سەرتیپ جەوهەر ئەمڕۆ حكومەتی هەرێم زنجیرەیەك بڕیاری بەناوی ڕێكخستنەوەی باج دەركرد، یەكێك لەبڕیارەكانی دانانی باجە لەسەر ئۆتۆمبێلی تایبەت. ئەو بڕیارەی حكومەتی هەرێم بەتەواوی پێچەوانەی دەستوریی عێراقییەو هیچ بەهایەكی قانونی نییە. بەپێی دەستوری عیراق ساڵی 2005 لەماددەی 28دا بەڕوونی هاتووە ((هیچ باجێك یان ڕەسمێك ناسەپێنرێت، هەموارناكرێت، لێبوردن نایگرێتەوە، تەنها بەقانون نەبێت)) دەقە عەرەبییەكەشی ((ﻻ ﺘﻔﺭﺽ ﺍﻟﻀﺭﺍﺌﺏ ﻭﺍﻟﺭﺴﻭﻡ، ﻭﻻ ﺘﻌﺩل، ﻭﻻ ﺘﺠﺒﻰ ﻭﻻ ﻴﻌﻔﻰ ﻤﻨﻬﺎ ﺇﻻ ﺒﻘﺎﻨﻭﻥ)). ئەم بڕیارەی حكومەت دژی دەستوری عێراقەو پێویستە خەڵك پابەندی هیچ بڕیارێكی لەوشێوەیە نەبن، چونكە ڕوتكردنەوەی گیرفانی خەڵكەو هیچیتر، نەخاسمە ئۆتۆمبێلی تایبەت هیچ داهاتێكی نییە تا لەو ڕێگەیەشەوە دەریچەیەك بدۆزنەوە بۆ لێستاندنی پارە لەخەڵك. بڕیارەكەی حكومەت لەكاتێكدایە كە دوو مانگ جارێك موچە نادرێت‌و لەڕێگەی نادەستوریی پارەیان لێوەردەگیرێت. جگە لەم بڕیارە ناقانونیە، هاوكات پێشتر بڕیاری ناقانونی هاوشێوە دەركراوە، بۆنمونە هەر لەفەرمانگەی هاتوچۆ پارەیەك بەناوی (ژینگە) لەهاوڵاتیان وەردەگیرێت كە هیچ بنەمایەكی قانونیی نییە، هاوكات ئەو پارەیەی لەخەڵك وەردەگیرێت بۆ پاراستنی ژینگە بەكارناهێنرێت، ئەمەش دیسان ناقانونیەو جگە لەڕوتكردنەوەی گیرفانی خەڵك شتێكی دیكە نییە. ئەمە جگە لەسەپاندنی غەرامەی هاتوچۆ بەبێ‌ بونی هیچ بنەمایەكی قانونی یەكلاكەرەوە، بۆنمونە پارەی سزای كامێراكانی سەر ڕێگاوبان..هتد. پێویستە لەسەر پەرلەمانی كوردستان كە لایەنی پەیوەندیدارە، ڕێگا لەبڕیارە نادەستورییەكانی حكومەت بگرێت، چونكە "گوایە" چاودێرە بەسەر حكومەت‌و حكومڕانی.

ئەبو کاروان ماشێنێكی گه‌وه‌ره‌ى میدیا خراوه‌ته‌ خزمه‌تى بیری شۆڤێنیزمی نه‌ته‌وایه‌تى، ئه‌و بیره‌ى كه‌ كورد خۆی گه‌وره‌ترین قوربانی ده‌ستێتی، هه‌نوكه‌ حیزبه‌كانى ده‌سه‌ڵات و هه‌ندێ نوخبه‌ى تری ده‌سه‌ڵات كه‌توونه‌ تێژ‌كردنى، بازاڕێكیان بۆ گه‌رم كردووه‌ كه‌ له‌ڕووی شكڵه‌وه‌ پیشاندانى دڵسۆزییه‌ بۆ نه‌ته‌وه‌ و هه‌ستكردنه‌ به‌ هه‌ڕەشه‌ و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ى بریتیه‌ له‌ له‌ لابردنى فۆكس بۆ سه‌ر داواى ڕه‌واى خه‌ڵكی له‌ناوخۆی كوردستان، هه‌نارده‌كردنى هۆكاری قه‌یران و ده‌رده‌سه‌ریه‌كان بۆ ده‌ره‌وه‌، بۆ خسته‌نه‌ ئه‌ستۆی ئه‌وانیتر. ئه‌م ماشێنه‌ ئیعلامیه‌ بێ كاریگه‌ر نابێ، ئاسه‌واری خۆی له‌ نێو خه‌ڵكێكی به‌رچاو به‌جێهێشووه‌، دواینیان ڕووداوه‌كه‌ى سه‌ری ساڵی فاملی مۆڵ بوو. شەوی سەری ساڵی لەبەردەم ( فامیلی مۆڵ)ی ھەولیری پایتەخت، ھێرش کرایە سەر پاسی گەشتیارانی بەغدا و شارەکانی تری باشور و ناوه‌ڕاستى عێراق، ھاواری گەنجانی کورد لە ژێر ناو و دروشمی (ئەوە عەرەبەو تێی ھەڵدە)، شەرمەزارییەکی تری تۆمار کرد بۆ دەسەڵاتداران، چونکی داوای لێبوردن و ھەوڵدانی زیندانیکردن و سزادانییان ڕووی دەسەڵات و بەرپرسانی سپی ناکاتەوە، لەبەرئەوەی ئاراستەی بیری شوڤینیەت دەمێکە کاری لە سەر دەکرێت و بڵاوکردنەوەی لەکەناڵەکانی ڕاگەیاندن و لەچاوپێکەوتن و نووسینەکاندا ھاندەرن بۆ ئەوەی ئەو ڕەفتاروو کردارانە دووبارەو دەبارە بێتەوە، ئەو شیوازە لەلایەن بەر پرس و سەرکردەکانەوە بڵاودەکرێتەوە بە چەپ و ڕاستەوە ، پێچەوانەی ساڵانی تیکۆشانی حزبە سیاسییەکان و خەباتی گەلی کوردستانەوەیە ، دوورە لە ھەموو داب و نەریتێکی کۆمەڵگای کوردستان ، دوورە لە ڕەوشت و کلتووری لێبورەدیی و برایەتی گەلان و بەیەکەوە ژیانی ئاشتییانە و مروڤ دۆستانەی خەڵکی کوردستان و حزب و لایەنەکانێتی لە ڕابوردودا، گەڕانەوەییە لەدروشمی (دیمکراتیەت بۆ عیراق و حوکمی زاتی یان حوکمی زاتی حقیقی یان فیدرالیەت بۆ کوردستان). گرێمان خەباتمان بەردەوامە بۆ سەربەخۆیی کوردستان و دامەزراندنی دەوڵەت، ئەوا دیمکراتیەت و برایەتی گەلان و ئاشتی و ئازادییەکان و مافی مرۆڤ، دروشمی سەرەکی دەوڵەتی کوردستان بێت نەک شەڕی کوردو عەرەب و نەتەوەکانی تر. لەوەتەی گەلی کوردستان ھەیە، بەشوڕش و بەرخودانی حزب و لایەنە سیاسییەکانییەوە بۆ جاریکیش نەمان بیستووە کێشەی گەلی کوردستانییان کردبێتە شەڕی کوردو عەرەب ، بەڵکو بەردەوام ووتراوە کیشەی ئێمە ، کێشەی گەلی کوردستان ، لەگەل حوکمڕانانی بەغدایە نەک نەتەوەی عەرەب. دیسان دەڵێم لێدانی گەشتیاران لەنەتەوەی عەرەب پەیوەندی بە ئارستەی بڵاوکردنەوەی بیری شوڤێنییەتەوەیە کە لەم ساڵانەی دوایدا بە دوو کەڵی ڕەش قاندەدرێت و تا کار بگاتە ئەوەی کادریکی بیرێ چەپ بڵێت لەکاتی شەڕی داعش، دەبوو ھێزی پێشمەرگە (سد مۆسڵ) ی بتەقاندایەتەوە بۆ ئەوەی دوو ملیون عەرەب بە ئاو بخنکایە. وریا بن و قەیرانەکان زیاتر مەکەن، کێشەکان زۆرتر مەکەن، شەڕێ عەرەب و کورد بەرپامەکەن ، ئەی لایەنگرانی دەسەڵات.

سـەركۆ یونس لە عێراقی نوێ دا، رۆژ لەدوای رۆژ، قەیرانە ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان، بەردەوام لەهەڵكشانداندایە، بەبێ ئەوەی هەوڵێك هەبێت بۆ چارەسەركردنیان، هەر دیاردەیەو سەرهەڵدەدات و زیاتر كۆمەڵگا تووشی داڕمان و لێكترازان دەكات. هەژاری، وەك دەردێكی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی، بەڕۆكی ژیانی نزیكەی یەك لەسەر چواری دانیشتوانی عێراقی گرتووە، ساڵ لەدوای ساڵ، ڕێژەكە بەرزتر دەبێتەوە. لەساڵی (2020)دا لەپاش سەرهەڵدانی كۆرۆناڤایرۆس و ڕاگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ، لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی عێراقدا، دەرئەنجامی خۆپاراستن لە ڤایرۆسەكە، كۆمەڵگای عێراقی تووشی دەردێكی بێ دەرمان بووەوە كە ئەویش بێكارییە. ڕێژەی بێكاری لە عێراقدا، بەرزبوەتەوە بۆ نزیكەی (40%)ی دەستی كاری كۆمەڵگا، ئەمەش بوو بەهۆی زیادبوونی ڕێژەی هەژاریی. بەپێی ئامارەكان، ڕێژەی هەژاری بەتێكڕا نزیكبووەتەوە لە (31.6%)ی دانیشتوان، واتە نزیكەی (11 ملیۆن‌و 400 هەزار) كەس لەعێراقدا لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین. لەهەندێ پارێزگای باشوردا (50%)ی تێپەڕاندووە. لەم چەند خاڵەدا، هۆكارە سەرەكییەكان، بەكورتی دەستنیشان دەكەین: یەكەم: سەرهەڵدانی كۆرۆناڤایرۆس و لێكەوتەكانی، قەدەغەی هاتوچۆ و ڕاوەستانی جموجوڵی بازرگانی نێوان شارو پارێزگاكان، بێكاربونی ڕێژەیەكی بەرزی كاركەران لەكاری تایبەت و كۆمپانیاكان و كاروچالاكی ناو بازاڕەكان. دووەم: دابەزینی نرخی نەوت لە بازارەكانی جیهاندا، بێ گومان ئەمەش بەهۆی بڵاوبونەوەی كۆرۆناڤایرۆسەوە، نرخی بەرمیلی نەوت، بۆ كەمترین ئاستی جیهانی دابەزی و خواست تاڕادەی نەمان كەمبووەوە، هەر ئەمەش بوو بەهۆی كەمبونەوەی داهاتەكانی عێراق و دەرئەنجام داهاتی تاك بەڕێژەی (22%) دابەزیوە. سێیەم: بوونی دیاردەی گەندەڵی لەزۆربەی جومگەكانی حكومڕانی دەوڵەتدا، بەجۆرێك هیچ كارێك بەبێ پێدانی بەرتیل و نەبوونی واستە، جێ بەجێ ناكرێت. بەپێی لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتیەكان، عێراق، لە ڕیزبەندی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایەو پلەی (12)ی گرتووە! چوارەم: لەدوای ساڵی (2003)ەوە، هاتنە سەر حكومی سەركردە عێراقیەكان، نزیكەی (365) ملیار دۆلار لەسەروەت و سامانی عێراق، دیار نەماوەو لەلایەن چینێكی سیاسی گەندەڵكارانەوە، بەفیڕۆ دراوە. پێنجەم: كێشمەكێشە سیاسی و ناكۆكییە مەزهەبی و تایفییەكان، باری سەرشانی هاوڵاتیانی عێراقی، قورستر كردوە، سەرەڕای هەموو ئەو شەڕانەی بەهۆی گروپە توندئاژۆكانەوە، ژێرخانی ئابوری عێراق، توشی خراپترین داڕمان بووەتەوە. بەجۆرێك نەبوونی خزمەتگوزارییە گشتییەكانی وەك كارەباو ئاوی خاوێن، بەڕێژەیەكی كەم دەگاتە دەست دانیشتوان، واقعی ژیان و گوزەرانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشور سەلمێنەری ئەم ڕاستیەن. شەشەم: دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریكی، جارێكی تر بارگرانی سەرشانی چینی مامناوەندو هەژارانی قورستر كردوە، چونكە دینار لەدوای لەدەستدانی بەهاكەی بەڕێژەی (20%) توانای هێزی شت كڕینی زیاتر دادەبەزێت، لەگەڵ هەڵاوسانی بازاڕدا خواست و ئارەزوی هەژاران كەمتر دەكاتەوە، سەرئەنجام ناتوانرێت پێویستییەكان پڕبكرێنەوە، بەمەش ڕێژەی چینی هەژاران زیاتر دەبێت و ژنانیش باجی قورسی ئەم بارودۆخە دەدەن. لەلایەكی ترەوە، پشكی بودجەی سەربازی و ئاسایش لە عێراقدا زۆرترین بڕی بۆ تەرخان دەكرێت، بەجۆرێك زۆرترین بەشە بودجە، بۆ بەرگری و ناوخۆ و حەشدی شەعبی تەرخان دەكرێت! هەموو ئەمانەو چەندین هۆكاری تر، بوونەتە هۆی زیادبونی ڕێژەی هەژاری لە عێراقدا، بەپێی ڕاپۆرتە جیهانیەكان. ئایندەی عێراق، زیاتر دژواتر دەبێت، جیاوازی چینایەتی، نێوان دەوڵەمەند و هەژاران، فراوانتر دەبێت، لەهەمانكاتدا ڕێژەی هەژاریی نزیك دەبێتەوە لە (60% بـۆ 70%)ی دانیشتوان! خۆشبەختانە، تاڕادەیەك پارێزگاكانی هەرێم بەبەراورد بە پارێزگاكانی تر، ڕێژەیەكی كەمتری هەژاری تێدایە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە، كە هەژاری لە هەرێم نییە، بەڵكو هەیە و ئەگەر بارودۆخی ئابوری، سیاسی، بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ڕێژەی هەژاری لە هەرێمیش وەك ناوچەكانی تری عێراق، لەهەڵكشاندا دەبێت.  

