێ حوكمدانێكی مۆراڵیی و تاوانباركردن و پەنجەی تاوان ڕاكێشان بۆیان،بە بێ سەرزەنشتكردن و گلەیی لێیان گوایە نەوەیەكی بێ دایك و باوك و زۆڵن بە كوردایەتیی،بێ وەفاو بێ نمەكن بەرانبەر شۆڕش و حیكایەت و ڕەمزو مێژووی شۆڕش. ٤ ‎نەوەی پێشو، بووە بە (ئەویتر)ێكی ئەم نەوەیە، بووە بە ئەویترێك كە هەڵگەڕانەوە و وتنی نەخێر بەرانبەریان ئەو كەناڵەی خۆ پراتیككردنەكە (داننان) و ناسینەوەی ئەم نەوەیە، یاخود چەند نەوەیەكی لە سەر بیناكراوە. بە واتایەكی تر چەندێك دژو نەیارو توندو ڕادیكاڵ بین بەرانبەر(بكەرەكانی) شۆڕش، بەرانبەر شۆڕشگێڕان هێندە دانپیانراوین تا ڕەوایەتی و چیرۆك و ناسنامەی بوونێكی نوێ لە ڕۆحی ئەم نەوەیەدا وەرگرین. ٥ ‎وەك باسمانكرد و وتمان: ناكرێت و ناتوانینبەر دابڕانێكی تەواو سۆسیۆلۆژی وخەیاڵدان بكەوین دژ بەشۆڕش و ڕەوایەتی پرسێكی ئۆنتۆلۆژی و سیاسیش، بەڵكو ئێمە ڕوبەڕوین بە بێ وەفاییەك بەرانبەر شۆڕشگێڕان. ئەم نەوەیە كە چەند دەیەیەك لە شۆڕشەوە دوورە، بەڵام خەیاڵدانێك هەیە كە هێشتاكە پەیوەندە بە خەیاڵ و چیرۆكی شۆڕشەوە، جا چ لە ڕێگەی ئەم چەند دەیەیەی شارنشینی شۆڕشگێڕانەوە بوبێت یاخود نزیكی ئەم نەوەیە لە گەڵبكەرانی شۆڕشدا كە هێشتاكە ماون و لە ژیاندان. ٦ ‎لێرەوە دەكرێت لەوە تێبگەین كە چۆنچۆنی ئەم نەوەیە تاسەی (باوكێكی) پاك و خاوێن دەكەن بەرانبەر شۆڕشگێڕێك كە ماوەتەوەو تێوەنەگلاوە لە خیانەتكردن لە دروشم و چیرۆكەكانی شۆڕش و زەمەنی شۆڕشگێڕی.خولیاو كەڵكەڵەی گەڕانی ئەم نەوەیە بۆ ( ڕەمزو كاریزمایەك)ی شۆڕشگێڕ كە هێشتاكە بە پاكی ماوەتەوەو دەتوانێت مانیڤێستی پاكێتی و خاوێنبوونی شۆڕش و پرەنسیپ و دروشمەكانی شۆڕش بكات.ئەم نەوەیە سەرگەردانە بە دوی (زاهیدێكی شۆڕشگێڕو شۆڕشگێڕێكی زاهید) تا لێرەبێت و ئامادە بێت لە پێشەوە بێت. ئەم زاهیدە شۆڕشگێڕە بە وەفاو بە ئەمەك بێت بەرانبەر پرەنسیپ و خواست و خەونە بەدینەهاتووەكانی شۆڕش. هێشتاكە پاڵەوانەكانی ئەم نەوەیە كوردن ٧ ‎ئەگەر چی ئەم نەوەیە (ئەویترێك)ی بۆ خۆی لە شۆڕشگێڕە كۆنەكان خولقاندووە، بەڵام ئەوەشی لە بیرنەچووە كە ئەوێترێك بۆ كورد و كوردبوونێك هەر دەكاتە غەیرە كوردێك. شۆڕشگێڕانی كۆن، شۆڕشگێڕانی شاخ بووە بە (ئەویتر)ێك بۆ فۆرمیولەبوونی ناسنامەو ڕەوایەتی بۆ ئەم نەوەیە و بۆ خۆجیاكردنەوەی، بەڵام (ئەویترێك)ی غەیرە كورد هەر ماوە بۆ ئەم نەوەیە و لە ئاستێكی ئۆنتۆلۆژیدا دەسبەرداری مەوداو هێڵی خۆجیاكەرەوە نابێت لە گەڵیدا.لێرەدا دەتوانین بەر خەیاڵ و زمانی ئەم نەوەیە بكەوین بەرانبەر (بەغداد). بۆ ئەم نەوەیە بەغداد هێشتاكە ئەویترێكە، بەڵام شتێك لای بەغداد ماوەتەوە كە (مووچە)یە. لەمە زیاتر نییە. نموونەی ڕەخنەو سەرزەنشتی ئەم نەوەیە ببینین بەرانبەر سازو بچووكبوونەوەی نوێنەرو هەر كردەیەكی خۆ بچووككردنەوە لە بەرانبەریاندا. ٨ ‎لە ئێستاو لێرەدا هێشتاكە بەغداد یۆتۆپیایەك نییە بۆ ژیان و تیاژیانی ئەم نەوەیە، بەڵكو هێڵێكی باریك و فشۆلەو، ئەگەر پرۆژەگەلێكی سیاسیی و عەقڵانی هەبێت ئەوا ئەو هێلە باریكو، ئەو تالە دەزووە زەقدەكرێتەوەو وەك هێڵێكی گەورەی خۆجیاكردنەوە دەبینرێت. لێرەدا ئامادەیی بكەرەكۆنەكانی شۆڕش و حكومڕانییەكەیان وایكردووە جۆڕێك لە خەیاڵهەڵچنین بەرانبەر بەغدا هەبێت( ئەڵبەتە تاران و ئەستانبول و دیمەشقیش). وەگەر نا ئەم نەوەیە هێشتاكە كوردن و خەیاڵێكی چڕوپتەویان هەیە بۆ كوردبوونێك كە دەسبەرداری نەبوون

خه‌ڵات عومه‌ر   بیركردنه‌وه‌ له‌ هاوكارى وكارى دروست له‌نێوان تاكه‌كاندا ،ده‌ره‌نجام كارێكى كۆمه‌ڵایه‌تیه‌ كه‌ جیاوازه‌ له‌ وه‌ى زۆربه‌ى مرۆڤه‌كان ته‌مه‌نى خۆیان پێوه‌به‌سه‌ربردووه‌و ،ناویان ناوه‌كارى سیاسى ،یاخود خه‌باتى سیاسى . له‌سه‌رئاستى جیهان ،له‌ نیشتمانه‌ بچكۆله‌كاندا له‌كۆمه‌ڵگا لۆكاڵیه‌كاندا ، خه‌مى هاوبه‌ش دروست ده‌بن .  ئه‌م خه‌مانه‌ هێندێك جار خه‌مى گه‌وره‌و جیهانیه‌. هێندێك جاریش خه‌مى بچوكن وئه‌م بۆئه‌وو، ئه‌وبۆئه‌م ،باسى ده‌كات . سه‌باره‌ت خێزانه‌ بچكۆله‌كه‌ى ،یان سه‌باره‌ت به‌گوندوناوچه‌و شارۆچكه‌وشاره‌كه‌ى .  وابۆم ده‌رده‌كه‌وێت گرنگترین جۆرى خه‌م ئه‌مانه‌ن، كه‌ یه‌كێتیه‌كى مرۆیى له‌نێوانماندا دروست ده‌كات ،هانمان ده‌دات بۆئه‌وه‌ى هاوكارى یه‌كتربین و كۆكارى بكه‌ین .  ئێستا نه‌وه‌ى زانستى ته‌كنۆلۆجیایى ،سنورى په‌یوه‌ندى لۆكاڵى تێپه‌ڕاندوه‌و،په‌یوه‌ندى  جیهانگیركردووه‌ ،به‌ڵام به‌هه‌مان قه‌باره‌ خه‌مى جیهانگیریش، لۆكاڵ بووه‌ . خوشكێكت هه‌یه‌، یان برایه‌كت هه‌یه‌، یان هاوڕێیه‌كت هه‌یه‌، له‌ په‌ناباڵى خۆته‌وه‌یه‌ ،هیچى له‌گه‌ڵ باس ناكه‌یت. له‌دوره‌وه‌ بۆكه‌سێك ده‌گه‌رێیت ڕازو نیازى له‌گه‌ڵ بگۆڕیته‌وه‌ ! سه‌قه‌تى گه‌وره‌ ئه‌مه‌یه‌ . دوورترینت لانزیكه‌و، نزیكترینت له‌لادوورترینه‌ ! په‌یوه‌ندى ته‌كنۆلۆجیایى ئه‌م ده‌رده‌ت وه‌ك ده‌رمان پێده‌فرۆشێت ،له‌كاتێكدا ده‌رده‌كه‌ى خۆت ده‌رمانه‌كه‌ته‌و،هیچ پێویستى به‌وه‌نیه‌ كڕین وفرۆشتنت پێوه‌بكرێت . خه‌مى بچوك ،خه‌مى گه‌وره‌یه‌ .  ده‌ردى كۆرۆنا زۆرشتى فێركردین، به‌ڵام به‌هێندى وه‌رناگرین . به‌درێژایى ده‌یان ساڵ لیبرالیزمى سیستماتیكراوى سه‌رمایه‌دارى فیرى ده‌كردین كه‌ خێزان هیچ نیه‌ . ته‌نها بوون ،مه‌زن تره‌ . ڤایرۆسێكى بچووك كردینیه‌وه‌ كونى ژوورێ ووتى ؛  ئه‌وه‌ى ته‌نهایه‌ ،هه‌رهیچى نیه‌ ! له‌ ئۆروپاوله‌خۆرئاوو زۆرشوێنى جیهانیشداهه‌مووان  به‌سه‌ردووبه‌ره‌دا دابه‌شبوون .خه‌ڵك هه‌بوون نواو و خانویان هه‌بوو، هه‌شبوون ماڵیان هه‌بوو .  له‌ هه‌رچوارقوڕنه‌ى دنیاشدا ،ماڵ بردیه‌وه‌و خانوونوا دۆڕاندى ! ته‌نهابوون شكستى هێناو،پێكه‌وه‌بوون سه‌ركه‌وت . ماڵ پڕه‌ له‌ میهره‌بانى و،خانووو نوا پڕه‌له‌مافى ژیان ،به‌ڵام به‌بێ به‌هاى مرۆیى ،كه‌ میهره‌بانیه‌ ! ((رۆڵى رێكه‌وت وگه‌مژه‌یى، له‌گۆرینى ڕه‌وتى مێژوودا )) كتێبێكى پڕگرنگى ((ئه‌ریك دوتشمید))ه‌ ،ده‌یسه‌لمێنێت كه‌ ڕه‌وتى مێژوو گه‌مژه‌یى ونه‌زانى دروستى كردووه‌ ،له‌كاتێكدا به‌پێچه‌وانه‌وه‌ ((هیگڵ)) چراى دره‌وشاوه‌ى مێژوو و،چراى هه‌موو زه‌مانه‌كانى مێژووى مرۆڤایه‌تى  ،ڕه‌وتى ڕاسته‌ قینه‌ى مێژوو به‌ ئه‌قڵه‌وه‌ گرێ ده‌دات .