مەجید دڵنیا   کتێبی (مێژوویەک لە لوولەی تفەنگەوە)ی شەهاب کەریمم خوێندەوە. ئەم ماوەیە،یادەوەری     بەشێک لە بکەرو بەشداربووانی شۆڕشم خوێندەوە.لەو نێوەندەدا بەو پەڕی ڕاشکاوییەوە دەتوانم بڵێم: ئەم کتێبەی شەهاب کەریم، خراپترین وبێسەرەوبەرەترین ومەبەستدارترین کتێبێکـــی یادەوەرییــــە،تا ئێستا خوێندبێتـــــــــمەوە مێژووی شاخ و شەڕەکانی حیزبە کوردییەکان و ململانێ و ملشکاندنەکانی یەکتر وهەندێجار گەنجانێکی ڕقئەستور لە دوژمن و دڵگەرم بۆ پێشمەرگایەتی، ساردکردنەوەو ناچارکردنیان بە تەسلیمبوونەوە بە ڕژێم و تا بە کوشتن و بەکوشتدانی هاوڕێ و هاوسەنگەرەکانیان بۆ مەرامی تایبەتی،مێژوو و ڕووداوگەلێکی هێندە ناشیرینە،مرۆڤ قێز لە شۆڕش و کوردبوونیش دەکاتەوە.مەنجەڵێکە تا سەرقاپەکەی لابەریت،بۆگەناوی زیاتر بڵاودەبێتەوە. ئێمە ڕۆژگارێک لە ناوەوە،هێندە بێئاگاو سەرمەستی ناوی پێشمەرگەو شۆڕش بووین،نەماندەزانی چی لە دەرەوە دەگوزەرێ،بۆیە بە چاوێکی سیحرئاسا لە پێشمەرگەو حیزبی کوردیمان دەڕوانی.پێمانوابوو ئەگەر حیزبی کوردی دەسەڵات بگرێتەدەست،داخۆ کوردستان دەبێتە چ بەهەشتێک؟ پێمانسەیربوو، کە پێشمەرگەیەک نەک هەر تەسلیم دەبوویەوە،بەڵکو دەبوو بە پیسترین جەلادو کوردکوژ! ئێمە بە وردی نەماندەزانی لەو شاخوداخە چی لەدڵی  پیاوەکانی شۆڕشدایە،چی لەنێو حیزبەکاندا دەگوزەرێت؟ ئێستا ئەوانەی یادەوەرییەکانیان بە ئەمانەتەوەو بێمەبەست وەک خۆی نوسیوەتەوە یا دەنووسنەوە، کارێکی زێدەباش و پڕبایەخیان کردووە،لەو ڕووەوە بەشێک لە دیوە واقیع وهەرە ناشیرین و نەبینراوەکەی شاخییان وەک خۆی پێناساندووین.   کتێبەکەی شەهاب کەریم،گەرچی زیاتر لەسەر ئەو دیوە ناشیرینە وەستاوە،بەڵام بەداخەوە هەرزوو هەستدەکەیت، ئەو کتێبە لەسەر کۆی ناشیرنییەکان نەوەستاوە،بەڵکو مەبەستدارانە زیاتر بۆپیشاندانی ناشیرینییەکان و لێدانی کەسایەتییەک، نەک گێڕانەوەی ڕاستی ڕووداوەکان ومێژوو نووسراوە.تەنانەت هەر لەڕامانی بەرگی کتێبەکەو پیشاندانی وێنەی چەند قوربانییەک ،ڕوونتر لە ماهییەتی ناوەڕۆکی کتێبەکە تێدەگەیت.  ئەوە لە کاتێکدا، تاوانگەلێک لە شاخ وشار ڕوویانداوە،کە زۆرێک لە بەرپرسە سیاسی و سەربازییەکانی حیزبەکان تێوەگلاوون،بەڵام شەهاب تەنیا هەدەفمەندانە زیاتر لەسەر ئەوانە وەستاوە،کە بە فەرمان یا دەستی نەوشیروانی  تێدابووەو کەسانیتریش باسیانکردووە و تەنەنات گومان خستنەسەر هەندێ تاوانیتریش،گوایە دەستی ئەوی تێدابێت. ئەوە لەکاتێکدا،بەداخەوە خەڵکانێک لەو نێوەندەدا، تەنیا لەسەر گومان وبە ناهەق و بەدەستی غدر کوژراوون، ئەوەش بەشێکە لە بێسەرەوبەرەیی و دیوە هەرە ناشیرینیەکەی خەباتی شاخ.   ئەوەی کتێبی (لەبری بیرەوەری ) مەلا بەختیاری خوێندبێتەوە، زۆر بە ڕوونی لەچەند بابەتێکدا،نەفەس و تارمایی وکاریگەری ،بابەت و جۆری نووسین و ناوەڕۆکی کتێبەکەی مەلا بەختیار لەسەر ئەو کتێبەی شەهاب کەریم هەستپێدەکات. هەرچەندە مەلا بەختیاریش کتێبەکەی وەک خۆشی باسیکردووە،زیاتر وەڵامی ئەو کتێب و   بابەتانەیە،کە برینی قوڵ و ساڕێژنەبوویان لە دڵیدا جێهێشتووە،بەڵام وردبینانەتر ناوونیشانی لەبری بیرەوەری بۆ بەکار‌هێناوە نەک بیرەورییەکی ڕووت. لە خوێندنەوەی کتێبی (لەبری بیرەوەری ) مەلا بەختیاردا،لەمسەر تا ئەوسەر هەست بەو ڕقوبوغزە دەکەیت،کە مەلا لە نەوشیروان مستەفا هەیبووەوئێستاش هەیەتی. من لەو غەدرو ڕقەی مەلا بەختیار تێدەگەم، بەڵام لەو ڕقەی شەهاب کە بە سیمای کتێبەکەیی و چەندین بابەتی ناو کتێبەکەیەوە دیار لە نەوشیروانی هەیە تێنەگەیشتم! لەکاتێکدا هیچ بەریەککەوتن و ڕق و گرژییەکی نێوان خۆی و نەوشیروان مستەفای باسنەکردووە.تەنیا لە شوێنێکدا،گوایە لەسەر چالاکییەکی ئەوان خەڵکێکی زۆر دەگیرێن.ڕووبەڕوو کاک نەوشیراون سەرزەنیشتی،ئەو و عومەر عەرەب وگروپەکەی دەکات و دەڵێت :گەر پێشمەرگایەتیتان پێناکرێت بۆ ئابڕووی حیزبەکەتان دەبەن، ئەوە چالاکیبوو ئێوە کردتان و سەرتان لە تەواوی خەڵکی شاری سلێمانی شێواند؟لا   ١٦٩ کاتێک سەرنج لە کتێبەکەی شەهاب کەریم دەدەیت ،دەبینیت بە هەمان نەفەسی کتێبی لەبری بیرەوەری مەلا بەختیار، لەناوهێنانی نەوشیروان مستەفادا،بەهیچ شێوەیەک و بۆ تەنیا جارێکیش لە تەواوی کتێبەکەیدا، وشەی( کاک نەوشیروان)ی بەکارنەهێناوە،گەرچی بەکارنەهێنانی(کاک) هیچ زەرورەتێک نییە،نە بۆ نەوشیروان مستەفا و نەهیچ سەرکردەیەکیتریش،بەڵام تەواوی ئەندامانی یەکێتی و کۆمەڵەش، لەشاخ و لە شاریش ،وەک ڕێزێک هەمیشە بە (کاک نەوشیروان) ناویانهێناوە و دەهێنن،تەنانەت مام جەلالیش هەمیشە بە( کاکە نەوە) ناوی بردوە. بەکارنەهێنانی وشەی کاک وەک ڕێزێک،لەناوهێنانی سەدانجارەی نەوشیروان مستەفادا،بە درێژی زیاد لە ٤٠٠ لاپەڕەی کتێبێکەیدا،تەنیا لەدەمی کەسانیترەوە نەبێت،چی دەگەیەنێت؟ جگەلە دەرخەری ڕقێک کە شەهاب لە نەوشیروانی هەیە وبە ئاشکرا کە نەیتوانیوە بیشارێتەوە، ئەوە لەکاتێکدا بەهەمان نەفەسی لەبری بیرەوەری، لەناوهێنانی هەرجارەی تاڵەبانیدا هەمیشە وشەی هەڤاڵ مام جەلالی بەکارهێناوە! ،کە ئەوەش زیاتر زمانی مەلا بەختیارە. ئەم ڕقەی شەهاب لە کاراکتەرێکی دیاری یەکێتی وەک نەوشیروان مستەفا و ئیبرازکردن و زەقکردنەوەی کۆمەڵێک تاوان، کەلەسەر ئەو کەسایەتییە ماڵن،لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە، بەمەبەست کردوویەتی یا پێیانکردووە؟یا کەسانیتر بابەتەکانی بۆ نووسیوەتەوە؟ ئەوە تەنیا وەڵامەکەی لای خۆیەتی شەهاب ئاشکراشیکردووە کە کەسێکی نزیکە لە مەلا بەختیار و لە ٢٠١٥دا ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری بازنەی ئەڵمانیای پلاتفۆرمی دابڕان و ئەندامی کۆنفرانسی ڕێکخراوی گشتی پلاتفۆڕمی دابڕان بووە.کۆی ئەو سەرنجانە وایکردووە خوێنەری وردبین، بە گومانەوە لە ناوەڕۆکی ڕاستی و ناخی نوسەرو کتێبەکەی بڕوانێت، چونکە بیۆگرافی یا ئاوتۆبیۆگرافی، لەسەر بنچینەی ڕق و بۆغز نانوسرێتەوە و متمانەی، لای خوێنەر لەدەستدەدات. . نووسەر هەر لەسەرەتاوە، بێپەردە مەبەستی خۆییمان بۆ ئاشکرا دەکات و دەڵێت: "نووسینەوەی ئەم مێژووە، دیوێکیتری پێچەوانەی گێڕانەوە دێرینەکانە،کە لە خەباتی پێشمەرگەوە بۆ جیهانە فراوانەکەی سیاسەت و دەسەڵات تۆماریانکردووە.ئەو مێژووەی کەبەشێک لە دەسەڵاتداری کوردی نووسیویانەتەوەو بە ئەنقەست ئەو پرسیارانەیان پشتگوێخستووە،کە وەڵامەکەی بە خراپ بەسەرخۆیاندا دەشکایەوە.ئیتر لێرەوە لوولەی تفەنگی پێشمەرگەیەکی دێرینی پڕ لە بەخشین و قوربانی دێتەدەنگ و هەندێ نهێنی ڕاستەقینە بۆ مێژوو تۆماردەکات"لا ٦. لێرەدا شەهاب مەبەستەکەی ڕوونە،کە گێڕانەوەی یادەوەرییەکەی و هاتنەدەنگەکەی، زیاتر وەڵامی کەسانێکە گوایە مێژوویان شێواندووە.ئەمەش کارێکی ئاسایی و بگرە زۆر باشیشە،بەڵام سەیرەکە ئەوەیە هێندەی لەسەر ئەو تاوانانە وەستاوە کە هەدەفمەندانە سێرەی تفەنگەکەی لێگرتوون،هێندە بیرەوەرییەک نییە کە وەک شایەدحاڵێک بۆ دەوڵەمەندکردنی مێژوو،وەک خۆی دەڵێت:چونکە دەمەوێت لە ڕاستی ڕوداو و تاوانەکان و ئەو بەسەرهاتانەی لە تەمەنی ژیانی خەباتمدا بەچاوی خۆم بینیومن و کە خۆشم بەشێکی گرینگی ئەو مێژووەم..لا ٣٨٢ پرسیارەکە ئەوەیە،ئەو کتێبانەی ئەو مەبەستێتی زیاد لە دوو دەیەیە چاپکراوون، چەند وەختە شەهاب لەکوێ بوو؟بۆ لە ئاستی ئەو مێژووە شێواوە تازە دێتە دەنگ؟  لەڕاستیشدا تەواوی ئەو تاوانانەی شەهاب لە کتێبەکیەدا باسیاندەکات و هەدەفمەندانە بەچڕی لەسەریان وەستاوە،بۆ ئێستا نەک نهێنی نین،بگرە پێش ئەو بەڕێزە، چەندانیتر کە خۆیان لە نزیکەوە ئاگاداری ڕووداوەکان بوون،کەم تا زۆرو وردترو تەنانەت بە بەڵگەشەوە بڵاویانکردۆتەوە.نەک ئەوە بەڵکو گەر هەڵەنەبم،گۆڤاری لڤین ژمارە ٨١،، تەواوی  ئەو نامەو ناوانەی کاتی خۆی نەوشیروان مستەفا بۆ وریای  ناردبوو،کە دەبێت بکوژرێن بڵاویکردۆتەوە. ئەوە لەکاتێکدا شەهاب بەشێکی زۆری ئەو زانیارییانەی ناو کتێبەکەی خۆش، لە کتێبی ئەوانەوە وەریگرتوون،کە یادەوەرییەکانیان نووسیوەتەوە یا خەڵکانێک،وەک زانیاری پێیانداوە، نەک ڕووداوگەلێک کەخۆی ئاگاداری بووبێت.  سەیرەکە ئەوەیە چەندین بابەت و ڕووداو باسدەکات، کە نەک تەنیا هەر بەچاوی خۆی نەیبینیوون ،بەڵکو ڕووداوگەلێکی خستۆتە ناو ئەو کتێبەوە و هەدەفمەندانە زەقیکردوونەتەوە،لەکاتێکدا ڕوویانداوە،کە ئەو هەر پێشمەرگەش نەبووە،وەک رووداوی شەهیدکردنی ئارام و گومان خستنەسەری. جگەلەوەش بەپێیگێڕانەوەکانی خۆی، هەندێک ڕوودایتری باسکردووە ،ئەو لەوکاتانەدا لە زیندانەکانی بەعسدا بووە. لەهەمووی سەیرتر بابەتێکی بەناوی( فەرمانی کوشتنی فوئادی مەجید میسری) خزاندۆتە کتێبەکەیەوە،دەقاودەق لە کتێبەکەی هەڤاڵ کوێستانی وەریگرتووە(خۆشی ئیشارەتی پێداوە) تاوانگەلێک کە چەندین کەسیتر گێڕاویانەتەوە، ئەگەر تۆ مەبەستێکی دیاریکراو و گوماناوییت نییە،چەند بارەکردنەوەی چ حیکمەت یا زەرورەتێکی هەیە،کە گێڕانەوەکەت هیچ ئیزافەیەکی تێدانەبێت؟ ئەمە هیچ نییە،جگەلە پڕکردنەوەو قەبەکردنی قەبارەی کتێبەکەی ،بە بابەتگەلێکی سواوی هەزارانجار بیستراو. گگومان لەسەر گیانلەدەستدانی ئارام یەکێتی لەدوای شەهیدبوونی کاک ئارام و زیاد لە ٤٠ ساڵە، هەموو ساڵێکیش لەیادەکەیدا و هەموو ئەو ئەندامانەی یەکێتی و کۆمەڵە،کە یاداشتەکانیان نووسیوەتەوە،تا ئێستا من لەهیچ کەس ولەهیچ شوێنێکدا ،نەمبیستووەو نەمبینیووە، کە گومانێکیان لەسەر چۆنییەتی شەهیدکردنی ئارام هەبووبێت. چیرۆکی شەهیدکردنەکە ڕوونە،کە بەدەستی جاشێکی کورد شەهیدکراوە. بەپێیگێڕانەوی ئاوات قارەمانی، تەنانەت کاتی شەهیدکردنەکەی، جاشەکە کە چووەتەسەر لاشەکەی و چەکەکەی ئارامی بردووە، ئارامی هەرنەناسیووە. لەو ڕووەوە ئاوات قارەمانی لە کتێبی ڕێگا باریکەکاندا ،بە وردی چۆنییەتی شەهیکردنەکەی گێڕاوەتەوە،چونکە چەند کاتژمێرێک،وەک خۆی دەڵێت پێش شەهیدکردنەکەی پێکەوەبوونەو ئاوات بەکارێکی خێزانی چووە بۆ گوندێکی نزیک تەنگیسەر. قسەی من لێرەدا لەسەر دروستی یا نادروستی گێڕانەوەکەی ئاوات قارەمانی نییەو ئەوە بۆ ئەوانە جێدەێڵین کە لە نزیکەوە ئاگاداری ڕووداوەکە بوون، بەڵکو لەسەر ڕێکەوت یا بوونی هەمان گومانی شەهیدکردنەکەی ئارامە. مەلا بەختیار لە چاوپێکەوتنەکەی ڕووداودا،باسی لە گومانی شەهیدکرنی ئارام کردو و لە کتێبی لەبری بیرەوەریەکەشیدا دەڵێت: بڕیاربوو ملازم عومەر ببێتە ئامر هەرێمی قەراغ، ئەویش چوار مانگێک لەگەڵ نەوشیرواندا مایەوە. سەرەنجام ئارام لە31/1/1978 دا شەهیدکرا.لەوباوەڕەدام نەوشیروان مستەفا ،بەمەرام مولازم عومەری لە چوونە قەراخ دواخستبێ. (لەبری بیرەوەری لا٥٢) مەلا بەختیاریش هیچ بەڵگەیەکی دروستی پێنییە و تەنیا لەوباوەڕەدایە. ئاخۆ لەوباوەڕەدایە دەبێتە بەڵگەیەکی مێژوویی؟ جا بەهەمان شێوە شەهاب کەریم ،لە مێژوویەک لە لولەی تفەنگەوەکەیدا، لە مەلا بەختیاریش واوەتردەڕوات و دەڵێت:نەوشیروان مستەفا کەدێتەوە ئارام وەهالێدەکەن بە زیزی بڕوات بۆ تەنگیسەر،لەوێ چیرۆکی ئاشکراکردنی شوێنەکەی تا ئەمڕۆ نیشانەی پرسیارە و زانیاری هەیە گوایە شوێنی ئارام بە ڕێکخراوێکی فەلەستینی گوتراوەو ئەوانیش بە بەعسییان گوتووە.لا 219  لێرەدا شەهاب و مەلا بەختیار پێکەوە هاوڕان لەسەر هەمان گومان،سەرچاوەی گومانەکەش یەکەمجار مەلا بەختیارەو شەهابیش،هەمان گومانی ئەوی دووبارەی کردۆتەوە،چونکە وادیارە کاری بەو گومان خستنەسەرەیە.تەنیا گومان بێئەوەی هیچ بەڵگەیەک پیشانبدەن . تیری گومانەکەش ئاشکرا دیارە ڕوو لە کوێیە ئەوە خێرە لەو هەموو ئەندامەی کۆمەڵە و یەکێتی ،کەسێک تا ئێستا گومانێکی لەوچەشنەی مەلا بەختیاری لادروستنەبوو یا بەعەقڵیدا نەچوو  جگەلە شەهاب ؟  مەلا بەختیار زیرەکانە تەنیا دەڵێت گومان هەیە زیاتر نەڕۆیشتووە،بەڵام شەهاب نەزانانە شتێک لەسەرەداوی گومانەکەی،کە پێیوتراوە ئاشکرا دەکات،گوایە ئەوە زانیارییە و سەرچاوەی زانیارییەکەش نادیارە. سەیرەکەش ئەوەیە شەهاب گوایە بیرەوری دەگێڕێتەوە، لەسەر بابەتی کوشتنی ئارام وەستاوە، ئەوە لە کاتێکدایە کە هێشتا خۆی هەرنەبووە بە پێشمەرگە! پرسیارەکە ئەوەیە شەهاب بۆ لەسەر زەقکردنەوەی هەمان ئەو گومانەی مەلا بەختیار وەستاوە و خزاندوویەتییە ناو کتێبەکەیەوە،کە هەر پەیوەندی بە بیرەوەریەکانی شەهابەوە نییە؟ تۆ بڵێی ئەوە ڕێکەوتە یان مەرام؟ ئەی سەرچاوەی زانیارییەکەی شەهاب کێیە کە باسی نەکردووە؟ کەزیاتر گوماندەکرێت هەر مەلا بەختیار بێت. گومانەکەی هەردووکیان ،دەرخەری بوونی سیخوڕیکرن بووە،بۆ بەعس لەناو یەکێتیدا،لەسەر ئەندامە باڵاکان و کەسێکی وەکو ئارام. دروستکردنی گومانێکی وا بۆ ڕێکخراوێک لە قۆناغی شۆڕشی نەتەوەیەکدا، کارێکی زۆر مەترسیدارە هەڵگەی دەیان نیشانەی پرسیارە! من وایدەبینم کەسە دڵسۆزەکانی ناو یەکێتی یا کەسوکاری ئارام ،گەر بەوردی سەرنجی ئەو گومانە یا تۆمەتە بدەن، تەنیا لەسەر ئەو گومان دروستکردنە و بوونی سیخوڕیکردنە، بێ ئاشکراکردنی سەرچاوەی زانیاریەکەی وهیچ بەڵگەیەک،دەتوانن شەهاب ڕووبەڕووی لێپێچینەوە بکەنەوە! سێ ساڵ زیندانی شەهاب کەریم  شەهاب کەریم لە چەندین شوێنی کتێبەکەیدا باسی بەگرتدانی خۆی لەلایەن ئاسۆی قومرییەوە دەکات. گەرچی کاتی بەگرتدان و ئازادبوونی هەرجارەی مێژووییەکی نوسیووە کە سێ ساڵ زیندانی بووە.