د. سەردار عەزیز  بنەماڵە هەتا بێت زیاتر و زیاتر دەبێت دیفاکتۆ لە کوردستان و عێراق، هەروەها ناوچەکەش. بنەماڵە هەتا چەند ساڵێک لەمەوپێش وەک وەسفێکی نەشیاو مامەڵەی لە گەڵدا دەکرا، لە پانتایی ئاگایی کوردیدا، بەڵام لە واقیعدا بونی هەبوو و ڕەگی دادەکوتا. نەیارەکانی توشی ئەو نەخۆشییە بون کە نیتچە لێی دەترسا، ئەویش بون بەوەی کە دژیتی. ئەم دیاردەی نەفرەتی ڕیتۆریکی و چەسپاندنی واقیعی، دیاردەیەکی بڵاوە لە هەناو ئاگایی و ئەخلاقی ئێمەدا. بە داخەوە هێشتا خوێندنەوەی فیکری و کۆمەڵایەتی بۆ نەکراوە. بۆیە پەیوەندییەکی ئەوتۆ بونی نیە لە نێوان ئەوەی مرۆڤی کوردی، یان خەڵكی ناوچەکە دەیڵێن و لە گەڵ ئەوەی دەیکەن یان ڕودەدات. زۆرجار ئەگەر پەیوەندی هەبێت پەیوەندییەکی پێچەوانەیە. دیارە ئەم دیاردەیە ئاڵۆزە، لێرەدا توانای ئەوەمان نیە قسەی لە سەر بکەین، بەڵام لە سادەترین دەرکەوتەیدا مانای ئەوە دەدات کە هیچ پەیوەندییەک نیە لە نێوان ووترا و ئەنجامدراودا، لە هەمانکاتدا بونەوەری ئەم ناوچەیە خەڵکی قسەکەرنین. بەڵکو بونەوەری وتەرەوەن، بەبێ هیچ ئاگاییەکی قوڵ و بەرپرسیارێتییەک دەربارەی ئەوەی دەیڵێن یان پێیان دەوترێت. مێژوناسێکی هۆڵەندی هەیە ناوی  Jeroen Duindam ە لە زانکۆی لایدن لە بەشی مێژوو کاری هەرەسەرەکی لە سەر بنەماڵەیە، لە ئەوروپا و جیهاندا. دوا کتێبی جیرۆین کورتە ناسینە بۆ چەمکی بنەماڵە، لە زنجیرەی ناسراوی زانکۆی ئۆکسفۆرد بۆ پێناسەی کورت و چڕی چەمکەکان. بنەماڵە دیاردەیەکی نوێ نیە، بەڵام وەک هەموو دیاردەیەکی دێرین، لە سەردەم و جێگا جیاوازەکاندا بە شێوازی جیاواز دەرکەوتوە و بەڕێوەچوە.  لای ئەرستۆ چەمکی dunasteia کە بنەچەی چەمکی داینەستی ئینگلیزییە، بەمانای بنەماڵە دێت،  مەبەست لێی ئەو جۆرە سیستەمی حومکڕانییەیە کە ئۆلیگارشییەکی وەچەیی دەسەڵات بەڕێوەدەبات بە شێوازێکی توند و لە سەروی یاساوە. بەم پێیە حوکمی بنەماڵەیی لای فەیلەسوفی یونانی شێوازێکی خراپی حوکمڕانی بوە کە هیچ بنەمایەکی شەرعیی و یاسایی نەبوە.  بەڵام بنەماڵە بە مانای حوکمی تاکە کەس نەهاتوە، بەڵکو ئۆلیگارشییەکی بەرتەسک بوە. ئەم بەرتەسکییە یەکێکە لە کێشەکانی بنەماڵە لە میانەی حوکمڕانیدا، بە تایبەتی کە دێتە سەر پرسی گواستنەوەی دەسەڵات. بەڵام لە مانای ئەمڕۆدا بنەماڵە، بە تایبەتی لە هەناو کەلتوری دیموکراسیدا بە مانای خێزان دێت. خێران ئەو پانتاییە کۆمەڵایەتییەیە کە پرۆسەی داینەستی یان بنەماڵەیی یان گواستنەوەی دەسەڵات و جۆرەکانی سەرمایە تیایدا ڕودەدات. ئەمە لە بەریتانیا، ئەمریکا و چەندین وڵاتی تریش بونی هەیە، بۆش و کلینتۆن و میبیلاند نمونەی دیاری ئەم خێزانانەن. بەڵام بنەماڵەیی دیموکراسی جودایە لە بنەماڵەیی دەسەڵاتیی. بنەماڵەیی دیموکراسی گواستنەوەی کۆمەڵێک بنەمای دەسەڵاتییە، وەک ناو، ئەزمون، سەرمایە، نێتۆرک و هەندێک خەسڵەتی تر کە کارئاسانی دەکات بۆ کەسی ئەندامی بنەماڵە ڕێچکەی ئەندامەکانی تری بنەماڵەی بگرێتە بەر و بگاتە دەسەڵات. هەرچەندە ئەمە جۆرێکە لە قۆرغکاریی، بەڵام جودایە لە قۆرغکاریی بنەماڵەیی تەقلیدی.  لە ئەم دۆخەدا ئەوەی دروست دەبێت خێزانی سیاسییە، نەک دەسەڵاتی بنەماڵەیی. لێکۆڵینەوەکان لە سەر ئەو وڵاتانەی کە خێزانی سیاسیان تیادایە دەریدەخەن کە هەبونی ئەم بنەماڵانە جۆری کێبڕکێ دەگۆڕێت و سروشتی دیموکراسی توشی قەیران دەکات. پاکستان یەکێکە لەو وڵاتانەی کە نێو پانتایی سیاسی کوردیدا زۆر وەک نمونە دەهێنرێتەوە.  بنەماڵەیی تەقلیدی کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا زیاتر و زیاتر دەچەسپێت، زیاتر لە پێناسە ئەرستۆییەکەیەوە نزیکە. چڕبونەوەی دەسەڵاتە لە هەناو ژمارەیەکی کەمی ئەندامانی خێزانێکدا، وەها دەکات کە بەڕێوەچونی دەسەڵات هەمیشە لە سەر بنەمای ڕەق بەڕیوەبچێت. بنەمای ڕەق بە مانای ئەوەی کە بە پێچەوانەی خەسڵەتی سەرەکی سەردەمی مۆدێرنە، کە هەموو شتێک تیایدا شل دەبێتەوە، وەک مارکس لە مانیفێستۆدا باسی دەکات، حوکمی بنەماڵەیی دەیەوێت هەندێک بنەما ڕەق هەڵبێنێت. ڕەق هەڵاتن بە مانای ئەوەیە کە ناگۆڕێت و چەسپیوە و وەک خۆیەتی. لێرەدا کۆمەڵگای سیاسی دابەشدەبێت بۆ خاوەن دەسەڵاتی ڕاستەقینە لە گەڵ فەراهەمکەرانی دەسەڵات. بۆیە بەشداریی سیاسی لە ژینگەیەکی سیاسی وەهادا بریتی نیە لە چالاکبون لە پانتایی گشتیدا لە پێناو چاکەی گشتی، بەڵکو بریتیە لە بەشداری لە سیستەمێکی دەسەڵاتیدا کە ڕۆڵی کەسەکان تیایدا فەراهەمکەرە. لێرەدا پێمخۆشە لە دیدی هانە ئارێنتەوە پێناسەیەکی سیاسەت بکەم لە بەرامبەر بونیادی بنەماڵەییدا. لای ئەو خانمە بیرمەندە، سیاسەت لە فاکتێکەوە سەرچاوە دەگرێت کە سروشتی مرۆیی پلوراڵە یان فرەییە. بەم مانایە سیاسەت مامەڵە کردنە لە گەڵ ئەو جیاوازییە بنەڕەتیانەی کە مرۆڤەکان هەیانە بەرامبەر بوارە جیاوازەکانی ژیان. لێرەوە سیاسەت ئەو چالاکیانەیە کە مامەڵە لە گەڵ ئەم جیاوازیانەدا دەکات بە ئامرازەکانی قەناعەت پێکردن، سازان، قسەکردن، لە گەڵ چالاکیدا. سیاسەت بەمجۆرە لە سایەی سیستەمی بنەماڵەییدا جێگای نابێتەوە. بنەماڵەیی ناتوانێت پلوراڵ بێت. ئەمە دەمانبات بۆ ئارگومێنتی سەرەکی هەردوو لێکۆڵەری جیهانی  دەرون ئاچەمئۆگلۆ و ڕۆبسن لە کتێبی بۆچی گەلان شکست دێنن. بە دیدی ئەوان ناتوانرێت سیستەمێکی ئابوری کراوە و سیستەمێکی سیاسی داخراوت هەبێت، چونکە ئابوری و سیاسەت دوو دیوی هەمان دراون. بۆیە ئەگەر سیستەمێکی سیاسی داخراوت هەبوو، ئەوا ڕاستەوخۆ سیستەمێکی ئابوری داخراویشت هەیە. ئەمە لە کوردستان بە زەقی  و بە ئازارەوە دەبینرێت، چۆن هەردوو بواری سیاسەت و ئابوری داخراوە و قوفڵدراوە و کلیلەکەی لای چەند کەسانێکی کەمە.   بنەماڵە خەریکە دەبێتە تەنها دەزگای سیاسی باڵا. سەرهەڵدانی ئەم دەزگایە ئاسانتربوو لە دەزگاکانی تری مۆدرێن وەک پەرلەمان، سوپای نیشتمانی، دادوەریی سەردەمیانە، بیرۆکراسیەتی عەقڵانی، سیستەمی دراوی کراوە، سەرمایەدارییەکی لیبرال. ئەمەش دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە چەندێک ئاسانە بۆ دەزگا تەقلیدییەکان گەشە بکەن، تەنانەت ئەگەر خواستی زۆرینەش وەها نەبێت. بنەماڵەی سیاسی بۆ کوردستان نەگونجاوە. چونکە بە سروشت بنەماڵەی سیاسی کۆمەڵێک کێشەی هەیە. وەک مێژوی ئیمارەتەکان بۆمان دەردەخەن: بنەماڵە سیاسییەکان یان بنەماڵە حوکومدارەکان خاوەنی دیدی ئاسایشی نیشتمانی نین، بەڵکو کرۆکی پرسی ئاسایش لای ئەوان ئاسایشی بنەماڵەیە. بەمجۆرە نیشتمان دروست نابێت. بە داخەوە ئەدیبانی کورد کرۆکی وەم پرسە نابینن. دژایەتی نیشتمان و نەتەوە و بنەماکانی تری مۆدرنە لە خزمەتی سیستەمی بنەماڵەییەدایە. حوکمی بنەماڵەیی ناتوانێت سوپا لە سەر بنەماکانی مەدەنی-سەربازی-دیموکراسی بونیادبنێت. ئەم پرسە دەبێت لە داهاتودا کاری زۆر لە سەر ڕەهەندە فیکریی و فەلسەفیەکانی بکەین، چونکە خەڵکی کورد تەواو دابراوە لە ئەم بوارە. ئەدەبی کوردی بە گشتی درێژەپێدەری میتۆدەکانی ئەدەبی ناوچەکەیە لە دروستکردنی جەنگاوەر یان دژ جەنگاوەر. بنەماڵەی سیاسی بەبێ ڕەگی دەرەکی ناژی. ئەم واقیعە پەیوەندی نێوان دەرەوە و ناوەوە تەواو کاڵدەکاتەوە. لێرەدا دەتوانین بڵێین کە شتێک نیە بە ناوی نەتەوەوە کاتێک ناوەو و دەرەوە پەیوەندییان ڕێکنەخراوە. بنەمای بونی نەتەوە؛ یەکبونی ناوەکیی و جودایی دەرەکییە. سیستەمی بنەماڵەیی بۆ ململانێی یەکتر و مانەوەیان لە میانەی ململانێدا دەرەوەو  ناوەوە پێکەوە گرێدەدەن. بەجۆرێک نە سەروەریی نەتەوەیی و نە سەروەریی نیشتمانی و نە سەروەریی هاووڵاتیان بونی دەبێت. هێزە دەرەکیەکان بنەماڵەیان پێباشە چونکە، هەموو ئەو دەزگاکانی تر بە لاواز و نەبوو لە قەڵەم دەدەن. بنەماڵە سەقامگیریی و دڵنەوایی و ئاسایش بۆ خاوەن بەرژەوەندییەکان دابین دەکات. کە دەزانرێت دوای کێ، کێ دێت  یان دەتوانرێت کاریگەری دابنرێت لە سەر پرۆسەی هاتنی کێ و نەهاتنی کێ، ئەوا سیستەمی بنەماڵە لە سیستەمی دیموکراسی گونجاوتر دەبینرێت.  