به‌بێ ئه‌وه‌ى هه‌رگیزئه‌وه‌ى به‌سه‌ردا تێبپه‌ڕبێت ،باسى قۆناغه‌ تاریكه‌كان وچه‌وتى وچه‌وێڵیه‌كان نه‌كات و،به‌ ((مه‌كرى مێژوو)) ناودێریان بكات . كتێبێكى ترى گرنگ ئه‌وه‌ى ((ئالان دونۆ)) ى مامۆستاى فه‌لسه‌فه‌ى زانكۆى كیوبكى كه‌نه‌دایه‌ به‌ناونیشانى ((سیستمى پوچیه‌تى)). كورت وپوخت كتێبه‌كه‌ واده‌زانى باسى خه‌مه‌لۆكه‌ڵیه‌كانى تۆده‌كات له‌كوردستان ،یان له‌هه‌ رشوێنێكى ترى جیهان و،بۆت ده‌سه‌لمێنێت. ئێمه‌ له‌ قۆناغێكى مێژووى دا ده‌ژین كه‌ خه‌ڵكانى پووچ ونه‌زان ده‌بنه‌ پشتیوانى یه‌كترو ،شكۆبه‌یه‌كترى ده‌ده‌ن .بۆئه‌وه‌ى ده‌سه‌ڵات به‌ ده‌ست خۆیانه‌وه‌ بێت و هه‌رچى زاناو خوێنده‌واروخاوه‌ن خه‌ون وپرۆژه‌ى ماقوڵ وساغڵه‌مه‌، وه‌ده‌رى بنێن . ئه‌وه‌ى ده‌مه‌وێت بیڵێم كێشه‌كه‌ به‌ره‌ى نه‌زان وپوچ وسوك و چروك ونه‌خوێنده‌وارو گه‌مژه‌وگێل وبێ فه‌ڕه‌كان نین . ئه‌وانه‌ن كه‌ قسه‌ى زل ده‌كه‌ن . گوایا خوێنده‌وارو بیرمه‌ندوئاقڵن ،ئه‌مانه‌ن نایه‌نه‌ كایه‌.پێكه‌وه‌ هاوكارنابن،  بۆیه‌ گه‌وج وگیل جیهان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن . گۆڕه‌پانه‌كه‌ چۆڵ وهۆڵه‌ بۆ گه‌وج وگیڵ وبێ مروه‌ت !  یه‌كێتى ئه‌وان وپشتیوانى كردنى ئه‌وان له‌ یه‌كترهه‌زارجار به‌هێزتره‌ ، بۆیه‌ نابێت چاوه‌ڕوانى ئه‌وه‌بكرێت كه‌ئه‌وان باڵاده‌ست نه‌بن .  له‌ كاتێكدا ئه‌وانه‌ى كه‌ ده‌بێت پێكه‌وه‌بن وببنه‌ پشت وپه‌ناى یه‌كتر وله‌به‌ره‌ى دژبه‌واندابن، به‌سه‌ر هه‌زار جیاوازى دا دابه‌ش بوون ،كه‌ له‌ڕاستى دا جیاوازیه‌كى نه‌خۆشانه‌یه‌ ! كێشه‌كه‌ له‌وه‌دایه‌ تۆده‌توانیت یه‌كێتیه‌ كى گه‌وره‌ له‌نێوان نه‌خۆشه‌كاندا ڕێك بخه‌یت وسوپایه‌كى به‌هێزیان لێ دروست بكه‌یت ، به‌ڵام ناتوانیت ساغڵه‌مێك بدۆزیته‌وه‌. چ جاى یه‌كێتیه‌كى ساغڵه‌م دروست بكه‌یت ،یان كارێكى كۆكارى وهاوكاریه‌كى دروستى بێ نه‌خۆشى ڕێك بخه‌یت ! هه‌ڵگرى جواروجۆرى كلتورى بیركردنه‌وه‌ى ڕاست ودروست له‌ ((ئه‌فلاتون))ه‌وه‌ هاتونه‌ته‌ ئارا. پێش ئه‌فلاتون مامۆستاى وه‌كو ((زه‌رده‌شت)) یش دروست بوون، كه‌ رێگایان بۆ ژیانى ساغڵه‌م ، داڕشتوه‌ . مامۆستاى زۆرى هاوشێوه‌ى ئه‌وهه‌بوون .  هه‌رسێ ئاینه‌ ئیبراهمیه‌كه‌ش كه‌هاتوون ویستوویانه‌ درۆو وه‌هم بهۆننه‌وه‌ .كه‌سانى تریش دواى ئه‌وان هاتوون ودرۆكانیان به‌تاڵ كردۆته‌وه‌ .كه‌سى وه‌ك ((نێچه‌)) هاتون ووتویانه‌ ((خوا)) مردووه‌ و،ده‌رگایان بۆ زانست ئاوه‌ڵاكردووه‌ . رۆشنگه‌رى ئۆروپاش سه‌روه‌رى به‌ ((مرۆڤ )) به‌خشیوه‌ ،به‌ڵام خۆشى خیانه‌تى لێكردووه‌ ، بۆیه‌ ده‌ره‌نجام قه‌ده‌رى ئێمه‌ كه‌وتۆته‌وه‌ ده‌ست نه‌زان وبێ فه‌ڕو پوچ و،ئه‌ستێره‌كه‌مان ئێستا به‌ده‌ست هیچ وپوچه‌وه‌یه‌ ! هه‌موو حیكه‌مه‌تى گه‌وره‌ له‌ڕابردوودا هه‌ن ،به‌ڵام دنیابه‌ده‌ست حه‌كیمه‌وه‌ نیه‌ . دیدارێكى گه‌وره‌ له‌ سایه‌ى لیبرالیزمى بازاڕدا له‌نێوان ((سلاڤواى ژیژاك )) و ((گواردن پیته‌رسۆن)) دا هاته‌ئاراره‌وه‌ . ژیژاك وتى هیچ خه‌ونیك نه‌ماوه‌ ، هیچ حیكایه‌ت وچیرۆكێك نه‌ماوه‌.له‌ڕاستى دا هیچ ئاین وئه‌فسانه‌و چیرۆكێك نه‌ماوه‌ ، مرۆڤ هیچى به‌ده‌سته‌وه‌ نیه‌ خۆى پێ ته‌فره‌ بدات ،حیكایه‌تخوانى گه‌وره‌ نه‌ماوه‌ !  ئه‌وه‌ى  هه‌یه‌ونیه‌ زانسته، مرۆڤ چیرۆك وئه‌فسانه‌و درۆى نه‌ماوه‌ بۆخۆته‌فره‌دان ، به‌ڵام په‌ناده‌باته‌وه‌ به‌ردرۆ!  درۆى گه‌وره‌و ئاینى گه‌وره‌ ى ئه‌م سه‌رده‌مه‌ى ئێستاى مرۆڤایه‌تى ((پاره‌)) یه‌ ،كه‌ هه‌مووانى په‌رت كردووه‌ و دووچارى ((ته‌نهاى )) كردووه‌ !  ئه‌مه‌ كاره‌ساته‌و ئه‌وه‌ى كه‌پێمان وایه‌ كاره‌سات نیه‌، گه‌وره‌تره‌ ! ((ماویه‌تى ))

ئەمین بەكر   ئەگەر داشکاندنی بەهای نەختینە لەبەشێک لەوڵاتاندا وەک ڕێ وشوێنیکی ئابوری بۆ هاندانی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی وکەم کردنەوەی قەبارەی هاوردەو ڕێگرتن لە چونە درەوەی دراوی بیانی گرانبەها بگیرێتەبەر ،ئەوا لەعێراقدا ئامانجەکە پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجەو کەمردنەوەی خەرجی بەکاربردن بوو بەدۆلار.  ئامانجەکە هەرچیەک بێت ،شێوازەکەی هەڵەیەو نەدەبوایە بەشێوەی کت وپڕ (صدمە) بوایە ، چونکە لەحاڵەتێکی لەوشێوەدا شڵەژانێکی،کتوپڕ لەبازاڕدا دروست دەکات و کاردانەوەی سلبی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت ، دەکرا بەرزکردنەوەیەکی لەوشێوەیە ئەگەر هەر بەپێویست دەزانرا ئەوا لەماوەی شەش مانگدا هەنگاو بەهەنگاو لەسەر خۆ بنرایە بەو شێوەیە بازاڕ توشی شڵەژان نەدەبوو  کاسبکارو بازرگانانیش توشی زیانی گەورە نەدەبون، یاخود ئەو کەسانەی کەبەدراوی دۆلار قەرزارن بەیەکجار زیانی گەورەیان بەرنەدەکەوت،  بێجگە لەوە پێویست بوو حکومەت پێش نانی هەنگاوێکی لەو شێوەیە دەبوایە زەمینەی بەرهەم هێنانی ناو خۆیی لەڕێگەی ڕێکخستنی گومرگی و هاندان وکارئاسانی کردنی بەرهەم هێنان و کەمکردنەوەی بیرۆکراتیەتی کارگێڕی وهونەری وپێدانی قەرزەوە زەمینەی ئابوری بۆ دابەزاندنی بەهای ۆلار بسازاندایە ، ئەوەی ئێستاش حکومەت دەتوانێت ئەنجامی بدات، گرتنە بەری چەند ڕێوشوێنێکی ئابوریی وداراییە تا لەکاریگەری سلبی دابەزاندنی لەناکاوی نرخی دراوی عێراقی کەم بکرێتەوە  . ۱. سەرەتا پێویستە حکومەت لەکەم کردنەوەی ڕێژەی باج لەسەر کاڵای هاوردە کراو بۆماوەیەکی کاتی دەست پێ بکات ،ئەمەش بۆ هاوسەنگ کردنەوەی نرخی ئەو کاڵایانە کە بەهۆی نزم بونەوەی بەهای دیناری عێراقی نرخیان بەرز دەبێتەوە. بەم شێوەیەش دەتوانێت ڕێگە لبەرزبونەوەی نرخ بەشێوەی لەناکاو بگرێت .  ۲.پێویستە لیژنەیەکی تایبەت لە وەزارەتەکانی بازرگانی و کشتوکاڵ وپلاندانان دروست بکرێت بۆ دەستنیشان کردنی ئەو کاڵایانەی پێویستن وناتوانرێت لەماوەیەکی کورتا کاڵای جێگرەوەی نیشتمانیان هەبێت، تا لەڕێگەی کەمکردنەوەی باجی گومرگی ماوە درێژ  ڕێگە لەبەرزبونەوەی نرخەکانیان بگیرێت. ۳. هاندانی بەرهەم هێنانی ناوخۆیی لەڕێگەی دابین کردنی قەرزی بەرهەم هێنان و دابین کردنی زەوی بۆ پڕۆژەکانی بەرهەم هێنان وکەم کردنەوەی بیرۆکراتیەتی کارگێڕی مۆڵەتی بەرهەم هێنان و زیادکردنی پیشەسازی کشتوکاڵی و  بەخشینی بەرهەمی ناۆخۆیی لەباج بۆماوەیەکی مام ناوەند ، وزیادکردنی گومرگی ئەو کاڵایانەی کەهاوردەدەکرێن ئەگەر کنڵای جێگرەوەی نیشتمانیان هەبێت بۆ پاراستنی بەرهەمی ناوخۆیی لەململانێ ی بەرهەمی دەرەکی . ٤. کارئاسانی وکەم کردنەوەی بیرۆکراتیەتی فرۆشتنی دراوی بیانی بەتایبەت دۆلار تا هاوڵاتیانی ئاسایی بتوانن بەنرخی بانکی دۆلاری پێویستیان دەست بکەوێت ولەقۆڕخ کاری بانکەکان بپارێزرێن.  ٥. زۆر خاڵی تریش کەپەیوەستەبە هاندانی بەرهەم هێنان و ڕێنمایی هونەری و داڕشتنەوەی سیاسەتی بازرگانی . دەتوانن کەمێک لەکاریگەرە سلبیەکانی ئەم دۆخە کەم بکەنەوە.