ڕوون نییە کەی گیراوەو کەی و بەچ بڕیارێک ئازادکراوە؟ هەندێک ڕوداو لە ژیانی مرۆڤدا هەرگیز بیرناچنەوەو هەمیشە لە زاکیرەی مرۆڤدا دەمێنەوە.مەعقولە کەسێک سێ ساڵ زیندانی بووبێت،کاتی گیران و ئازادبوونی بەتەواوی نەزانێت؟نەزانێت بە چ مادەو بڕیارو لە چ ساڵێک ئازادکراوە؟ئەی چۆن دێت یادەوەری دەنوسێتەوە؟ گومان لەوەنییە کە شەهاب زیندانی بەعس بووە،بەڵام ئەوە نیشانەی بێسەرەوبەرەیی و پەلە پڕوزێی شەهاب بووە لە چاپکردنی کتێبەکەیدا کە ماوەیەکی زۆرکەم پێش کتێبەی مەلا بەختیار کەوتووە،کە ئەو پێش چاپکردنەش هەر مەبەستدارانەبووە،تا هیچ گومانێک نەچێتە سەر زانیارییەکەنی شەهاب  سێ ساڵی زیندان تەمەنێکە و کەم نییە ،کەچی شەهاب زۆر بەکورتی و لاوەکی چەند شتێک دەگێڕێتەوە، پێچەوانەی ئەوەی دەڵێت: پێموایە پێویستە گێڕانەوەی مێژووی خەباتگێڕان چ لە شاخ و چ لە کونجی زیندانەکاندا بێت،بۆئەوەی داهاتووی ئەم گەلە ستەمدیدەیە بخرێتەڕوو.ئەوەش ئەرکێکی نیشتمانی و نەتەوایەتییە کەباسبکرێن.لا 98  بەپێی ئەو قسانەی خۆیبا ،دەبوو بە کتێبێک نا،لایەنیکەم نیوەی کتێبەکەی بۆ ئەشکەنجەو ئازارە جەستەیی و دەروونییەکانی نێو زیندان تەرخانکردبا.دەبوو بەوردی دڕندەیی و ئەشکەنجەو هەڵواسین و بێحورمەتییەکانی نێو  زیندانەکانی بەعسی بگێڕایەتەوە،کە بە خۆی و هاوڕێکانی کراوە. کەچی سێ ساڵی تەمەنی نێو زیندانی، تەنیا لە یەک دوو شوێندا گوایە بۆ پێشمەرەگەکانی گێڕاوەتەوەو ،لە باسی مامۆستا پێشڕەویشدا،لە چەند لاپەڕەیەکدا بە کورتی باسیکردوە.لەکاتێکدا بۆ نمونە ژنە نوسەرێکی کۆچکردووی وەک مهاباد قەرەداخی، ساڵێکی تەمەنی نێو زیندانەکانی بەعسی، لە کتێبێکی 200 لاپەڕەییدا بەوردی گێڕاوەتەوە. ئەمە جارێکیتر دەمانگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی،شەهاب ئەو کتێبەی زۆر مەبەستدارانە نوسیووە .هێندەی مەبەستی بووە، ڕاسپێردراوانە لەسەر هەندێک ڕووداو بوەستێ و زەقیبکاتەوە،هێندە سێ ساڵی تەمەنی نێوزیندانی خۆی و مێژووی خۆی بۆ گرینگ نەبووە،دەنا چ معقولە سێ ساڵی زیندانی هەروا سەرپێی و لەچەند لاپەڕەیەکدا بگێڕێتەوە،کەچی لەسەر هەندێک ڕووداو بەچڕی بووەستیت، لەکاتێکدا  لەوکاتانەدا نە پێشمەرگەبووبیت،نە لە نزیکیشەوە ئاگاداربووبیت؟ شەهاب لە بابەتی( دارای سەعدی بەگ خۆی شەهید کردووە)دا ولە زاری برایەکی شەهید دارا ،کە لەوکاتەدا لەوێ دەبێت،دەڵێت: لەودەمەدا من مناڵ بووم،ئێستەش لەیادمە، بەتەنیشت دارای برامەوە خەوتبووم.زۆرم حەز لە چەک و پێشمەرگەو ناوی شۆڕش دەکردو خەونم پێوەدەبینین.کاتێک گوێمان لە دەنگە دەنگی دانیشتوانی دێکەو هاوارهاوار. لا١٢٦….. دواتر دەڵێت:.هەرئەوەندەم لە توانادابوو،پێمکراو وتم(زۆر شەرمەزارییە بۆ ئێوە ئەو هەموو چەکدارە،بەو شێوە دڕندەیە بەربوونەتە خەڵکی دێکەو بەخوێنی سەری دوو پێشمەرگەی کوردی نیشتیمانپەرورە تینوون.ئەمان خەمخۆری گەل و نیشتیمانن.کوردی ڕاستەقینەن و ئێوەش سیخوڕو خۆفرۆشن و نیشانەی بێغیرەتییە بۆ ئێوە... لا ١٢٧  لەڕاستیدا ئەم قسانە هەرگیز لە قسەی منداڵێک ناچن،وەک خۆی دەڵێت لەودەمەدا من مناڵ بووم،تەنانەت کەسێکی گەورەش جورئەتی ئەوە ناکات،لە گەرمەی شەڕێکداو لەناو گوندێکدا، لەبەرچاوی کۆمەڵێک جاش و سەرباز ئەو قسانە بەجاش بڵێیت. ئەمە زیاتر لە حیکایەت وداڕشتنی فەنتازیایانەی ئیسراحەت دەچێت،نەک قسگەلێکی ڕاشکاوانە شەهاب کەریم، باسی چالاکیەکی خۆیان لەناو شاری سلێمانیدا دەکات و دەڵێت: من دەچمە بەردەمیان،ئێوەش ئەملاولای لێبگرن و هیچ مەکەن هەتا لە منەوە تەقە دروست دەبێت.کاتێک بەرەو ڕوومان هاتن،یەکسەر عومەر عەرەب چووە بەردەمیان و لوولەی دەمانچەکەی ئاڕاستەی نێوچەوانی ئەفسەرەکە کردو تەقە دروست بوو.لا ١٦٥ ڕاستە میللەتی ئێمە کوڕی بەجەرگی تێدایەو مرۆڤ هەندێ چرکەسات سڵ لە مردن ناکاتەوە،بەڵام ئەوەی ئاگاداری قڵیشانەوەکانی سلێمانی بێت لە سەردەمی بەعسدا،کاتێک سەرنجی گێڕانەوەی ئەم چالاکییەی شەهاب دەدات،زیاتر لە فیلمی هیندی دەچێت،تا ڕووداوێکی واقیعی. شەهاب باسی چالاکییەک بۆ هەوڵی کوشتنی مولازم موحسین دەکات و دەڵێت: مولازم موحسین چەندینجار هەوڵی کوشتنی دەدراو زۆرجاریش کەوتبووە بۆسەی هێزی پیشمەرگەوە.لە هەمان ساڵدا چوار پێشمەرگەی کەرتەکەمان بڕیاری چوونەوە شارو کوشتنی (مولازم موحسین)ماندا...لا ١٢٢ من بۆ دڵنیایی،لەو چالاکیەی شەهاب باسیکردووە،من لە برای یەکێک لەوانەم پرسی کە شەهاب بۆ ئەو چالاکییە ناوی بردووە،تا چەند ئەو چالاکییە ڕاستە؟ ئەو بەڕێزە،لە وەڵامدا بۆ من دەڵێت:( هەوڵدان بۆ کوشتنی ملازم موحسین ،لە ڕاستیا ئەگەر ڕاستی تێدابووایە ،ئەوا براکەم بۆ منی باس دەکرد،بەڵام بە شێوەیەکی گشتی شەهاب زۆر لە قەوارەی خۆی و بەشداریکردنەکانی زیاتر لە ڕوداوو و چالاکییەکان دواوە) ئەوە لەکاتێکدایە،زانیاری هەیە کە بەعس پێش مفاوەزاتی ١٩٨٣ بەساڵێک مولازم موحسینی لە سلێمانی گواستۆتەوە شەهاب بەس بۆ زیاتر قەبەکردنی قەبارەی کتێبەکەی،کۆمەڵێک بابەتی باسکردووە، نازانم چۆن ڕێگەی بەخۆیداوە، قسە لەسەر شتێک بکات،کە ئاگای لە ڕەوتی ڕووداوەکان و وردەکارییەکان  نەبووەو ئەولەو کاتانەدا تەنیا پێشمەرگەیەکی سادەبووە،بۆ نموونە ،گوایە ئەو یادەوریمان بۆ دەنوسێتەوە،کەچی هاتووە،باسی هەڵەکانی دانوستانی نێوان یەکێتی نیشتیمانی و حیزبی بەعس و هونەری دانوستاندنمان بۆ دەکات،لەکاتێکدا ئەو بابەتە،زیاتر هەڵسەنگاندنە،نەک گێڕانەوەی بیرەوەری، وەک خۆی لە کتێبەکەیدا ئیشارەتیپێداوە.ئەوە لەکاتێکدایە،کە کەسێکی وەک پشکۆ نەجمەدین، لەناو یەکێتیدا،پێشمەرگەبووەو پلەو لێپرسراوێتی لە شەهاب بەرزترو ناسراوترو کۆنتریش بووە،بەڵام لە ئەزمون و یادەکەیدا،لەبابەتی گفتوگۆی نێوان یەکێتی و حیزبی بەعسدا، ڕاستگۆیانە،ڕێگە بەخۆی نادا لەوبارەوە هیچ قسەیەکبکات و دەڵێت”:باسکردن لە میکانیزمی بەڕێوەچوونی مفاوەزاتی ١٩٨٣-١٩٨٤ کەزیاتر لە ساڵێکی خایاند و دەیان دانیشتن و گفتوگۆی نێوان وەفدی یەکێتی و بەعسی گەرەک بوو،بۆ من کە نە ئەندامی وەفدبووم و نە لە نزیکەوە ئاگاداری باسوخواست و دانوستاندنەکان بووم،کارێکی نەشیاوە”لا ١٩٦ ب٢ سەبارەت بە تاڵانی و شڕەخۆری لە کیمیابارانی هەڵەبجەدا، دەڵێت:”من لێرەدا وەک ویژدانی خۆم دەیڵێم،کە لێرەوە پێشمەرگەیان  فێری تاڵانیکردو ئەوەی دوو ڕۆژ سیاسەت بکات،باش دەزانێت ڕێگەدان بە هەڵسوکەوتی نەشیاوی، وەک تاڵانی و کوشتنی دیل وئەشکەنجەدان،هێزی سەربازی خاوەن بیروباوە، دەگۆڕێت بۆجەردەو پیاوکوژو میلیشیا”لا٢١٦ ئەو بەڕێزە بەوەدا دیارە ئاگای ،نەک لە وردەکاری،بگرە لە ڕووداوە گەورەکانی مێژووی حیزبەکەشی نییە،دەنا دەبوو بیزانیایە ،کە شڕەخۆری و تاڵانی لێپرسراو و  پێشمەرگەی حیزبەکەی، زۆر لەوە پێشتر ڕویداوە،بەتایبەت لە ساڵی ١٩٨٣دا لە شەڕی بێتواتە لەدژی ئەنوەر بەگی بێتواتە دا، کە ئەوکات ئەنوەر بەگ جاش موستەشارێکی ڕژێمی بەعس بوو.دزی و شڕەخۆری هێزی پێشمەرگەی یەکێتی لەدوای سەرکەوتنی ئەو شەڕەدا ،بەجۆرێک بووە،کاربەوە گەیشتووە مام جەلال،لە کۆنفرانسی سێی کۆمەڵەدا،لەو ڕووەوە سەرزەنشتی لێپرسراوە سەربازییەکانی یەکێتی کردووە وتوویەتی (هیچ کامێکتانی لێنابوێرم….ئەمە لەشکری هۆلاکۆیە، نەک لەشکری ڕزگاریی کوردستان.من بەچاوانی خۆم سەلاجەو موجەمیدەم بە کۆڵی مەسئولەوە دیوە!من ئەم لەشکرەم هەیە،بۆیە ناچارم درێژە بە مفاوەزات بدەم) ئەزمون و یاد لا٢٠٠ ب٢ دزی و تاڵانی و شڕەخۆری لە دەستبەسەردا گرتنی موڵک و ماڵی ئەنوەر بەگدا،دەنگی دابووەوە،ببووە مایەی شەرمەزارییەکی گەورە بۆ یەکێتی،بۆیە دەگمەنن ئەوانەی یاداشتەکانی خۆیان لەناو یەکێتیدا نوسیوەتەوە،بازیان بەسەر ئەو کارە شەرمئامێزەدا دابێت. نەوشیروان لە پەنجەکان یەکتری دەشکێنن و برایم جەلال لە چەپکێک لە مێژووی کۆمەڵەداو، مەلا بەختیاریش لە چەندین وێستگەی  جیاجیای لە بری بیرەوەرییەکەیدا باسیانکردووە. شەهاب باس لە دیتنێکی خۆی و کۆمەڵێک پێشمەرگە،لەگەڵ نەوشیروان مستەفادا لەکاتی دانوستانی یەکێتی و بەعس لە ١٩٨٣دا دەکات،کە هاتووە لەسەربارودۆخی دانوستان و دۆخی پێشمەرگەو چوونەوە ناو شار و ڕەفتاری خراپی پێشمەرگە لەناو شاردا، قسەی بۆ کردوون.دەنووسێت: من ئەوکاتە تەمەنم بیست و سێ ساڵ بوو.وتم کاک نەوشیروان یەکێتی نیشتیمانی چۆن دەبێت دزو خوێڕی تیابێت…..لا ٢٦٢، کەچی لەبابەتی  شەڕی بەردە سپییان کەلە نۆڤەمبەری ١٩٨٦دا ڕوویداوە،گوایە لەبەرئەوەی ئەم بە درێژایی شەڕەکە بە برینداریش ماوەتەوەو ئازایانە بەرگریکردووە.لە پاداشتی ئەوەدا شۆڕش ئیسماعیل کردویەتی بە فەرماندەی کەرت،بۆیە  دەنووسێت: بەڵام بۆ مێردمنداڵێکی وەکو ئێمە گەورەترینمان تەمەنی نەدەگەیشتە بیست ساڵان،کە لەو تەمەنەدا هێشتا مرۆڤ چاکەو خراپەی خۆی لێكجیاناکاتەوە،کە هێشتا من لەو تەمەنەدا شیاوی فەرماندەیی نەبووم و فەرماندەش دەبێت،هیچ نەبێت تەمەنێکی هەڵکشاوی هەبێت...لا٣٤٨ چۆن لە کاتی مفاوەزاتدا تەمەنی ٢٣ ساڵ بووەو کەچی لە ١٩٨٦دا ،دەڵێت تەمەنی کەسمان نەدەگەیشتە ٢٠ ساڵان؟ خۆ دەبوو لە ١٩٨٦دا ،تەمەنی شەهاب ببوایە بە ٢٦ ساڵ.ئەم گێڕانەوانە یا ڕاست نین یا نیشانەی بێسەرەوبەرەیی و پەلەپڕوزێیە،دەنا چۆن دەکەوێتە هەڵەی واوە؟ شەهاب وەک ئەوەی بە چڕی لەسەر زۆر تاوانی نەوشیروان و یاوەرانی وەستاوەو بە وردبین بە شوێن هەڵە یا قسەیەکی نەوشیرواندا بەتایبەتی گەڕاوە یا بیستوویەتی، تا شتێکی لەسەر بنوسێت و زەقیبکاتەوە.بۆ نمونە قسەیەکی نەوشیروانی هێناوەتەوە،بە گەورەیی کردوویەتی بە ناوونیشانی بابتێک،کە وتوویەتی( ئێمە نەمانناردووە بەدوای کەسدا ببێتە پێشمەرگە)لا ١٤٤.مرۆڤ کاتێک سەرنجی ئەو قسەیەی نەوشیروان دەدات،نازانێت چ گرنگی یا نەنگییەک لەو قسەیەدا هەیە،وا شەهاب کردوویەتی بە ناوونیاشانی بابەتێک، کەچی لە تێکڕای کتێبەکەیدا لەسەر هەڵەیەکی بچوک یا قسەو بڕیارێکی نەشیاوی تاڵەبانی نەوەستاوە،ئەوە لەکاتێکدا کە مام جەلال کەسی یەکەمی ئەو حیزبە بووەو ئەوانەی یاداشتەکانیان نوسیوەتەوە،بە دەیان هەڵەی مام جەلالیان باسکردووەو ڕەخنەیان لێگرتووە،کەچی شەهاب بەهیچ کلۆجێ بەلای بچوکترین هەڵەی مام جەلالدا نەچووە.ئەوەش بۆخۆی گومان لەسەر مەسداقیەتی کتێبەکەی شەهاب دروستدەکات. لەکاتێکدا مەلا بەختیار لە کتێبی لەبری بیرەوەیەکەیدا لە چەندین جیگەدا،لەپاڵ ستایش و  پیاهەڵداندا، بەڵام لە هەندێ شوێندا ڕەخنەی توندی لە هەڵویست و ئەدای مام جەلالیش گرتووە من لێرەدا ،تەنیا نمونەیەک بۆ بەرچاوڕوونی ،بۆ شەهاب و خوێنەران دەهێنمەوە کە د.فایەق گوڵپی لە یاداشتەکەیدا بەناوی(کە لێرەوە سەیری ژیانی خۆم دەکەم)باسیکردووە. دکتۆر فایەق لە باسی کۆنفرانسی سێی کۆمەڵەدا،ئاماژە بە وتارێکی مام جەلال دەکات و دەڵێت:دواتر باسی ئەوەیکرد کە ژمارەیەک لە مەلاکانی سلێمانی،لە مینبەری مزگەوتەکانەوە دژی ینک قسەی توند دەکەن.بۆیە ناچارین دەمکوتیان بکەین و ژمارەیەکیان لێبکوژین.هیچ کەس لە    ئەندامانی کۆنفرانس بەرامبەر بەو قسانەی مام جەلال،دەنگی ناڕەزایی هەڵنەبڕی….لا ٢٨٠ مەعقول نییە تۆ یادەوەری بنوسیتەوە،دەیان هەڵەو تاوانی باسکراوی کەسی دووەمی حیزبێک باسبکەیت،کەچی  بەلای بچوکترین هەڵەو کەموکوڕی کەسی یەکەمی هەمان حیزبدا نەچیت؟ئەمە چ یادەوەری نوسینەوەیەکە؟ دیارە هەرگیز مەبەستم لەم بابەتە بەرگریکردن لە نەوشیروان و ئەو تاوانانەی بە دەستی یا بە فەرمانی ئەو ئەنجامدراوون  نییە و ئەوەش هەرگیز کاری من نییە،بەڵکو تەنیا وەک باسکردنێکی داوەریانە. شەهاب کەریم حەقی خۆیەتی ئەو ماوەیەی پێشمەرگە یا گوایە زیندانی سیاسیش بووە،شانازی پێوەبکات و وەک سەرورەییەک بۆخۆی بینوسێتەوە،لەمەدا باسکردنی ڕووداوگەلێکی باسنەکراو ڕاستی و دروستی بێلایەنانەی گێڕانەوەکان، بەتایبەت بەوردی گێڕانەوەی ژیانی مام ئاراس وەک هاوڕێیەکی منداڵی و وەک وەفایەک،بەدەر لەهەر مەبەستێک،جێگەی دەستخۆشییە،بەڵام لەوەدا ناهەقی و غەدرێکی گەورەی ،لە مێژووی پێشمەرگایەتی و کتێبەکەی کردووە و گومانێکی زۆری بەداخەوە( دیارە مەبەستدارانە) لەسەر کۆی کتێبەکەی دروستکردووە،کە بەچڕی تەنیا لەسەر کاراکتەرێکی وەک نەوشیروان مستەفا و هەندێجاریش چەند ناوێکی نزیک لەو وەستاوە،لەوەدا هەرکەسێک کتێبەکەی بە وردی بخوێنێتەوە،گومانی خراپ لە نوسینەوەی یادەوەرییەکانی دەکات. جگەلەوەش تێکەڵکردن و ڕوون نەوبوونی مێژووی گێڕانەوەکان، جارێکیتر بێمتمانەیی لای خوێنەر دروستدەکات و نیشانەو گومانی ناڕاستی ڕووداوەکان دەردەخات.ئەوە جگەلەوەی وەک لە پێشەکیدا باسمکردوە، نەفەس و تارمایی کەسانیتر، بە زۆرێک لە ناوەڕۆکی بابەتەکانیەوە دیارە. شەهاب دەیتوانی مێژووی پێشمەرگایەتی کە نزیکەی ٤ساڵێکەو بەقەولی خۆیشی ٣ساڵ لای بەعس زیندانی بووە ،گەرچی هیچ بەڵگەیەکی وردی لە چەشنی مێژوویەکی دیاریکراو و  بڕیاری ئازادبوونەکەی پیشاننەداوە،کە ئەوە زۆر گرینگ بوو،بەوردی و بێلایەنانە چی بینیووە و هەتا بیستووشە بگێڕایەتەوە،بەدڵنیاییەوە مەسداقییەتی بیرەوەرییەکانی زۆر سەنگینترو بەبەهاتر دەبوو.  