دیارە بنەماڵە لە هەناوەوە ئیتکی سیاسی تایبەت بە خۆی هەیە. هەر سیستەمێکی بنەماڵەیی بە شێوازی تایبەت دەستاودەستکردنی ناوەکی ڕێکدەخات، بە جۆرێک هاوسەنگی ناوەکیی و قورسایی دەرەکی بپارێزێت. بەڵام سەرباری ئەمە پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات لە هەناو بنەماڵەدا هەرگیز بێ کێشە نەبوە. بۆیە لە هەناو بنەماڵەدا توندوتیژییەکی زۆر هەیە کە دێتە سەر کورسی.  بەڵام قەیرانی هەرە سەرەکی بنەماڵە باوەرە. بازنەی باوەڕ لە سیستەمی بنەماڵەدا زۆر تەسکە. باوەڕ بنەمای سەقامگیریی سیاسی و ئابوریشە، وەک فۆکۆیاما لە کتێبی ساڵی ١٩٩٦دا باس لە ئەم پرسە دەکات. نەبونی باوەڕ لە سەرەوە دەبێتە مایەی نەبونی باوەڕی کۆمەڵایەتیش.  لە دۆخێکی وەهادا کردیت لە سەر بنەمای کۆمەڵایەتی بەدەست نایەت بەڵکو لە سەر بنەما ژمارە. تەماشای دیاردەی قەرزاربون بکە لە هەناو توێژی بیزنیسدا.  نەوت و سیستەمی موچەی بەرفراوان و پێویست نەبونی خەڵک هەموو ئەو بنەمایانە دادەڕێژن کە بنەماڵەیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەری دەوستێت.

یادگار سدیق گەڵاڵی لێڕەو لەوێ و لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر دەنگۆی جیاکردنەوەی ناوچەیەک لە ناوچەیەکی تری هەرێم سەر هەڵدەدات، جیاکردنەوەی ناوچەی سلێمانی و گەرمایان و هەڵەبجە  لە ناوچەی هەولێر ودهۆک .  ڕاشکاوانەتر جیاکردنەوەی زۆنی سەوز و نیلی لە زۆنی زەرد.  بە بیانووی ئەوەی کە گوایە ئەم ناوچەیە داهاتی زۆرە و خەڵکەکەی لێی بێبەشە، یان داهاتی ئەم دەڤەرە بۆ هەولێر دەچێت. من لێرەدا ناچمە ناو هۆکارە سیاسیەکانی پشت ئەم مەسەلە و باسی گەندەڵی هەردوو ناوچەکەش ناکەم کە لە ئاستێکی مەترسیداردایە، کۆمپانیاکانی حیزب پنتێکی ئەم  وڵاتە نەماوە قۆرخی نەکەن، هەر لە لوتکەی چیاکانەوە بگرە تا سەر قەبران و بۆ ژێر قەبرانیش  شۆڕبووەتەوە. بەڵکو دەمەوێت ئەو واقیعەی لە دابەش بوونی سەروەتی سروشتی هەرێم هەیە بیخەمە بەرچاوی ئەوبەڕێزانەی کە داوای یاخود هەوڵی سەربەخۆیی مالی بۆ ناوچەی سلێمانی و چواردەوری دەکەن،بەبێ ئەوەی بچمە ناو مەعمەعای دروستی و نادروستی هەوڵەکەوە. چوونکە یەکێک لە بیانووە زەقەکان ئەوەیە کە ئەم ناوچەیە زۆر دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز و سامانەکەی بۆ خزمەتی ناوچەکە و خەڵکەکەی بەکار نایەت. هەر لەدوای ڕووخانی ڕژێمی ئێراقەوە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی فراوان واڵاکرا لەبەردەم کۆمپانیا بچوک و مام ناواندو هەندێک جار گەورەی نەوتی و گازی تاوەکو گەڕان و پشکنینی تێدا بکەن و بەدوای ئەو سامانە سروشتییەدا دەگەڕان   و دەگەڕێن، بەو هیوایەی ببێتە هۆی بوژاندنەوەی ئابوری و وەکو چەکێکی کاریگەر بۆ بەهێزکردنی پێگەی هەرێم بتوانرێت مامەڵەی پێوە بکرێت و بژێوی دانیشتوانی ئەم جوگرافیا بچکوکە بگەشێتەوە.. هەندێ لەو کۆمپانیایانە سەرکەوتوبوون و هەندێکی تریش دەستیان لەبنی هەمانەکەوە دەرچوو (نەوت یان گازی پێویستیان نەدۆزییەوە و هەرێمیان جێ هێشت).  ئێستا دوای نزیکەی ١٥ ساڵ لە دەستپێکردنی  ئەو پرۆسەیە بە شێوەیەکی چڕ و پڕ  بزانین بەکوێ گەشتووە و واقعی  دابەشبوونی  جوگرافی ئەو سامانە سروشتییە چۆنە لەئێستادا.  کێڵگەکان دابەش دەکەین بەسەر سێ  جۆردا  دوانیان  نەوت (ئەوانەی لە بەرهەمدان و ئەوانەی لەقۆناغی پێش بەرهەمدان)، سێهەمیان کێڵگەکانی گاز لە گەڵ پێگەی جوگرافی و ڕێژەی بەرهەمی هەر ناوچەیەک .  یەکەم: کێڵگە نەوتیەکانی کە لەبەرهەمدان.       لە هەرێمدا تائێستا تەنها نۆ(٩) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. هەشت( ٨) لەم بلۆکانە  دەکەونە پارێزگای هەلێرەوە کە بە هەمویان رێژەی  ٧,٩٢%  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. دوو لەو  کێڵگانە  (تاوکی و تەق تەق) لەقۆناغەکانی پێشوتردا حکومەتی ئێراق چەندین بیری لێداوە تیایداو نەوتی تیا دۆزراوەتەوە دەتوانین بڵێین تا رادەیەکی باش زانیاری هەبووە لەسەر کێڵگەکە و حەشارگە نەوتییەکانی. کێڵگەی خورمەڵەش کێڵگەیەکی بەرهەم هێن بووە سەر بە کۆمپانیای نەوتی باکور بووە لە ساڵی ٢٠١٤ وە حکومەتی هەرێم خستیە سەر وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. تەنها ئەم سێ کێڵگەیە بەرهەمیان دەگاتە نزیکەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە.  تەنهایەک کێڵگەی بەرهەم هێنی نەوت لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان تا ئێستا هەیە ئەویش  بریتییە لە (کێڵگەی گەرمیان) کە بەرهەمی ڕۆژانەی بە پێی دوا ئامارەکان بریتییە لە ٢٤ هەزار بەرمیل نەوت.  هەرچەندە کێڵگەی تەقتەق لەڕووی ئیدارییەوە کەوتووەتە سەر پارێزگای هەولێر بەڵام لێرەدا لەسەر ناوچەی سلێمانی حسابی دەکەین و  لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بریتی بووە لە ٨ هەزار و ٥٨٠ بەرمیل نەوت ئەمە لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ یەکێک بووە لە کێڵگە گەورەکانی هەرێم و ئەوکات بەرهەمی رۆژانەی  ١٢٨ هەزار بەرمیل زیاتر بوو، بەڵام چەند ساڵە بەرهەمی بەوشێوە زۆرە کەمی کردووە. ئەم دوو کێڵگەیەی ناوچەی کۆیە و گەرمیان تێکڕا ڕێژەی  ٣,٧% ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن.  بە لیوردبوونەوەیەکی ئەوخشتەیە زۆر بەڕونی ناوچەی چوگرافی و بڕی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان وپشکی کۆمپانیاکان لە نەوتی هەرێم وڵاتی خاوەن کۆمپانیاکان جیاکراوەتەوە. ئەوەی جێی تێبینییە لەناو ١٤ کۆمپانیا کە پشکیان هەیە لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێم و بەرهەمیان هەیە زۆرترین پشک  بەر کۆمپانیای کار و  دی ئێن ئۆی نەرویچی دەکەوێت بەو  دوو کۆمپانیایە  نزیکەی ٥٧٪ی  بەرهەم  پێک دەهێنن، بەڵام بە دوو کۆمپانیای ئەمریکی    (ئێچ کەی ئێن و شێڤرۆن)    تەنها رێژەی  ٩٩,٣% بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن.  دووەم: ئەو ناوچەو کێڵگانەی لە قۆناغی گەڕن و پشکنیندان: هەر دوو کۆمپانیای زەبەلاحی ئەمریکی ئێکسۆن مۆبیل و شیڤرۆن  لە هەرێم وەبەرهێنان دەکەن بەڵام هێشتا لە قۆناغی گەڕان و پشکنیندان. لەساڵی ٢٠١٥ دا کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل کشانەوەی لە سێ کێڵگە ڕاگەیاند لەکۆی ٦ کێڵگە، بریتی بوون لە ( بەعشیقە، ئالگوش،پیرمام ، بێتواتە، قەرە هەنجیر وە ڕۆژهەڵاتی عەربەت) ئەو سێ کێڵگەیەی کە کشایەوە و نەوتی بازرگانی تیا نەدۆزییەوە هەرسێکیان لە پارێزگای سلێمانی بوو( بێتواتە، قەرە هەنجیر، رۆژهەڵاتی عەربەت).لە کۆتایی  ساڵی ٢٠١٦دا ڕاپۆرتێکی شیکاریم لەسەری نوسی و ئەوپارانەی کە ئێکسۆن و کۆمپانیای ئی تی سی تورکی لەو کێڵگانەدا خەرجیان کردووە باس کردووە. لینکی بەشێک لە شیکارییەکە: http://www.shanpress.com/details.aspx?jimare=8959 لەبەعشیقە ئێکسۆن بەردەوامە لەگەڵ گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆدا. زانیاری نوێ  لەسەر پیرمام و ئالگوش بەردەست نییە.  