پشکۆ نەجمەدین   کەسانێکی زۆر، برازا و خوشکەزاکان، کەسوکار و دۆستەکان، هاوڕێکانی ڕۆژانی سەخت و ئێستام، دەهاتن و دەچوون، لە ململانێی من و مەرگیان دەڕوانی. دکتۆرەکان پەرۆش و بە دڵسۆزییەوە کاریان دەکرد، باشترین و شارەزاترین دکتۆرەکانی مێشک و دەمار، مژووڵی چارەسەری من و هیچێکیان پێ نەدەکرا! من نەمدەزانی چی ڕوویداوە و لە هیچ حاڵی نەدەبووم! من پێم وابوو، جەستەم لەمێژە مردووە و تەنیا ڕووحم، بە ئەسمانی دونیایەکی پر ئازار و مەینەتیدا، لەو بەرزەوە، لە وێرانیی جەستە و ژانەکانی من و ئازارەکانی ئەو خەڵکەی کە لە وێرانەی هزرمدا دەژیێن، دەڕوانێ! لەسەر تەختێکی نەخۆشخانەی سلێمانی؛ سلێمانیی شەشی ئەیلوول، سلێمانیی "چاڵی جەرگی پیرەژن"، سلێمانیی هەمیشە تووڕە و هەمیشە جوان، سلێمانیی خرۆشاو و هاتوهاواری ڕۆژانی بژی و بڕووخێی هەڤدەی شوباتی بەردەرکی سەرا، ڕازێنرابووم! گوێم لە ناڵەی تەقینەوەی دەمارە نەفرەتییەکەی مێشکم نەبوو. نرکە و ناڵەم، لە گەرووی هاتوهاواری ئەو خەڵکەدا، تاسا بوو! خوێنی پەنگخواردووی کاسەی سەرم، لەنێو خوێنی بەناهەق ڕژاوی ڕواڵان و  میردمنداڵانێک، کە لە سیاسەت و دەستەڵات و ئۆپۆزیسیۆن نەدەگەیشتن، بزر و سەرگەردان بوو! من بە ئاسمانی شاردا فڕیم و دوو جاران سووڕامەوە، ئیدی بەرز و بەرزتر، شەقامانی دووکەڵاویی شارم جێ هێشتن و هەورەکان لە ئامێزیان گرتم! من مردبووم، یاخود وەها خۆمم دەبینی! مەگەر ناڵێن، هەر ساتێکی مردن زەفەری پێ بردیت، ئیدی ڕووح بەرەو ئاسمان هەڵدەفڕێ و لەو بەرزەوە، عیشقی شار لە خۆی دەپێچێ و گوڵە خوێناوییەکانیش لە دەستی بەشمەینەتان دەڕفێنێ، هەر چڵەگوڵێک بە دیاری، دەداتە دەست پەڵەهەورێک! فریشتەیەک، چاوسەوز، قژزەرد، پۆشاکێک سەرتاپا سپی، دەستی گەرمی لە دەستم نا و دەستێکیش لەسەر توێڵم! گوتی: چۆنی؟ من بێ وەڵام، لە تیشکی نیگایم ڕوانی! گوتی: هێندەمان نەماوە! نەمزانی بۆ بەهەشت دەڵێ یاخود دۆزەخ! هێزی خۆمم کۆکردەوە و لێوم بزواند، گوتم: بۆ کوێ؟ ئەو کە سەیری ڕەنگاڵەی هەورانی دەکرد، گوتی: سوێد! گوتم: یانی من نەمردووم! خەندەیەک لەسەر لێوانی پشکووت و گوتی: من ناهێڵم بەم ئاسمانەوە، تۆ بمریت! وای خودایە! لەنێو شەڕگەی بگرەوبەردەی نێوان ژیان و مردندا، چ فریادڕەسێکی جوانە، فریشتەیەک هاوپشتی من، سەنگەری لە مەرگ گرتووە! فڕۆکەوان، فریشتە و من کە ڕووحەکەم لەنێو سینەی مرۆڤدۆستیی ئەو دوانەدا، سەمادەکات، گا سەرەوژوور، گا سەرەوخوار، چینەکانی ئاسمان دەبڕین، بە میهرەبانیی هەورەکان داپۆشراوین! گەواڵەیەک خۆی لە زێڕی خۆراوابوون هەڵژەنیوە و گەردانەیەک ڕەنگاڵەی پێش ماڵاوایی، لە گەردنی  فریشتەکەی فریاڕەسم دەئاڵێنێ، خەندەیەکیش هەڵدەداتە سەر لێوی نیوەمردووی من.

د. سەردار عەزیز  لە ساڵی ١٩٦٥ لە زانکۆی کایمبردیج، لە کایمبردج یونیان،   دیبەتێک بۆ دوو نوسەری ئەمریکی سازکرا. یەکێک لە  نوسەرەکان ڕۆماننوس و وتار نوسی ناسراو جەیمس بۆڵدون بوو. بۆلدون کەسێکی هۆمۆسێکچواڵی ڕەشپێستە. ئەویتریشیان سەرنوسەری گۆڤاری ناشناڵ ئینترێست ولیەم بەکڵی بوو. ولیەم سپی پێستە و گۆڤاری ناشناڵ ئینترێست گۆڤارێکی کۆنسێرڤەتیڤە. هەردوو نوسەر لە هەڕەتی ناوبانگیاندابوون. جەیمس بۆڵدون دوو  ساڵ پێشتر کتێبی ئاگرێک جارێکی تری بڵاوکردبوەوە، کە هەموی نامەن بۆ هاوەڵەکانی دەربارەی ڕەشپێستبون و ئازار و چەوسانەوەکانی لە ئەمریکادا. دیبەیتەکە لە ژێر ناوی: خەونی ئەمریکی لە سەر حیسابی رەشپێشت فەراهەم بوە، بوو.  سەرەتا بۆڵدون قسەی کرد. وەک چاوەڕوان دەکرا دەربارەی مێژوی ئەمریکا و بە کۆیلەکردنی  ڕەشپێش و کێڵگەکانی پەموو و دروستکردنی هێڵە ئاسنینەکان و زۆر شتی تر دوا.  پاشان نۆرەی بەکڵی هات. ولیەم بە ئەو پرسیارە دەستی پێکرد، ئایا دەتوانین چی بکەین؟ ئایا خەڵكی ئەمریکی دەتوانێت چی بکات بەرامبەر ئەم سوکایەتییە دەرونییەی کە ئەم خەڵکانە بە دەستیەوە دەناڵێنن؟ ڕای ولیەم وەهابوو، ئەگەر سپی پێستەکان بە توڕەییەوە مامەڵە لە گەڵ ئەم پرسەدا بکەن ئەوا تەنها دەتوانن ئاوڕ لە ڕابوردوو بدەنەوە. بەڵام بۆ ئەوەی لەم ئەم دۆخە ڕزگارمان بێت دەبێت بەرەو داهاتوو بنواڕین.  بەڕای ولیەم توڕەبون پەرچەکردار بەرهەم دەهێنێت و لە ئەنجامدا توندوتیژی لێدەکەوێتەوە و گۆرانکاری دەبێتە مەحاڵ.  ئەم  دیبەیتە چەند پرسێکمان بۆ دەوروژێنێت؟ یەکەم، ئایا توڕەیی کاتێک دەبێتە دۆخێکی کۆمەڵایەتی، دەکرێت ببێتە وروژێنەری چالاکی، بەڵام ئایا دەگاتە ئەنجام؟ ئایا توڕەیی تاک و توڕەیی کۆ جیاوازن؟ لە دۆخی تاکەکەسیدا توڕەیی بەرامبەر کەسێک یان کارێک ڕەنگە کەسی توڕە پاڵ بنێت بۆ ئەوەی کارێک بکات یان تەنها بە توڕەبونەکەی دابمرکێتەوە، بەڵام ئەمە لە دۆخی گشتیدا بەوجۆرە نیە.  هەرچەندە دەبێت ئاماژە بە ئەوە بکەم کە تێگەیشتن لە توڕەیی  تاکەکەسی گرنگە بۆ تێگەیشتن لە توڕەیی گشتی. بۆ ئەمە دەبێت لە ئەرستۆەوە دەست پێبکەین، بەڵام لێرەدا کارەکەمان ئەوەنیە. دەبێت بە ئاگایی زیاترەوە لە گەڵ توڕەیی کۆدا مامەڵە بکەین. سەرەتا ئێمە دوو لایەنمان هەیە، لایەک کە توڕەیە و لایەکەی تر کە توڕەبونەکەی ئاراستەکراوە. لە نێوان ئەم دوو لایەنەدا پەیوەندییەکی دەسەڵاتی هەیە، کە لایەک پیادەکەری دەسەڵاتەو لایەکەی تر قبوڵکەر. لایەنی قبوڵکەری دەسەڵات، ئێستا چیدی دەسەڵاتی قبوڵ نیە بۆیە توڕەیە. ئایا ئەم توڕەییە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری لە پەیوەندی دەسەڵاتدا؟ دیارە لێرەدا دەسەڵاتمان فۆکۆیانە خوێندوەتەوە. بەم پێیە دەسەڵات پەیوەندییە و هیچ کەسێک لە دەرەوەی نیە و بێدەسەڵات یان ئەو کەسەی کە خۆی بێدەسەڵات دەبینێت، بەشێکە لە پرۆسەی دابینکەری دەسەڵات. کاتێک بیر لەم دۆخە دەکەینەوە، ئێمە لە بەردەم دۆخی توڕەیی کوردستانداین، لە هەمانکاتدا لەبەردەم یادی دە ساڵەی  )شکستی( بەهاری عەرەبیداین.   ئەم دوو روداوە لە زۆر ڕوەوە هاوشێوەن. بەهاری عەرەبی نمونەی ئەوەیە کە توڕەیی ڕەنگە زۆر شت بە خێرایی بگۆڕێت بەڵام لە ئەنجامدا هیچ نەگۆڕێت. کەواتە توڕەیی لە دۆخی گشتیدا دەبێت تەنها وەک ئامرازێک یان هاندەرێک ببینرێت نەک وەک میتۆد و ئامانج. دە ساڵ پاش بەهاری عەرەبی دەبینین بنەماکانی حوکمکردن لە زۆر ڕوەوە هاوشێوەن. ئەم ڕوداوە کاریگەریی توڕەیی دەخاتە ژێر پرسیارەوە. یەکەم کێشەی توڕەیی ئەوەیە کە بەپەلەیە. تورەیی پشودرێژی و فۆکەسکردن و بینین هەموو وێنەکە و چۆنێتی داڕشتنی ئەلتەرناتیڤ لەبەر چاو ناگرێت. بەڵکو پاڵنەر و ئامانجەگەری ڕاستەقینەی ئەوەیە کە چۆن تۆڵە  بکاتەوە، چۆن بگاتە ئەو دۆخەی کە ئەوەی لە ناخیدایە، ئەو بارە دەرونیەی کە بۆی دروست بوە بیحەسێنێتەوە. بۆیە توڕەیی وزەیەکە کە بەرهەم ناهێنێت، بەڵکو تەنها فشار  دەکات. لێرەوە دەتوانین بگەڕێینەوە بۆ گفتوگۆکەی سەرەوە کە توڕەیی ئاوڕ لە ڕابوردوو دەداتەوە. ئەم ئاوڕدانەوە وزە دەبەخشێت بە توڕەیی بەڵام ناتوانرێت ڕابوردوو بگۆڕدرێت. ئەوەی دەتوانرێت بگۆڕدرێت داهاتوە. بۆیە توڕەیی دەبێت ساتەوەختێکی وەرچەرخان بێت کە چۆن ڕابوردویەک کە پڕ لە قەیرانە بکرێتە بنەمای ئەوەی کە زەخیرەی لێوەربگیرێت بۆ داهاتویەکی جیاواز. ئەم پرۆسەی پێکەوەگرێدانی ڕابوردوو و داهاتوو دەبێت تورەیی تێپەڕێنێت. لە ئاستی تاکەکەسیدا توڕەیی ئەگەر ئەنجامی نادادپەروەرییەک بێت، ئەوا هەرگیز نابێتە هۆکاری ئەوەی کە نادادپەروەری ئەنجامدراو بگەڕێنێتەوە. ئەمە بۆ دۆخی گشتیش ڕاستە. لە خوارەوە کۆمەڵێک لایەنی نێگەتیفی توڕەیی گشتی دەخەمە ڕوو: یەکەم، توڕەیی پرۆسەیەکی سیاسی نیە. بەڵام کاتێک  بە سیاسی دەکرێت، بە تایبەتی لە هەناو کایەی دیموکراسیدا، ئەوا دەبێتە مایەی ئەوەی کە کەسانی ناسیاسی بکاتە سیاسی. تۆڵە و دژایەتی و سڕینەوە و لابردن و کۆتاییهێنان  ئەم جۆرە چەمکانە دەبنە بنەمای خیتابی سیاسی. بەڵام ئەم جۆرە چەمکانە بەرجەستە نابن چونکە کەسی سیاسی یان بە سیاسی بوو، تەنها ئەوەندە پێویستی پێیەتی  کە وروژان دروست بکات  نەک بچێتە هەناو قورەلیتەی گۆڕینی سیستەم. دووەم، توڕەیی سیاسی پرۆسەیەکی سیاسی نیە، هێندەی پرۆسەیەکی شەخسیە. توڕەیی کاتێک بەباشی بەکاردەبرێت ئەوا  بنەما گشتیەکانی سیاسەت دەکوژێت. ئاسان نیە لە گەڵ کەسی توڕەدا دیبەیت بکەیت، سازش بکەیت. توڕەیی ئەو دۆخەیە کە بارودۆخی شەخسی دەبێتە سیاسی. ئیتر پرسی کەرامەت و پیاوەتی و غیرەت و شەخسیەت و زۆر شتی دێتە ئاراوە. هەرجۆرە ڕەخنەیەک لەمانە دەبێتە مایەی پەرچەکردار و هەڵچون. توڕەیی قسەکردنی تاکڕەهەندە ، کە هەمیشە بە دوای خەڵکانی هاوسۆز و هاوشێوە دا دەگەڕێت.  