هونەر تۆفیق  دروستبوونی دەوڵەتی عێراق هەر لەسەرەتاوە ، پێکهاتەیەکی پێکەوە نەگونجاوە کە زەحمەتە ئومەتی عێراقی لەو پێکهاتە جیاوازانە دروستبکرێت . هەمان مۆزایکی عێراقی لە تورکیا و ئێرانیشدا هەیە ، بەڵام ئیمتدادی دەوڵەتی ئێرانی و تورکی ڕەگی لە سەدان ساڵی ڕابردووەوە هێناوە . بەهەر جۆرێک بووە کە لەدەرەوەی ئەم باسەدایە ، ئەوان پێشینەیەکی جیاوازیان لەگەڵ پێکهاتەکاندا هەیە بەهەموو زۆر و ستەمەکانیانەوە لەناو مێژووی هاوبەشیانەوە لەگەڵ نەتەوەکانی دیکەدا بەمیتۆدێکی جیاواز لە دروستبوونی عێراق کێشەی پێکهاتەکانیان داپۆشیووە .  لەعێراقدا هەر لەسەرەتاوە شیعە و سونە و کورد بەسێ مەرجی تائیفی بەسەر یەکەوە رێککەوتوون . ئایدیۆلۆژیای تائیفی مەرجدارە بەرێککەوتنی هەر تائیفەیەک لەناوخۆیدا بەیەکگرتن و یەکبۆچوونی هاوبەش بۆ بەدوژمن زانینی ئەوی تر. هەرکاتێک ئەو هەستە دەستەجەمعیەی ناوخۆ بۆ بەدوژمن ناساندنی ئەوتر لەبەین بچێت ، ئایدیۆلۆژیاکەش کۆتایی پێدێت و یەکگرتنەکە هەڵدەوەشێتەوە . سەرەوەختی پێکدادانی ناوخۆیی دەستپێدەکات .  دەپەرژێنە سەر ناکۆک بوون لەناو خۆدا . بۆیە هەمیشە پێکهاتەکانی عێراق ئامادەیی دژبەیەک بوونیان تیادایە ، ئایا دژایەتی تائیفەیەک دژ بە تائیفەیەکی تر ، یان لەناوخۆی تائیفەیەک خۆیدا .  ئەم جۆرە دروستبوونە ئیجباریە هەندێکجار ئابووریەکی هاوبەش رێککەوتنی پێکردوون ، هەندێکجاری تر باڵادەستی تائیفەیەکیان بەسەر ئەوانی ترەوە ناچاری کردوون دامرکێنەوە . بەڵام دژبوونەکە ئەگەر سڕکرابێت هێشتاکە لەبەین نەچووە . بۆیە لەناو ئەو بێ متمانەیەیدا هیچ تائیفەیەکیان ئامادەنیە چەک دابنێت تا ئەوی دیکەیان چەکی بەدەستەوەبێت .  لەناو ئەو ئالۆزیانەی تائیفەکاندا کۆماری سێهەم لەپاش خستنی سەدام لە ٢٠٠٣دا دامەزرا . شەڕی نێوان تائیفەکان بووە جەنگێکی هەرێمی لەنێوان هەرسێ لایەنەکە ، شیعە و سونە و کورد . ئەگەرچی لە ڕەواڵەتدا دەستەڵاتیان دابەشکردووە و حکومەتێکی هاوبەشیان هەیە ، بەڵام لە ڕاستیدا لە جەنگێکی پروکێنەردان .  داهاتی نەوت ، ساڵانی ڕابردوو نەیهێشتووە لە حەجمی کارەساتی ئەوجەنگە تێبگەن . تا دابەزینی نرخی نەوت . ئینجا کە کار لەکار ترازاوە ئێستا ئاسەوارەکانی ئەو جەنگەیان بۆ دەردەکەوێت .  بەهۆی موحاسەسەی تائیفی و هەرکەس بۆخۆی و حیزبە چەکدارەکانیانەوە لە سەرتاسەری عێراقدا ،  نەتوانراوە لە ئابووری نەوت زیاتر هیچ داهاتێکی تر لەوڵاتدا دروست بکرێت . لە %59 ی داهاتی نەوتیش بۆ موچەی ئەو لایەنگرانە تەرخان دەکرێت کەلەپێناو زیادکردنی دەنگی هەڵبژاردنەکاندا لە دەزگا حکومی و سەربازیەکاندا دامەزرێنراون . لە شەش مانگی ڕابردووەوە حکومەتە کاتیەکەی کازمی بڕی 120 ملیارد دۆلاری قەرزکردووە ، هەروەها لەبەشەکەی تری عێراقدا ( هەرێمی کوردستان ) بڕی 30 ملیارد دۆلاری تر قەرزکراوە . پێکەوە تا ئێستا بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجەی ساڵی ڕابردوو   2020 نزیکەی 150 ملیارد دۆلار قەرزدارن . لە بودجەی ئەمساڵیشدا  2021 نزیکەی 70ملیارد دۆلاری تر نوقسانی هەیە کە بەنیازن ئەویش بە قەرز پڕبکەنەوە . ئەوساکە کۆی قەرزەکانی سەر عێراق دەگاتە 220 ملیارد دۆلار . زیاتر لە %60 ئەو قەرزانەش دەرەکەین ، واتە دەبێت قازانجی بخرێتە سەر بە ڕێژەیەکی زۆر کە نزیک دەبێتەوە لە %20 ی کۆی قەرزەکە .  ئەم ژمارانە ترسناکن ، زۆریش ترسناک ! ، مەگەر حکومەتێکی چاونەترسی بێ خەیاڵی وەکو سیاسیەکانی عێراق لەبەردەم ئەم ژمارە قەبانەدا ڕاوەستن . ئەگینا هیچ دەوڵەتێکی تر ناتوانێت لەم ژمارە قەرزە گەورانەی تەنیا بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی موچەکراون نەتۆقێت . هیچ هیوایەکیش بۆ چارەسەری نیە ، ئەم پڕکردنەوانەش لەپێناو هەستانەوەی ئابووری و وەبەرهێنان و کەرتی تایبەت نین ، بەڵکە تەنیا بۆ دابینکردنی موچەی ساڵ و نیوی 2020 - 20212 کراون .  ئەم تەڵەیە مسەوگەر تەقیوە بە ئابووری عێراقدا ، تا شەش مانگی داهاتوو وڵاتەکە بەهەموو تائیفەکانیەوە دەخاتە بەردەم ئیفلاسی سەرتاسەریەوە . هیچ دەوڵەتێکیش نیە بە ئەمریکاشەوە بوێرێت بەهانای ئەو ئیفلاسەوە بێت ، چونکە قەبارەی ئەوەندە گەورەیە ، پێدانەوەی ، یان ئەوەیە نەوتی عێراقی بۆ ڕەهن بکرێت ، ئەوکاتە میللەتێکی بێ دەرەتان و ماڵوێرانی پێوە جێدەمێنێت کە ئامادەیە لەپێناو تێرکردنی برسیەتیەکەیدا هەموو جەنگێک بەرپابکات ، یان ئەوەیە کۆی دەوڵەتەکە بە هەرێمی کوردستانیشەوە هەڵوەشێنێتەوە و هێزێکی سیاسی - جەماوەری تر پەیداببێت ، سەرلەنوێ دەوڵەت بە شێوازەکەی خۆی بینابکاتەوە . ئەمەش لەمساڵدا 2021 ڕووئەدات .

دانا حەمەعەزیز •    ترەمپ مەترسی یە بۆسەر تەواوی دامەزراوەكان‌و بۆسەر ئاسایشی نیشتیمانی ئەمریكاو جیهان. •    نانسی پەلوسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، قسەی لەگەڵ جەنێراڵ (مارك میللی) سەرۆكی ئەركانی سوپا كردوە كە رێگە بە ترەمپ نەدات كردەوەی سەربازی دوژمنكارانە ئەنجام بدات‌و، نەهێڵێت چیدیكە دەستی بە كۆدەكانی بۆمبی ئەتۆمی بگات. •    هەفتەی داهاتوو ئەنجومەنی نوینەران، جارێكی دیكە متمانە لە ترەمپ ئەسەنێتەوە. پەلوسی داوا لە مایك پێنس جیگری سەرۆك ئەكات، لە ئەنجومەنی پیران بڕیاری لێسنەدنەوەی متمانە لە ترەمپ، پەسند بكا. •    ترەمپ تەنها 11 رۆژ ماوەی سەرۆكایەتی ماوە، بەڵام بڕیاری لێسەندنەوەی متمانە زۆر گرنگە بۆ ئایندە، بۆ ئەوەی جاریكی دیكە  ترەمپ توخنی سیاسەت‌و وەرگرتنی هیچ پۆستێكی دەوڵەتیی نەكەوێ یان خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا كاندید نەكاتەوە. •    ئەگەر مایك پێنس، بە ئەركی خۆی بۆ لە سەرۆك خستنی ترەمپ هەڵنەستێ، ئەویش دوچاری كێشەو ئیحراجی سیاسی گەورە ئەبێتەوە. •    مایك پینس‌و دۆناڵد ترەمپ، سێ رۆژە قسە بەیەكەوە ناكەن. •    بەپێی دەستوری ئەمریكا، سەرۆك یان دۆناڵد ترەمپ دوای تەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتیەكەشی، وەك سەرۆكی پێشوو متمانەی لێئەسەندریتەوەو، وەرگرتنی پۆستی ئیداری‌و كاندیدبوونی، لێ حەرام ئەكرێ.

مەحمو رەزا ئەمین بەشی کوردی‌ی ماسمیدیای پارتی، ساڵانە، لە کاتی نزیک بونەوە لە قانونی موازەنە، ئەکەوێتە لێدانی بالۆرەی "بەغا دوژمنی هەولێرە"، "شیعە دوژمنی کوردە"، "عەرەب دوژمنی کوردە"، "عیراقی‌یەکان چاویان بە پێشکەوتنەکانی هەرێما هەڵ نایە!". بەڵام میدیای پارتی بە زمانەکانی تر، عەرەبی و ئینگلیزی، بە زمانێکی کە ئەدوێ. وتاری کوردی‌ی پارتی هەمیشە بە دوای دروستکردنی دوژمنی وەهیمی‌یەوەیە. هەر ئەوەشە وا ئەکا، ساڵانە لە ناو هەولێر و ناوچەکانی هەژمونی پارتیا، روداوی ناشیرین رو بدەن. لە بابەتی ئەوەی شەوی سەری ساڵ، لە ناو هەولێرا بە بەرد و دار و چەقۆ پەلاماری هاوونیشتمانیانی عەرەب زبان و پاس و ئۆتۆمۆبێلی ژمارە هەڵگری شارە عەرەبی‌یەکان درا و زیان بەر ژمارەیەک ئۆتۆمۆبێلی گەشتیارانی عەرەب کەوت. رۆژێ دواتر، هەمان رەفتار لە ئاکرێ دوبارە کرایەوە. بۆ بە درۆخستنەوەی وتاری دوژمن سازێنی پارتی، ئەمەوێ لەگەڵ خوێنەرانی کورد زبانا، چاوێک بە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021ی ئەنجومەنی وەزیرانی حوکمەتی ئیتیحادی‌دا بخشێنم: یەکەم: خشتەی 1 پشکی هەرێم و بەغدا و پارێزگاکانی عیراق لە پرۆژەقانونی موازەنەی 2021 دا سەرچاوەکانی خشتەی 1: جدول (ب) لمشروع قانون الموازنة لسنة 2021 جمهوریة العراق، وزارة التخطیط، الجهاز المرکزي للاحصاء، تقریر یضم اسقاطات سکان العراق، تم انجازە استنادا لاسقاطات السکان لسنة 2009 باستخدام البرامج الجاهزة (Spectrum, Pasex)، تقدیرات سکان العراق 2015- 2018، تموز 2018 تێبینی: سەرچاوەی (1)ـی سەرەوە پارێزگای کەرکوکی تیا نە بو. ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکان لە سەرچاوەی (2) دا، بە رێژەی سەدی بون. نوسەر کردونی بە ژمارە، لەسەر بناغەی ئەوەی، ژمارەی دانیشتوانی عیراق، بە هی هەرێم‌یشەوە، لە هەمان راپۆرتا، لە ساڵی 2021 دا ئەبێ بە 41,190,700 (چلویەک ملیۆن و سەدونەوەد هەزار و حەوتسەد) کەس. بەرزترین رێژە هی پارێزگای بەغایە %21؛ نزمترین‌یش هی موسەننا ٢%. شیکردنەوەی خشتەی 1: ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەغا ئەوەنە و نیو (1,5)ـی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمە. کەچی بڕی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (3,71) جار گەورەترە لە پارەی تەرخانکراو بۆ پارێزگای بەغا. بەغا گەورەترین شاری عیراقە و پایتەختی سیاسی‌ی حوکمەتی ئیتیحادی‌یشە. بۆ دەوڵەت بایەخی پایتەخت هەمیشە لە هی شارەکانی تر زیاترە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (1,89) کەڕەت لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەسرا زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (8,37) جار لە پارەی تەرخانکراو بۆ بەسرا زیاترە. بەسرا پایتەختی ئابوری‌ی حوکمەتی ئیتیحادی‌یە و داهاتی نەوتی بەسرا رێژەی %85بودجەی ساڵانەی حوکمەتی ئیتیحادی‌ی پێک ئەهێنێ، بە بەشەکەی هەرێم‌یشەوە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (1,51) جار لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای نەینەوا زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (35,99) کەڕەت لە پارەی تەرخانکراو بۆ نەینەوا زیاترە. موسڵ کە پایتەختی پارێزگای نەینەوایە، بە هۆی شەڕی داعشەوە بە یەکجاری خاپور کراوە. بۆ عەرەبی سونەی عیراق، موسڵ بایەخێکی ئێجگار گەورەی هەیە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (3,5) کەڕەت لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای نەجەف زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (16,23) جار لە پارەی تەرخانکراو بۆ نەجەف زیاترە. نەجەف مەرقەدی خەلیفەی چوارەمی راشدین، ئیمامی یەکەمی شیعەکانی دنیا، عەلی کوڕی ئەبو تالبی لێ‌یە. بۆ شیعەکانی عیراق و دنیا شارێکی گەلێک پیرۆز و ناوەندێکی دینی و گەشتیاری‌ی پڕ بایەخە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (4,67) جار لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای کەربەلا زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (17,61) کەڕەت لە پارەی تەرخانکراو بۆ کەربەلا زیاترە. کەربەلا بۆ شیعەکانی عیراق و دنیا، جێگەیەکی گەلێک پیرۆزە. سیازدە پارێزگای شیعەنشین و سونەنشینی عەرەب، بە کۆی 27,869,609 (بیستوحەت ملیۆن و هەشتسەدوشەستونۆ هەزار و شەشسەدونۆ) کەس ژمارەی دانیشتوانەوە، هەمویان پێکەوە لە بودجەی وەبەرهێنان 322,415,038 (سێسەدوبیستودو ملیار و چوارسەدوپازدە ملیۆن و سیوهەشت دینار) کەمتریان بۆ دا نراوە لە هەرێم کە، ژمارەی دانیشتوانی 5,766,698 (پێنج ملیۆن و حەوتسەدوشەستوشەش هەزار و شەشسەدونەوەدوهەشت هەزار) کەسە. هەمان سیازدە پارێزگای شیعەنشین و سونەنشینی عەرەب، هەمویان پێکەوە لە بودجەی وەگەڕخستن 188,712,276(سەدوهەشتاوهەشت ملیار و حەوتسەدودوازدە هەزار و دوسەدوحەفتاوشەش دینار) کەمتریان بۆ دا نراوە لە هی هەرێم. تێکڕای پشکی تاک (معدل حصة الفرد) لە دانیشتوانی ئەو سیازدە پارێزگایە، لە کۆی بودجەی وەگەڕخستن و وەبەرهێنان، بریتی‌یە لە 480,555 (چوارسەدوهەشتا هەزار و پێنجسەدوپەنجاوپێنج دینار). بەڵام تێکڕای پشکی تاکی هەرێم بریتی‌یە لە 2,411,087 (دو ملیۆن و چوارسەدویازدە هەزار و هەشتاوحەوت دینار). بە واتایەکی تر: بەرکەوتەی هەر تاکێکی هەرێمی کوردستان (5) جار گەورە ترە لە تێکڕای بەرکەوتەی هەر تاکێکی دانیشتوی ئەو 13 پارێزگایەی عیراق. دوەم: خشتەی 2 بەشی هەرێم لە (النفقات الحاکمة) لە پرۆژەقانونی موازەنەی 2021 دا سەرچاوەی خشتەی 2: جدول (د) للنفقات الحاکمة في مشروع قانون موازنة 2021 شیکرنەوەی خشتەی 2: بۆ ئەو 6 بابەتەی سەرەوە، پرۆژەقانونی موازەنەی 2021، نۆسەدوبیستوسێ ملیار و چوارسەدوبیستوچوار ملیۆن و شەشسەدوشەش هەزار (923,424,606,000) دیناری لە (نەفەقاتی حاکمە) بۆ هەرێم تەرخان کردوە. ئەم بڕە بچێتە سەر بودجەی وەگەڕخستن و وەبەرهێنان، بەشی هەرێم لە قانونی موازەنە، لەسەر کاغەز ئەبێ بە 14,827,437,058 (چوارە تڕلیۆن و هەشتسەدوبیستوحەوت ملیار و چوارسەدوسیوحەوت ملیۆن و پەنجاوهەشت هەزار دینار). ئەگەر 28 ملیۆن دۆلارەکەی بڕگەکانی (سێیەم و چوارەم)ـیشی بۆ زیاد کەین (1 دۆلار: 1450 دینار) 40 ملیار و 600 ملیۆن دیناری تری ئەچێتە سەر و ئەبێ بە 14,868,037,058,000 (چواردە تڕلیۆن و هەشتسەدوشەستوهەشت ملیار و سیوحەت ملیۆن و پەنجاو‌هەشت هەزار دینار). بڕگەی پێنجەم‌یش ئەمێنێتەوە، کە دیار نیە شمولی چەن پرۆژەی هەرێم ئەکا و بانکی ناوەندی‌ی عیراق چەن پارە بۆ ئەو پرۆژانە دابین ئەکا. سێیەم: پرۆژەقانونەکە دەسەڵاتی داوە بە وەزیری دارایی حوکمەتی ئیتیحادی 435 ملیۆن دۆلار لە ئاژانسی یابانی بۆ یارمەتی‌ی ناودەوڵەتی، قەرز بکا بۆ پارەدارکردنی پرۆژەکانی وەزارەتەکان و هەرێمی کوردستان. لەو بڕە 26 ملیۆن دۆلار بۆ تەواوکردنی 2 پرۆژەی هەرێم ئەبێ، لە کەرتەکانی کارەبا و ئاو و ئاوەڕۆ دا. چوارەم: پرۆژەقانونەکە دەسەڵاتی داوە بە وەزیری دارایی حوکمەتی ئیتیحادی 414 ملیۆن دۆلار لە بانکی ناودەوڵەتی قەرز بکا، بۆ پارەدارکردنی پرۆژەکانی وەزارەتەکان و هەرێمی کوردستان. لەو قەرزە 2 ملیۆن دۆلار بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە. پێنجەم: پرۆژەقانونەکە داوا لە بانکی ناوەندی‌ی عیراق و بانکە حوکمەتی‌یەکانی تر ئەکا، پارە بۆ ئەو پرۆژانە دابین بکەن کە رێژەیەکی زۆریان لێ جێبەجێ کراوە. بە پرۆژەکانی هەرێمی کوردستان‌یشەوە. شەشەم: پرۆژەقانونەکە لە (مادەی 11/ اولا)دا، دانی بەوەدا ناوە کە حوکمەتی ئیتیحادی قەرزاری بەشە بودجەی ساڵانی (2014- 2019)ـی هەرێمە، کە ئەکاتە دەیان تڕلیۆن دینار و لە پاکتاوکردنی قەرزەکانی هەردولا دا، حساب ئە کرێن. حەوتەم: مادەی (11/ثالثا/أ) داوا لە حوکمەتی هەرێم ئەکا، لە دوای مانگێک لە پەسندنی قانونەکە، بەڵگە رەسمی‌یەکانی ئەو قەرزانە پێشکەشی وەزارەتی دارایی حوکمەتی ئیتیحادی بکا، کە بە هۆی نەناردنی بەشە بودجەی هەرێمەوە، ناچار بوە بیان کا. ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی، ئەگەر حوکمەتی هەرێم بتوانێ بیسەلمێنێ قەرزی کردوە بۆ مەچەی فەرمانبەران، حوکمەتی ئیتیحادی بۆی ئە بژێرێ. تێچاندنی یەکەم: هەمو ئەو دەسکەوتانەی لە پرۆژەقانونی موازەنەی عیراقا بۆ هەرێم جێگیر کراون، لە بەرامبەر ئەوایە: هەرێم رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت تەسلیمی سۆمۆ بکا، لەگەڵ %50ی داهاتی گومرگەکان. گریمان پرۆژەقانونەکە وەکو خۆی تێ ئەپەڕێ و بەغا و هەولێر وەکو خۆی جێبەجێ‌ی ئەکەن. لەم حاڵەتەدا هەرێم لە ساڵێکا چەن ئەدا بە بەغا و بەغا لە ساڵێکا چەن ئەدا بە هەرێم؟ هەرێم چەن ئەدا بە بەغا؟ ساڵی 2021 ساڵێکی ئاسایی‌یە. ژمارەی رۆژەکانی ساڵی ئاسایی 365 رۆژە. هەر رۆژێک 250 هەزار بەرمیل نەوت، بە نرخی 42 دۆلار کە (مادەی 1/اولا/ب)ـی پرۆژەقانونی موازەنە دیاری کردوە و هەمان مادە و بڕگە دۆلارێکی بە 1450 دینار شکاندۆتەوە، ئەوا هەرێم لەم ساڵا، بە نەوت 5,557,125,000,000 (پێنج تڕلیۆن و پێنجسەدوپەنجاوحەوت ملیار و سەدوبیستوپێنج ملیۆن دینار) ئەدا بە بەغا. سەبارەت بە %50ی داهاتی گومرگ، لەبەر نەبونی رۆشنی‌ی لە داهاتی گومرگەکانا، چ وەزارەتی دارایی هەرێم و چ وەزارەتی دارایی حوکمەتی ئیتیحادی، نازانن بە دروستی چەنە. بەڵام حوکمەتی هەرێم لە ساڵانی رابردوا هەرگیز دانی بەوەدا نە ناوە کە داهاتی ساڵانەی گومرگەکان بگاتە تڕلیۆنێک دینار. لێ، شارەزایانی ئابوری لە بەغا، داهاتی گومرگەکانی هەرێم ئەخەمڵینن بە نزیک یان زیاد لە 5 ملیار دۆلار لە ساڵێکا. گریمان بەغا 5 ملیاری لەسەر هەرێم کردە ماڵ و بۆ ئەم ساڵ 2 ملیار و 500 ملیۆن دۆلاری لێ سەند. ئەو بڕە بە دینار ئەکاتە 3,625,000,000,000 (سێ تڕلیۆن و شەشسەدوبیستوپێنج ملیار دینار). پارەی نەوت و گومرگی هەرێم بۆ بەغا، پێکەوە ئەکەنە 9,182,125,000,000 (نۆ تڕلیۆن و سەدوهەشتاودو ملیار و سەدوبیستوپێنج ملیۆن دینار. بەو پێیە هەرێم 5,685,912,058,000 (پێنج تڕلیۆن و شەشسەدوهەشتاوپێنج ملیار و نۆسەدودوازدە ملیۆن و پەنجاوهەشت هەزار دینار)ـی قازانجە. بەڵام بە 2 بەڵگە، لەوە ناچێ بارەگای بەرزانی تیشکی سەوزی بۆ کابینەکەی مەسرور بەرزانی هەڵ کرد بێ، لەگەڵ بەغا رێکەوێ: بەڵگەی یەکەم: بۆ پیشاندانی نیازپاکی، ئەبو هەرێم لە 1ی 1ی 2021 ەوە رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوتی تەسلیمی سۆمۆ بکردایە و چاوەڕوانی پەسندنی قانونی موازەنەی نە کردایە. لە کاتی نوسینی ئەم وتارەیا 7 رۆژ لە ساڵی نوێ تێپەڕیوە، هەرێم هێشتا بەرمیلێک نەوتی نە داوە بە سۆمۆ. بەڵگەی دوەم: کابینەکەی مەسرور بەرزانی رۆژی دامەزراندنی سپای عیراقی نە کرد بە پشو. ئەمە هێزە سیاسی‌یەکانی بەغای توڕە کرد. ئەم رەفتارەی هەولێر بەردێکی تری خستە سەر رێگەی بە یەک گەیشتنی هەردو حوکمەت. لەم هەڵوێستەی کابینەکەی مەسرور بەرزانیا 2 پارادۆکسی کوشندە هەن: پارادۆکسی یەکەم: هەرێم لەملاوە ساڵانە داوا لە بەغا ئەکا خەرجی‌ی وەزارەتی پێشمەرگە بخرێتە سەر وەزارەتی بەرگری‌ی عیراق، چونکە بەشێکە لە سیستمی بەرگری‌ی عیراق. کەچی لەولاشەوە دان بە جەژنی دامەزراندنی ئەو وەزارەتەدا نانێ، کە خۆی ئەیەوێ پێشمەرگە بخاتە ژێر رکێفی! پارادۆکسی دوەم: لە هەمو رژێمە یەک لەدوا یەکەکانی عیراق، سپای عیراق لە سەردەمی رژێمی حیزبی بەعسا، قورسترین و دڕندانەترین گورزی لە خەڵک و شۆڕشی رزگاری‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان داوە. کەچی حیزبی بەعسی هەڵوەشاوە و قاچاخکراو بە دەستور و قانونی عیراقی، لە هەولێری ژێر دەسەڵات و هەژمونی پارتیا، بە ئازادی‌ چالاکی سیاسی ئەکا. لە دوای مردنی عیززەت دوری، حیزبی بەعسی هەڵوەشاوە (عگلە عبد صکر الکبیسي) دیاری کردوە بۆ جێگرتنەوەی الدوري. ئەم عگلە ناوە ماڵی لە هەولێرە و کۆبونەوەکانی حیزبی بەعس بۆ خۆ رێکخستنەوە، بە ئاشکرا، لە ماڵەکەی ئەما ئەکرێن. بەغاش ئاگاداری ئەم پێوەندی‌یە رۆحی‌یەی نێوان پارتی و ئەو بەعسەیە کە 8 هەزار بەرزانی زیندەبەچاڵ و 180 هەزار خەڵکی کوردستانی بێ سەروشوێن و زیاتر لە 4 هەزار گوندو و شار و شارۆچکەشمانی وێران کرد!    تێچاندنی دوەم:  لە هیچ حاڵەتێکا ئەو بڕەی لە پرۆژەقانونەکەیا بۆ هەرێم دیاری کراوە، ئەگەر لە ئەنجومەنی نوێنەران‌یش دەنگی پێ بدرێ، ناگاتە هەرێم. چونکە چ بۆ هەرێم و چ بۆ باقی وەزارەتەکان و پارێزگاکانی عیراق‌یش لەبەر رۆشنایی (الانفاق الفعلي)دا سەرف ئە کرێ. (الانفاق الفعلي)ـی ساڵی رابردوی حوکمەتی ئیتیحادی بریتی بوە لە 72 تڕلیۆن دینار. لە کاتێکا قەبارەی (الانفاق التخمیني)ـی قانونی موازەنەی ساڵی 2019 (ساڵی پار قانونی موازەنە نە بو) 105,569,686,770,000 (سەدوپێنج تڕلیۆن و پێنجسەدوشەستونۆ ملیار و شەشسەدوهەشتاوشەش ملیۆن و حەوتسەدوحەفتا هەزار دینار) بو. تێچاندنی سێیەم: ئەم پرۆژەقانونە لە ئەنجومەنی وەزیرانی حوکمەتی ئیتیحادی دەنگی پێ درا و نێردرا بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران 20 کەسن: 19 وەزیر و 1 سەروەزیر. لەو ژمارەیە تەنیا 3 وەزیر کوردن. ئەوانی تر عەرەبی شیعە و سونەی پارێزگاکانی بەغا و بەسرا و نەجەف و کەربەلا و نەینەوا...ن. ئەگەر ئەمانە دوژمنی کورد بن و ئەم هەمو دەسکەوتە بۆ دانیشتوانی هەرێم لە پرۆژەقانونەکەدا جێگیر بکەن، ئەوا خەڵکی هەرێم هەرگیز پێویستیان بە دۆست نیە. دوژمنی وا بە پارە ئەکڕدرێ! تێچاندنی چوارەم: کورد ئەڵێ: "مانگاشەو سەر لە ئێوارە دیارە". بە لێدوانی پارلەمانتارەکانی شیعە و سونەدا دیارە، کە رێگە نادەن پشکی هەرێم بەو شێوەیەی لە پرۆژەکەدا هاتوە، جێگیر ببێ. ئەوەش دوژمنایەتی نیە، بەڵکو مافی دەستوری و قانونی هەر پارلەمانتارێکە کە شەڕ لەسەر بەرژەوەندی‌یەکانی ئەو خەڵکە بکا کە ئەم نوێنەرایەتیان ئەکا. لە هەرێمی کوردستان‌یش ئەگەر حوکمەت پرۆژەقانونی موازەنەی نارد بۆ پارلەمان، ئەرکی دەستوری و قانونی و ئەخلاقی‌ی هەمو پارلەمانتارەکانی خەتی دێگەڵە بەرەوخوارە کە، شەڕی جدی لەسەر بەشە بودجەی ناوچەکانیان بکەن. چونکە پارتی لە سەردەمی شەڕی ناوخۆ و دواتر لە سەردەمی "ئابوری‌ی سەربەخۆ!"وە، دەسی گرتوە بەسەر زۆربەی داهاتی هەرێما و بە ئارەزوی خۆی بۆ ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بەکاری ئەهێنێ. بە پلان‌یش هەوڵی خنکاندنی سلێمانی داوە. چ ئەو شەڕەی پارلەمانتارەکانی عیراق بە تەمان لەسەر کەمکردنەوەی بەشە بودجەی هەرێم بی کەن، چ ئەو شەڕەی ئەبێ نوێنەرەکانی خەتی دێگەڵە بەرەوخوار، لە پارلەمانی کوردستان، لەسەر بەشە بودجەی ناوچەکانیان بی کەن، شەڕی دەستورین نەک دوژمنایەتی هیچ لایەک بۆ لایەکەی تر. چونکە: # بە گوێرەی مادەی (112/اولا)ـی دەستور بێ، ئەبێ بەشی پارێزگای نەینەوا، لە ناو نەینەواشا، بەشی شاری موسڵ، لە بەشی هەمو شار و پارێزگاکانی تر زۆر تر بێ، ئینجا ئەو ناوچە و پارێزگا و شارانە یەن کە داعش داگیری کرد بون و بە وێرانکراوی ئازاد کرانەوە. # بە گوێرەی مادەی 14ـی دەستوریش بێ، هاووڵاتیانی عیراق ئەبێ لە هەمو مافێکا وەک یەک بن. دڵنیام هەن، لەوانەی وتاری تەنگبینی‌ و پرۆپاگەندەی چەتەکانی کوردایەتی هۆشی لێ سەندونەتەوە و شوێن رەشایی و ئاوەزی خێڵ کەوتون، ئەنواع و ئەشکاڵ تانەی سوک لەم بۆچونەم ئەدەن. بەڵام ئەگەر بمانەوێ دەوڵەتێک بۆ هەموان چێ کەین و ئێستە و ئایندە پێکەوە بە ئارامی بژین، ئەبێ هەنگاوی یەکەممان هێنانەدی‌ی دادپەروەری بێ لە ناو دانیشتوانی هەرێم لە لایەک و لە نێوان دانیشتوانی هەرێم و دانیشتوانی ناوچەکانی تری عیراقا، لە لایەکی ترەوە. بە کوردی و کرمانجی، نە بەغا دوژمنی هەولێرە و نە هەولێر هی بەغا. ئەگەر بشێ کەسانێک بە دوژمنی هەردولا دیاری کەین، رەنگە ئەوانە بگرێتەوە کە بۆ بەرژەوەندی‌ی تایبەتی خۆیان و حیزب و خێزان‌یان بەردەوام وتاری بوغزاندن و سازاندنی دوژمنی وەهمی بڵاو ئەکەنەوە و مێشکی لایەنگرانی خۆیانی پێ پڕ ئەکەن، لە پێناوی ئەوەی درێژە بە تەمەنی نفوز و دەسەڵاتیان بدەن.

د.ئاراس محەمەد   زۆرجار ئەو پرسیارە دەکرێت بۆچی‌ کێشەو ناڕەزاییەکان لە زۆنی‌ سەوز یان زۆنی‌ سلێمانی‌ زیاترە لە چاو هەولێر و دهۆکدا، بەبێ پاساو هێنانەوەو بۆ گەندەڵی‌ و خراپی بەڕێوەبردن لە حکومڕانی‌ کوردیدا، دەکرێت سەیرێکی‌ ئەو هەموو وێرانکاری‌ و کارەساتانە بکەین کە تووشی‌ ناوچەی‌ سلێمانی‌ بووبوو لە سەردەمی‌ بەعس و پێش ڕاپەڕیندا، بەبەراورد بە پارێزگاکانی‌ تر، یان زۆنی‌ زەرد وەکو ناوزەد دەکرێت.       پارێزگای‌ سلێمانی‌ لە ڕووی‌ کارگێڕیەوە ڕوبەرێکی‌ فراوانی‌ هەیە، ئەم پارێزگایە لەگەڵ وڵاتی‌ ئێراندا کە هەر لە کۆنەوە لەگەڵ عێراقدا لە شەڕو ناکۆکیدا بووە سنورێکی‌ زۆر درێژی‌ هەیە، لە ماوەی‌ شۆڕشی‌ کوردو هەشت ساڵی‌ شەڕی‌ نێوان عێراق و ئێراندا بەردەوام شوێنی‌ شەڕو پەلامارو هێرش ڕوبەڕوبونەوەی‌ سەخت بووە، هەر بەهۆی‌ ئەو جەنگەو شۆڕشی‌ کوردەوە چەندەها شارو شارۆچکەو گوندو ناوچەی‌ وێرانکراوەو باخ و کشتوکاڵی‌ سوتێنراوەو دانیشتوانەکەی‌ ماڵوێران و سەرگەردان و ئاوارە بووە، هەموو ئەم کارەساتانەش هەتا ئێستا شوێنەواری‌ گەورەیان لەسەر دۆخی‌ دەرونی‌ و کۆمەڵایەتی‌ خەڵکی‌ ناوچەکە ماوەتەوەو لەکات و ساتی‌ جیاوازدا بە زۆر شێوە دەریئەبڕن.  لە ساڵانی‌ (١٩٧٨)وە هەتا (١٩٨٨) ناوچەی‌ شارباژێڕو قەزاکانی‌ ماوەت و چوارتا بە سەرجەم ناحیەو گوندەکانیانەوە کەوتونەتە بەر شاڵاوی‌ ڕاگواستن و پەلامارو هێرشی‌ حکومەتی‌ عێراقەوەو هەموو ناوچەکە وێرانکراوەو دانیشتوانەکەی‌ چەند جارێک توشی‌ ڕاگواستن و ماڵوێرانی‌ بوونەتەوە.     لە ماوەی‌ لە ساڵانی‌ (١٩٨٢-١٩٨٣) شارۆچکەی‌ پێنجوێن و هەموو ناحیەو گوندەکانی‌ کەوتونەتە بەر شاڵاوی‌ شەڕی‌ ئێران و عێراق و خاپور کراون دانیشتوانەکەی‌ بەناچاری‌ بەرەو ئۆردوگای‌ شانەدەری‌ ڕەوی‌ کردووە، جارێکی‌ تر لە ساڵی‌ ١٩٨٧-١٩٨٨ لەوێش کۆچیان کردووەو چوونەتە ئۆردوگای‌ باریکەو شوێنەکانی‌ تر.  لە ساڵی‌ (١٩٨٨) شاری‌ هەڵەبجەو هەموو قەزاو ناحیەو گوندەکانی‌ کەوتوەتە بەرشاڵاو و هێرش و پەلامارو کیمیاباران و هەموو ناوچەکە لەگەڵ زەویدا تەخت و خاپورکراوە، لەو هێرش و پەلامارەدا زیاتر لە (٥٠٠٠) شەهیدو (١٠٠٠٠) برینداریان هەبووە، خەڵکەکەی‌ بە دەستی‌ بەتاڵ بەرەو ئێران و ناوچەکانی‌ تر کۆچیان کردووە، دوای‌ چەند ساڵێک لە ئاوارەیی و ژیانی‌ سەختی‌ کوێرەوەری‌ گەڕاونەتەوە سەر وێرانەی‌ شارێک.  لە ساڵی‌ (١٩٨٧-١٩٨٨) قەزای‌ سەید صادق و شارۆچکەی‌ شانەدەری‌و سەرجەم گوندەکانی‌ خاپورکراوەو دانیشتوانەکەی‌ ڕاگوێزراوە، زۆرێک لە دانیشتوانی‌ ئەم قەزایە پێشتر لە ناوچەکانی‌ ترەوە بە ئاوارەیی ڕوویان لێرە کردوە، ئەمە جاری‌ دووەم بووە کە ئاوارە بوونەتەوە. لە ساڵی‌ (١٩٨٨) شاری‌ قەڵادزێ و سەرجەم گوندەکانی‌ خاپورو وێران کراوەو دانیشتوانەکەی‌ بەرەو ئۆردوگاکان ڕاگوێزراوە، ئەم ناوچەیەش ژمارەیەکی‌ زۆر ناحیەو گوندو دانیشتوی‌ هەبووە.  هەر لە ساڵی‌ (١٩٨٨) قەزای‌ دوکان و هەموو ناحیەو گوندەکانی‌ لەگەڵ زەویدا تەخت کراوەو دانیشتوانەکەی‌ ڕاگوێزراوە.  لە ساڵی‌ (١٩٨٨) ناوچەی‌ گەرمیان کەوتوەتە بەر شاڵاوی‌ بەناو ئەنفال و گەورەترین کارەساتی‌ مرۆیی لە سنوری‌ قەزاکانی‌ چەمچەماڵ و کەلارو کفریدا ڕوویداوەو بە هەزاران کەس ماڵی‌ وێرانکراوەو لە بیابانەکاندا زیندەبەچاڵ کراوە، ئەم کارەساتە نامرۆڤانە لە هەر شوێنێکدا ڕووبدا دەیان ساڵ دوای‌ خۆی‌ کاریگەری‌ کۆمەڵایەتی‌ و دەروونی‌ دەمێنێتەوە، لە هەمان کاتدا پێویستی‌ بە دامودەزگای‌ تایبەت هەیە خەڵکەکەی‌ قەرەبوو بکاتەوەو لە ڕووی‌ دەروونیەوە برینەکانیان ساڕێژ بکاتەوە، کە ئەمانە لای‌ ئێمە هیچیان نە بوونیان هەیەو نە کاری‌ بۆکراوە. ئەگەر لەکاتی‌ خۆپیشاندانەکاندا سەیری‌ کاردانەوەی‌ خەڵکەکە بکرێت ئەوەندەی‌ خەڵکی‌ خەڵکی‌ سەید صادق توندن، ئەوەندە خەڵکی‌ کەلار توندنین، چونکە ئەوەندە ماڵوێرانی‌ بەسەر خەڵکی‌ سەید صادق هاتووە، ئەو کارەسانە بەسەر دانیشتوانی‌ ناو سەنتەری‌ شاری‌ کەلاردا نەهاتووە، خەڵکی‌ سەیدصادق لە دوای‌ ڕاپەڕین گەڕاونەتەوە سەر وێرانەی‌ شارێک کە هەمووی‌ لەگەڵ زەویدا تەختکراوە. بەهەمان شێوە توڕەیی خەڵکی‌ قەڵادزێ زۆر زیاترە لە خەڵکی‌ ناو شاری‌ ڕانیە، چونکە ماڵوێرانی‌ و کارەساتەکانی‌ خەڵکی‌ قەڵادزێ زۆر زیاتر بووە لە خەڵکی‌ ڕانیە، قەڵادزێ چەند جارێک کەوتوەتە بەر هێرش و وێرانکردنەوە، لە ساڵی‌ (١٩٨٨) بەتەواوەتی‌ وێرانکراوەو لەگەڵ زەویدا تەختکراوەو دانیشتوانەکەی‌ ڕاگوێزراوە.   ئەوەی‌ تێبینی‌ ئەکرێت لە سنوری‌ پارێزگای‌ سلێمانیدا لە سەردەمی‌ بەعس و پێش ڕاپەڕیندا (٦) قەزای‌ گەورەی‌ لەگەڵ زەویدا تەختکراوەو زیاتر لە ناحیەو ژمارەیەکی‌ زۆر گوندی‌ خاپور و سوتماک کراوە، هەرچەندە سەنتەری‌ قەزای‌ کفری‌ و کەلار نەڕوخێنراوە، بەڵام  گوندو ناحیەکانیان گەورەترین کارەساتی‌ مرۆییان بەسەردا هاتووە، ئەو رەشەکوژی‌ و وێرانکارەیەی‌ لەڕۆژگاری‌ بەعسدا توشی‌ سنوری‌ پارێزگای‌ سلێمانی‌ بووەو لە هیچ شوێنێکی‌ دنیادا نمونەی‌ نەبووە، ڕاستە گوندەکانی‌ سنوری‌ هەولێرو دهۆک ڕوخێنراوە، بەڵام لەسەر ئاستی‌ قەزا هیچ شارۆچکەیەکی‌ ئەو دوو پارێزگا خاپور نەکراوە، مەرگەساتی‌ کیمیابارانی‌ هەڵەبجەو ئەو کارەساتەی‌ بەسەر ناوچەی‌ گەمیان هاتووە لە شوێنەکانی‌ تر کەمتر بووە. ئەم بابەتە پێویستی‌ بە توێژینەوەی‌ زانستی‌ مەیدانی‌ هەیە لەڕووەکانی‌ دەروونی‌ و کۆمەڵایەتی‌ و ئابوری‌و زۆر ڕووی‌ ترەوە، کە دەبوو زانکۆکانی‌ کوردستان دەیان لێکۆڵینەوەی‌ زانستیان لەمبارەیەوە بکردایە، بەڵام مەخابن هەتا ئێستا ئەو کارە زانستیە نەکراوە، کاتێکیش خەڵکی‌ دێتە سەرشەقام و هەستی‌ خۆی‌ دەرئەبڕێت و داوای‌ داواکاری‌ و مافە سەرەتاییەکانی‌ دەکات، بە گوللەو زمانێکی‌ دواکەوتووی‌ دوور لە هەموو بەهایەکی‌ مرۆیی و هاوڵاتیبوون وەڵامی‌ ئەدرێتەوەو لەسەر شەقامەکان شەهید ئەکرێت.  