کۆمپانیایی شیڤرۆن لە کێڵگەی قەرەداغ لە پارێزگای سلێمانی  لەگەڵ گەنێڵ ئەنێرجی لە قۆناغی گەڕان و پشکنینە. کۆمپانیای رۆزنەفتی روسیش لە ساڵی ٢٠١٧ دا گرێبەستی لە پێنج بلۆکی نەوتی لەگەڵ گەرێم هەیە ،هەر پێنج بلۆکەکە لە ناوچەی هەولێر و دهۆکە. لەماوەی ٢٠٠٧ تا ئێستا زیاتر لە ٥٠ گرێبەستی نەوتی کراوە ،  بەپێێ نەخشەی حکومەت هەموو کوردستان دابەشکراوە  بۆ بلۆکی نەوتی.، بەڵام  لەهەموو ناوچەکانی کوردستان لە زاخۆ تا خانەقین لەبواری نەوتدا ئامانە ئەوانەن کە ئێستا چالاکن. زۆرێک لە کێڵگەکانی تر یا ڕادەستی هەرێم کراونەتەوە  یان کاری گەڕان و پشکنین و پەرەپێدان تیایاندا زۆر سستە. سێهەم: سەکتەری گاز: لەسەکتەری گازدا چەند ناوچە و کێڵگەیەکی دیاری کراو هەیە، بە سەیرکردنێکی خێرای ئەو خشتەیەی بۆ کێڵگە گازییەکانمان کردووە دەردەکەوێت تەنها ٤ کێلگەی گاز ئێستا لەهەرێم هەیە کە یەکێکیان کۆرمۆر - چەمچەماڵ لە ساڵی ٢٠٠٩ وە لە بەرهەم هێندانایە و خورمەڵە کێڵگەی نەوت و گازە  زانیاری لەسەر ئاستی بەرهەمی ڕانەگەیەنراوە و سوتەمەنی بۆ ویستگەی کارەبا دابین دەکات، دوانەکەی تریش  هێشتا لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و پەرەپێداندایە. کۆمپانیای پێرێڵ لە چەمچەماڵ کە پێکدێت لە پێنج کۆمپانیا وەبەرهێنان دەکات لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر- چەمچەماڵ لە پارێزگای سلێمانی . گرێبەستی پیتێڵ ( ناسراو بە داناگاز، دانا گاز بەشێکە لە پێرێڵ) یەکێکەلە خراپترین گرێبەستەکانی هەرێم و تەنها بڕێکی گاز تا ٦٥٠ ملیۆن پێ سێجا دابین دەکرێت و بە بۆری دەگوازرێتەوە بۆ ویستگەکانی وەبەرهێنانی کارەبا لە چەمچەماڵ و هەولێر زیادەی ئەو گازەی بەرهەم دێت کۆمپانیا خۆی دەی فرۆشێت لەگەڵ کۆندێنسینت و ئێڵ پی جی یان گازی ماڵان ئەوەش موڵکی کۆمپانیا وەبەرهێنەکەیە.( ئەمە جگە لەوەی هەرێـم ٢ ملیار و٢٣٩ ملیۆن دۆلاری وەک قەرەبوو لە٢٠١٧ دا داوە بە پۆمپانیاکە و ماوەی گرێبەستەکەش تا ساڵی ٢٠٤٩ درێژکراوەتەوە و ناوچەی گرێبەستەکە فراوان کراوە). کێڵگەی میران لە ناوچەی بازیانە لەسلێمانی بنەباوێ لە هەولێرە دوو کێڵگەی  گازین و گەنێڵ ئەنێرجی پەرەپێدانی تیادا دەکات و بڕیارە گرێبەستێکی جیا لەگەڵ هەرێم بکات بۆ جیاکردنەوەی گرێبەستی نەوت لە گاز و سەبارەت بە گرێبەستی فرۆشتنیش زیاد لەساڵێکە لەگەڵ هەرێم نەگەشتوون بەڕێکەوتن.   ئەوە واقیعی کەرتی نەوت و گازی هەرێمە چ کێڵگە بەرهەم هێنەکان وە چ ئەوانەشی  هێشتا لە پەرەپێدانداندان و نەکەوتونەتە بەرهەم.  مرۆڤ هەرکارێکی بازرگانی دەکات بۆ ئەوەی سەرکەوتوو بێت پێویستە جەدوای ئابوری بۆبکات تاوەکو بەرچاو ڕونبێت لەو هەنگاوانەی دەینێت. گەرئەمە بە بزنسیش سەیربکرێت( کە بەڕای من نابێت بەوشێوە سەیر بکرێت) ئەوا دەبێت حساباتی ووردی بۆ بکرێت، گەرنا وەکو هەربزنسێک مایەپوچی چاوەڕێی دەکات.  لەبری ئەوەی هەوڵ بۆ سەربەخۆیی دارایی دەدرێت هەوڵ بدرێت سەربەخۆیی کارگێڕی بچەسپێنرێت و دەستەڵاتە کارگێڕییەکان شۆڕبکرێتەوە بۆ پارێزگاو قەزاو ناحییەکان پێ دەچێت سودی زیاتربێت بۆ هاووڵاتی لە سەربەخۆیی دارایی.

کــارۆخ خــۆشناو کارەکتەری (تڕەمپ) وەک سەرۆکی ژمارە (45)ی ئەمریکا قسە زۆر هەڵدەکرێت، لەگەڵ دەستبەکاربوونیشی لە (کۆشکی سپی) ڕەوتی سپی پێستی نەژاد پەرست (White Supremacist)  لەژێر سایەی چەتری (تڕەمپیزم)دا گەیشتە لوتکە، بە جۆڕێک ڕووداوەکانی چوارشەممەی ڕابردوو کڵپەی ئەم ڕەوتەی گەیاندە (ترۆپک) و خەریک بوو کۆنگرێسی ئەمریکاش بسوتێنێت، ئەم ڕووداوانەش هەموو جیهانی توشی شۆک کرد. چاوەڕواندەکرێت ناوی (تڕەمپ) وەک یەکەم سەرۆکی تاکڕەوی ئەمریکا بچێتە ناو مێژوو، چونکە تڕەمپ توانی لە ڕێگای پڕۆسەی دیموکراسی ئەمریکاوە بگاتە ترۆپکی دەسەڵات و هەروەها توانی لە ڕێگای پڕاکتیزەکردنی مۆدێلێکی نا تەندروستی ناڕەزایی دەربڕین (لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان) ئەم سیستەمە بهەژێنێت، بەڵام هێرشکردنە سەر کۆنگرێس و بەزاندنی هێڵی سور، بوونە هۆی ڕاچڵەکاندنی داڕێژەرانی بڕیاری ئەمریکا، زۆربەیان گەیشتنە ئەو باوەڕەی کەوا پێویستە لە ڕێگای یاساوە بە توندترین شێواز ڕووبەڕووی ئەم ڕەوتە تێکدەرە ببنەوە و سنورێک بۆ ئەم شەپولە دژە دیموکراسیە دابنێن، ئەمەش لە پێناو پارستن و پتەوترکردنی سیستەمی دیموکراسی ئەمریکا کە بە دایکی کۆی سیستەمە (دیموکراسیەکانی جیهان) دەشوبهێنرێت، بۆیە لە ئێستادا دیموکراتەکان و کۆماریەکان لەهەوڵدان تاکو پەرژینێکی (قایمتر لە جاران) بە دەوری دیموکراسیەتی ئەمریکادا بکێشن، تاکو هیچ کارەکتەرێکی هاوشێوەی تڕەمپ جورئەت نەکات جارێکی تر شکۆی سیستەمی دیموکراسی ئەمریکا لەکەدار بکات و نەیارانی ئەم سیستەمەش دڵخۆش بکات. لەم چوارچێوەیەدا لەلایەک لە سەر ئاستی ناوخۆی پارتی کۆماری، هەوڵی جدی لە ئارادان تاکو پارتەکەیان لەژێر چەپۆکی تڕەمپ دەربهێنن، چونکە هەڵسوکەوتەکانی تڕەمپ هۆکاری سەرەکی بوون نەک تەنها بۆ لە دەستدانی کۆشکی سپی، بەڵکو بۆ دۆڕانی (پارتی کۆماری) لە هەردوو ئەنجومەنی کۆنگرێس (پیران و نوێنەران)، ئەگەرچی هەر لە سەرەتاوە کۆمەڵێک کارەکتەری دیاری  پارتی کۆماری نیگەران بوون لە هەوڵەکانی تڕەمپ بۆ قۆرخکردن و دەستبەسەرداگرتنی پارتی کۆماری، بەڵام ئەوکاتە سەرکەوتوو نەبوون لە سنودارکرنی تڕەمپ. لەلایەکی تریش لە سەر ئاستی هەردوو  دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن هەوڵێک لە ئارادایە بۆ دوورخستنەوەی تڕەمپ لە کۆشکی سپی و کاراکردنی هەموواری (25)ی دەستوری ئەمریکا، بەڵام چونکە ئەم پڕۆسەیە کاتی دەوێت، لەوە ناچێت ئەم هەوڵانە بگەنە ئامانج، بۆیە تڕەمپ تا کۆتا ڕۆژەکانی خولەکەی واتە تاکو ڕۆژی چوارشەممە (2021/1/20) وەک سەرۆکی ئەمریکا لە کۆشکی سپی دەمێنێتەوە، ئەمەش وا دەکات ووڵاتانی نەیاری ئەمریکا تاکو (10) ڕۆژی تر دەستیان لەسەر دڵیان بێت، نەوەک تڕەمپ گۆبەندێک بنێتەوە و گورزێک بوەشێنێت، بەمەبەستی تاڵکردنی مانگی هەنگوینی (بایدن) لە کۆشکی سپی، ئەم نیگەرانیەش لەوە سەرچاوەی گرتووە کەوا هەڵسوکەوتەکانی تڕەمپ پێشبینی نەکراون، بەتایبەت لە ئێستادا بەهۆی دۆڕانی لە هەڵبژاردنەکان (سایکۆلۆژیای تڕمپ) ناجێگیر و توڕە دەردەکەوێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو هەر وەک فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی ئەمریکا هەموو دەسەڵاتێکی هەیە و کۆدی چەکی ئەتۆمیشی لەبەردەستە، بۆیە نیگەرانیەکان لە زیادبووندان. لەبەرامبەردا بەهۆی ترسی تڕەمپ لە لێپیچینەوەی یاسایی دوای بەجێهێشتنی کۆشکی سپی، چاوەڕان دەکرێت لە کۆتا ڕۆژەکانی سەرۆکایەتیدا فەرمانی لێ خۆش بوون بۆ خۆی و بنەماڵەکەی دەربکات تاکو پارێزراو بێت لە هەر هەوڵێکی دادگاییکردن لە دوای نەمانی لە کۆشکی سپی. لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین ئەوەی هەفتەی ڕابردوو لە (واشنتن) ڕوویدا لە مێژووی دیموکراسی ئەمریکادا بێ وێنە بووە، ئەمەش وایکرد (تڕەمپ) کۆی پڕۆسەی دیموکراسی لە ئەمریکا و جیهاندا بخاتە ژێر تاقیکردنەوەیەکی سەخت و وێنەی ناشرینترین سەرۆکی ئەمریکا بۆ خۆی بکێشێت، بە جۆرێک ئەو هەوڵەی تڕەمپ وەک جۆرێک لە خۆکوژی سیاسی (Political Suicide) لەقەڵەم درا و بەم هۆیەشەوە دوا بزماری لە تابووتی ژیانی سیاسی خویدا، لەبەر ئەوەی ڕووداوە نەخوازراوەکانی کۆنگرێس بە هاندان و بانگهێشتی تڕەمپ ئەنجام دران، بۆیە چاوەڕووان دەکرێت دوای چەند ڕۆژێکی تر سەردەمی ژیانی سیاسی (تڕەمپ) بۆ هەتا هەتایە کۆتایی پێ بێت، بەڵام چاوەڕوان ناکرێت ڕەوتی (تڕەمپیزم) بەم نزیکانە بە کۆتا بێت! ٭ سەرۆکی ئینستیتۆی توێژینەوەی (ئەمریکی-کوردی)