سێیەم، تورەیی بە سروشت بونیادنەرنیە. ئەگەر نەشتوانێت بروخێنێت ئەوا یان بەبێ ئاگاییانە تەسلیم دەبێت و دوبارە دەکاتەوە یان هیچ ناکات. لە هەردۆخێکدا دەرئەنجام توڕەیی زیاترە. بۆیە توڕەیی تەنها توڕەیی زیاتر بەرهەم دەهێنێت.  چوارهەم، ئەگەر کەسی توڕە بە دوای ئەوانە دەگەڕێت کە هۆکاری توڕەبونەکەین یان بەرپرسن لە توڕەبونەکەی، ئەوا لە دۆخێکی وەهادا پەرتبون و جەمسەرگیریی سیاسی و کۆمەڵایەتی دروست دەبێت. کۆمەڵگای جەمسەرگیر ناتوانێت بەرەو پێشەوە بڕوات. بەڵکو لە دۆخی نەیارێتی خوددا دەخولێتەوە. کۆمەڵگای کوردستان هاوشێوەی ئەم کۆمەڵگایەیە لە ئەمڕۆدا.  پێنجەم، ئەگەر توڕەیی دەرئەنجامی نادادپەروەرییە،  ئەوا لە هەناو سیستەمی توڕەیی سیاسیدا، خەڵکانێک دەکرێنە بەرپرسی ئەو نادادپەروەرییە، ئەگەر لاببرێن ئەوا دادپەروەریی بەرقەرار دەبێت. ئەمە کرۆکی دونیابینی مارکسیزم و ئاینیە. بەڵام  زۆرجار ئەوە نادادپەروەریی نیە کە سیستەم دروست دەکات، وەک مارکسیزم بروای وایە، بەڵکو ئەوا سیستەمە نادادپەروەری دروست دەکات. کەواتە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆ هەیە لە نێوان نادادپەروەریی و سیستەمدا. بەڵام وەک لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا کە توڕە ناتوانێت سیستەم بونیادبنێت و ناشتوانێت بیگۆڕێت بەڵکو زۆرجار دوبارەی دەکاتەوە. بۆیە توڕەیی نابێت هۆکاری هێنانە ئارای دادپەروەریی. پێنجەم، توڕەیی با ئاسانی سەرمایەگوزاری لە سەر دەکرێت. وەک ئەمڕۆ لە کوردستان دەیبینین کە چەند ئاسانە سەرمایەگوزاری لە سەر تورەبون بکرێت. کەسی سەرمایەگوزار توڕەیی وەک بەرهەڵستکاری نادادپەروەری نابینێت بەڵکو وەهای دەبینێت کە ئامرازێک بۆ ئامانجێک، ئایا ئەو ئامانجە چیە، هیچ پەیوەندی بە توڕەییەکەوە نیە.  لە کۆتاییدا، وەک لە سەرەوە دەردەکەوێت توڕەیی دەرئەنجامە. زۆرجار ڕەوایە. دەرئەنجامی زوڵم و نادادی و برینداربونە. بەڵام بۆ ئەوەی کەسی توڕە زاڵ بێت بە سەر ئەم دۆخەدا و دونیایەکی تر بەرهەم بهێنێت پێویستی بە زیاتر لە توڕەیی هەیە. کەسی تورە دەبێت بە ئاگابێت لە بازرگانانی توڕەیی، لە هەناو کایەی سیاسیدا. هەتا توڕەیی بازاڕی هەبێت ئاستەکەی زیاتر دەکات بەڵام ئامانجەکەی سەختتر دەبێت. توڕەیی کۆمەڵایەتی و سیاسی دەبێت فۆکەسمان بخاتە سەر چەمکگەلی وەک دادپەروەیی، کەرامەت، ڕێز، پێکەوەیی، هیوا.

د. سیروان حەسەن   ھەموو پارچەکانی کوردستان بە ھەرێمی کوردستانیشەوە لە مێژەوە و بە بەردەوام لە رێگەی ولاتە داگیرکەرەکانیانەوە سەرکوتکراو و لاوازکراو بووە لە ڕووی سیاسی و ئابوری و مێژویی و کەلتوریەوە وە میللەتی کورد چەندین جار ڕووبەڕوی کۆمەڵکوژی و جینۆساید بووەتەوە لە قۆناغە جیاوازەکاندا، ھەرێمی کوردستان لە دوای ڕاپەرینی ١٩٩١ لە دۆخێکی زۆر سەختدا دوای داروخانی ئابوری عێراق و دوو ئابڵوقەی سەپێنراو دەسەلاتێکی نیمچە سەربەخۆی بە دەستھێنا بە حکومەتێکی فیدرالی لاواز و کەم شارەزا لە ڕووی ئابوری و سیاسیەوە حوکمەتی ھەرێم بەڕێوە چوو تاکو پرۆسەی ئازادی عێراق لە سالی ٢٠٠٣، دوای ڕوخانی رژێمی پێشووی عێراق ھەرێم بە کەمێک شارەزایی سالانی حکومڕانی پێشووی خۆی بەشداری حکومڕانی عێراقی نوێی کرد لە گەڵ ھەندێ تایبەتمەدییدا ڕۆڵی زۆر باش بە ھەرێم بەخشرا وە لە سەرەتادا دۆخی ھەرێم زۆر باش بوو تەنانەت ھیچ حکومەتێک لە عێراق پێک نەدەھێنرا بێ ڕەزامەندی ھەرێم وە ولاتە ئیقلیمیەکان و ئەمریکا بایەخی تەواویان دابوو بە پایە و مەوقعی ھەرێم لە سەر نەخشەی ئابوری جیھان بەلام بێ پلانی و سیاسەتە لاوازەکانی حکومەتی ھەرێم و ململانی سیاسی و بەرژەوەندی لایەنەکان پێگەی ھەرێمیان زۆر لاوازکرد بە تایبەتی دوای شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت و قەیرانی دارایی و بڕێنی بەشە بودجەی ھەرێم لە لایەن بەغداوە و کۆتایەکەشی بە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم بوو، بڕیاری سەربەخۆکردنی ئابوری نەوت کە لە سالی ٢٠١٣ درا گورزی کاریگەر بوو لە دەست پێکردنی لاوازبوونی ھەرێم ھەنگاو ھەنگاو و قۆناغ قۆناغ چونکە ئەو بڕیارە بە وردی دراسە نەکرابوو وە راستەوخۆ ولاتانی دەوروبەر و نەیارانی کوردی راچەڵەکان ئەوانیش زۆر بە ورد و درشتی لێکۆلینەوە و بەدواداچونیان بۆ ئەو بڕیارە و داھاتووی ئابوری ھەرێم و ناوچەکە و کەیسی سەربەخۆی ھەرێم کرد . سەرباری ئەوەی کە حکومەتی ھەرێم و لایەنە سیاسیەکان وەکو خۆگونجاندنێک بە درێژایی سالانی پێشوو لە ھەوڵی ڕازی کردنی ولاتانی ھاوسێ و سیاسەتەکانی ئەمریکا بوون ، ولاتانی دەوروبەر بە ھەموو شێوەیەک و بە بەردەوام کاریان لە سەر لاوازکردن و دەست تێوەردانی ھەرێمی کوردستان کردوە و زۆرترین سوودی ئابوری لە ھەرێم وەردەگرن و ھەرێمیان کردوە بە گۆڕەپانی ململانی خۆیان. سەرکردەی سیاسی کورد و حکومەتی ھەرێم دوای تەواوبوونی شەری داعش بریاری رفراندۆمیان دا لە ئەیلولی ٢٠١٧  وە پرۆسەکە بە سەرکەوتوی بە رێوەچوو، ئەو بریارە زیاتر پشتی بە ھەست و سۆزی نەتەوایەتی بەستبوو وە ھیچ گەرەنتیەک و پشتیوانیەکی نێودەولەتی فەرمی نەبوو بۆ ئەو پرۆسە تەنھا پشتیوانی روکەش و راگەیاندنەکان بوو وە ھەرێمیش ھیچ پلانێک و رێکارێکی نەبوو بۆ قۆناغی دوای رفراندۆم لە سەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە بە تایبەتی ولاتە ئیقلیمیکان (تورکیا و ئێران و سوریا) و حکومەتی مەرکەز، دوای رفراندۆم تورکیا و ئێران و عێراق کۆبونووە و رێکەوتن و زۆر بە توندی ھاتنە پێشەوە و ھەرشەی بەھێزیان لە ھەرێم کرد و سوکایەتیان زۆر بەو بریارە کرد وە حکومەتی بەغداش گورزی خۆی وەشاند و شانۆیەکەی تەواوکرد بە گەرانەوەی بۆ ناوچە کێشە لە سەرەکانی دەرەوەی ھەرێم بە زەبری ھێزی سەربازی ئەویش بووە ھۆی دووبارە لە دەستدانی نیوەی خاکی کوردستان کە ئەمەش پێگەی ھەرێمی زۆر لاواز کرد لە سەر ئاستی نێودەولەتی ، ھەر لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٧ راستەوخۆ دوای رفرامدۆمی ھەرێمی کوردستان حکومەتی تورکیا وەکو کاردانەوەیەک بە رامبەر ڕفراندۆم لە گەڵ حکومەتی فیدرالی عێراق رێکەوتن بە دروستکردنی دەروازەیەکی سنوری نێودەوڵەتی نوێ لە نێوان ھەردوو ولات لە خاڵی سنوری ئۆڤاکۆ لە رۆژھەلاتی پارێزگای شەرناقی تورکیا و خاڵی پەرینەوەی رەبیعەی عێراقی و خاکی جەزیرەی سوری ئەوەش لە دەرەوەی خاکی ھەرێمە و وەکو جێگرەوەیەکی دەروازەی سنوری برایم خەلیل کە تورکیا بە ھەرێمەوە دەبەستێت. لە مانگی یازدەی ٢٠٢٠ ئەو پرۆژەیە تەواو بووەو و ئامادەکراوە، ئەم ھەنگاوە دوژمنکارانەی تورکیا گورزێکی کوشندەیە بۆ ئابوری ھەرێم گەر بچێتە بواری کرداریەوە ئامانجی ستراتیجی حکومەتی ئۆردوگان لەم پرۆژەیە : * روخاندنی ئابوری ھەرێم  * بچوک کردنەوەی رۆلی ھەرێمە لە ناوچەکە * دابڕینی دەروازەی سنوری و پەیوەندی نێوان ھەرێم و لایەنە کوردیەکانی دیوی سوریا * بڕینی ئاڵوگۆرێ بازرگانی نێوان ھەرێم و سوریا * پشتگوێ خستن و بچوک کردنەوەی ھەرێم  * بە ھێزکردنی پەیوەندی ئابوری خۆی لە گەل حکومەتی مەرکەزی بەغدا  * بەستنەوەی پارێزگاکانی موسل و کەرکوک راستەوخۆ بەو پرۆژەوە چونکە لە پلانەکەیاندا بەکارھێنانی ھێزی سەربازی ھەیە تەنانەت لە ناو خاکی عێراقیش بۆ پاراستنی کاروانی بازرگانی بە بیانوی بوونی تیرۆرستان و لاوازی لایەنی عێراقی لە پاراستنی رێگەوبانەکان * بە دیھێنانی خەونی کۆنیان بە گەرانەوەی ولایەتی موسل بۆ سەر تورکیا کە لە ھەموو بۆنەکاندا بە ئاشکرا باسی لێوە دەکەن. ئامانجی سەرەکی تورکیا لەم پرۆژەیە زیاتر بۆ لاوازکردنی ھەرێم و دابڕینی ھەرێمە لە گەل لایەنی سوریا و لێدانی ھەر بریارێکی چارەنوس ساز بۆ ھەرێم بۆ ئەوەی بە ھیچ جۆرێک بیر لە جیابونەوە و سەربەخۆیی نەکرێتەوە لە بەرئەوەی ئەو جۆرە بریارانە راستەوخۆ کار لە سەر دۆخی کوردانی ئێران و تورکیا و سوریا دەکات و لە ئایندەدا دەبێتە بنەمایەک بۆ سەربەخۆیی ئەوان.