عەبدولڕەحمان ڕاشد وەرگێڕان : گ. ق ئەو سیاسیانەی هاوکاری سەرۆکی ماوە تەواو بوو، دۆناڵد ترەمپ بوون، خۆیان لە نیوان دوو بژاردەدا بینیەوە؛ یا لەدەستدانی دەوڵەت یان لەدەستدانی حوکم، زۆرینە لە ریزی دەوڵەتدا وەستان، چونکە دامەزراوە گرنگترە لە تاکە کەس. ئەوەی دوێنێ لە واشنتۆن رویدا یاسایی بوو، بە ناڕەزاییەکان لەسەر ئەنجامەکان ودژ بە دانانی جۆ بایدنیش بە سەرۆك، جگە لە هەڵکوتانە سەر کۆنگرێس وهەڕەشەکردن لە ئەندامەکانی. وێنەی ویلایەتە یەکگرتوەکان لەرزی، ئەو ووڵاتەی کە شانازی بە سیستمەکەیەوە دەکات و رەوشت وئاکارەکانی بە وانە بە نەتەوەکانی دیکە دەڵێتەوە، بەڵام ئەوەی دەوترێت دەربارەی داڕوخانی ویلایەتە یەکگرتوەکان وشەڕی ناوخۆ وشکستی سیستمی سیاسی، هیچ پەیوەندییەکی بە واقیعەوە نیە و واقیعی نیە. ئەمریکا ووڵاتی دامەزراوەیە، وسیستمەکەی چەسپاو وڕەگ داکوتراوە. ئەوەی کە سەرۆك ترەمپ کردیشی وگومانی لای ملیۆنان کەس دروست کرد لەسەر سیستمەکە، تاقیکردنەوەیەك بوو بۆ دامەزراوەکانی دەوڵەت کە لە کۆتاییدا سەرکەوتن بەسەریدا. جیاوازییەکی گەورە هەیە لە نێوان کێبڕکێ لەسەر حکومەت وململانێ لەگەڵ سیستمی سیاسی. دەوڵەت گەورەترە لە حکومەت ولە حیزبەکان، دەوڵەت پێکدێت لە دامەزراوە جیاجیاکان، سەرۆکایەتی ویاسادانان ودادوەری وحکومەتی بیرۆکراتی، وحکومەتە فیدراڵیەکان، ،چالاکیەکانی ودامودەزگا مەدەنی وعەسکەریەکانی. دامەزراوە قوڵەکە، تاوانباری سەرەکیە لە بیردۆزە پیلانگێڕیەکەی ترەمپدا، کە دەزگا بەهێزەکانی حوکمن، عەسکەری بن یا ئەمنی یا ئابوری یان سیاسی، وەك دوو حیزبە گەورەکەی دەسەڵات لە ئەمریکا. بەڕەچاونەگرتنی پوچیی تیۆرەکانی پیلانگێڕی، کارێکی ئاساییە کە ئەم دامەزراوانە دەوڵەت دەپارێزن نەک حکومەت یان سەرۆك، وڕێگە نادات نە بە ترەمپ ونە بەکەسی دی پەیکەرەکە وێران بکات یان بنەماکانی بلەرزێنێت. حدچ پیلانگێڕییەك لێرەدا لە ئارادا نیە، ترەمپ گەیشت بە سەرۆکایەتی لە ڕێگەی ئەو سیستمەی ئێستا بەلاماری دەدات، ئەو سیستمە رێی پێدا خۆی کاندید بکات وسەربکەوێت وحوکمیش بکات، لەگەڵ ئەوەی لە ژیانیشیدا لە سیاسەتدا کاری نەکرد بوو. هەمان ئەو سیستمەی کە ترەمپی خستە نێو کۆشکی سپیەوە هەر ئەو سیستمەش دەیکاتە دەرەوەی ئەوێ، بەهۆی یاساکانەوە. قسەکانی ترەمپ دەربارەی ساختەکاری ودزینی حوکمەوە هیچ بنەمایەکی راست ودروست وتۆمارکراوی نیە. سیستمی ئەمریکی بە تەواوی بێ تاوان نیە، چونکە خۆی سەرکردەکانی دروست دەکات ورێگە بە دەستڕۆشتووەکان دەدات کە وابکەن لەڕێی بەخشینەکان وهێزەکانی فشار ودەزگاکانی راگەیاندن، لە دووتوێی دامەزراوەیەکی یاسادانانی ئاڵۆزەوە کە دەرهاویشتەی دیاریکراو بەرهەم دەهێنێت. هەمیشە لە ناو ویلایەتە یەکگرتووەکاندا چەندین توێژ ئەم سیستمە رەت دەکەنەوە ودژی دەوەستن ولێی هەڵدەگەڕێنەوە، لە شەستەکانیشدا شۆڕشیان لە دژ بەرپا کرد وشپڕشەکەشیان لە ڕێگەی جوڵانەوەی مافە مەدەنیەکانەوە بوو، وە چەندین لە شارە گەورەکانی گرتەوە، وگەورەتر بوو لەوەی لەم دوو ڕۆژەی دواییدا دیمان. بەڵام سیستمی ئەمریکی لە هەموویان گەورەترە وتوانای لەخۆگرتن وبەشداری پێکردنی خەڵکە توڕەکەشی هەیە، بەم هۆیەشەوە ئێمە (ئۆباما)مان بینی کە بەڕەگەز لە ئەفریقیە ئەمریکیەکانە و(کامالا هاریس) یشمان بینی کە بە رەگەز لە هیندیە جامایکیەکانە.     بۆ ئەمریکیەکان دەوڵەت وسەلامەتییەکەی گرنگترە لە ناڕەزایەتیەکانی ترەمپ وجەماوەرەکەی، ،دەسەڵاتیش پەنا بۆ هێز دەبات بۆ خۆپارێزی، وبۆ لادانی سەرۆکیش ئەگەر ببێتە مەترسی بۆ سەر سیستمەکەی. زۆرینەی کۆمارییەکان دوێنێ لە کۆنگرێس دژ بە سەرۆکەکەیان وەستان لەبەر ئەوەی پێیان وایە کە ئەو(سەرۆك) بوەتە هەڕەشە لەسەر سیستمی حوکمڕانی وڕیزی گەل دوو لەت دەکات. ئەوان لە سەرەتاوە پشتیوانیان کرد لە سکاڵاکەی ولە گومانەکانی سەبارەت بە دروستیی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان. یارمەتیاندا وڕێگەیان پێدا کە سەرجەم ڕێگە وڕێکارە یاساییەکان بەکاربهێنێت، ئەو(ترەمپ) ٥٠ سکاڵای بەرزکردەوە لە دادگا فیدراڵیەکان وهەموویانی دۆڕاند جگە لە یەکێکیان نەبێت، کە لەسەر ژمارەیەکی کەم لە دەنگەکان بوو. ترەمپ پەنای برد بۆ دادگای باڵا کە زۆرینەی دادوەرەکانی سەر بە پارت وکەمپینەکەی ترەمپن، ئەویش(دادگای باڵا) ڕەتی کردەوە، هاوڕێ وسەرکردەکانی حیزبەکەشی سکاڵاکانی ئەویان رەت کردەوە، حاکمی ویلایەتە پەیوەندارەکانیش لە کۆمارییەکان ووتیان کە ووتە ودەنگۆکانی ترەمپ راست نیە. ناکرێت هەموو ئەمانە پیلانگێڕ بن لە دژی ئەو(ترەمپ)! جیاوازییەکە ئەوەیە کە ئەوان رۆڵەی دامەزراوەی حوکمڕانین وئەو نامۆیە تێیدا، بەڵام ترەمپ لەڕووی جەماوەرییەوە لەوان سەرکەوتووترە وجەماوەرێکی زۆری هەیە ولەگەڵ ئەوەی کە ئەوەی ئەو دەربارەی پیلانگێڕی وساختەکاری دەیڵێت تەنها وەهمێکە، ولەوانەشە خۆی باوەڕی بە ڕاستییەکەی کردبێت. بەڵام ئەمە ئەوە رەت ناکاتەوە کە دژ ودوژمنەکانی ڕێوین ودەزانن چۆن شەڕ وهەڵبژاردنەکان لەو باشتر ئیدارە بدەن بە بەڵگەی ئەوەی کە ئەوان ئاسانکارییان کرد لە دەنگداندا لە ڕێگەی پۆستەوە کە لە بەرژەوەندی خۆیان بوو، بە سوود وەرگرتن لە بارودۆخی نەخۆشی وپەتاکە، کە ئەمەش سیستمێك بوو ترەمپ نەیزانی چۆن بەرەنگاری ببێتەوە بەزوویی وسنورداری بکات ودژ ودوژمنەکانی خۆی بێبەری بکات لە قۆستنەوەی. سیستمی ئەمریکی، بەهۆی ئەوەی کە ئالیەتێکی پیشەسازی زەبەلاح، وبازاڕێکی ئابووری دەوڵەمەند، وزانکۆ وبنکەی توێژینەوەی داهێنەرانە، ونەتەوەیەکی زیندووی هەیە، هەر وەک هێزێکی سەرکەوتوو دەمێنێتەوە. وئەوەی بەم دواییانە رویدا تەنها بەشێکی شەرماوەر وسەغڵەتکارە وتێیدەپەڕێنن. 

ئەبوبەكر عەلی  بەپێچەوانەی لێکدانەوە و کاردانەوەی ھەندێ وڵاتی دیکتاتۆر یاخود نیمچە دیکتاتۆری و عەقڵی سەلەفی ڕێکخراوو ناڕێکخراوو ئەسیری کولتوری  وەلی ئەمرو سوڵتانی غەلەبەو لایەنگری شەرعیەتی شمشێرو توانای خۆسەپاندن،  روداوەکانی واشنتۆن وھەڵکوتانە سەربارەگای کۆنگرێس ، لەلایەن بەشێك لەلایەنگرانی ترامپەوە، بەڵگەنین لەسەربێ بایەخبوونی دیموکراسی ولەوانەش دیموکراسی ئەمریکا. بەڵکو تەواو بەپێچەوانەوە، زیاتر ڕونیان کردەوە، بوونی کلتورو دامەزراوەو دەستەبەریە دیموکراسیەکان لەدەوڵەتدا،  تاچ راددەیەك  گرنگ و پێویستن. چونکە ئەوە دیموکراسیە  جیاوازی دەخاتە نێوان دەسەڵاتدارو دەسەڵاتەوە. لەڕێی چەندین میکانیزمەوە  لەوانەش دەستور، سنور بۆ دەسەڵاتەکانی  حوکڕان دادەنێت و دەسەڵاتەکانی بۆ دیاری دەکات. بەگرتنە پێشی ڕێوشوێنی لێکجیاکردنەوەی دەسەڵاتەکانیش، رێدەگرێت لەوەی، سەرجەم دەسەڵاتەکانی لەدەستدا کۆ کۆببنەوەو بەمەش کەڵکەڵەی بێنیازبوون لەخەڵك وخراپ بەکارھێنانیان وستەمکاری وخۆبەخواوەند بینینی بچێتە کەلەوە، لەبری  دەستورێکی مەدەنی پارێزەری ماف وئازادییەکانی ھاوڵاتی ودامەزراوەکان ودەوڵەتی یاسا، بەگوێرەی میزاجی خۆی وبەرژەوەندیە تاکەکەسی وبنەماڵەیی و گروپیە بەرتەسکەکان، حوکومرانی بکات و کۆماری ترس پێکبێنێت. روونە، پێش  دەرکەوتنی دیموکراسی، جگەلەچەند ئەزموونێکی کاتی وتێپەڕ، لەوێنەی : حوکمرانی ڕاشدین لەسەرەتای ئیسلامداویۆنانی کۆن، بەگشتیی، مۆرکی زاڵی حوکمرانی خۆسەپاندن وستەمکاری بووە. ھێز سەرچاوەی ڕەوایەتی سیاسی بوەو   زۆر کەم نەبێت باسێ لە  تاك وھاوڵاتی وماف وئازادییەکان لەگۆڕێدا نەبووە. بەڵام لەھەمان کاتدا دەوڵەتی نوێش بەدەسەڵاتە ترسناکەکەیەوە لەئارادا نەبووە. لەئەوی ڕۆژگارەدا، باس لەعەدالەت وسۆزومیھرەبانی لەحوکمرانیدا   کراوە، بەڵام لەقاڵبی ئامۆژگاریدا وبەلوتف وحەزو میزاج و ویژدان و ئاستی پابەنی ئەخلاقیی پاشاکانەوە بەسترابۆوە! چونکە حوکومڕان بەشێوازی جۆراو جۆر،   قسەی سەرەتاو کۆتایی لەبریارداندا ھی خۆی بووە.  دامەزراوەگەل وھێزێك نەبوون، ناچار بەپابەندکردن بەبنەماکانی حوکمڕانیەکی دادپەروەرانەو باشیەوە بکەن؟!بەشمشێرو ھێز پارێزگاری لەدەسەڵاتەکەی کردووەو ھاوبەشی لەدەسەڵاتدا قبوڵ نەکردووە .    ئەوە دیموکراسی بوو ئەم واقیعەی گۆڕی، دوای حاکمی دادپەروەری گۆڕی بە یاساوسیستمی داد پەروەر. بۆئەوەی  چیتر دەسەڵات بەحەزومیزاج وبەرژەوەندی دەسەڵاتدارەوە نەبەسترێتەوەو ئەگەر دەسەڵاتدارێك گیانی دیکتاتۆریەت و خۆسەپاندن وتێپەراندنی ئیرادەی گەلیشی  تێدا بوو، سیستم ڕێگەی پێ نەداو، ناچاری بکات مل بەڕێو شوێنە دەستورییەکان و رێساکانی چۆنیەتی دەسەڵات گرتنەدەست و پیادەکردنی و رادەستکردنی بدات.  چونکە مێژوی سیاسی وحوکومرانی کۆمەڵگە جۆراو جۆرەکانی مرۆڤایەتی سەلماندوویەتی،  گرەوکردن لەسەر ئیمان وئەخلاق و ویژدانیتاکەسی دەسەڵاتدار، ھەڵەیەکی کوشندەیەو دەرگا بەروی ستەمکاری وخراپ بەکارھێنانی دەسەڵاتدا دەکاتەوە ، لەوسۆنگەوە ھەتا دادپەروەرێك حوکم دەکات چەندین ستەمکار دێنەسەرکار. تالەقۆناغێکی دواتردا، ستەمکاری دەبێتە تاکە بژاردەو   بوار بۆ ھاتنەسەر کاری ھیچ دادپەرورێك نامێنێتەوە. ڕوداوەکانی واشنتۆنیش نیشانیان داین، لەناو دڵی دیموکراسیە خۆرئاوایەکانیشدا، سەرکردە گەلێك ھەن ھەوای دیکتاتۆریەت لێیان دەدات، ئەوەی ناھێڵێت ئەم خواستە لە ماتە ھێزەوە بکەن بەکردار، دامەزراوە دیموکراسیەکان ورای گشتیە، ھەر ساتەوەختێکیش ئەم رێگریانە نەمێن، تاغو تەکانی ئەوێ لەھی لای خۆمان لەخۆرھەڵات درندەتر دەبن. ھێتلەرو مۆسۆلینی و ستالین وفرانکۆو چەندینی تر، ئەم راستیە پشتراست دەکەنەوە.