د. كامه‌ران مه‌نتك كۆمه‌ڵگای كوردی ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی گشتی له‌ دووتوێی كۆمه‌ڵێك وه‌همدا ده‌ژیت، وه‌ك وه‌همی ئایدیۆلۆژیای ئاینی و ماركسی و ناسیونالیستی و دیموكراسی و چه‌ندین وه‌همی تر، كرۆكی كێشه‌كه‌ له‌وه‌دایه‌، كه‌ وه‌ك راسته‌قینه‌یه‌كیش مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و وه‌همانه‌ ده‌كات و ته‌نانه‌ت ئاماده‌یه‌ ژیانی خۆی له‌ پێناویاندا بكه‌نه‌ قوربانی. جێگای داخه‌ چڕبوونه‌وه‌و قووڵبوونه‌وه‌ی ئه‌و وه‌همانه‌ش ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵته‌كاندنی مۆرك و ره‌سه‌نایه‌تی و كه‌لتوورو ته‌نانه‌ت كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌كیش. بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر ئێستا سه‌یری كۆمه‌ڵگای كوردی بكه‌ین و به‌راوردی بكه‌ین نه‌ك به‌ مێژووێكی دوور، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ماوه‌یه‌كی نزیكی به‌ر له‌راپه‌ڕین، ده‌بینین گۆڕانكارییه‌كی مه‌ترسیداری به‌سه‌ر داهاتووه‌و زۆر تایبه‌تمه‌ندی  گرنگی خۆی له‌ ده‌ستداوه‌، كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ مانه‌وه‌ی خۆی هه‌یه‌ وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌ك. ره‌نگ بێت یه‌كێك له‌ ترسناكترین ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ رێزگرتن له‌ خودو شانازیكردن به‌ كوردبوونه‌وه‌یه‌، كه‌ پێشتر له‌ناخی هه‌موو تاكێكیی كورد به‌ قووڵی ره‌گی داكوتابوو، له‌ ماوه‌ی ئه‌و سی ساڵه‌ی رابردوو، ئه‌و فاكته‌ره‌ گرنگه‌ی مانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ ته‌واوی چرووك كراوه‌، له‌ په‌نای وه‌همی ئایدیۆلۆژیانی ئاینی خه‌ریكه‌ كورد له‌ناخه‌وه‌ ده‌گۆڕدرێت و به‌ عه‌ره‌ب ده‌كرێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و ئایدیۆلۆژیا ئاینیه‌ی له‌ كوردستان، به‌ تایبه‌تیش له‌هه‌رێمی كوردستان له‌ بره‌ودایه‌، به‌ ئایدیۆلۆژیایه‌كی ناسیونالیستی عه‌ره‌بی توندڕه‌و موتربه‌ كراوه‌، كه‌ به‌ته‌واوی مۆركی ئاینی خۆی، وه‌ك كۆمه‌ڵێك پڕه‌نسیپ و كردار له‌ ده‌ستداوه‌، هاوكات له‌ په‌نای ئایدیۆلۆژیای ماركسیشدا هه‌مدیس كوردبوون په‌ڕاوێز خراوه‌، هه‌رچه‌نده‌ له‌ دنیابینی ماركسیدا بزووتنه‌وه‌ی ناسیونالیستی وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی پێشكه‌وتوخواز له‌قه‌ڵه‌م دراوه‌و به‌ قۆناغێكی سه‌ره‌تایی له‌ هه‌نگاونان به‌ره‌و سوسیالیزم هه‌ژمار ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌و ئایدیۆلۆژیا ماركسیه‌ی هاتۆته‌ كوردستان تێكه‌ڵ به‌ بیری ناسیونالیستی نه‌ته‌وه‌ سه‌رده‌ست و باڵاده‌سته‌كان كراوه‌و له‌ژێر سایه‌ی ئه‌ویشدا كوردبوون نه‌ك هه‌ر فه‌رامۆشكراوه‌، بگره‌ له‌لایه‌ن خودی كورد خۆیه‌وه‌ شه‌ڕی كراوه‌، ئه‌و شه‌ڕه‌ی ماركسیسته‌ كورده‌كان دژی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان كردووه‌، ئه‌گه‌ر له‌شه‌ڕی دوژمنانی كورد زیاترو مه‌ترسیدارتر نه‌بووبێت هه‌رگیز كه‌متره‌ نه‌بووه‌. ئه‌وه‌ی سه‌یره‌ ئایدیۆلۆژیای ناسیونالستیش، كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ده‌بێت له‌ خزمه‌تی كورد دابێت، له ئایدیۆلۆژیاكانی تر مه‌ترسیان بۆ سه‌ر كورد زیاتر هه‌بووه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی تاكی كوردی تا ئێستا نه‌گه‌یشتۆته‌ قۆناغی ناسیونالیستی و لێی تێنه‌گه‌یشتووه‌، ئه‌و كه‌سانه‌ی سه‌ركردایه‌تی به‌ناو جولانه‌وه‌ ناسیونالیستیه‌كانیان كردووه‌، كه‌سانی كۆڵه‌وارو بازرگانی سیاسی بووینه‌و هیچ په‌یوه‌ندیه‌كیان به‌ ناسیونالیسته‌وه‌ نه‌بووه‌، له‌ماوه‌ی زیاتر له‌ نیو سه‌ده‌ له‌ په‌نای دروشمه‌كانی ناسیونالیستیدا یاریان به‌ چاره‌نووسی كورد كردووه‌و مه‌سه‌له‌ی كوردیان وه‌ك ئامڕازێك بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردن و هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان به‌كارهێناوه‌، ئه‌وانه‌ له‌ هه‌موو دوژمنه‌كانی كورد بۆ كورد مه‌ترسیدارتر بووینه‌، چونكه‌ به‌ چه‌كی كوردایه‌تی له كوردیان‌  داوه‌ته‌وه‌، بووینه‌ته‌ دارده‌ستی هێزه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان وه‌ك هێزی كرێگرته‌ به‌ناوی ناسیونالیستی و بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیه‌وه‌، شه‌ڕی ئه‌ملاو ئه‌ولایان كردووه‌، كه‌ئه‌و شه‌ڕانه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌كه‌یاندا نه‌بووه‌، ته‌نیا خه‌ونه‌كه‌ هی كورد بووه‌، كه‌ وه‌كو هه‌موو گه‌لانی دنیا خه‌ونی به‌ ئازادیه‌وه‌ بینبیوه‌و ویستویه‌تی ئه‌ویش ببێته‌ خاوه‌نی خۆی. ئه‌و خه‌ونه‌ ئه‌گه‌رچی له‌ بنه‌ڕه‌تدا خه‌ونێكی ره‌وایه‌، نه‌ك خه‌ون ته‌نانه‌ت مافی هه‌موو كه‌سێكه‌ وه‌كو مرۆڤێك بژی و خۆی خاوه‌نداری خۆی بكات، كه‌چی ئه‌و خه‌ونه‌ زۆر به‌خراپی له‌لایه‌ن دوژمنه‌كانی كورد، هێزو سه‌ركرده‌كانی كورد له‌ پێشه‌وه‌ی هه‌مووان دژی كورد به‌كارهێنراوه‌و خوێنی كورد كراوه‌ته‌ ئامڕازێك بۆ هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خه‌ڵكانی تر، له‌ په‌نای ئه‌و خه‌ونه‌ ره‌وایه‌وه‌، مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌ك كراوه‌ته‌ قوربانی، ده‌رهاویشته‌ی مه‌ترسیداری ئه‌مه‌ش پڕۆسه‌ی به‌ دوژمن كردن و به‌ دوژمن بینین بووه‌، پڕۆسه‌ی دروستكردنی ترس و گومان بووه‌ له‌ هه‌موو كه‌س!. بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دوژمنه‌كه‌ت رزگار بیت پێویستت به‌سه‌ركرده‌یه‌كی چه‌قاوه‌سوو چه‌كبازه‌ به‌رگریت لێبكات، بۆئه‌وه‌ی خۆت بپارێزیت ده‌بێت هه‌موو ده‌وروبه‌ره‌كه‌ت به‌ دوژمن ببینیت، كه‌ ئه‌م به‌ دوژمن بینینه‌ش هێنده‌ی له‌ خزمه‌ت خودی دوژمنه‌كه‌و ئه‌و هێزو سه‌ركردانه‌ بووه‌، كه‌ جاڕی ئه‌و هه‌سته‌یانداوه‌و له‌ پێناو مانه‌وه‌ی خۆیان كاریان بۆ كردووه‌، نیوهێنده‌ نه‌ك هه‌ر له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی كورد نه‌بووه‌، به‌ڵكو رێك پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی بووه‌و بۆته‌ ئامڕازێك بۆ نه‌هێشتن و له‌ناوبردنی، له‌به‌رئه‌وه‌ی هیچ هاوسه‌نگیه‌ك له‌نێوان كورد، وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی په‌ڕاوێزخراو و تووڕ هه‌ڵدراو له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی نێوده‌وڵه‌تی، له‌گه‌ڵ دوژمنێك، كه‌ چه‌ك و جبه‌خانه‌ی سه‌رده‌می خراوه‌ته‌ ژێر ده‌ست و به‌ هه‌موو هێزێكیه‌وه‌ له‌په‌نای هه‌مان بیرۆكه‌ی ناسیونالیسته‌ شێواوه‌كه‌دا گۆشكراوه‌و هه‌وڵی له‌ناوبردنی تۆ ده‌دات، له‌ ئارادا نیه‌، كه‌واته‌ وه‌همی ئایدیۆلۆژیای ناسیونالیستی به‌ ته‌نیا لای كورد به‌هه‌ڵه‌ گۆش نه‌كراوه‌، به‌ڵكو له‌لایه‌ن مۆدێرنیته‌ی رۆژئاواییه‌وه‌ كراوه‌ته‌ ئامڕازێكی كاریگه‌ر بۆ چاندنی ترس به‌رامبه‌ر یه‌كتر و هاوكات به‌ دوژمنكردنی یه‌كتر، له‌و حاڵه‌تدا كوردێكی بێچه‌ك، یاخود به‌ هێندێك جۆری چه‌ك پڕچه‌ك كراو، كه‌ ته‌نیا بتوانێت ئه‌و شه‌ڕانه‌ی پێبكات، كه‌ ئه‌وان