توانا ئەمین قوڵبڕەکان بێئیش نیین، پڕئیشترین کاراکتەری کۆمەڵایەتین، ئەوان هەرچی وەزەی خۆیانە لە ڕێگای سەرمایەگوزارییەکی گومڕاکەرەوە خەرج دەکەن، سەرمایەیەک بێ مایە! سروشت لە ڕێگای شێوە و ڕوخساریانەوە چاکەی زۆری لەگەڵ کردوون بەوەدا نزیکەی هەمیشە؛ قۆڵبڕەکان دەموچاوێکی منداڵانە و بێگەردیان هەیە و لە ڕەفتاری ڕۆژانەیاندا سادە و دڵپاک و بێگەرد دەردەکەون، کە بێگومان دەرکەوتنەکەیان بەم شێوەیە بەشێکی ڕێکخراوە لە بزنزەکەیان. قۆڵبڕەکان لەگەڵ سادەییەکەیاندا بەلوتف و ماریفەتن، لە قسەکردندا توانایەکی سەیریان لە زمانبازی و سەفسەتە و پەندهێنانەوە هەیە. زەینێکی ڕوون و چاوێکی تیژیان هەیە، لە هەر کەسێکی تر ئاسانتر و خێراتر دەتوانن چارە بۆ کێشەکان بدۆزنەوە، مێشکیان هێجگار چالاک و وەڵامدەرەوەیە، بەجۆرێک مۆرتێمر فاینبێرگ لە کتێبی (بۆ خەڵکی ئاقڵ ئیشی قۆڕ دەکەن ـ Why Smart People Do Dumb Things) دەڵێت "ئەگەر تۆ ئاستی ئیدراک و عەقڵت لەسەرو خەڵکەوەیە و بەهۆی ئەم توانایەتەوە ئاسانتر و خێراتر لە خەڵک دەتوانی گێرمەوکێشەکان چارە بکەیت، وریابە تۆ ریسکی ئەوەت لەسەرە ببیت بە قۆڵبڕ!" قۆڵبڕەکان ڕۆحێکی شەڕانگێزی وەهایان هەیە کە دەتوانێت خەرمانەی لەرەلەری جەستەت بشکێنی و هیپۆنە (تەنویم)ت بکات، قۆڵبڕەکان ئاسانتر لە هەرکەس دەتوانن قەناعەتت پێ بکەن و ئەم مەهارەتەیان بە ئەزموونی زیاتر گەورەتر و ترسناکتر دەبێت. فەنتازیای کاراکتەری قۆڵبڕ لە خەڵکی ئاسایی زۆر بەرینترە، قۆڵبڕەکان بێ خەون نین و سەریان تەژییە لە خەون، لێ ڕێگای بە ڕاستی کردنی خەونەکانیان هەڵەیە. ئەوان یەک و دوان نین، زۆرن و ئەوەتان لەناو ئێمەدا، بەڵام ئەوکاتە دەیانبینین کە چزەمان لێ هەڵدەستێنن. مایک کۆمپۆبێلی تاوانناسی ئەمریکی دەڵێت " ١٠%ی ئەو کەسانەی ڕۆژانە دەیانبینی کار دەکەن، دروستکار و سەرڕاستی تەواون، ١٠%یان چەوتکار و فریوەدەری تەواون، ٨٠% بەردەوام لە نێوان دەستەی یەکەم و دووەمدا دێن و دەچن". بۆیە سلێمان هەڵشۆیی تەنها یەک کەسە لەو ٩٠ لەسەد کەسەی کە دەکرێ لە هەرساتێک لە ساتەکاندا ببنە شتێکی تر.

  ئاسۆ حاجی １-    یەکەم پرسیار کە بە مێشکی هەر کەسێک دادێ کە چاودێری دۆخی سیاسی پارچەکانی کوردستان بکا و ئاگاداری رووداوەکان بێت،ئەو پرسیارەیە،ئایا پەکەکە بۆ لە باشور و رۆژئاوا و رۆژهەڵاتی کوردستان هەیە و تەنها لە باکور بوونی نیە! لە کاتێکدا دەبوایە هەموو هێز و قوڕسایی پەکەکە لە باکوری کوردستان بێ. ２-    لە ساڵی 2015 هەدەپە باڵی سیاسی پەکەکە لە باکوری کوردستان لە رێگای ژمارەیەک سەرکردەی لاو توانیان لە هەڵبژاردنەکانی پەڕلەمانی تورکیا 81 کورسی ببنەوە،بەڵام سەرکردەکانی پەکەکە لە قەندیل رێگەیان نەدان دەست بەو ژمارەیەوە بگرن یان بەشداری حکومەت بکەن،بەڵکو شەڕیان لە ئەنقەڕە و لە ناو هۆڵی پەڕلەمان گواستەوە ناو شار و ئاوەدانیەکانی باکوری کوردستان کە بە شەڕی خەندەکان بەناوبانگە و بەو هۆیەوە زیاتر لە بیست شار و شارۆچکە خاپورکران و بەگوێرەی ژمارە نا فەرمیەکانی هەندێک لە رێکخراوەکانی تایبەت بە مافی مرۆڤ و راپۆرتە رۆژنامەوانیەکان لە نێوان 6 بۆ 7 هەزار کەس کوژران و زیاتر لە 200 هەزار کەس لە زێدی خۆیان ئاوارە بوون. ３-    ئۆپۆزسیۆنی سوریا کە سەر بە تورکیا بوون و لەلایەن ئەمریکا و ئەوروپاشەوە پشتگیری دەکران کە ئەو کات بە سوپای ئازاد دەناسران گەیشتبوونە لێوارەکانی دیمەشقی پایتەختی سوریا و خەڵک چاوەڕوانی دەکرد یان بەشار ئەسەد بۆ وڵاتێک رابکا و دیمەشق رادەست بکا یان ئەوەتە شارەکە بە شەڕ بکەوێ،ئێران لە رێگای پەکەکە شەڕەکەی گواستەوە باکوری کوردستان و سوپای تورکیای ناچارکرد کە بە کێشەیەکی گورەتر لە بەشاڕ و دیمەشق خەریک بن،پەکەکە هاوکار بوو بۆ رزگارکردنی بەشاڕ ئەسەد و سەرخستنی ئەجێندای ئێران بەڵام کورد دەسکەوتیان چ بوو؟ ４-    دوای سەرکەوتنی باڵی سڤیلی ناو هەدەپە بە سەرۆکایەتی سەلاحەدین دەمیرتاش و هەڤالانی سەرکردایەتی پەکەکە لە قەندیل ترسیان لێ نیشت بەوەی کە پێشکەوتنی ئەو سەرکردە لاوانە واتا کۆتایی ئەوانە بۆیە رێگەیان نەدا بەشدار بن لە پێکهێنانی حکومەتی تورکیا کە ئەو کات ئەردۆغان و حیزبەکەی دەستیان ماچ دەکردن تەنها بۆ ئەوەی ناچار نەبن هەڤالبەندی لەگەڵ باخچەلی و تورکە توند ئاژۆکان دروست بکەن،بەڵام قەندیل ئەردۆغانی بە ناچاری فڕێدایە باوەشی دەوڵەت باخچەلی رەگەزپەرست،قۆناغێکی نوێ لە ژیانی سیاسی ئەردۆغان دەستی پێکرد کە لە موجاهید و قوتابیەکی بەدیعولزەمان سەعیدی نەوڕەسی یان سەعدی کوردی ببێتە سەربازێکی بە ئەمەرکی ئەتاتورک و هەڤاڵبەندێکی ستڕاتیژی باخچەلی. هەروەها دەمیرتاش و هەڤالانیان خستنە زیندان و دەستی ئەردۆغان و سوپاکەشیان ئاوەڵا کرد تا باکوری کوردستانیان کردەوە سەربازگەیەکی گەورە،کورد لە باکور جگە لە لەدەست دانی هەموو دەسکەوتە سیاسیەکان چیان دەسکەوت؟ ５-    پەکەکە لە ناو خۆی باکوری کوردستان و تورکیا تەواو ئیرادەی خۆیان رادەستی چەپی تورک کردووە و خۆ یەکلایی کردنەوەیان لە بەرەی جەهەپە کە بە درێژایی مێژووی کۆماری تورکیا چەپەکان گەورەترین زیانیان لە بزاڤی نەتەوەیی و رزگاریخوازی گەلی کوردستان داوە لە باکوری کوردستان بە دوور خستنەوەیان لە ئامانجی سەرەکیان و تێکەڵکردنیان بە بزاڤێک کە تێیدا لە پێناو هەندێک دروشمی بێ گیان و ناوەڕۆک خۆیان بزرکردووە،ئاراستەی چەپایەتی لە رێگای جەمیل بایەک و دۆران کالکان تەواو کۆنتڕۆلی بڕیارەکانی قەندیلیان کردووە،کورد لە سەرکەوتنی جەهەپە لە هەڵبژاردنی شارەوانیەکانی ئەستەنبۆل ئەوان چیان دەسکەوت؟ ６-    باشە بۆ دەبێ ئامادەیی چڕی سەربازی پەکەکە لە شەنگال و توزخورماتوو و مەخمور و پێنجوێن بێت و کەمترین ئامادەیی سەربازی لە باکوری کوردستان بێ کە ژمارەی گەڕیلاکانی لە باکور ناگاتە ٣٠٠ گەڕیلا!  ７-    پەکەکە بۆ دەتوانێ لە سلێمانی و گەرمیان دەست بخاتە ناو خۆنیشاندانەکان و هانیان بدا تا هێرش بکەنە سەر دامەزراوەکانی حکومەت و بارەگای حیزبەکان بەڵام لە دیاربەکر و شارەکانی دیکەی باکوری کوردستان ناتوانێ سەت کەس بباتە سەر شەقام و لە دژی دەوڵەتی تورکیا خۆنیشاندان بکەن؟ ８-    پەکەکە کە هۆکاری لە دەستدانی عەفرین  و ناوچەکانی دیکەی رۆژئاوای کوردستان بوون،لە جیاتی پەند وەرگرتن لەو شکستانە و گوێگرتن لە هاوپەیمانان کە خۆیان لە قەندیل و بڕیارەکانی داببڕن،تەواو پێچەوانەی ئەوانە یەپەگە بە چەک و هاوکاری ئەمریکا و ئەوروپا رووی چەکەکانیان لە پێشمەرگە کردووە و بەشێکن لە جێبەجێکردنی بڕیارەکانی قەندیل کە سەرچاوەی ئەو بڕیارانە بەشێکن لەو ستراتیژیەکە ئیقلیمەی قەوارەی دەستووری هەرێمی کوردستانی گەمارۆ داوە و هەوڵی لاوازکردن و لەناوبردنی دەدات،باشە پەکەکە و یەپەگە چ سوودێل لە لاواز بوونی هەرێمی کوردستان دەکەن،ئەگەر بەشێک نین لە ئەجێندای دوژمنان! ９-    بۆ فشار دروست کردن لە سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و رێگریکردن لە جێبەجێکردنی رێکەوتنی شنگال بە گەڕانەوەی ئیدارەی شەرعی شنگال و هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە رێگای هێزەکانی یەپەگە هێرش دەکاتە سەر هەرێمی کوردستان،بەو کارە مەترسی دەخاتە سەر تاکە دەروازە کە خۆراک و پێداویستیەکانی ژیان دانیشتوانی رۆژئاوای کوردستانی لێ دابین دەکرێ،باشە یەپەگە و ئیدارەی خۆسەر چ سوودێک لەوە دەکەن ئەگەر پێشمەرگە بکوژن و خاکی هەرێمی کوردستان داگیر بکەن؟ １０-    هەرێمی کوردستان لە باکوری کوردستان هاوکار بوو و بۆ یەکەمینجار حکومەتی تورکیای ناچار کرد راستەوخۆ لەگەڵ پەکەکە دابنیشێ و پڕۆسەی ئاشتی دەست پێ بکا،لە رۆژئاوای کوردستانیش تا ئێستا جاری چوارەمە کە هەموو لایەنە کوردیەکان واتا ئەنەکەسە و پەیەدە کۆبکاتەوە و هانیان بدا لەگەڵ یەک رێکبکەون تا لە جیاتی زیاتر لە دەست دانی خاک و ماف،بتوانن دەسکەوت و ئەزموونەکەیان بپارێزن،کە ئەوە مەرجی سەرەکی هاوپەیمانانە بۆ بەردەوامی هاوکاریکردنی هێزەکانی سوریای دیموکرات و ئیدارەی زاتی لە باکور و رۆژهەڵاتی سوریا،بەڵام پەکەکە بە هەموو ناوەکانی دیکەی کە هەیەتی لە دژایەتی کردنی هەرێمی کوردستان بەردەوامە،بەڵام لە زیان زیاتر چی پێبڕاوە؟