باقر جەبر زوبەیدی لە نۆی نیسانی 2003 ەوە هەولێر گرەوی لەسەر چەندان پرۆژەی سیاسی کردووە بە هاوکاری و هەماهەنگی هەرێم و هەندێک وڵاتی دراوسێ، دواپرۆژەی نەک کۆتا پرۆژەی پرۆژەی ڕیفراندۆم بوو بۆ دیاریکردنی چارەنوس لە ساڵی 2017. هاوتەریب لەگەڵ ئەوەدا پرۆژەیەکی تر هەیە حکومەتی هەرێم بەڕێوەی دەبات و بریتییە لە پرۆژەیەکی ئابوری کە بە چاودێری چەند وڵاتێکی ئیقلیمی بەڕێوەدەچێت و دیارترینیان   تورکیاو ئیماراتی عەرەبییە و کۆمپانیاکانی ئەو دوو وڵاتە دەستیان گرتوە بەسەر ئەو نەوتەی لە هەرێم دەردەهێنرێت. یەکێک لە گرنگترین ئامانجەکانی کە ئەو پرۆژەی هەوڵی بۆ دەدا لە ماوەی ئەو چەند ساڵە نالەبارەی بەهۆی تێرۆر و جاروباریش ململانێی تایەفی، ئەوەبوو هەولێر بکرێتە سەنتەرێک بۆ ڕاکێشانی سەرمایەی عێراق و بنکەیەک بۆ کۆمپانیا نیشتمانیی و بیانییەکانی کە لە عێراقدا کاردەکەن بە پاساوی ئەوەی شوێنێکی سەقامگیرو سەلامەتە، لەگەڵ بەرەبەرە سەقامگیربوونی دۆخی ناوخۆی عێراق و کۆتاییهێنان بە داعش و پێشتریش قاعیدو دەستە خوشکەکانی، گەشتی گەڕانەوەی سەرمایەی نیشتمانی و کۆمپانیاکان بۆ بەغدا دەستیپێکردو فراوانیش بوو بەرەو بەسرەو ناوچەکانی تری باشوور و ناوەڕاست، ئیتر هەرێم پێگەی پێشووی لە ڕووی ئابورییەوە نەما، کە ببوە سەکۆیەکی ئابوری دەیڕوانی بەسەر ناوچەیەکی گڕگرتوودا که سەنتەرەکەی بەغدا بوو، کە گۆڕا بۆ جەمسەرێک بۆ ڕاکێشانی ئەوانەی بەدوای مەزادی دراوەوەن! لەگەڵ بازرگانیو هاوردەکردن. ئەوەش پاڵینا بە حکومەتی هەرێمەوە کە بە واجیهەی چەند کۆمپانیاو بانکێکەوە لە بەغدا بوونی هەبێت لەگەڵ کۆمپانیاکی تردا لە بەسرە کە بواری نەوتدا کاردەکات. هەولێر هیوادارە، بە حسابات و تێڕوانینی خۆی لە ڕێگەی پرۆژەکانی بەسرەوە لە پێش هەمووشیانەوە پرۆژەی بەندەری فاوی گەورە و دوای خراپ بوونی دۆخی ئابوری و پێویستی بوونی لە بەغدا هیوادارە لە پێشەنگی ئەوانەوە بێت کە سوود لە پرۆژەی ( پشتێنەو ڕێگا ) وەردەگرن، لەحاڵەتێکدا کە بەهەرێمدا تێپەڕ ببێت بۆ سوریاو تورکیا، ئەوەش خەونێکە نایاتەدی، چونکە هەرێم و بەدیاریکراویش سەرکردایەتییە سیاسییەکەی جێگەی متمانەی بەغدا نەماون، دوای ئەوەی تەحەکومیان کرد بە  موقەدەرات و سامانی عێراق و سوکایەتیان بە حکومەتی فیدراڵی کرد لە هەموو مامەڵەکانیاندا لە ناوخۆو دەرەوە.  ئێستا بژاردەکان لەگەڵ تورکیا لەبەردەستدان، عێراق ڕوبەری 8 بۆ 9 کیلۆمەتر سنوری لەگەڵ تورکیای دراوسێی باکوری هەیە لە پارێزگای نەینەواو بەوەش دەروازەی ئیبراهیم خەلیل تێدەپەڕێنێت

سەردار عەزیز دوێنێ كاپیتۆڵ هۆڵ، كۆنگریسی ئەمریكی، جێگای سەرنجی دونیا بوو. پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات لە ئەمریكا لە چەندین دەیەو بگرە سەدەی ڕابوردودا هەرگیز مایەی سەرنج نەبوە، بەڵام دوێنێ دەستاودەستكردنی دەسەڵات، یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی دیموكراسی توشی قەیران بوو. ئاپۆڕەكە خەڵكێكی تایبەت بوون. هەموو سپی پێست‌و هەڵگری سیمبول‌و دروشمی تایبەت. كۆمێنتارە ئەمریكیەكان نەیاندەزانی چۆن ناویان بنێن، چۆن بیانناسێنن. هەم روداوەكەو هەم ئەنجامدەرانی لەڕوی ناونانەوە مایەی كێشە بوو. ئایا ئەوەی ڕویدەدا كودەتا بوو، یان ناڕەزایی دەربڕین. كارێكی تیرۆریستی بوو، یان سیاسی؟؟ دەیڤید فرۆم كۆمێنتاری ناسراوی كۆمارییەكان وشەی پۆتچی ئەڵمانی بەكاردەهێنا. دیارە زمانی ئینگلیزی خۆی وشەی نیە بۆ كودەتا، كودەتا فەرەنسییەو پوتچ ئەڵمانییە، بەڵام هەردوكیان بەكاردێن. كودەتا ئاماژەیە بۆ كارێكی ڕێكخراو، پوتچ هەتا ئاستێكی زۆر ڕێكنەخراوە. ئایا ئەوەی ڕویدا ڕێكخراوبوو، یان ڕێكنەخراو ؟ بێگومان بە هەموو شێوەیەك ڕێكخراو دیاربوو. ڕەنگە ئەوە گەردەلولەكە بێت كە ترەمپ باسی دەكرد. ئایا كرۆكی مەسەلەكە چیە ؟ ئەگەر گوێ لە وتارەكەی ترەمپ بگریت زۆر شتت بۆ ڕون دەبێتەوە. ترەمپ دژ بە ناڕازییان نەبوو. پەیامی خۆشەویستی بۆ ناردن. بەپێی هەندێك سەرچاوە، تەنانەت ئامادەنەبوو ئەو قسانەش بكات، بەڵام بە فشار، خەڵكانی دەروبەری پێیان كرد. ترەمپ باسی ئەوە دەكات كە وڵاتەكەیان لێدزراوە. ئەمە یەكێك بوو لە هاوارەكانی ناڕازییان، ئەو دزییە بوەستێنە. ئەوە چیە دەدزرێت ؟ دزی یانی بردنێكی نا شەرعی بە زۆر یان بە فێڵ. ئەمریكایەك هەیە كە بەرەو كۆتایی دەچێت. ئەمریكای سپی پێست‌و ئەنگلۆساكسۆن‌و پرۆتسانت. ئەم ئەمریكایە خاوەنی ئەمریكا بوە لە دۆزینەوەی ئەمریكاوە هەتا ئەمڕۆ. ئەمڕۆ نایەوێت دەستبەرداری بێت. بۆیە هەست دەكات دزی لێدەكرێت.  دیموكراسی ئەمریكی هەر لە سەرەتاوە قەیرانی یونانی هەبوو. قەیرانی یونانی بە مانای ئەوەی كە دیمو، كە یانی خەڵك مەبەست لێی هەموو خەڵكانی ئەمریكا نەبوو، بەڵكو توێژێكی تایبەت بوو. ووردە ووردە ئەم توێژە تایبەتە بە ناچاریی‌و بە پێویستی بەسەر توێژەكانی تری كۆمەڵگادا كرایەوە، وەك خەڵكی ڕەش پێست، ئافرەت. بەڵام ئەم كردنەوەیە بەو مانایە نەبوو، كە ئەوان خاوەن دەسەڵاتی ڕاستەقینە بن. بەڵكو ببنە بەشێك لە سیستەمێكی داڕێژراو. بەڵام ئێستا لە زۆر ڕوەوە ئەم وەرچەرخانە ڕودەدات، لەڕوی دیموگرافی، جوگرافی، كۆمەڵایەتی. وەك زۆری شوێنی تری دونیا خەڵكی ئەمریكا بە زۆری دەبنە خەڵكی شارنشین. خەڵكی شار خاوەن ئیپۆسێكی جودایە لە خەڵكی گوندو شارۆچكەكان. ئەم بەریەككەوتنە لە كۆمەڵگای كوردیشدا ڕودەدات.   ئەم ئەمریكایە كە ووردە ووردە لە ئاوابوندایە، لەلایەن چەندین گروپ‌و ڕێكخراو و میلیشیاوە، داكۆكی لێدەكرێت. سیمبول‌و خیتابی ئەمانە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی شەڕی ناوخۆی ئەمریكی.  ئەم خەڵكانە ئەمڕۆ هەست دەكەن نەك لەڕوی سیاسییەوە، بەڵكو لەڕوی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و ئەخلاقیشەوە ئەمریكایەك سەرهەڵئەدات كە لەگەڵ ئەواندا ناگونجێت. ترەمپ بەهیچ شێوەیەك سەر بەم خەڵكانە نیە. ترەمپ كەسێكی سێكویلاری، شاری، نمایشكارە. زۆربەی تەمەنی دیموكرات بوەو خەڵكی نیویوركە. بۆ زۆرینەی خەڵكی ئەمریكا نیویورك ئەمریكا نیە. بەڵام توانی ببێت بە نوێنەریان. دیارە هەموو پشتیوانانی ترەمپ لەمانە نین، خەڵكی تریش بە هۆكاری لۆكاڵی‌و تایبەت  دەنگ بە ترەمپ دەدات. بەڵام ئامادەنیە بێت بۆ واشنتۆن بۆ توندوتیژی. دەنگدەری ئایدەلۆژی جودایە لە دەنگدەری دیموكراسی. لەنێو نوخبەی سیاسی ئەمریكیدا ترەمپ دۆستی كەمە. بەڵام لەبەر ئەوەی جەماوەری هەیە، ئەوانەی، بە تایبەتی لە كۆمارییەكان، كە بە نیازی سودبینین بوون لە جەماوەری ترەمپ، پشتیوانی بوون. هەندێكیش هەبوو لە تویتەكانی دەترسا. بەڵام دوێنێ ئەم هاوپەیمانییە فەیكە كۆتایی هات. مایك پێنس پشتیوانی ترەمپ نەبوو. پێنس نوێنەری توێژێكی تایبەتی ئەمریكایە، كە بە ئیڤانجیلیكە مەیسحییەكان ناسراون. هەروەها لیندسی گراهام پشتی تێكرد. زۆرینەی ئەوانەی كە پشتیوانی ترەمپن لە كۆمارییەكان ئەوانەن كە بە نیازی خۆپاڵاوتنن بۆ سەرۆكایەتی لە چوار ساڵی داهاتودا یان خۆ كاندیدكردنەوە بۆ كۆنگریس. وەك زۆر شوێنی تری دونیا بەشێكی زۆری كاری پەرلەمانی نمایش‌و شۆیە. لەنێو كۆمێنتارە ئەمریكییەكان حەپەسانێك هەبوو. كە بەڕاستی بۆ هەر چاودێرێكی ئەمریكی ئەوەی ڕویدا مایەی حەپەسان نەبوو. ناسیونالیزمی ئەمریكی، لە هەموو ساتێكی تری بەهێزترە. ئەم ناسیونالیزمە، توێژی جیاوازی هەیە. لە دەیەی داهاتودا كاتێك ئەمریكا لە ڕوبەڕوبونەوەدایە لەگەڵ زلهێزێكی تری وەك چین، ئەم ناسیونالیزمە دەبێتە بەشێك لە سیاسەتی نێودەوڵەتی. لەماوەی داهاتودا، بە خوێندنەوەیەك بۆ هەردوو بیرمەندی گەورەی ئەمریكی، جۆن ئیكیبێری‌و جۆن مێرشمایەر، زیاتری باس لە ڕەهەندی فیكری ئەم پرسە دەكەم.  ڕیتچارد هاس نوسیبوی كە سەردەمی ئەمریكی كۆتایی هات. ڕستەیەكی ئاوس بە ماناو دڵتەنگی. بەڵام چاوەڕوان نەكردنی ئەوەی ڕویدا لە ئەمریكا، جۆرێكە لە غرورو بە تایبەت وەرگرتنی ئەمریكا، بە ئەوەی پێی دەوترێت ئیكسێپشنالیزم. ئەمریكا دوێنی لەبری ئەوەی مایەی سەرنج‌و لاسایی بێت مایەی نوكتە بوو. تەنانەت كەسێكی وەك مێركڵ كە بەهیچ شێوەیەك لە نوكتەباز ناچێت، نوكتەی كرد. مێركڵ لەماوەی داهاتودا كۆتایی بە ژیانی سیاسی دەهێنێت. لە توێتێكدا نوسیبوی دەستەبەرداربونی من لە سیاسەت زۆر بێتام یان مومل دەبێت، boring. بەڵام ئەوەی لە ئەمریكا ڕویدا تەنها دیاردەیەكی ئەمریكی نیە. فاشیزیمی نوێ لە ئەڵمانیا زۆر بەهێزو رێكخراوە. سەرۆكی فەرەنسی باوەڕی خۆی بۆ دیموكراسی دوپاتكردەوە، بەڵام فەرەنسا قەیرانەكەی لە ئەمریكا قوڵترە. چەندین ساڵە فاشیزم یەكێكە لە ڕكەبەرە سەرسەختەكانی دەسەڵاتی فەرەنسی‌و بەردەوام لە لوتكەدایە.  لەكاتێكدا خەڵك بە ئەمریكا پێدەكەنین لە هەمانكاتدا خۆیانیان بیردەكەوتەوە. ئەوەی مەترسیدارە ئەوەیە كە ئەوەی لە ئەمریكا دەبێت هەرزوو دەبێتە مایەی لاسایكردنەوە لە جێگاكانی تر. بەڵام دیموكراسی توشی قەیران دەبێت، دەسەڵاتەكانی تر توشی داڕمان دەبن.  

د. ڤیان فه‌ره‌ج  به‌شی یه‌كه‌م ماوه‌ی پتر له‌ شه‌ش ساڵ ده‌بێت، لێره‌و له‌وێ، جار جار له‌ رۆژنامه‌ ئه‌له‌كترۆنییه‌كان و جار جاری تر له‌ هه‌ژماری تایبه‌تیم له‌ سۆشیال مێدیا وتارێك له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ ده‌نوسم، چه‌ند جارێكی كه‌میش به‌ زمانی ئینگلیزی له‌ پلاتفۆرمه‌ كوردیه‌كانی هاوشێوه‌ی كوردش تربیون له‌م باسه‌ دواوم، به‌ڵام ماوه‌ی ئه‌م ساڵی رابردوو، كه‌ ماوه‌یه‌كی دوورودرێژ بوو بۆ به‌خۆداچونه‌وه‌و داڕشتنه‌وه‌ی پلانه‌كان، هانده‌ربوو بۆ ئه‌وه‌ی بیركردنه‌وه‌كانم رێك بخه‌مه‌وه‌، له‌گه‌ڵیشیدا ئه‌و نوسینه‌ كورت و درێژانه‌ش كه‌ له‌ ماوه‌ی ئه‌و شه‌ش ساڵه‌دا نوسیومن و بڵاوم نه‌كردونه‌ته‌وه‌ جارێكی تر بخوێنمه‌وه‌و دوای رێكخستنه‌وه‌و كه‌م و زیادكردنیان به‌ زنجیره‌یه‌ك له‌ژێر ئه‌م ناونیشانه‌دا بڵاویان بكه‌مه‌وه‌. هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ هه‌وێنی كتێبێكی زانستی ده‌بێت، كه‌ به‌ده‌گمه‌ن به‌زمانی شیرینی كوردی توانراوه‌ له‌سه‌ر ئاستی ئه‌كادیمی بنوسرێت. پێویسته‌ ئه‌وه‌ش بنوسم، له‌هه‌ر به‌شێكدا ناوی ئه‌و نوسه‌رو بیریارانه‌ ده‌نوسم كه‌ سه‌رچاوه‌ی هانده‌ری نوسینه‌كانم ده‌بن، بۆ ئه‌م به‌شه‌ سودم له‌ نوسینێكی (جانێت سالی) وه‌رگرتووه‌ له‌ژێر ناوی  (زمان و جێنده‌ر). له‌راستیدا ئێمه‌ به‌ مه‌عریفه‌ی جێنده‌ری ده‌وردراوین، زانین یاخود مه‌عریفه‌ی جێنده‌ری له‌ گفتوگۆكانمان، شۆخیه‌كانمان، ئازارو دڵخۆشیه‌كانمان ته‌نانه‌ت له‌ململانێكانیشماندایه‌. جێنده‌ر به‌قووڵی  خۆی خزاندووه‌ته‌ ناو هه‌موو پێكهاته‌یه‌كی ژیانمانه‌وه‌، له‌ داموده‌زگاكانماندایه‌، له‌ كرده‌وه‌و هه‌ڵسوكه‌وته‌‌كانماندا، له‌ بیروبڕواكانمان و حه‌زوئاره‌زووه‌كانماندایه‌و كه‌چی به‌ ئاسایی هه‌موو ئه‌و بوونانه‌ وه‌رده‌گرین، وه‌ك ئه‌وه‌ی سروشتی و ئه‌زه‌لی بن. زۆر به‌ده‌گمه‌ن ده‌پرسین له‌ كوێوه‌ هاتوون و بۆ وا هاتوون؟ له‌هه‌موو كایه‌یه‌كی ژیاندا ته‌نراوین به‌و سه‌دان و هه‌زاران بیرو تێگه‌یشتنانه‌ی ره‌هه‌نده‌ جیاوازه‌كانی ژیان، به‌جۆرێك، وه‌ك راستی زانستییان لێهاتووه‌و ده‌شێ ده‌یان به‌ڵگه‌ی تێگه‌یشتنی گشتی بۆ سه‌لماندنیان بهێنرێته‌وه‌ ئه‌و كاته‌ی له‌گه‌ڵ كه‌سێكی ترادسیۆناڵدا ده‌كه‌وینه‌ گفتوگۆ ده‌رباره‌ی، ته‌نانه‌ت ده‌شێ ئه‌م كه‌سه‌ ترادسیۆناڵه‌ ئاستێكی به‌رزی ئه‌كادیمیشی هه‌بێت، به‌ڵام مه‌عریفه‌ی جێنده‌ری به‌و جۆره‌ی كه‌ باوه‌، ئه‌وه‌نده‌ ره‌گداكوتراوه‌ له‌ هه‌ست و نه‌ستیشماندا، پێویستی به‌ ڕاچه‌نینێكی فریكوێنسی به‌رز هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی پرسیار له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ئه‌تمۆسفێره‌ ترادسیۆناڵه‌ی پێی راهاتوین دروست ببێت. بۆیه‌، ئه‌وه‌ ئه‌ركی ئێمه‌یه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ گشتییه‌وه‌ له‌وه‌ بكۆڵینه‌وه كه‌ به‌تێگه‌یشتنی گشتی ده‌ناسرێت له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌، ئه‌مه‌ش بۆ خاتری ئه‌وه‌نا له‌ راست و دروستی زانستییان دڵنیابین، چونكه‌ راستودروستییه‌كان زیاتر قیل و قاله‌و به‌ڵگه‌ی ئاینی و ویژدانی و سایكۆلۆجی به‌هێزیش هه‌ن بۆ سه‌لماندنیان، به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و سه‌ره‌داوانه‌ دیاریبكه‌ین كه‌ كردونیه‌ته‌ تێگه‌یشتنی گشتی، چونكه‌ گرفته‌كه‌ لێره‌دایه‌. چونكه‌ جێنده‌ر به‌شتێكی سروشتی ده‌زانرێ به‌و واتایه‌ی ژنبوون و پیاوبوون رۆڵی تایبه‌ت ده‌گێڕن له‌ ژیاندا، كه‌واته‌ بیروبڕواكانی ده‌رباره‌ی جێنده‌ریش به‌ راستی زانستی ده‌بینرێن كه‌ پویستیان به‌ به‌ڵگه‌و سه‌لماندن نییه‌. مرۆڤه‌كان زۆرینه‌ی جاره‌كان چه‌ندباره‌ی ده‌كه‌نه‌وه‌و به‌خۆشیان نازانن ره‌فتاری جێنده‌ری ئه‌نجام ده‌ده‌ن. بۆ ئه‌وه‌ی سه‌ره‌داوه‌كان دیاریبكه‌ین پێویسته‌ خوێندنه‌وه‌یه‌كی تر بۆ جێنده‌ر بكه‌ین، به‌جۆرێك له‌وێدا ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ گشتیانه‌ی له‌سه‌ری راهاتوین بوه‌ستێنین بۆشاییه‌كی مه‌عریفی دروستبكه‌ین تاوه‌كو رێگه‌ له‌به‌رده‌م دروستكردنی پرسیاردا خۆش بكه‌ین و بكه‌وینه‌ پرسیاركردن له‌سه‌ر ئه‌و بیروبۆچونه‌ بنه‌ڕه‌تییانه‌ی هه‌مانه‌ ده‌رباره‌ی. ژنێك بۆ ده‌بێ به‌ ئه‌ندامێكی نێرینه‌، كه‌ نیه‌تی، جنێو به‌ ژنێكی تر بدات! پیاوێك بۆ ده‌بێت هاوجێنده‌رێكی خۆی به‌ كراسێكی په‌مه‌ییه‌وه‌ وه‌ك ژن و كچۆڵه‌ ببینێت؟ ژنێك بۆ ده‌بێت كچه‌كه‌ی بكاته‌وه‌ به‌ كۆپی خۆی؟ پیاوێك بۆ ده‌بێت كوڕه‌كه‌ی بۆ هه‌موو جێگه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ خۆیدا به‌رێ و چاوه‌ڕوانی بردنه‌وه‌ی شه‌ڕێكی لێ بكات كه‌ له‌گه‌ڵ مناڵێكی كوڕی هاوته‌مه‌نیدا ئه‌نجامی ده‌دات؟    هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ ئاسان نابێت، چونكه‌  جێنده‌ر كرۆكی تێگه‌یشتنه‌كانمانه ‌ده‌رباره‌ی خۆمان و ئه‌و گه‌ردونه‌ش تیایدا گوزه‌ر ده‌كه‌ین به‌شێوه‌یه‌ك ئاسان نییه‌ له‌ دیدێكی تره‌وه‌ تێی بڕوانین. دروستكردنی دیدێكی تر پویستی به‌ جۆرێكی تر له‌ مه‌عریفه‌یه‌، كه‌ به‌ ئاسانی دروستنابێت. به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، خودی توێژینه‌وه‌ له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ ئاڵه‌نگارییه‌ بۆ ده‌رخستنی پرۆسه‌ی دروستكردنی تێگه‌یشتنێك كه‌ بۆ ماوه‌یه‌كی دورودرێژ بڕوامان له‌سه‌ر بونیادنابوو سروشتی و بێره‌حمه بۆ به‌دواداچون و بنكۆڵكردنی جێنده‌ر. به‌و جۆره‌ش نا كه‌ وێناكراوه‌، به‌ڵكو وه‌ك پرۆسه‌یه‌كی به‌ده‌ستهاتوو، به‌و واتایه‌ی وه‌ك هۆكار نا، به‌ڵكو وه‌ك ئه‌نجام، وه‌ك تاكه‌كه‌سیش نا، به‌ڵكو وه‌ك كۆمه‌ڵ. ده‌ره‌نجامی شكست له‌ داننان به‌م ئاڵه‌نگارییه‌دا ته‌نها له‌ مێدیا گشتی و به‌رچاوه‌كاندا نابینرێت، به‌ڵكو له‌ بواری ئه‌كادیمی زمان  و جێنده‌ریشدا به‌ زه‌قی ده‌بینرێن. بۆیه‌ ئه‌م ئاله‌نگارییه‌ هه‌وڵێكی زیاتری ده‌وێ له‌وه‌ی مرۆڤێك –ناڵێم ژن یان پیاوێك- وێنای ده‌كا، چونكه‌ بێئاگایانه‌ رۆژانه‌ وه‌ك ئه‌و كۆمه‌نسته‌ی بۆ دروستكردنی بڕوا لای به‌رامبه‌ره‌كه‌ی سوێند به‌ خودا ده‌خوات، جێنده‌ردۆستانیش به‌ دیوه‌ مه‌عریفیه‌ زانستییه‌كه‌دا رۆژانه‌ دوچاری رووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ خۆیان و ده‌وروبه‌ره‌كه‌شیاندا ده‌بنه‌وه‌ له‌وه‌ی ململانێی مه‌عریفی جێنده‌ری لایان دروستده‌بێ هه‌ر له‌هه‌ڵبژاردنی ستایڵی قژو نینۆكیانه‌وه‌، یاخود ره‌نگی كراسه‌كه‌و پاژنه‌ی پێڵاوه‌كانیان، تا ده‌گاته‌ گفتوگۆو ئه‌رگیومێنتی به‌هێزی زانستی له‌سه‌ر ئه‌م پرسه‌ چونكه‌ دواجار به‌ریه‌ككه‌وتن له‌نێوان خواستی قبوڵكردنی یه‌كسانی لای خۆیان و تێگه‌یشتنی گشتی له‌سه‌ر پرسی جێنده‌ر لای ده‌وروبه‌ره‌كه‌یان ده‌بنه‌ سه‌رچاوه‌ی ساده‌ی ئه‌و ململانێیانه‌. له‌ئه‌نجامدا ئه‌وه‌نده‌ی هه‌وڵی وه‌لانانی ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ گشتییه‌ ده‌ده‌ن له‌ ویژدانی گشتیدا، خۆشیان ده‌بنه‌ به‌شێك له‌ پرۆسه‌ی هاندان و هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و تێگه‌یشتنه‌ گشتییانه‌. به‌نمونه‌، كۆرپه‌یه‌كی ژێر ته‌مه‌نی ٢٠ هه‌فته‌ له‌مناڵدانی دایكیدا، ته‌نها كۆرپه‌یه‌كه‌و دایكوباوك به‌په‌رۆشه‌وه‌ پێشوازی له‌هاتنی ده‌كه‌ن، به‌ڵام ته‌نها هه‌فته‌یه‌ك یان دوان به‌سه بۆ ئه‌وه‌ی پێشبینی به‌كچكردن یان كوڕكردنی ئه‌و كۆرپه‌یه‌ ده‌ستپێبكات له‌لایه‌ن خودی دایك و باوكه‌كه‌و داپیره‌و باپیره‌و پورو خاڵ و مامه‌كانییه‌وه‌، به‌جۆرێك هه‌موان‌ بێ ئاگا به‌دوای ناوی ناسك و نه‌رمونیاندا ده‌گه‌ڕێن بۆی، ئه‌گه‌ر كچ بوو، ره‌نگی په‌مه‌ی بۆ جل و به‌رگه‌كانی هه‌ڵده‌بژێرن، ئه‌گه‌ر كوڕ بوو شین و نیلی و قاوه‌ی. ئیتر لێره‌ به‌دواوه‌ له‌ (كۆرپه‌كه‌م) و (مناڵه‌كه‌ی سكم)ه‌وه‌ زمانی گفتوگۆ ده‌گۆڕدرت بۆ كچه‌كه‌م و كوڕه‌كه‌م. له‌رابردوویه‌كی نزیكدا ته‌نها (كۆرپه‌كه‌م‌) زمانی ئاخاوتنی نێوان دایكه‌كه‌و ئه‌و بونه‌وه‌ره‌ی ناویه‌تی، له‌گه‌ڵ خه‌ڵكدا به‌هه‌مان شێوه‌. به‌ڵام ئیتر ئه‌مه‌ له‌ دوای بیسته‌م هه‌فته‌وه‌ گۆڕدرا. بۆ كوڕێك ناوی شاخ و باڵنده‌ی به‌رزه‌فڕو پاڵه‌وانێتی هه‌ڵده‌بژێردرێ و بۆ كچیش هه‌ناسه‌و په‌پوله‌و تارو ئاواز! لێره‌وه‌ یه‌كه‌مین هه‌نگاوه‌كانی مه‌عریفه‌ی جێنده‌ری ده‌ستپێده‌كات و هێواش هێواش تا ئه‌و دوو بوونه‌وه‌ره‌ گه‌وره‌ ده‌بن و ده‌مرن، هه‌زاران جیاوازی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌ نێوانیاندا دروست ده‌بێ، له‌ كاتێكدا تا بیسته‌م هه‌فته‌ی ته‌مه‌نیان له‌ناو سكی دایكیاندا هیچ جیاوازییه‌ك له‌نێوانیاندا نه‌بوو!

ئەبوبەكر حەسەن  ١ ‎ سەدەستە/ژێردەستە، سەنتەر/كەنار، یاخود هەر پەیوەندییەكی دیكەی بیناكراو لە سەر (سەرەوە/خوارەوە) بە تەنیا دەركەوتنێك نییە لە مەزهەب و تەریقەتێكدا، بەڵكو ئەم فۆرمە لە پەیوەندی دەركەوتنێكی ئایینییە. فۆرمیولەبوونێكی پەویوەندیی سەرەوە/خوارەوەیە بە سروت و ڕێ و ڕەسمی ئایینی.هەر پەیوەندییەكی دیكە وەربگرین لە كۆمەگە سونەتی و پێش مۆدێرن و سەرەتاییەكاندا ناكرێت فۆرم و شێوازی جیاواز لەم پەیوەندییە بەدی نەكەین. پەیوەندی هەر گردبوونەوەو دەزگایەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی شێوازی دیكەی دەركەوتنی ئەم پەیوەندییەی نێوان سەرەوە/خوارەوەیە. پەیوەندی نێوان دایك و باوك بە منداڵەكانیانەوە، پەیوەندی نێوان سەرۆك خێل بە ڕەعیەتەكەیەوە، پەیوەندی ئەندامانی حزب بە سەرۆكی حزبەوە، پەیوەندی ژن/پیاو لە پێگە كۆمەڵایەتییە جیاوزەكاندا. گەر ئەم پەیوەندییە لە كۆمەڵگەیەكی مۆدێرنیشدا بە ئاشكراو بە فۆرمە ڕۆژهەڵاتییەكەی بەدی نەكرێت، ئەوا ناكاتە ئەوەی  پەیوەندییەكی لەم شێوەیە بە شێوازی جیاواز بوونی نەبێت. نەخێر، تەنانەت كۆمەڵگە پێشكەوتو مۆدێرنەكانیش دەسبەرداری ئەم پەیوەندییانە نەبوون و،بە پراتیك و گوتاری جیاواز بیناكراون  و بەرهەم دەهێنرێنەوە. تەنانەت دەتوانین بۆ ڕیشە سەرەتایی و ڕیشە ئایینییەكانی ئەم پەیوەندییەش بگەڕێین لەم كۆمەڵگە مۆدێرنانەدا، كە چۆنچۆنی سیكیولاریزەكراون، بەڵام لە قوڵاییدا ڕۆحی ئایین و سروت و (موقەدەسێكی) ئایینی سیكیولاریزەكراو ببینین.  ڕەنگە جیاوازییەكی گەورەی ئەم پەیوەندییەو ئەو دەركەوتنانەی لە سەر ئەم پەیوەندییە دەكەوێتەوە لەوێدا بێت :  لە كۆمەڵگەیەكی ترادیسیۆنیدا شكاندن و دەرچوون لەم لێی بڕێكی زۆر بە تابوی ئایینی و غەیبانی حەرام كرابێت،  وەرگرتن و چوونەژێرباری ئەم پەیوەندییە سروشتی ئەركێكێ ئایینیی و غەیبانی پێ بەخشرا بێت. هەر سەركێشی و سەرپێچی و لادانێك لەم پەیوەندییەدا حەرام/ حەڵاڵ، ئەخلاقی/نائەخلاقی  هەستێت بە پێناسەو دیاریكردن. جا  ئەم یاساغبوونەی  هەر دەرچوونێك لەم پەیوەندییە دەرچوون و لادان بێت لە ئەمرێكی خودایی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ‎گەر ئەم پەیوەندییە لە كۆمەڵگەیەكی دەزگایی و  مۆدێرندا بە دیار بخرێت، ئەوا جۆرێك لە پەیمان و گرێبەستی  ئارەزوومەندانە، گریبەستی نووسراو ونەنووسراوی خۆویستانە دەبینین كە دەتوانرێت كە دەتوانرێت كە  هەڵبوەشێنرێنەوە بە بێ تابو و حەرام و حەڵاڵێكی غەیبانی و ئایینیی 2 ‎هێز مومارەسەو پراتیكەكانییەتی، مومارەسەو پراتیكەكانی هێز و هێزەكانیش ئەبستراكت نین بەڵكو تەواو كۆنكرێت و بەرجەستەن لە پەیوەندییەكانیاندا، لە بەستنەوەی تەواوی شت و واقیعەكان بە یەكترەوە.  هاوڕێ لە گەڵ میشێل فوكۆدا ئێمە دڵنیاین كە هێزو دەسەڵاتەكان سەركوتكەرو چەپێنەر نین، بەڵكو وەبەرهێن و بەرهەمهێنەریشن. هێزو پەیوەندی هێزەكان هەمیشە سەركوتكار نین، بەڵكو بە ناو ئێمەو شتەكاندا تێدەپەڕن و بەرهەممان دەهێننەوە و لە ناو ویست و ئیرادەی هێزدا ستراتیژی بەرهەمهێنان و وەبەرهێنان بە ئیمانێنت ئامادەیە. پرسیارەكە ئەوەیە چۆنچۆنی بەرهەمهنانێكی بە سودو ئێستاتیكی لە سەر خۆمان  بكەین ؟ ‎ئەمە دەكەوێتە سەر ئەو پەیوەندییەی تاوەكو كوێ ئێمە بەردەوام لە ململانێ و كێبەركێداین بۆ ئەوەی خودێكی تۆزێك ئازاو ئازاد سەر ڕێگا بخەین، چۆنچۆنی بڕێكی باش هوشیارو بە ئاگا بین بەرامبەر ئەو هێزو دەسەڵاتەی بە ئێمەدا تێپەریوەو بەرهەممان دێنێتەوە. وە چۆنچۆنی جۆرێك لە پەیوەندی و پەیمان ببەستین كە بڕێك ئارەزوومەندانەوە خۆویستانە بێت تا تێیدا پەراوێزێكی باش بۆ ڕزگاری و ڕزگاربوونمان بدۆزینەوە وەك درزی سەرپێچی و لادان . لە ناو ئەم پەیوەندییانەدا، لە ناو هەر پەیوەندییەكدا كە بە ناچاری سەنتەر/كەنار بەرهەمدێنێت چۆنچۆنی لە میانەی هوشیاری و ئاگاییەكی ڕەخنەییەوە بەردەوام سەرقاڵی پاشەكشەكردن بین بە ستەم و ستەمكاری (سەرەوەو زاڵ) ؟  وە لە ناو ململانێ و نەربەرەكانی و بەریەككەوتنی توندا بڕێك هێل و درز بۆ خودسازییەك بدۆزینەوە ؟. كە تێگەیشتن لە دەرەەەی هێزو پەیوەندییەكانی بوون و واقیعێك نییە، چۆنچۆنی بچینە ناو پەیوەندیگەلێكەوە كە بڕێك تێیدا ئازادی و ئازادی پەیمانبەستن بە دەست بهێنین ؟

شوان محەمەد چەند رۆژێکە بەدواداچوون بۆ ئەو دۆسیەیە دەکەم، ئایا زەوی دراوە بە نەهرۆی شێخ محەمەدی کەسنەزان؟ ئەوەی ئاشکرا بوو، ژمارەیەک زەوی لەو ناوچەیەی دەوری تەکییەی شێخ لە نزیک باخی بەختیاری کە زەوی وەزارەتی گەشتوگوزارەو چەند جوتیارێک بەکاریان هێناوە کاری کشتوکاڵیان تێدا کردووە، بەم دواییانە فرۆشتویانە بەکەسانی نزیک شێخ، کاتێک کە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان هەڵمەتێ کرا، ڕێوشوێن بەرامبەر ئەم جوتیارانە گیراوەتەبەر کە چۆن مامەڵەیان بە زەوی حکومەتەوە کردووەو ئەو کڕینانەیان هەڵوەشاندۆتەوە. لێرەوە هەقە میدیا و لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیش، هاوڵاتیان و خەمخۆرانی موڵکی گشتی چاودێری هەر جۆرە مامەڵەیەک بکەن کە بەو زەویەو زەوی سەرجەم ناوچەکانی ترەوە دەکرێت کە خەڵکانێکی خاوەن نفوسی حیزبی و ئاینی دەیانەوێت سیمای ئەم شارە تێکبدەن، ئەو هەڵمەتە میدییانەی پێشوو لەسەر زەویەکانی رێگای تاسلوجەو ئەمەی شیخ نەهرۆش سوودی خۆی هەبووە. بەندە لەو سەردەمەی لە رۆژنامەی "هاوڵاتی "بووم، تازە شێخ محەمەد کەسنەزانی ئەو زەوییەی بەفەرمانی مام جەلال لە باخی بەختیاری پێدرابوو، ئەو دەمە من لە رۆژنامەی هاوڵاتی وتارێکم لەسەر نووسی ئەگەر بیرم نەچووبێتەوە لە ساڵی ٢٠٠٣ دا بوو، ناونیشانەکەی " "جێ ژوانی دڵدارانی شارەکەم مەشێوێنن" ناونیشانێکی لەم شێوەیە بوو، ئەو دەمە پەیوەندی کرابوو بە کاک تاریق فاتیح خاوەن ئیمتیازی رۆژنامەی هاوڵاتیەوەو ماڵی شێخ ناڕەزایتییەکی زۆریان لەسەر ئەو وتارە دەربڕی بوو. لە هەموو حاڵەتێکدا هاوسەری و هاوئاهەنگی سیاسییەکانی کوردستان لەگەڵ ئەم شێخ و کەسە خاوەن پێگە ئاینی و کۆمەڵایەتیانە لەسەر حسابی شار و زەوی خەڵکی کوردستان، شتێکی نوێ نییە، ئێستاش کە بەرپرسانی یەکێتی رۆژانە هەر لەسەرۆک کۆمارەوە بۆ هاوسەرۆکانی یەکێتی و سەرۆکی ئەنجومەنی باڵا ریزیان بەستووە بۆ سەردانی ماڵی شێخ، ئەگەر بیریان کردەوە کە زەوی بدەن بەشێخ با لەسەر حسابی سلێمانی نەبێت، با بارەگایەک، یان میوان خانەو ماڵێکی خۆیانی دوور لەشار و سەیرانگاکانی پێبدەن، هەرچەندە ئەوانەش هەر موڵکی گشتین و رۆژێک دێت لێتان دەسەندرێتەوە. سلێمانی پێویستی بە هۆڵی شانۆ و سینەما و ناوەندی کەلتوری و سەوزایی هەیە، پێویستی بە تەکیەی شێخان نییە.