ده‌یانه‌وێت، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تێكی به‌ناو ناسیونالیستی، كه‌ نوێترین چه‌كی سه‌رده‌می خراوه‌ته‌ به‌ر ده‌ست و له‌ پاڵ ئه‌مه‌ش به‌ناوی شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه‌ شوێنێكی بۆ له‌یاسای نێوده‌وڵه‌تی و رێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان داگیركراوه‌، كه‌ی ده‌چێته‌ بواری خه‌باتی چه‌كداریه‌وه‌، ئه‌مه‌ خه‌باتێكه‌، یاخود شه‌ڕێكه‌ به‌وه‌كاله‌ت ده‌كرێت له‌پێناو هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكانی تر، شه‌ڕێكه‌ بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆژه‌ ئابوریه‌كانی رۆژئاوا نه‌وه‌ستێت و به‌رده‌وام بێت له‌ پێشكه‌وتن. ئه‌وه‌ی له‌ په‌نای ناسیونالیستی له‌ كوردستان گوزه‌راوه‌، به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌ك له‌به‌رژه‌وه‌ندی كورد نه‌بووه‌، بگره‌ دژی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ ناسیونالیستیه‌كانی كورد، هه‌ر بۆیه‌ ده‌بینین له‌و ماوه‌یه‌دا مه‌سه‌له‌ی كورد به‌رده‌وام له‌گه‌ڕانه‌وه‌ دواوه‌و بووه‌و و به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ش خاكی كوردستان له‌ ده‌ستدراوه‌و جوگرافیای كوردستان بچووكتر بۆته‌وه‌ ناوچه‌ ستراتیژی و گرنگه‌كانی لێسه‌نراوه‌ته‌وه‌، بۆ نمونه‌ ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی گفتوگۆ ده‌رباره‌ی ئه‌و ناوچانه‌ ده‌كرێت، كه‌ له‌ ده‌ستوری ئێراق به‌ ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان ناوه‌زه‌د كراوه‌، له‌كاتێكدا شاره‌كانی تری قووڵایی هه‌رێم، وه‌ك هه‌ولێرو سلێمانی و دهۆك، به‌ پله‌ی یه‌كه‌میشش هه‌ولێر له‌ژێر كاریگه‌ری پڕۆسه‌یه‌كی به‌عه‌ره‌بكردنی ئێجگار چڕدایه‌و دیمۆگرافیاكه‌ی خه‌ریكه‌ به‌ ته‌واوی ده‌گۆڕێت.... سه‌یر له‌وه‌دایه‌ له‌نوێترین مۆده‌ی ئایدیۆلۆژیای سه‌رده‌مدا، كه‌ به‌رهه‌می مۆدێرنیته‌و سه‌رمایه‌داری رۆژئاواییه‌، دیاره‌ مه‌به‌ستم له‌ دیموكراسی لیبڕاڵیه‌، كورد هێنده‌ی تر په‌رپوتكراوه‌، ته‌نانه‌ت وا خه‌ریكه‌ جلی كوردبوونیشی له‌به‌ر ده‌كرێته‌وه‌و زمان و ناسنامه‌ی خۆی به‌ ته‌واوی له‌ده‌ست ده‌دات، ئه‌و ئایدیۆلۆژیایه‌ش له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌روێشانه‌ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت و خه‌ریكه‌ وه‌ك ئامڕازێك به‌كارده‌هێنرێت بۆ تواندنه‌وه‌ی كورد... ماویه‌تی

میهرەبان رەوف لەیادی دامەزراندنی سوپای عێراق هەندێک نوسەر و ئەکادیمی نەتەوەیی و نیشتیمانی و شعوبی لەڕوانگەی خۆیانەوە هەڵسەنگاندن بۆ ڕۆڵ و توانا و کوالیتی سوپای عێراق ئەکەن . هەندێکیان لەسەر رۆژی دامەزراندنی و کێ و چۆن دامەزراوە و ڕۆلیان لە ململانێی ناوخۆ چۆن بوە . جیاواز لەو بابەتانە ، ئەم بابەتە لە ڕوانگەی هێزی عەسکەری و دەوڵەت و دەوڵەتداریەوەیە .  سەرەتا با بڵێین رۆژی دروستکردنی خانویەک دیار نیە کە ئایا رۆژی دانانی بەردی بناغەکەیەتی ، یان سەقف تێكردن یان کلیل وەرگرتنە ! ئیتر پێویستە خاوەن ماڵ لەسەر رۆژێ ڕێبکەوێت . یان ئایا بنەچەی کورد مێدەکانە یان نا ؟ ئیتر پیویستە کورد خۆی ساغبکاتەوە کە بنەچەی کورد میدەکانە یان نا .  ئەم بابەتە بۆ سوپای عێراق یەکلاکراوەتەوە ، چونکە گرنگ ئەوەیە عێراقیەکان لەسەر ئەو رۆژە ڕێکەوتوون و باوەریان وایە کە شەشی یەک ١٩٢١ رۆژی دامەزراندنی سوپای عیراقە .  دامەزراندنی یەکەمین نواتی سوپای عێراق لە ١٩١٥ دا بوە کاتێک هێزی عەسکەری بەریتانی گەشتە ناسریە،  نەقیبێکی خزمەتگوزاری-گشتی بەناوی ئێدی (J, I, Edie) چل عەرەبی عەشایەری ناوچەکەی دامەزراند بە مانگانەی پێنج ڕوپیە بۆ چاوساغی و پاسەوانی کەسی و پارێزگاری لە دزو جەردە لە ڕێگەوبان. ئیتر ژمارەی ئەو چەکدارانە قۆناغ بە قۆناغ زیادی کرد لە کورد و عەرەب و ئاسوری .  لەدوای گەشتنی ئاسوریەکان و جێگیرکردنیان لە بەعقوبە ، هەندێک لە گەنجەکانیان تەجنید کران لەو یەکانەدا . ئاسوریەکان گوێڕایەڵتر و کەم کێشە تر بوون بەراوورد بە کورد و عەرەب . لە ١٩١٨ ئەو هێزانەیان ناو نا هێزی شبانە کە لە تورکیەوە وەرگیرابوو . بەڵام لەبەر ئەوەی ووشەکە خۆشەویت نەبوو ،  بۆیە لە ١٩١٩  ناوەکەیان گۆری بۆ هێزی میلشیا . سیستەمی خۆبەخشی دانرا و مەرجەکان رێکخرا و جلوبەرگیان موەحەد کرا  و بە چەکی ٣٠٣ ی بەریتانی چەکدار کران . ئەرکەکەیان زیادی کرد بۆ  ڕێگەتاقیکردنەوە و پاسەوانی تایبەتی ئەفسەرە بەریتانیەکان و ئەرکی پۆلیسی بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ  و راکێشانی هێڵی تەلەگراف و گرتنی خەڵکانی داواکراو و باج وەرگرتن .   لە مانگی تەموزی ١٩١٩ ناوەکەیان گۆرا بۆ هیزی خۆبەخشی لێڤی . لە ١/٨/١٩١٩ لیڤی کەوتە ژێر فەرمانی ئەفسەری تەفتیش و ئەفسەری سیاسی و فەرماندەی ئیداری لۆکەڵی . هێزە شەڕکەرەکانیان لە مقەری ناوچیەی ئیداری دانران . لە ١٢/٨/١٩١٩ ناوەکەیان گۆرا بۆ هێزی لیڤی عەرەب و کورد . جوڵەی ئەو هێزانە بۆ عملیاتی کورت لەژێر فەرماندەیی ئەفسەری سیاسی بوو ، بەلام بۆ عملیات کە ٢٤ سەعات زیاتر بخایەنێت پێویستی بە رەزامەندی ئەفسەری تەفتیش هەبوو کە لە سێ ناوچەی عێراق دانرابوون : موسڵ، بەغداد ، بەسرە .  لە نۆڤەمبەری ١٩١٩ فەرمانی مەشقپێکردنیان بۆ دەرکرا لەسەر : جۆڵەی خێرا ، هێرش و گەمارۆدان ، بەرەووپێشچوون/تقدم ، پاسەوانی بەشی موئخرە ، شەڕکردن لەناو هۆڕەکان و روبارەکان ، هەماهەنگی لەگەل هێزی ئاسمانی و مدرعات و بەلەم و تۆپخانە و رەشاش ، شەڕی ناوچەی شاخاوی و بیابان . ئەم مەشقانە لە ئەنجامی نەبوونی دیسپلین و هەماهەنگی و نەشارەزایی لە بەکارهێنانی چەک و جوڵەدابوو ، چونکە لە کۆتایی مانگی دووی ١٩١٩ وە چەند جارێک بەکارهێنران بۆشەڕ دژی هەڵگەرانەوە عەشایەریەکان لە باکور و باشور بێتواناییان دەرکەوت. لە بەهاری ١٩١٩ هێزی لیڤی بە فەرماندەیی رائد ( F. S. Greenhouse) لە ئەزمەر دژی هێزی کورد شکا ، لەشەری تاسلوجە و دەربەندی بازیان لە مانگی شەشی ١٩١٩ لێڤی بەشداربوو بە فەرماندەیی فیرقەی ١٨ جنرال T. Fraser کە شێخ مەحمود بە برینداری گیرا . لەشەری ئامێدی لە ١٧/٧/١٩١٩  دوو کەتیبەی ئاسوری لیڤی لە باقوبەوە رۆشتن و ئامێدیان داگیرکرد . لە ١٠/١٢/١٩١٩ ڕەوشی دیرەزور خراپ بوو ، دوو هەزار عەرەب گەمارۆی ناوچەکەیاندا ، لیڤی عەرەب چونە پاڵ هێزە عەشایەرەکە و دەرەنجام هەموویان بەخشران لە خزمەت و هەریەکەیان شەست ڕوپیەیان پێدرا و لە خزمەت دەرکران . هەر لەوکاتەدا مزەکەرە درا بە پەرلەمانی بەریتانیا کە تەدریب بە لیڤی کورد و عەرەب نەکەن ، ئیتر لەو کاتەوە دەستکرا بە بەخشینی کورد و عەرەب لەناو هێزی لیڤی و ،  ئاسوری لەجێیان دانران . موچەی هەرلیڤیەیک لە ١٩١٩ پێنج روپیە بوو، بە بدل ارزاق ١٥ روپیە و لیڤی سوارە ٢٥ روپیەی هەبوو مانگانە . بە قسەی ئارنۆلد ویلسن لە کتێبەکەی دەڵیت لەوکاتەوە بوو بە عەیبە لای خەلکیی کەسێک ببێ بە لیڤی ، بەلام دوایی بۆ تەجنیدی سوپا ئەو عەیبەیە نەما .  لەلایەکی ترەوە ، ناسەقامگیری و ئالۆزی عەشایەری دیرەزور و موسڵ و ئامیدی و سلێمانی و باشور پرۆسەی دامەزراندن و پشتیوانی سوپای خێراتر کرد .  