ئومێد قەرەداخی گومان له‌وه‌دا نییه‌، له‌ دوای پرۆسه‌ی ئازادییه‌وه‌، ئابووری عێراق به‌ ئه‌ندازه‌یه‌كی زۆر گرفتار بوو به‌ده‌ست گه‌نده‌ڵی و به‌فیڕۆدانه‌وه‌، به‌پێی راپۆرته‌ جیهانیه‌كان قه‌باره‌ی گه‌نده‌ڵی ملیاره‌ها دۆلار بوه‌ ، سیاسه‌تی دارایی و نه‌قدی كراوته‌ پاشكۆی به‌رژه‌وه‌ندی گروپگه‌لی جیاوازی سیاسی و ملیشیایی، وزه‌ی به‌رهه‌مهێنان و چالاكی سێكته‌ره‌كان پاشه‌كشه‌ی كردو عێراقی به‌ ته‌واوی كرد به‌ وڵاتێك كه‌ پشت به‌ داهاتی نه‌وت ئه‌به‌ستێت ، له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكی شه‌ڕی داعش و دواتریش ده‌ركه‌وتنی په‌تای كۆرۆنا ، كۆی ئابووری جیهانی تووشی قه‌یرانێكی جدی بوو،  به‌رهه‌مهێنان و چالاكی ئابووری پاشه‌كشه‌ی كرد ، سه‌ره‌نجام خواست له‌سه‌ر وزه‌  له‌ بازاری جیهانیدا دابه‌زینێكی به‌رچاوی به‌ خۆوه‌ بینی ، له‌گه‌ڵ كه‌مبوونه‌وه‌ی خواست له‌سه‌ر نه‌وت له‌ بازاڕی جیهانیدا ، نرخی نه‌وت داڕمانی گه‌وره‌ی به‌خۆوه‌ بینی ، به‌مه‌ش بودجه‌ی عێراق رووبه‌ڕووی كورتهێنانێكی گه‌وره‌ بویه‌وه‌، به‌ تێكڕی قه‌رزی ناوخۆیی و ده‌ره‌كییه‌وه‌ عێراق نزیكه‌ی 160 ملیار قه‌رزداره‌ ،، له‌ دۆخێكی له‌مشێوه‌یه‌دا حكومه‌ت نه‌یئه‌توانی پابه‌ندییه‌ داراییه‌كانی خۆی  جێبه‌جێ بكات ، به‌تایبه‌ت موچه‌ی فه‌ره‌مانبه‌ران كه‌ بارگرانییه‌كی گه‌وره‌ بوو بۆ حكومه‌تی عێراقی،  بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م كێشه‌یه‌ حكومه‌تی عێراق به‌هاوكاری بانکی مه‌ركه‌زی  نرخی گۆڕینه‌وه‌ی دۆلاری به‌رانبه‌ر به‌ دینار بۆ 147 هه‌زار دینار به‌رز كردوه‌ ، ئه‌م بڕیاره‌  سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هاوكاری حكومه‌ت ئه‌كات موچه‌ی فه‌رانبه‌ران دابینبکات، به‌ڵام كۆمه‌ڵێك ئاكامی باش و خراپی هه‌یه‌ ، ئه‌توانین به‌مشێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ لەبارەیەوە بدوێین:   ئاستی یه‌كه‌م : كاریگه‌رییه‌ خراپه‌كانی  به‌رزبوونه‌وه‌ی  به‌های دۆلار به‌ دینار  یه‌كه‌م : به‌رزبوونه‌وه‌ی به‌های دۆلار به‌رانبه‌ر به‌ دینار، راسته‌خۆ به‌ رێژه‌ی نزیكه‌ی 20% به‌های ڕاستەقینەی مووچه‌ی موچه‌خۆران( هێزی كڕین) كه‌م ده‌كاته‌وه‌ ،  ئه‌گه‌ر مووچه‌خۆرێك موچه‌کەی 1 ملیۆن دیناری عێراقی بوبێت ، ئه‌وا به‌هاكه‌ی داده‌به‌زێت بۆ 800 هه‌زار دینار، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ری خراپی له‌سه‌ر ئاستی گوزه‌رانی هاوڵاتیان ئه‌بێت ، ئه‌گه‌ر ئه‌م كاریگه‌رییه‌  بۆ موچه‌خۆرانی عێراق جارێك قورس و زه‌حمه‌ت بێت، بۆ مووچه‌خۆرانی هه‌رێم دووجار ، چونكه‌ مووچه‌خۆرانی هه‌رێم رووبه‌ڕووی دوو جار بڕینی مووچه‌ ده‌بنه‌وه‌ ، جارێك لێبڕینی مووچه‌ به‌شێوه‌ی نه‌قدی كه‌ رێژەكه‌ی له‌ ئێستادا 21%، جارێكیش  به‌شێوه‌ی دابه‌زینی به‌هاكه‌ی كه‌ نزیكه‌ی 20%، به‌مه‌ش مووچه‌خۆری هه‌رێم 41% موچه‌كه‌ی له‌ ده‌ستده‌دات.  دووه‌م : ئه‌و بڕیاره‌ی بانكی مه‌ركه‌زی چاره‌سه‌ری تێچوونه‌كانی به‌گه‌رخستن ( نفقات التشغیلی ) ناكات ، چونكه‌  تێچوونه‌كانی به‌گه‌رخستن وه‌ك مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌سه‌ر بنه‌مای به‌های نه‌قدی(ئیسمی) دیاری ناکرێت، به‌ڵكو له‌سه‌ر بنه‌مای به‌های حه‌قیقی ( هێزی كرین ) دیاری ده‌كرێت، بۆ نموونه‌ ته‌مویلی حكومه‌ت بۆ پرۆژه‌كانی به‌رهه‌مهێنان ، دابینكردنی تێچوونی به‌گه‌ڕخستنی وه‌زاره‌ته‌كان ، ئه‌مانه‌ به‌ پێی به‌های راسته‌قینه‌ی دراوه‌كه‌ دیاری ئه‌كرێت نه‌ك به‌ها نه‌قدیه‌كه‌ی، به‌مه‌ش حكومه‌تی عێراق ناتوانێت خۆی له‌ به‌شێك له‌  ئیلتیزامه‌ داراییه‌كانی بدزێته‌وه‌ كه‌ به‌ سه‌دان ملیۆن دۆلار ده‌خه‌مڵێنرێت   سێیه‌م : ئه‌م بریاره‌ كاریگه‌ری ئه‌بێت له‌سه‌ر به‌رزبوونه‌وه‌ی تێكرای گشتی نرخه‌كان ، چونكه‌ به‌شێوه‌یه‌كی گشتی پێوانه‌كردنی به‌های كاڵا له‌ بازاڕی عێراقیدا به‌ دۆلاره‌ ، بازرگانییه‌ ده‌ره‌كییه‌كانی عێراقیش هه‌ر به‌ دۆلاره‌ ، ئه‌مه‌ سه‌ره‌رای ئه‌وه‌ی  توانای به‌رهه‌مهێنانی ئابووری عێراقی به‌شێوه‌یه‌ك نیه‌ بتوانێت به‌شێكی كه‌میش له‌ پێویستیه‌كانی بازار پڕ بكاته‌وه‌، بۆیه‌ بڕیاری به‌رزكردنه‌وه‌ی به‌های دۆلار راسته‌خۆ كاریگه‌ری ده‌بێت له‌به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی نرخه‌كان، به‌پێی تیۆره‌ ئابوورییه‌كانیش هه‌موو به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی نرخیش له‌ دۆخێ هه‌ڵاوساندا به‌شێوه‌ی قه‌ڵه‌مباز روو ئه‌دات و نزمبوونه‌وه‌ی به‌شێوه‌ی پله‌ به‌ پله‌یه‌ ، به‌مه‌ش  به‌ ئه‌گه‌رێكی زۆره‌وه‌ به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی زۆر له‌ به‌های كاڵاكاندا روو ئه‌دات، نزمبوونه‌وه‌ی به‌ شێوه‌یه‌كی هێواش ئه‌بیت ، به‌مه‌ش هه‌ڵاوسانێكی زیاتر دروستده‌كات و بارگرانیه‌كی زیاتر بۆ هاوڵاتیان دروست ئه‌بیت  ئاستی دووه‌م : كاریگه‌رییه‌ باشه‌كانی به‌رزبوونه‌وه‌ی  به‌های دۆلار به‌ دینار   یه‌كه‌م : ئه‌م بریاره‌ كاریگه‌ری ئیجابی له‌سه‌ر كه‌رتی گه‌شتیاری ئه‌بێت ، دابه‌زینی به‌های دیناری عێراقی  هانده‌ر ئه‌بیت بۆ هه‌ندێك وڵات به‌ رێژه‌یه‌كی زیاتر گه‌شت بۆ عێراق بكه‌ن ،   دابه‌زینی به‌های نیشتیمانی به‌رێژه‌یه‌كی دیاریكراو ئه‌توانێت هانده‌ر بێت بۆ گه‌شتیاری بیانی ، له‌ كۆمه‌ڵێك كاڵا و خزمه‌تگوزاری گه‌شتیاریدا، گه‌شتیار ئه‌توانیت به‌ خه‌رجییه‌كی كه‌متر له‌ جاران به‌ده‌ستیان بهێنێت و ئه‌مه‌ش هانده‌ره‌ بۆ به‌هێزبوونی كه‌رتی گه‌شتیاری   دوه‌م  :دابه‌زینی به‌های دینار ده‌كرێت هانده‌ر بێت بۆ گه‌شه‌پێدانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی ( بێگومان ئه‌گه‌ر مه‌رجه‌كانی دیكه‌ی هاندانی سه‌رمایه‌گوزاری بیانی  ئاماده‌ بێت ) ، سه‌رمایه‌گوزاری بیانی یه‌كێك له‌و بنه‌مایانه‌ی سه‌رنجی راده‌كێشێت نرخی ده‌ستی كاره‌ له‌ بازاڕدا ، دابه‌زینی به‌های دینار به‌رێژه‌ی 20% ، واته‌ كه‌مبونه‌وه‌ی نرخی ده‌ستی كار بە هەمان ڕێژە، ئەمەش هانده‌ره‌ بۆ سه‌رمایه‌گوزاری بیانی ، ئەمە سەرەڕای ئەوەی بە هەمان ئەندازە یان نزیک لەوە نرخی ڕاستەقینەی کەرەستەی خاویش دادەبەزێت، کە ئەمەش دیسانەوە هاندەرێکە بۆ سەرمایەگوزاری بیانی...  سێیه‌م :  دابەزینی بەهای دینار بەرانبەر بە دۆلار له‌ هه‌مانكاتدا ده‌كرێت هانده‌ریش بێت  بۆ هه‌نارده‌كردن  و راكێشانی دراوی قورس بۆ ناوخۆی وڵات ، چونكه‌  دابه‌زینی به‌های دیناردا هانده‌ر ئه‌بیت بۆ ئه‌وه‌ی وه‌به‌رهێن بیر له‌وه‌ بكاته‌وه‌ كاڵای به‌رهه‌مهێنراوی هه‌نارده‌ بكات ، ئه‌مه‌ش له‌ پێناو به‌ده‌ستهێنانی دراوی قورس (  بۆ نموونه‌ دۆلار ) چونكه‌ ئه‌م دراوه‌  به‌هایه‌كی به‌رزی له‌ناوخۆدا هه‌یه‌ و هێزی كڕینی زۆره‌ .  