سەردار قادر خەون ، خۆزگە ، لە دایك بوونمانەوە لەگەڵمان لە دایك ئەبێت ، كێ هەیە شەوێك لە سەربان بە دیار ئە ستێرەكانەوە خەونێك ، خۆزگەیەك نەیگایەنبێتە ئەوپەرى جوانى ؟؟ كێمان هەیە خەونى بە ئازادیەوە نەبینى بێت ، كێمان هەیە خەونى بە گەیشتنى بە كەنارێكى هێمن نەبینى بێت . خەونى فەرمانبەرێك وەرگرتنى موچەكەیەتى تا خوانێكى گەرم و گور بخاتە بەردەم مناڵەكانى . خەونى ئەو دەرچووەى زانكۆ ، دامەزراندنێتى و لە یەكەم موچەى خزمەتێك بگەیەنێتە دایە و باوەى . خەونى پێشمەرگەیەك كە سەربەرزانە بەو شەقامەدا بروات و خەمى گیرفانى نەبێت. خەونەكان زۆرن كامیان هاتە دى ؟؟ خەیاڵ و خەون بۆتە شەرم بۆ تاكەكان ، بۆ ئەو كەسانەى تا ئێستا ویژدان لایان زیندووە ؟؟ خەون چۆن هیجرەت ناكات كاتێك ژیان بۆتە سەربووردەى خەم و ئازار . هەواڵى رۆژ كۆى خەونەكان وێران ئەكات  لەم ووڵاتەى مندا بێ ئومێدى بۆتە هەستى ڕۆژانەمان . ئەمە رووخان نیە ، ئەمە كاڵ بوونەوەى چەمكەكان نیە بەس گێرانەوەى رووداوەكانى رۆژە!!! ئەو گەنجە چۆن ئیوارە وەختێك دیاریەك بباتە یەكەم ژوانى خۆشەویستەكەى ، كە كارى نیە و بابەى خانە نشینى چاوەرێ ى موچەكەیەتى ؟؟ خەون چۆن ئەمێنێت ؟؟ ئەو میدیایە بۆتە مەنزڵگاى ناشرین كردنى ئەو سەركردە گەنجە كە باوەرى بە دەربارى سوڵتان نیە و ئامۆزاكان بوونەتە میرەكانى بابانى شارم رۆژێك عەجەم و رۆژێك ڕۆم ؟؟؟ خەونى سیاسیە گەنجەكان چۆن ئەمێنێ ؟؟؟ ئەو خۆپیشاندانە قوربانى ئەبێت و دوا وێستگەى تەنها ئەم ناوچەیەو نارواتە ئەوبەرى ووڵات ، ئیتر وەهمى گۆران و هاوار كردن ئەبێتە پرسیار لاى هەموان ؟؟ خەونى گەنجەكان چى لێ دێت ؟؟ ئەو بزاوتە بە كۆمەڵێك پاكێجەوە دێتە مەیدان و بانگەشەى گۆران لە ژیانى هەموان ئەكات و كاریزماى سەركردەیەك ئەى لاوێنێ ؟؟دواى كۆچى سەركردە و بەشدارى لە دەسەڵاتدا زۆرێك لە خەونەكان كاڵ ئەبێتەوە و پرسیار دروست ئەبێت لە سەر كۆى هەنگاوەكان . خەون وێڵ ئەبێت ؟؟؟ ئەو رێكخراوە سیمینارێك ئەكات لە سەر مافەكانى مرۆڤ ، لە هەمان كاتدا دەنگى تەقە ئەبیسترێت و گەنجى هەژارى شارم ئەبنە قوربانى ؟؟ خەونى ئازاد بوون چى بەسەر دێت ؟ هەر خەونە هەڵئەوەرێ ، هەر ترسە لە رووى هەموان ئەبینرێت ، هەر قەڵەمەو ئەبنە خزمەتكارى دەربارى سوڵتانە گەنجەكان ، هەر سەفەرە بەرەو غەریبى ئەبێتە خەونى پرتەقاڵى .... گەر خەونەكان بنێژرێن سەراپاى ووڵاتم ئەبێتە گۆرستان  گۆرستانى ووڵاتى من جەستەى تێدا نیە ، كۆى رەنگە جیاوازەكانى خەونە . دارى ووڵاتى من وەك خەونى  مرۆڤەكانى ووڵاتم  زوو  بە پاییز ئەگەن . لە بەهاهاریشدا ئەوان بێ گەشەن ؟؟ ئاوى ووڵاتى من لە هاوینیشدا ئەیبەستێت ، بە بارتەقاى خەونەكان بەستوویەتى ؟؟ لە ووڵاتى مندا ، جوانیەكان وەك خەونى مناڵیمان وایە ، كەمى دێتە دى  هەڵسانەوە بە چى ئەكرێت ؟؟

سۆزان سەعید   ئێمە لەخوا بووین و دەگەڕێنەوە بۆ خوا، لەژێر نوری خوادا دەژین و هەر شتێکیش کە بەلاڕێ و بەلادانماندا بەرێت و سەرقاڵی ژیانی دونیەویمان بکات، ئەوە کفرو لادانە لە تەریقەتەکەمان. ئەمە بنەما و باوەڕی مامەڵەی سوفییە کە دەبێت پەیرەوی بکرێت، وەک بەندەی خوا. ئیمانداری بە تەسەوف لەناو کەشی سۆفیگەری ئەوە دەگەیەنێت کە ئەو مرۆڤە لە پەیوەندییەکی بەهێزی ڕۆحیدایە لەگەڵ خوای خۆیدا. لە ژێر چرای خوایا دەژی و هەمیشە لە زکرو جۆش و خۆشەویستی ومەحەبەت و عەشقی خوادایە. ئەم پەیوەندیە بە بەهێزترین پەیوەندی ناو قوتابخانەکانی ئیسلام دەناسرێت بە خواوە، کە پەیوەستەیەکی ڕیشەییە لەنێوان ڕۆح و نوراللە، دور لە دونیای ماتریاڵی و بیر کردنەوە لە جەنجاڵیەکانی ژیان و گوزەرانێکی پڕ لە لەزەت و خۆشی، نەخوازەڵا ژیانی لوکس و سامانداری.   ڕێچکەی ``کەسنەزان`` کە  باڵێكە لە قوتابخانەی یان تەریقەتی سۆفیگەری قادری، لەناوە کوردیەکەیەوە دیارە کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو شێخە کەسنازانەی کە گوایە شێخ نەهرۆش لەسەڕ ڕێچکەی ئەو دەروات. ئەو کەسنەزانە هەڵگری هەمان پرنسیب و ڕێچکەی کەسنەزان بووە. ناوەکەشی بە هۆی تایبەتمەندیەکانیەوە پێوەی لکاوە و ئەگەرێکی دور هەیە خۆی هەڵیبژاردبێت. ئەو سۆفیەیە کە خۆی لەدونیای ماتریالی و مەشغەلەتی ژیان بەدورگرتووە و نەك هەر سەرقاڵی خۆشگوزەرانی و سامانداری نەبووە. کەسنەزانی کەسێك بووە  کە هیچ شتێك دەربارەی نەزانراوە بەهۆی خۆدورگرتن و گۆشەگیریەکەی و هەربۆیە ئەو ناوەی بەسەردا دابڕاوە. ئەو جۆرە مامەڵەیەی کەسنەزان تەواو یەکسانە لەگەڵ ئایدیال و پرنسیپی تەسەوف. جێگای نەزانی، یان  باشتر و ڕونتر بڵێم دووفاقییە درێژپێدانی ئەم قوتابخانەیەی سۆفیگەرییەی کەسنەزان لەلایەن دوا شێخانی وەکو شێخ عەبدولکەریم و نەهرۆی جێگرەوەی. گوایە ئەمڕۆ نەهرۆ دڕێژە پێدەری قوتابخانەی کەسنەزانییە و هەڵگری ڕەوتی سۆفیگەراییە، لەکاتێکدا لە دونیایەکی تەواو ماتریالی و سەروەت و سامانێکی بێشومار، دانیشتنی لەسەر کورسی نیمچە پاشایی ڕازاوە بە ئاوی ئاڵتونی بە کەشخە و نەفخەوە دەژی. خۆبە زل زان و بە چاوبڕین لە سامانی گشتی و خۆ نمایش کردن و بە قات و بۆیەنباخەوە سۆفیزم و شێخایەتی خۆی بە خەڵك و بەرپرسانی فرسەت تەڵەبی حیزب و دەزگا حکومیەکان دەفرۆشێتەوە. لەسەرەتادا پێویستە  ئەم بەناو شێخە وانەی یەکەم و سەرەتایی لەسەر ئەوە بخوێنێت؛ ئایا سۆفی و سۆفیگەرایی و تەریقەتی قادری و کەسنازانی چین و لەسەر چ بنەمایەك بنیاتنراون؟ ناوەکەی لە چییەوە هاتوە؟ سۆفی بەو مانایە دێت کە ئەوکەسەی باوەری بەو تەریقەیە هەیە، دەبێت لەژیانێکی ئەوپەری سادەو ساکاردا بژی، تەنانەت هیچ بایەخێکی نەبێت بۆ جل و بەرگ و تەنها بە  پارچەیەک قوماشێکی شڕ و سادەی خوری(صوف)، کە لەو سەردەمانەدا هەرزانترین جۆری قوماش بووە، خۆی داپۆشێت. خۆی دور بگرێت لەدونیای ماتریالی و خۆنمایش کردن، هەر وەک چۆن شێخی کەسنەزان خۆی گۆشەگیرکردبوو. سوفیزم وەک مامەڵەکردنێکی وەرزشی وایە، لەش و بیرو ڕۆح هاوکات دەخاتە بزواندن، بزواندنێك بە ئاراستەی ڕوو لە خوا و دونیای خواپەرستی و خۆشەویستی و عەشق و مەحەبەت بۆ خوا نەك بۆ خۆ و بۆ ناو و پلە و سامانی خۆ.  سۆفیزم یەکێکە لە هەرە قوتابخانە نەرمەکانی ئیسلام کە زۆرداری و خراپ بەکارهێنانی ئایینی تێدا نیە. کەسی سۆفی زۆر گۆشەگیرە بەرامبەر ڕوداوەکان و دەسناخاتە کاری دونیەویەوە و دورە لە دونیای ئەزمونی رۆژانەی مرۆڤ، وەکو ئایینی جولەکەکان بانگخوازی نیە و دەعوەی هاتنە ناو قوتابخانەکەی بۆ کەس ناکات و لەو باوەرەدایە کە مرۆڤ خۆی دەبێت بەو حاڵەتە ڕۆحیە بگات کە بێتە ئەو ڕەوتە ئایینیەوە و ئەو جیهانە جیاوازە ڕۆحیەوە.  سوفی بەدورە لە سەرنجدان لە دونیای سیاسی و دەسەڵات، نەخوازەڵا وەکو شێخ نەهرۆ نایەوێت ببێتە جێگرەوەی دەسەڵات و ئەو چارەسەر و چاکسازیانە ئەنجام بدات کە ٣٠ ساڵە دەسەڵاتداران و حیزبە بنەماڵەییەکان لە قسەدان بۆ چارەسەری و لە کرداردان بۆ خراپتر کردنی. وەك دوا بانگەوازە خەندەئامێزەکەی بە بۆنەی هاتنی سەری ساڵی نوێوە . لەپال نەزانی و  دوفاقی شێخ نەهرۆ بەو ڕەوتە دزێوەی و  هەڵپەرستی پیاوانی دەسەڵات و حیزبەکان  بە پشتگیری کردنی ئەو هێزیان داوەتی و وا پێشان ددەدەن ئەوەی ئەم شێخە دەیکات کارێکی ڕاستە و لە خزمەت خەڵکدایە.  هەر بۆیە لە هەبوونی بۆشایی تێکنۆکراتی، شێخ نەهرۆ لە ژێر چەتری  ئەو تەریقەتەیا  کە گوایە باوەری پێیەتی و ڕاست مومارەسەی دەکات، خۆی لێ بۆتە ئابوریزان و دەم ڕاستی شاری سلیمانی، گوایە دەیەوێت تەکیەکەی بکاتە مەزار بۆ شۆێنی زیارەت، ئەو تەکیەی کە لە ناورۆکدا کۆشك و دیوەخانی نەزان و هەڵپەرستانە.  هەرگیز لەمێژوی ئیسلامدا سۆفی  بەو شێوازە نەژیاوە، ئەوەی ئەم تایبەتمەندیانەی تیادا بێت پێی ناوترێت سۆفی و لەو تەریقەیە بێبەریە و پێی نامۆیە. لەسەر دەمی پێغەمبەری ئیسلامدا ``اصحاب التصوف`` هەبوون، کە تەنها لە مزگەوتی مەدینە، خۆیان خەریکی زکرو عیبادەتی خوا کردبو، لەهەمان کاتیشدا باوەر و عەقیدەی ئەوەیان هەبوو کە  ڕازی بن بە  بەشی خوا . ئیمانی ئەوەیان هەبوو کە لەژێر سێبەری خوایا دەتوانن بژین، رەحمەتی خوا ئەوەندە ئاگای لێان دەبێت کەنەمرن لەبرسا، تەنها پارچە پەرۆیەکیان لەخۆیان دەبەست و لەسەر بەڕەیەک دەژیان.   لەگەڵ گۆرانکاری بەسەر سۆفیزمدا لە سەدەی ١١ تا ١٢ بەتایبەت پاش نوسینەکانی غەزالی، هێشتا سۆفی ئەو ڕێگا و باوەڕەی نەگۆری. سۆفی دەبێت ئەو کەسە بێت کە بەو پەڕی هەژاری و خاکی بژی. یەکێک لەهەرە مامەڵەکانی سۆفی ئەوەیە کە زۆربەی کات بەرۆژووە، شەونەخونی دەکەن و هەمیشە لەبیرو زکری خوادان، کەئەمەش بەچەند هەنگاوی قورسدا دەبێت تێبپەرن تادەگەنە نزیک بوونەوە لەخوا.  سۆفی هەمیشە لە هەوڵدایە بۆ گەیشتن بە پایە و پێگەی `` الاتحاد و وحدة الوجود: کە ئەوەش دەیگەیەنێتە  ئەوەی کە لە ناخیەوە بگاتە ئەو باوەرە ڕۆحیەی کە تەنها یەک شت هەبوونی هەیە لە بونیدا ، ئەویش تەنها  ``خوایە``. هاوتەریب  لەگەڵ ئەو یەکێتی و یەکبونەدا ``حلول`` دروست دەبێت،کە  ئامێزبونی ڕۆحی و جەستەییە لەگەڵ خوا. خوا دێتە ناو بەشەکانی جەستە، وەک ئەوەی حەلاج و ابن عربی باوەریان پێی هەبوو کە پێی گەیشتون، بەم ڕستەیە دەریان دەبری: ``انا الحق و انا اللە``.  ئەوەی ئەمرۆ لەشێخ نەهرۆ دەبینین و دەبیستین: تەواو پێچەوانەی ئەم پرۆسێسە سۆفییە، ئەوەی ئەو هەوڵ و زکری بۆ دەکات ``اتحاد و الحلول`` ە ، بەڵام بەمانای یەک بوونی و تێکەڵاو بوونی لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی گەندەڵ و خراپکار و  سەروەت و سامانی گشتی، کە ئەمەش تەواو دورە لە بۆچونی سوفی و بیرو باوەرو عیرفانی قوتابخانەی سوفیگەراییی. هەرچەندە ریتوێلی سوفیەتی تەنها لە ئیسلامدا نییە، بەڵکو لەهندویزم و زەردەشتی و پلاتۆنیزمی یۆنانیشدا هەیە، بەڵام لەتەواوی کۆی باوەر لە سۆفیگەریدا لەسەر یەک پرنسیب کۆن کە ئەوەش؛ وەرزشی ڕۆحیە لەگەڵ خوایەکدا و  بونێکی لەخۆت مەزنتر. دورکەوتنەوەیە لە ژیانی سامانداری و دەسەڵات و ماتەری، کە جەستەی مرۆڤیش دەگرێتەوە.  لەهەمان کاتدا ئەو شوێنەی کە دەبێتە تەکیە، هەمیشە دەبێتە شوێنی داڵدەدانی هەژاران و گۆشەگیران. یەکێک لەهۆکارەکانی پەلاماردانی حەلاج ئەوەبوو کە بەتەواوەتی حەجی ڕەت دەکردەوە و دەیوت: پێویستە حەج لە مالەکەی خۆتا بکەیت، ئەوەش لەڕێگای تێرکردنی ٣٠ کەسی برسی و هەژار.  شێخ نەهرۆ لەبری داڵدەدانی برسی و  هەژاران و لێقەوماوانی ئەمرۆی کۆمەڵگاکەمان، تەکیەکەی کردۆتە دیوەخان و  بانگەشەی کەسایەتیەکان و دزو  گەندەڵە پلەباڵاکانی دەسەڵات و حیزبەکان دەکات.   بانگەشەی ژنانی حیزب و ڕێکخراوە وابەستەکان دەکات کە پێشنیاری سەیروسەمەرەی زوتر ئامادەکراوی پێشکەش بکەن. لەوێشەوە بانگەوازی سیاسی دەردەکات بە سیناریۆی بەتەنگەوەهاتنی دڵسۆزانە بۆ کۆمەڵگاکەمان. لەبری ڕووکردنە خوا ڕووی کردوتە دونیای دەرەوەی سامان و پلەو پایە، لەبری زوهد کردن بۆ خوا زوهد دەکات بۆ گەندەڵی. بەپێچەوانەشەوە بەناو سیاسیەکانمان لەبری خزمەت بە  برسی و هەژاران و شەقام، ڕوو دەکەن تەکیەکەی شێخ نەهرۆ بۆ ئامادەکاری دەنگ کۆکردنەوە. ئەوەی لێرەدا لە لایەن هەردو بەناو پیاوانی دینی وەکو شێخ نەهرۆ و دەسەڵاتداران  ژێرپێخراوە و لەبیرکراوە؛ خوا و خاك و خەڵکە. 

حلمی رەسول رەزا بمانەوێ یان نا.. حاشا بکەین یان نا.. ئەم پارچە خاکەی کورد تیایدا فەرمانڕەوایە.. رێک بەرهەمی پێنج هەزار ساڵ خەبات و ماندوبونی گەلانی زاگرۆس ە.. نەوە لەدوای نەوە تەسلیمی یەکتریان کردوە.. خوریەکان گەیاندیان بەدەستی میتانیەکان .. گوتیەکان گەیاندیانە دەستی کاشیەکان.. لەوانەوە دەست بەدەست هاتە لای میدیەکان.. ئەمە چەند نمونەیەکی فەرمانڕەوایی دیارو زیندوی رۆژهەڵاتی نزیکی کۆنە کە رەگەزی زاگرۆس و باوباپیرانی کورد حوکمڕانییان کردوە.. لە میژووی نوێ و هاوچەرخیشدا دەست بەدەست گەیشتۆتە دەست یەکیتی و پارتی و گۆڕان ... لەم پارچە بچوکەی پێی دەڵێن باشور.. پیشاندانی ئەم نمونەیەی حوکمڕانی کوردی لەماوەی بیست و نۆ ساڵدا، بەداخەوە بەشى زۆرى مایەى نیگەرانى هەڵوێستە لەسەر کردن بووە، ئەوی تری هەموو کیشەکان بەچارەسەر نەکراوى بەسەر یەکدا کەڵەکە کرا.. کار گەیشتۆتە ئاستێک شەیتانی رەجیم حەسودی پێ نابات.. ئەوانەشى ویستیان بەباڵۆنی کوردایەتی و ناسیۆنالیزمی کوردی، بەمەرامى خۆیان بگەن و ئێستاش دەیانەوێ بەو ناوەوە بەردەوامی بدەن بەم حوکمرانیە، جگەلەوەى زیانیان بە ناو و ناوبانگى خەباتى راستەقینەى خەڵک گەیاند، لەئیستاشدا ئەوەی لەم جوارچیوەیەدا نەبێت بە ناپاک و خائین وێنای دەکرێت و هەر بە پارەی دزی و تاڵانیش لە سۆسیال میدیاو میدیای بیستراوو بینراو دەیکەنە ئیبلیس و رەجم کردنی حەڵاڵ دەکرێت.. ئەى چارە چیە؟؟ لەم دۆخەدا رێککەوتن لەگەڵ بەغدا یەکێکە لە چارەسەرەکان بۆ ئەهوەن بونەوەی ژیانی خەڵک رزگارکردنى خەڵکى هەژار لەبرسێتى، چونکە پێچەوانەوکەى رەنگە گڕەکەی دارو بەرد، تەرو وشک پێکەوە بسوتێنێ.. خۆ گەر بەڕێوەبەرانی ئەم حوکمڕانییە پرۆفیشناڵەی خۆی وەک رۆستەمی زاڵ دێتە بەرچاو .. رێککەوتن بە نەنگی و تەسلیم بوون دەزانێ بە "عەرەبی پاپەتی" .. دەکرێ بڕیار بدات واز لە دزی و قاچاخچێتی ودەستوەردان لەبازار بێنێ و ئەو داهاتەی هەیە بیدەنەوە بەخەڵک، چونکە جگە لەم دوو رێگایە رێگاى سێهەم بوونى نییە، لەراستیشدا قەوارەکە بە فیعلی لە مەترسیدایە، چارەسەریش ئەوەیە بەراستگۆیانە، یان ئەمیان یان ئەویان ..