حاکمی سیاسی بەریتانیا ئارنۆڵد ویڵسن کە لە هیندستانەوە هات بۆ عێراق ، ڕوپیەی هیندی و سەربازی هیندی لەگەل خۆی هێنابوو و  پلانەکەی وابوو کە ئەو بەشەی ژێر دەستی بەریتانیایە بخاتە سەر حوکمداری هیندستان . لەلایەکی ترەوە ستراتیجی تی ئی لۆرانس و خاتوو بێڵ دامەزراندنی دەسەلات بوو بۆ عەرەبی ناوچەکە . دەرەنجام پلانەکەی لۆرانس و بێڵ سەرکەوت و لە پایزی ١٩٢٠ پێرسی کۆکس لە تارانەوە شوێنی ئارنۆڵدی گرتەوە . دەرەنجام لە دیسەمبەر ١٩٢٠ سەرۆک وەزیری بەریتانیا لێپرسراوێتی رۆژهەلاتی عەرەبی لە حکومەتی هند وەرگرتەوە و خستیە سەر وەزارەتی مستعمرات و لە ٣١/١/١٩٢١ ئیدارەی عێراق کەوتە سەر وەزارەتی مستەعمرات .  کە کۆنگرەی قاهیرە ڕێکخرا لە ١٢/٣/ ١٩٢١ بۆ ڕێکخستنەوەی چوار ڕێکەوتن و بەیاننامەی ئاشتی کە تارادەیەک دژبەیەکبوون : سایکس – پیکۆت و بەیاننامە چواردە خاڵیەکەی سەرۆکی ئەمەریکا لە مانگی یەکی ١٩١٨ وپەیمانی بەلفۆڕ و سیڤەر .  پێشتر لە ١٩١٣ کە ونستۆن چەرچل وەزیری دەولەت بوو بۆ هێزی دەریایی بریاریدابوو کە ووزەی پاپۆڕەکان لە خەڵوز بگۆڕێت بۆ نەوت بە چاوبڕینە نەوتی کەرکوک ، چونکە ئەو کاتە تەنها نەوتی باشوری ئێران لەبەردەستدا بوو  . جا کە لە ١٩١٨ وە کەرکوک مسۆگەر بوو بۆ بەریتانیا ، ئیتر هەنگاو بە هەنگاو کاتی جێبەجێکردنی پلانەکەی چەرچل نزیککەوتەوە .  بابەتی پەیوەندیداری کۆنگرەی قاهیرە بە عێراقەوە : هێزی لێڤی جێگای هێزی بەریتانی بگرێتەوە لە زۆر ناوچەدا و ئەرکی هێڵێ پێشەوە و بنکەکانیان پێ بسپێررێت هەتا سوپای عێڕاقی دادەمەزرێنن و بەهێزی ئەکەن . لەپاڵ دانانی مەلیک فەیسەڵ ، عەرەب و کورد هەموویان لە ناو لێڤی ببەخشرێن و لەناو یەکەی سوپای عێراق رێکبخرێنەوە کە وەزارەت و هەیئەی ئەرکانەکەی لە کۆتایی ساڵی رابردوودا ( ١٩٢٠) دامەزرابوو . لە کۆنگرەی قاهیرە جەعفەر عەسکەری بەشدار بوو کە بە پێی قسەی مێژوونووس James Barr  لە کتێبی  a Line in the Sand دەڵێت وەک تەنها عەرەبی عێراقی  بەشدار بوو . دیارە جەعفەر عەسکەری خۆی بە عەرەب لەقەلەم داوە لەو موتەمەرە . جەعفەر کە لە سوپای عوسمانیەکان فیراری کرد نەهاتبوە سلێمانی بۆ لای شێخ مەحمود وەکو تۆفیق وەهبی و مستەفا پاشای یامولکی و ئەوانی تر ، بەڵکو پەیوەندی کرد بە فەیسەلی کوری شەریف لە حیجاز ، هەرچەند  لەدواییدا فەیسەل بەوەفا بوو لەگەڵیدا و جەعفەریش هەتا دوا هەناسە دڵسۆزی خۆی بۆ بنەماڵەی پاشایەتی سەلماند ، بەڵام لە دوای کودەتاکەی ١٩٣٥ بەکر سدقی جەعفەری کوشت (کە بە نوێنەرایەتی پاشا هاتبوو بۆ دانوسان) و نەیهێشت پرسەی بۆ دابنرێت . بەکرد سدقی (کە پاش فیرارکردنی لە سوپای عوسمانی راستەوخۆ بۆ ناو سوپای عێراق رۆشت ) پاش کەمتر لە ساڵێک بە دەسیسەی کوردێکی تری ناو سوپا کوژرا . کە عێراق بوو بە مستعمرە بەریتانیا بە فەرمی لە ٢٤/٤/١٩٢٠ ، بریاردرا کە یارمەتی عێراقیەکان بدرێت هەتا خۆیان توانای بەریوەبردنی خۆیانیان ئەبێت و پاشان سەربەخۆیی وەربگرن . لەو کاتە لە عێراق ٦٠ هەزار بەریتانی لێبوو ، مەسرەفیان سالانە ١٨ ملیۆن پاوەن بوو . بۆ مەبەستی کەمکردنەوەی بودجە ، چەرچل مسولیەتی عەسکەری عێراقی خستە ئەستۆی وەزارەتی فرۆکەوانی و ئامانجی کەمکردنەوەی بودجە بوو بۆ ٧ ملیۆن پاوەن (پێنج ملیۆنی بۆ عەسکەری و دوو ملیۆنی بۆ نەفەقاتی مەدەنی) .  هەر لە کۆنگرەی قاهیرە بریاردرا کە لیژنەیەکی عەسکەری پێکبێت بۆ دامەزراندنی هێزی عەسکەری عەرەبی لە سەر ڕاپۆرتی جەعفەر عەسکەری . لیژنەکە پێکهاتبوو لە : جنرال ‌الدن ، نائب مارشال ئالزۆ سالمۆند، عقید فێرت، عقید کۆرنۆالیس، رائد ئێدی ، فەریق جەعفەر عەسکەری وەک راوێژکار . هەروەها گفتوگۆ کرا لەبارەی بڵاوە پێکردنی سربی فرۆکە لە عێراق .   کاری پیرسی کۆکس وەک حاکمی سیاسی ، بریتی بوو لە جێبەجێکردنی ئەم ئەرکە لە عیراق . وەزارەتی بەرگری وەک بەشێک لە حکومەتی عێراق لە مانگی ١٠ی ١٩٢٠ دامەزرا و جەعفەر کرا بە وەزیر . کە بارەگای وەزارەت دامەزرا لە  ٦/١/١٩٢١  ، ئەو رۆژە ناسێنرا بە رۆژی دامەزراندنی سوپای عێرق . ئەو ئەفسەرە کورد و عەرەبانەی بەردەست بوون بەسەر بەشەکاندا دانران [لەژێر فەرمانی ئەفسەرە بەریتانیەکاندا ]و سیستەمی خۆبەخش بریاری لێدرا و هەر لەو مانگەدا ٢٣٤ کەس وەرگیران . بە قسەی رائد J, I, Edie  لە ١٩/٧/١٩٢١ قافلەی یەکەمی خیالە بلاوە پێکران کە ١٦٠ سەرباز بوون  و لە ٢٨/٧/١٩٢١ یەکەم فەوج دامەزرا بە ناوی فەوجی ئیمام موسای کازم . بەڵام هێزی لیڤی بەتەواوەتی لە دەرەوەی دەسەڵاتی وەزارەتی بەرگری مابۆوە . گەشەی سوپای عێراق خاو بوو لەو کاتە ، لە مانگی یەکی ١٩٢٢ یەکەم یەکەی سوپای عێرق گەشتە موسل و لەلایەن تیپی موسیقای عەسکەری فەوجی East Yorkshire   ی بەریتانی پێشوازیان لێکرا .    لەدوای کۆنگرەوە بریاردرا کە تەنها ئاسوریەکان لەناو لیڤی بمێننەوە . ئەم ئاسوریانە عیراقی نەبوون ، ئیسلام نەبوون ، خاوەن زەوی نەبوون ، هەژاربوون و جگە لە بەریتانیا پشت و پەنایان نەبوو ، بۆیە  گوێڕایەڵتر بوون . لە هەڵگەرانەوەکەی رەشید عالی گەیلانی لە مانگی پێنجی ١٩٤١ ، دوو هەزار لیڤی لەناو بنکەی حەبانیە بوو لەگەل لیوایەکی بەریتانی-هندی. بنکەی حبانیە گەمارۆدرابو لەلایەن سوپای عێراقی بە سەرکردایەتی عقید سەلاحەدین سەباغ . هێزەکەی لیڤی و هیزی ئاسمانی بەرگریان کرد هەتا لیوایەک و فەوجێک لە فەلەستینەوە فریای بنکەی حەبانیە کەوتن و هێزەکەی سەباغ شکاو هێزی بەریتانی داخڵی بغدا بوونەوە و گەیلانی رایکرد بۆ ئەلمانیا و شۆرشەکە تەفروتونا بوو ، سەباغ دوای گرتن و راکردن و گرتنەوە ئیعدامکرا . هەرچەند وەزارەتی بەرگری هەبوو و خاوەنی سێ فیرقەی زەمینی و کلیەی عەسکەری و هێزی ئاسمانی بوو ، بەلام هێزەکانی لیڤی بەپێی رێکەوتنی ٣٠/٦/ ١٩٣٠ی ئەنگلۆ – عیراقی هەر لەرژێر فەرمانی هێزی بەریتانیا مانەوە هەتا کۆتایی جەنگی جیهانی دوەم لە پاڵ دامەزراندنی ئیسرائیلدا ، ئیتر لیڤی هەلوەشایەوە و کۆتاییان پێهات .  سوپای عیراق ئەگەر داپڵۆسێنەر بووبێت لە دژی کورد و شیعە و سوننە لە سەردەمە جیاکاندا لە ١٩٢١ وە ، کەم توانا بووبێت لە مەیدانی جەنگدا ، چەکی قەدەغەکراوی بەکارهێنابێت ، بەریتانیا بناغەی دامەزراندبێت و لە ١/٦/١٩٢١بێت یا هەر بەروارێکی تر ، بەلام هەموو رژێمەکانی عێراق : پاشایەتی لە فەیسەل و غازی و فەیسەلی دوەم ، هەتا  کۆماریەکان لە قاسم و هەردوو عارف و بەکر و سەددام و عەلاوی و جەعفەری و مالکی و عەبادی و کازمی ، هەموویان ئەو سوپایە بە فەرمی و نیشتیمانی و پیشەیی و سیمبولی دەوڵەت دەناسێنن .  هەروەک هەموو سوپاکانی جیهان ، سوپای عیراق لە شەڕی ناوخۆ و دەرەکی تێوەگلاوە و جەنگاوە . لە سەردەمە جیاکاندا لایەنگری دەسەلاتە جیاکان بوە و دڵسۆزیەکەی گۆڕاوە لەپاڵ گۆڕانی رژێمەکاندا ، بەلام هەر بە عێراقی ماوەتەوە .   عێراقیەکان و دۆستەکان دان بەو ڕاستیەدا ئەنێن کە هێزی عەسکەری عێراق لەم کاتەدا : قوەی قیتالی لاوازە و فعالیەی عەسکەریەکەی توانای پارێزگاریکردن یا بەدیهێنانی ئامانجە سیاسیەکانی دەوڵەتی نیە .   گەندەڵی ئیداری و مالی تیایە ، سیاسیەکان و گەندەڵکاران و میلشیاکان خەرقی دامەزراوەکە ئەکەن ، و کوالیتیەکەی لە چێ‌و ناوبانگەکەیدا نیە .  بەلام لە ئاستی ناوخۆ هەمیشەییە و دەستوریە و فەرمیە ؛ لە ئاستی نێودەوڵەتی دانپیانراوە و فەرمیە ، هاوپەیمانی ناتۆ و ئێران بە دۆستی خۆیانی ئەزانن . زلهێزەکانی جیهان لە کۆریای باشورەوە هەتا ڕوسیا و رۆژهەلاتی ناوەراست و ئەوروپا و ئەمەریکا تەعاملیان لەگەل ئەکەن و هاتوچۆ و هەماهەنگی هەیە لە نێوانیاندا بۆ پڕچەککردن و ئیستخبارات و مەشق و هەماهەنگی لە مەیدانی شەڕدا دژی تیرۆر . ئامانجی هەمویانە کە باشتری بکەن . بێگومان ئەم کارانە ئاسان نیە بەلام ئەنجامی باشی ئەبێت .   