مەحمود رەزا ئەمین  سەردەمی دانوسەندنی نێوان تیمی بزوتنەوەی گۆڕان و پارتی، بۆ پێکهێنانی کابینەی ٩، میدیای گۆڕان پێ‌ی وتین: # گۆڕان بە پرۆژەی چاکسازی‌ و، # بە مەرج و "سەقفی زەمەنی"ـیەوە، بەشداری ئەکا! # ئەبێ بەرنامەی چاکسازی‌ی گۆڕان ببێ بە بەشێک لە بەرنامەی حوکمەت، ئینجا بەشداری ئەکەین! # ئەچین "تەرازوی هێز ئە گۆڕین"! # ئەگەر چوینە ناو حوکمەت و لە ماوەی ٦ مانگ‌دا هەستمان کرد پرۆژەکەمان پشتگوێ ئە خرێ، ئە کشێینەوە. رێکخەری گشتی بە دەنگ و رەنگ وتی، ئەگەر چاکسازی نەکەن "خەیاری ترمان ئەبێ!"... "خەیاری زۆرمان لە بەردەمایە!". کاتێک پارتی بە شەوق و زەوقێکی زۆرەوە هات بە پیری گۆڕانەوە و بە سەخاوەتەوە بەڵێنی چاکسازی و پۆستی زیاتر لە قەبارەی ئینتیخابی‌‌ی گۆڕان، بە گۆڕان "بەخشی"، وتووێژکەرانی گۆڕان وتیان: "زیرەک بوین، چونکە توانیمان زیاتر لە قەبارەی ئینتیخابی‌ی خۆمان، پۆست بە دەس بهێنین!". هەر لەسەرەتای گفتوگۆگانی نێوان گۆڕان و پارتی‌یەوە، بڕوام وەها بو کە نە پارتی گۆڕانی بۆ چاکسازی ئەوێ و نە سەرکردایەتی و تیمی دانوسەندنی گۆڕان‌یش، زۆر کۆڵ‌یان بە چاکسازی‌یەوە هەڵگرتوە. بەڵکو چاکسازی بۆ لەخشتنەبردن بەکار هێنرا، ئەگینا بە هەمو نرخێک ئامادە بون، بەشداری حوکمەت بکەن.  ئێستا، کە نزیکەی ساڵێک و پێنج مانگ بەسەر رۆژی سوێندخواردنی کابینەکەی مەسرور بەرزانیا تێ پەڕیوە (١٠ی ٧ی ٢٠١٩)، درەختی هەمیشە سەوزی ژیان، دڵنیایی تەواوی داومەتێ کە بۆچونەکەم راست بوە، بەم بەڵگانە: # دەرکردنی قانونی ژ٢ ی چاکسازی، ٦ مانگ زیاتری ویست تا دەرچوێنرا!؛ # نزیکەی ساڵێکە قانونەکە دەر کراوە (١٩ی ١ی ٢٠٢٠)، کەچی کابینەکەی مەسرور بەرزانی، بە قەبارە، لە هەزارا یەکی لێ جێبەجێ نە کردوە؛ # کابینەکە زۆر موحتاجی جێبەجێکردنی قانونەکەیە، تا خۆی لە سواڵکردن و رسواتر بون و هەرێم لە کەوتن بپارێزێ، کەچی جێبەجێ‌ی نا کا؛ # گەندەڵی‌ی کابینەکە لە دۆسێ‌ی نەوتا، بە بەراورد بە کابینەکانی تر، زیادی کردوە، کەمی نە کردوە؛ # گەندەڵی‌ی کابینەکە لە دۆسێ‌ی گومرگ و خاڵەسنوری‌یەکانا، بە بەراورد بە کابینەکانی تر، زۆر زیادی کردوە. لەم روەوە، پارلەمانتاری گۆڕان، عەلی حەمەساڵح، لە ٦ی ١٢ی ٢٠١٩ ەوە بە ئیمزای ژمارەی قانونی‌‌ی پارلەمانتارانەوە، راپۆرتێکی بەرز کردۆتەوە بۆ سەرۆکایەتی پارلەمان، تا دانیشتنێک تایبەت بکا بە گفتوگۆ لەسەر راپۆرتەکەی. ئەو لە راپۆرتەکەیا دەنیشانی کردوە، ئەگەر رێگە لە گەندەڵی و قاچاخچێتی‌ی گومرگەکانی سەرتاسەری کوردستان بگیرێ، مانگانە ١٥٠- ١٧٠ ملیۆن دۆلار ئەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حوکمەت. دوای تێپەڕینی زیاتر لە ساڵێک بەسەر داواکەیا، هێشتا سەرۆکایەتی پارلەمان وەڵامی نە داوەتەوە. دوای راپۆرتەکەی پارلەمانتاری ناوبراو، لیژنەیەکی پارلەمانی‌ی پارلەمانی کوردستان سەردانی مەیدانی‌ی خاڵەسنوری‌یەکانی کرد. لێدوانەکانی ئەوان‌یش هەر بۆنی راپۆرتەکەی عەلی حەمەساڵح ـی لێ هات. کەچی نە پارلەمان و نە حوکمەت مێش میوانیان نیە. # گەندەڵی‌ و ناعەدالەتی‌ی ئەم کابینەیە، وەکو کابینەکای تر، لە بواری سەپاندنی باج و خەراجا، لە سنوری ئەقڵ و ویژدان چۆتە دەرێ: ماسیە بچوکەکان راو ئەکا و حوتەکان‌یش ئازاد. بە نا قانونی و نادەستوری‌یش باج و رەسم، بە ئارەزوی خۆی ئەسەپێنێ بەسەر کاسبکارانا. باج و رەسم، بە گوێرەی دەستور، بە قانون دیاری ئەکرێن. کەچی حوکمڕانەکانی هەرێم بە بڕیار و ئارەزوی خۆیان، ئەیان سەپێنن. # گەندەڵی‌ی تاکەکانی بنەماڵە، لە زەمانی ئەم کابینەیەدا، لە هەمو کابینەکانی تر زەقتر و بەرچاوترە. بون بە بابەتی رۆژی، رۆژنامە بەناوبانگەکانی دنیا؛ # مەرکەزیەتی حوکمەت و سروشتی پۆلیسیانەی کابینەی ٩، لە هەمو کابینەکانی تر زیاتر و بەرچاوترە؛ # شەفافیەت لە داهات و لە مامەڵەکردن لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر، بۆ دواوە نە گەڕابێتەوە بۆ پێشەوە نە چوە؛ # نائومێدی‌ی خەڵکی کوردستان بە حوکمڕانەکانی هەرێم، لە سەردەمی ئەم کابینەیەدا گەیشتۆتە لوتکە؛ # لە بەرامبەر زیادبونی نائومێدی‌ی خەڵکا، توندوتیژی‌ی دەسەڵات و سەرکوتکردن گەیشتونەتە لوتکە: لە خۆپیشاندانەکانی ٢٠١١ دا بە ٢ مانگ، ١٠ کەس کوژران. کەچی لە خۆپیشاندانی پێنجڕۆژەی ئەم جارەدا، ٩ کەس کوژران. بە هاوکێشەیەکی حسابی‌ی سادە دەرەکەوێ، ئیرادەی توندوتیژی و سەرکوتکردنی دەسەڵات لە چاو ٩ ساڵ لەمەوبەرا، زیاتر لە ١٠ قات زیادی کردوە. ئەمەش نیشانەیەکی زەقە بۆ دابڕانێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی‌ی قوڵ لە نێوان خەڵک و دەسەڵاتا. # لە هەمو ئەوانە خەتەرتر، ئێستا خاوەنی کابینەی ٩، بۆ راکردن لە قەیرانەکان، وەکو هەمو هێزێکی نا گەلی و نا نیشتمانی، سەرقاڵی هەڵایسانی شەڕی بە وەکالەتی کورد و کوردە. لەگەڵ ئەو هەمو راستیانەی سەرەوە دا، بزوتنەوەی گۆڕان، دوای تێپەڕینی نزیکەی (٣ جار) (٦ مانگی) بەسەر تەمەنی کابینەکەیا، هێشتا توند باوەشی کردوە بە کورسی‌یەکانی بەشەکەی خۆیا و سەرقاڵی تەعیینکردن و دۆزینەوەی پۆستی رەمزی‌یە بۆ ژمارەیەک هەڵسوڕاو. سەرکردایەتی بزوتنەوەی گۆڕان، کە لە باتی شەش مانگ، ٣ شەش مانگی بۆ دەسەڵات تازە کردۆتەوە بۆ چاکسازی و نەی کرد، ئەگەر راستگۆ بێ لەگەڵ خۆی و لەگەڵ دەنگدەر و هەڵسوڕاوەکانی و خەڵکی کوردستان، ئێستا کاتی ئەوەیە "ماڵی قەڵب" بداتەوە بە سەروچاوی "خاوەنەکەیا" و بگەڕێتەوە بۆ لای خەڵک و دەنگدەرەکانی. ئەگەر ئەو هەنگاوە نیشتمانی و مێژویی‌یە نە نێ، بە کردەوە پێمان ئەڵێ، "چاکسازی" و "سەقفی زەمەنی"ـیم بۆ چاووڕا بەکار هێناوە. جا یان لە بێ توانایی و بێ ئیرادەیی‌یەوە بوە، یاخود لە سۆز و بێ ئاوەزی‌یەوە. هەر کامیان بێ، شەرعیەتی ئەم سەرکردایەتی‌یە ئەچێتە ژێر گومان و پرسیارێکی گەورەوە. مانەوەی گۆڕان رۆژێ زیاتر لە ناو ئەم زەلکاوەیا، زەرەری زیاتر بە خەڵک و بە بزوتنەوەکە ئە گەیەنێ. هاتنەدەرەوەشی رۆژێ زوتر، بڕێ لە زیانەکانی خەڵک و بزوتنەوەکە کەم ئەکاتەوە. لەبەر ئەوە بە پێویستی ئەزانم پەردە لەسەر هۆ راستەقینەکانی چون و پەلکێشکردنی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ ناو زەلکاوی کابینەکەی مەسرور بەرزانی، چ لەلایەن سەرکردایەتی گۆڕان و چ لە لایەن پارتی‌یەوە، لا بدەم: نیاز و هۆکانی چونی بزوتنەوەی گۆڕان بۆ ناو کابینەی ٩:  ئەوەنەی لە ماوەی ساڵ و نیوی رابردوا، لە رێگەی دەمەتەقێ‌ی سیاسی و گفتوگۆی دوقۆڵی و چەنقۆڵیم، لەگەڵ هەڵسوڕاو و سەرکردەکانی بزوتنەوەی گۆڕانا، جا روبەڕو بوبێ یان لە رێگەی ئامرازەکانی تۆڕی کۆمەڵایەتی‌یەوە، بۆم ساخ بۆتەوە، سەرکردایەتی گۆڕان بەم نیاز و هۆیانەی خوارەوە، بردینی بۆ ناو حوکمەت: # لە روی مادی‌یەوە توانای ئیدارەدانی بزوتنەوەکەی نەما بو. بردینی بۆ ناو حوکمەت، بە نیازی ئەوەی مانگانە/ ساڵانە بڕێ پارەی دەس کەوێ بۆ ئیدارەدانی دەزگاکانی. وام بیستوە تا ئێستا ئەم نیازەی نە هاتۆتە دی؛ # لە سیاسەتکردنی گۆڕانانە هیلاک و نائومێد ببو. توانا و تاقەت و ئیرادەی گۆڕینی سیستمی حوکمڕانی‌ لە دەس دا بو؛   # ژمارەیەک هەڵسوڕاوی لە کابینەکانی رابردوا نانبڕاو کرا بون، بۆ ئەوەی مافەکانیان بۆ بگەڕێنێتەوە؛ # ژمارەیەک هەڵسوڕاوی لە دەزگاکانی حوکمڕانیا ما بون، بۆ ئەوەی ئەوان‌یش دەر نە کرێن؛ # لە ناو دەزگاکانی حوکمەتا کار بۆ ژمارەیەک هەڵسوڕاوی تر بدۆزێتەوە. ئەوانەی سەرەوە دور و نزیک پێوەندی‌یان بە بەرژەوەندی‌ی گشتی‌ی خەڵکی کوردستان و بە ئامانجی دور و نزیکی بزوتنەوەی گۆڕانەوە نیە. هەمویان بەرژەوەندی‌ی تایبەتین. هەر چاودێرێک کەمێ بە وردی لە دەسەڵاتی جێبەجێکردنی هەرێم بڕوانێ، ئاسان پەی بەو راستی‌یە ئەبا کە، لەم کابینەیە و کابینەکانی تریشا، هەر سەرۆکە بەرزانی‌یەکانی حوکمەت بڕیار بە دەس بون. ئەگەرچی بە گوێرەی قانونی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان، ژمارە ٣ی ساڵی ١٩٩٢ و هەر ١٠ هەموارەکەی، بڕیار بە دەس ئەنجومەنی وەزیرانە نەک سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران. لەم هاوکێشەیەدا پێگەی وەزیر و پلەدارەکانی گۆڕان لەناو داوودەزگاکانی حوکمڕانیا، لاوازترینە. ئەوەش سەلمێنراوە کە لاواز، دۆڕاوی هەمیشەیی‌یە. ئێمە بە ناو جێگری سەرۆکی هەرێم و ژمارەیەک وەزیر و بریکاری وەزیر و پلەتایبەتی‌ ترمان لە حوکمەتان، بەڵام ئەمانە یان هیچ دەسەڵاتێکی فیعلی یان قانونی‌یان نیە، یاخود بە قانون هەیانە، بەڵام بە کردەوە دەسەڵاتیان زۆر سنوردار کراوە. بۆ پشتیوانی بۆچونەکەم، وەزارەتی دارایی هەرێم بە نمونە ئەهێنمەوە:  لە وڵاتانی پێشکەوتو، تەنانەت دواکەوتوشا، وەزارەتی دارایی وەکو حوکمەتێک وایە لە ناو حوکمەتا. چونکە ئەم وەزارەتە رەسمی سیاسەتی دارایی و ئابوری ئەکا. هەموان ئەزانین، دارایی و ئابوری رەگی حەیاتی هەر حوکمەت و گروپ و کۆمەڵێکن. تەنانەت رەگی حەیاتی خێزان‌یش: سیاسەتی دارایی (السیاسة المالیة) چی‌یە؟ سیاسەتی دارایی بریتی‌یە لە: "بەکارهێنانی داهاتەکان و خەرجی‌یەکانی حوکمەت، بۆ تەئسیردانان لەسەر ئابوری‌ی وڵات، لە رێگەی زیادکردنی داهات و کەمکردنەوەی خەرجی و دابەشکردنەوەی دادپەروەرانەی داهات". داهاتەکان وەکو: باج و خەراج؛ چاپکردنی دراوی نیشتمانی؛ قەرزکردن، داهاتی فرۆشتنی موڵکەکانی حوکمەت؛ کرێ و قازانجی پرۆژەکانی حوکمەت... هتد خەرجی‌یەکان وەکو: موچەی موچەخۆران؛ خەرجی‌ی دامەزراوە حوکمەتی‌یەکان؛ خەرجی‌ی لە ناکاوی کارەساتە سروشتی‌یەکان؛ بودجەی وەبەرهێنان. بڕی داهاتەکان و خەرجی‌یەکان و چۆنێتی بەکارهێنان‌یان، ساڵانە لە قانونی موازەنەدا دیاری ئە کرێن. ئێمە هەمومان ئەزانین، وەزارەتەکانی دارایی هەرێم، چ ئێستا و چ لە کابینەکانی رابردوا، بێجگە لە باجدانان و باجسەندن، بە ناقانونی و نازانستی و ناعەدالەتی، هیچ وەزیفەیەک لە وەزیفەکانی سیاسەتی دارایی‌یان ممارەسە نە کردوە. کەواتە سیاسەتی دارایی، فت. سیاسەتی ئابوری (السیاسة الاقتصادیة) چی‌یە؟: سیاسەتی ئابوری‌، لە ئابوری‌ی بازاڕ (اقتصاد السوق) یان ئابوری‌ی ئازاد (الاقتصاد الحر) دا، کە هەرێمی کوردستان ئیدیعا ئەکا پرەنسیپەکانی جێبەجێ ئەکا، بریتی‌یە لە: "ژمارەیەک رێکاری تایبەتی، حوکمەت ئەیانگرێتە بەر بۆ بە زیندو هێشتنەوەی بازاڕ و پەرەپێدانی وڵات و رێگەگرتن لە قۆرخکاری و هێنانەدی‌ی ئامانجی کۆمەڵایەتی، وەکو: خوڵقاندنی بەردەوامی هەلی کاری راستەقینە؛ خۆشکردنی زەمینە بۆ وەبەرهێنەری ناوخۆ و بیانی؛ دابینکردنی پێویستی‌یە ژیانی‌یەکانی خەڵک؛ کۆنترۆڵکردنی هەڵاوسانی دراوی خۆماڵی؛ دیاریکردنی سەعاتی کارکردن؛ دیاریکردنی لانی کەمی موچە؛ لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەند‌ی‌ی نەوەکانی ئایندە و...". لەم هەرێمەی ئێمەیا مناڵان‌یش ئەزانن، وزارەتی دارایی هەرێم، هەرگیز ئەم ئەرکانەی بە خەم و ئەرکی خۆی نە زانیوە. کەواتە سیاسەتی ئابوری‌یشمان فت. لە راستیا، لە هەرێم، نە وەزارەت وەزارەت و نە وەزیر وەزیرە. هەردوکیان بە رواڵەت هەن، بە فیعلی نین. بۆ ئەوەی کەس ئەم بۆچونەم بە تانەی تایبەتی بۆ خۆی حساب نەکا، بە پێویستی ئەزانم بڵێم: ئەگەر هەر یەکێ لە: وەزیری خەزانەی ئەمریکی یان وەزیری دارایی ئەڵمانیا یاخود وەزیری دارایی یابان، کە ٣ وڵاتی زۆر پێشکەوتون و سەر بە ٣ کیشوەری جیاواز و ٣ بازاڕی جیاوازی‌ ئابوری‌ی ئازادن، هەرکامیان بکەی بە وەزیری دارایی حوکمەتی هەرێم و ئەم فیگەرانەی بنەماڵە سەرۆکیان بن و بەم شێوازە حوکمڕانی بکەن، هیچ‌یان لە وەزیرەکانی خۆمان باشتریان پێ نا کرێ. بە پێودانگی زانستی، هەرێمی کوردستان لە ٣٠ ساڵی رابردوا نە وەزارەتی دارایی هەبوە و نە وەزیری دارایی. بەڵکو لە هەمو کابینەکانا سنوقێک هەبوە پێ‌ی وتراوە وەزارەت. ئەمین سنوقێک‌یش هەبوە پێ‌ی وتراوە وەزیر. لەم کابینەیەی مەسرور بەرزانیا، وەزعی وەزارەت و وەزیر لە خولەکانی تریش خراپترە. وەزیر و وەزارەتێ کە: # قانونی موازەنەیان نە بێ و، # رەسمی سیاسەتی مالی و ئابوری نە کێشن و، # بچوکترین رەئیان لە سەر داهات و خەرجی‌ی وڵات نە بێ و، # بڕێ زانیاری‌ی شێواو و گوماناوی نەبێ، ئاگایان لە سەرچاوەکانی داهات و جەرجی نە بێ؛ بە دڵنیایی‌یەوە، نە وەزیر وەزیرە و نە وەزارەت‌یش وەزارەت. بە هەزار دڵنیایی ترەوە، ئەمەی لە کوردستان ناو نراوە حوکمەت، حوکمەت نیە. بەڵکو دەسەڵاتێکی خێڵەکی‌ و ئۆلیگارشی‌ی دواکەوتوە و تەواوی خەسڵەتەکانی سیستمی سیاسی- ئابوری- کۆمەڵایەتی‌ی ئیستیبدادی شەرقی لە هەناویا هەڵ گرتوە و رۆژانە ممارەسەیان ئەکا. ئێستا ئەوەی لە لای زۆربەی خەڵکی کوردستان و لە لای دەنگدەر و هەڵسوڕاوانی گۆڕان پرسیارە، ئەمەیە: ئەگەر بە راست بزوتنەوەی گۆڕان بە مەرج و سەقفی زەمەنی‌یەوە، بۆ چاکسازی و دژایەتی گەندەڵی و سیستمی لامەرکەزی و باشکردنی ژیانی خەڵک چۆتە کابینەکەی مەسرور بەرزانی‌یەوە، دوای ئەم هەمو خراپەیەی لە ساڵ و نیوی رابردوا لەم حوکمەتەمان بینیوە، بۆچی نایەتە دەرەوە؟ هاوپەیمانی‌ی حوکمەتی‌ی گۆڕان لەگەڵ پارتی، دوای شکستی هاوپەیمانی‌ی یەکەم و دوای پەشیمانبونەوەی کاک نەوشیروان لە هاوپەیمانی‌ی یەکەم، ئەگەر نەڵێم تەسلیمبون و بێ ئیرادەیی‌یە، بەرهەمی خۆشباوەڕی‌ی سیاسی سەرکردایەتی گۆڕانە، چونکە: # هەزار جار ملی رێگەی هەڵە بگری، هەرگیز ناگەیتە ئامانجی راست. # چەنبارەکردنەوەی تاکتیکی نا راست، خووی حیزب و ئەندامەکانی شەڕ ئەکا. چونکە ئاووهەوای هەلپەرستی خۆش ئەکا. هەر حیزبێ هەلپەرستی زاڵ بو بەسەریا، ئیتر لە لای سەرکردە و موستەفیدەکانی ئەبێ بە ئامانج. حیزب کە لە ئامرازەوە بو بە ئامانج، ئیتر خێری ئەبەخشرێتەوە و ئەبێ بە بار بەسەر کۆمەڵەوە. لە عیراق و کوردستان، لە حیزبی بار، چوار نمونە لەبەر چاون: حیزبی شیوعی‌ی عیراق، حیزبی بەعس، پارتی و یەکێتی. # دو بنەماڵە سیاسی‌یەکەی کوردستان ماکی گەندەڵین. زۆرترین سامانی دزراوی خەڵکی کوردستان لە لای سەرۆک و ئەندامانی هەردو بنەماڵە و دەسوپێوەنەکانیانە.  پلانی بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی لە کوردستان، بە تێزەکەی (لی کوان یو)، ئەبێ لەوانەوە دەس پێ بکا. ئاخۆ رێگە ئەدەن بزوتنەوەی گۆڕان خەونی دەنگدەرەکانی و زۆرینەی خەڵکی کوردستان بهێنێتە دی و لەو دەیان ملیار دۆلارەی فەرهودیان کردوە، شتێک بدەنەوە بە خەڵک؟ مناڵ‌یش وەڵامی ئەم پرسیارە ئەزانێ. # لە رێگەی قۆرخکردنی ئامرازەکانی سەپاندنی دەسەڵاتەوە، هەردو لایان توانیویانە لە سنوری قەڵەمڕەوی‌ی خۆیانا (دولة عمیقة) دروست بکەن. گۆڕان ناتوانێ بە دەستی بەتاڵەوە، تەنانەت لە پشتیوانی‌ی زۆربەی هەرەزۆری هەڵسوڕاو و دەنگدەرەکانیشی، لەناو حوکمەتەوە بچوکترین تەئسیر لەسەر سیستمی حوکمڕانی  دا بنێ. # حیزبەکانی دەسەڵات ناتوانن سنوری چاکسازی‌ی رواڵەتی تێ پەڕێنن. خەڵک و دەنگدەرەکانی گۆڕان‌یش چاکسازی‌ی ریشەیی‌یان ئەوێ. چاکسازی‌ی رواڵەتی خەڵک تێر ناکا؛ چاکسازی‌ی ریشەیی‌یش دەسەڵات ئەڕوخێنێ. کەواتە، بزوتنەوەی گۆڕان پشتیوان بە چ سیحر و موعجیزەیەک ئەتوانێ ئەم پارادۆکس و هاوکێشە ئاڵۆزە، لەناو حوکمەتەوە حەل بکا؟ سەرکردەکانی گۆڕان بە بێ کەمترین دەسکەوتی سیاسی- ئابوری و کۆمەڵایەتی بۆ بزوتنەوەکە و بۆ خەڵکی کوردستان، کردینیان بە شەریکی تەجروبەیەکی گەندەڵ و شکستخواردوی ٣٠ ساڵە. ئەگەر لەم زەلکاوە نەیەنە دەرێ، مێژو ئۆباڵی شکستی پرۆژەی گۆڕین ئەخاتە ئەستۆیان. ئەڵقەی داهاتو وەڵامی ئەم پرسیارە ئەداتەوە: بۆچی پارتی مەبەستی بو قاچی گۆڕان راکێشێتە ناو کابینەکەی مەسرورەوە؟