سەلاح خدر ڕاستە کۆمەڵکوژی پاریس بەدەستی دەوڵەتی تورک پێکهات بەڵام هێزی دیکەی شاراوەش لەناو ئەو تاوانەدا هەن. ئەو کۆمەڵکوژییە لەکاتێدا پێکهات کە قۆناغی دیالۆگ بوو، لە ئیمراڵی گفتوگۆ لە نێوان دەوڵەتی تورک و ڕێبەر ئاپۆدا هەبوو. لەو کاتەدا کە هەواڵی ئەو تیرۆرە گەیشتە ڕێبەر ئاپۆ ئەو ڕوداوەکەی وەک هەوڵێک بۆ تێدانی دیالۆگ و دیدارەکانی ئیمراڵی و بەردەوامی پیلانگێڕی بەناوکرد و ئاماژەی بە ڕۆڵی گلادیۆش کرد لەو تاوانەدا. ئەوە یەکەم ڕووداو نەبوو لە کاتی دانوسانەکانی ئاشتیدا ڕووبدەن. بەرلەوەش لەکاتێدا ڕێبەر ئاپۆ و دەوڵەتی تورک لە گفتوگۆدا بوون، کوشتن و کۆمەڵکوژی ئەنجامدرا. لە دانوسانەکانی ١٩٩٣ لەسەردەمی تورگوت ئۆزالی سەرۆک کۆماری ئەوکاتی تورکیادا، بەکوشتنی ٣٣ سەربازی تورک لە ناوچەی لیجەی ئامەد لەلایەن شەمدین ساککەوە قۆناغەکە لەباربرا و پاشان دەرکەوت شەمدین پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی تورک هەبووە و هەربۆیە تەسلیمی پارتی بوو و پارتیش ڕادەستی تورکیای کرد، لەدوای ئەوە ئۆزالیش ژەهرخوارد کرا و کوشتیان بەوەش نەیانهێشت دانوسانەکان بگاتە ئەنجام و شەڕ دەستی پێکردەوە. لە ساڵی ١٩٩٧ دا و لە سەردەمی نەجمەدین ئەربکان دا جارێکی تر ناڕاستەوخۆ دانوسان لەنێوان حکومەتی تورک و پەکەکەدا دەستی پێکرد، بەڵام ئەوکاتیش دەوڵەتی قوڵ و گلادیۆ کودەتای سپی یان بەسەر ئەربکاندا کرد و حکومەتەکەیان پێهەڵوەشاندەوە و دانوسانیش نەگەیشتە ئەنجام. جارێکی تر لە کۆتایی ٢٠٠٥ تا ٢٠٠٦ ناڕاستەوخۆ دیدارەکانی ئۆسلۆ دەستی پێکرد، تا لە یەکی تشرینی دووهەمی ٢٠٠٧ دا شاندی پەکەکە و حکومەتی تورک ڕوبەڕوو لە ئۆسلۆ دانیشتن، ئەمە هەتا مانگی تەمووزی ٢٠١١ بەردەوام بوو بەڵام نەگەیشتنە ئەنجام. کۆتایی ٢٠١٢ جارێکی تر لە ئیمراڵی دیدارەکان ئەنجامدرانەوە، ئەوکات ئەردۆغان دان بەوەدانا کە دیدار هەیە، بەڵام بەشێوەیەکی تاکتیکی تەعامولی لەگەڵ قۆناغەکەدا دەکرد، سەرەتای مانگی ئاداری ٢٠١٣ چونی شاندەکان بۆ ئیمراڵی دەستی پێکرد، لەگەڵ ئەوەی موتابەقاتی دۆڵمەباخچە لەنێوان هەردوولاشدا واژۆ کرا بوو، بەڵام ئەردۆغان کاتێک زانی نەیتوانیوە پڕۆسەکە بۆ مەرامە سیاسیەکانی بەکاربهێنێت، لە مانگی نیسانی ٢٠١٥ کۆتایی بەدانوسانەکان هێنا و کۆمەڵکوژ و ڕەشبگیری لە باکوری کوردستان ئەنجامدا. تەواو لە گەرمەی دیدارەکانی ئاشتی ئیمراڵیدا لە نۆی کانونی دووهەمی ٢٠١٣ دا بوو ساکینە جانسز و هەڤاڵانیان تیرۆر کرد هەر بۆیە، ڕێبەر ئاپۆ شەهیدکردنی ساکینە جانسزی وەک کودەتای نۆی کانونی دووهەم بەناو کرد و گوتی، ئەمە پەیامێکە بۆ پەکەکە. لە دیدارەکانی ئەو ساڵەدا ڕێبەر ئاپۆ ئاماژە بەڕۆڵی گلادیۆ دەکات لەو کۆمەڵکوژیەیی پاریسدا و دەڵێت ئەو کارە لەلایەن گلادیۆوە ئەنجامدراوە، دەرچوونی خۆشی لە سوریا بە ئۆپەراسیۆنی گلادیۆ – ناتۆ ناوبردبوو، شەهیدکردنی ساکینە جانسزیشی وەک پیلانگێڕی دووهەمین بەناو کردبوو. لەناو دەوڵەتی تورکدا هێڵی گلادیۆ و هێڵی نزیکی چارەسەری هەیە، هەربۆیە هەمیشەی هەوڵی کودەتا دەدرێت. ڕێبەر ئاپۆ ڕایگەیاندبوو لەو ڕۆژەوەی تورکیا بووەتە ئەندامی ناتۆ، ڕووداوی سیاسی، کۆمەڵایەتی و پیلانگیڕێ نێونەتەوەیی لەڕێی ناتۆ – گلادیۆوە ئەنجام دەدرێن. ڕێبەر ئاپۆ لە کوشتنی سەرۆک وەزیرانی سوید ئۆلف پاڵمێ دا ئاماژەی بەڕۆڵی ناتۆ کردبوو و ڕووداوەکەش هەتا ساڵی پار بەسەرداپۆشراوی مایەوە و ئێستاش لەگەڵیدا بێت پلاندانەرانی ئەو تیرۆرە ئاشکرا نەکران. ئەگەر ئەو قۆناغانە باش شیکار نەکرێت ئەوا زەحمەتە لە ڕووداوە گرنگەکان تێبگەن. گلادیۆ هێزێکی شاراوەی ناو ڕێکخراوی پەیمانی ئەتڵەنتیکی باکوور ناسراو بە ناتۆ یە، ئەگەر ئەو هێزە نەبوایە کێ دەیتوانی لەپاریس کۆمەڵکوژیەکی وەها ئەنجام بدات، ڕاستە بەدەستی دەوڵەتی تورک پێکهات بەڵام بەچاودێری و لەژێر کۆنتڕۆڵی گلادیۆدا ئەنجامدرا. کەواتە دەبێت ڕۆڵی فەڕەنساش لەو تیرۆرەدا هەبێت، چونکە هەتا ئێستا فەڕەنسا ڕاستی تاوانەکە و تاوانبارانی ئاشکرا نەکردووە. لەگەڵ ئەوەی هەموو کەس دەزانێت حکومەتی ئاکەپە و ئەردۆغان بڕیاری ئەو کۆمەڵکوژییەیان داوە، لەلایەن میتی تورک و هاکان فیدانەوە پلان و جێبەجێ کراوە و بکەرەکەشی عومەر گونەی بووە، هێشتاش دادگای فەڕەنسا لێپرسینەوەی لە حکومەتی ئەردۆغان نەکردووە، ئەمەش هێزی داوتە حکومەتی تورک کۆمەڵکوژی دیکە ئەنجام بدات. ڕوونترین بەڵگە دانپێدانانەکانی دوو کاربەدەستی میتی تورکە، کە ساڵی ٢٠١٧ لە ئۆپەراسیۆنێکی تایبەتدا لەلایەن هەپەگەوە لە شارۆچکەی دووکانی سلێمانی دەستگیرکران کە پەکەکە بە ئۆپەراسیۆنی تۆڵەسەندنەوەی کۆمەڵکوژی پاریس بەناوی کرد، ئەو دوو میتە لە دانپێدانانەکانیاندا زۆرێک نهێنیان لەبارەی کۆمەڵکوژی ساکینە جانسز و هەڤاڵانی ئاشکرا کردووە. هەر دوو کاربەدەستەکەی میت بەناوەکانی ئەرهان پەکچەتین و ئایدن گونەل، ماوەی ٢٠ ساڵ لە کوردستان و تورکیا کاریان بۆ میت کردبوو. دوای پێنج مانگ لێکۆڵینەوە لەگەڵیاندا لەلایەن هەپەگەوە دانیان بەوەدانا کە بەفەرمانی ئەردۆغان و میت کاریان بۆ تیرۆرکردنی بەڕێوبەرانی پەکەکە کردووە، دانیان بەوەشدانا کە کۆمەڵکوژی پاریس بەفەرمانی ڕاستەوخۆی ئەردۆغان ئەنجامدراوە. ئەرهان پەکچەتینی میت ئاشکرای کردبوو کە کۆمەڵکوژی پاریس لەلایەن سەرۆکی ژووری چالاکی پارچەکردنی نەتەوەیی بەناوی ئوغوور کان ئایک و بەرێوبەری لقی ئۆپەراسیۆنەکان ئۆغوز یورەک و ئەندامی ژووری ئۆپەراسیۆنەکان ئایهان ئۆرەن بەڕێوەچووە. یەک لە بەڕێوبەرانی میتی تورک بەناوی سەلاحەدین ئاساڵ کە لەگەڵ موحەمەد دەروێشئۆغڵوو ئەندامی شاندی دانوسانەکان بوون لە ئیمراڵی پلانی کۆمەڵکوژی ٢٠١٣ی پاریس یان داڕشتووە، سەلاحەدین ئاساڵ ڕاستەوڕاست لەگەڵ ئەردۆغان و هاکان فیدان کار دەکات. پەکچەتین دانی بەوەشدا ناوە کە عومەری گونەی بکەری تاوانەکەش ئەندامی میت بووە. باشە چارەنوسی ئەو چوار ئەندامەی میت کە بەفەرمانی ئەردۆغان و هاکان فیدان کۆمەڵکوژیەکەیان ئەنجامدا چی لێهات: پلەی ئوغوور کان ئایک و ئۆغوز یورەک و سەلاحەدین ئاساڵ لە دەزگای میت بەرز کرایەوە. ئایهان ئۆنەن بۆ ئەوەی هیچ نهێنییەک ئاشکرا نەکات بێسەروشوێن کرا. بکەری تاوانەکە عومەر گونەی لە زیندانی پاریس بەپیلانێکی تایبەت کوژرا. بەڵگەیەکی دیکە لە چواردەی کانونی دووهەمی ٢٠١٤ لە چاپەمەنیەکاندا بڵاوکرایەوە و تیایدا ئاشکرای دەکات کە فەرمانی کۆمەڵکوژی ساکینە جانسز و هەڤاڵان بەواژۆی هەرچوار کاربەدەستی ئاماژە بۆکراوی میت ئەنجامدراوە. پاشان تۆمارێکی دەنگی عومەر گونەی بڵاوکرایەوە کە لەگەڵ میت دانیشتووە و قسە لەسەر پلانی کۆمەڵکوژیەکە دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا کاربەدەستانی فەڕەنسا لێپرسینەوە و لێکۆڵینەوەی پێویستیان لە بارەی دۆسیەکەوە نەکرد بەمردن یاخود کوشتنی عومەر گونەی بەبێدەنگی لە ١٧ی کانونی یەکەمی ٢٠١٦ خواستیان دۆسیەکە بەیەکجاری دابخەن.  جگە لەوانەش چەندین سیخووڕ لەو پیلانگێڕییەدا بەکارهێنراون کە یەک لەوانە کەسێکی تورکە بە ناوی روحی سەمەن، لە ئەڵمانیا دەژی  و لێپرسینەوەی لەگەڵدا نەکراوە. عومەر گونەی بکەری تیرۆرەکەی پاریس ساڵی ٢٠٠٣ لەڕێی هاوسەرگیرییەوە چووەتە ئەڵمانیا و لەشاری بادتۆز لە هەرێمی باڤاریا نیشتەجێ بووە. لەو کاتەدا زۆرترین پەیوەندی و هاتن و چوونی لەگەڵ ڕوحی سەمەن لەو شارەدا هەبووە. هەردووکیان لە کارگەری کینشۆفەر GMBH  کاری کردووە . سەمەن لە باڤاریا کاری ڕێکخستنی نەژادپەرستە تورکەکان بووە، ساڵانێک لە مزگەوتەکانی سەر بە ئەردۆغان و ڕێکخراوی یەکێتی کاروباری ئاینی ئیسلامی تورک کاری کردووە، لەهەمان کاتدا لەگەڵ گروپی تۆپی پێی تورکە نەژاردپەرستەکان بەناوی تورک سپۆر هاوشام کاری کردووە. لەدوای کۆمەڵکوژیەکە لە کاتێدا عومەر گونەی لە زیندانی فەڕەنسا دەبێت سەمەن دەچێتە دادگای پاریس و خۆی وەک هاوڕێی گونەی دەناسێنێت و سەردانی دەکات. گونەی لە زیندان نوسراوێک دەداتە سەمەن بۆی بگەیەنێتە میت کە تیایدا داوای لە میت کردووە لە زیندان بیڕفێنن و ئەویش بۆی دەگەیەنێت. لەگەڵ بوونی بەڵگە لەو بارەیەوە لە دەست یەکینە ئەمنیەکانی فەڕەنسا بەلام هیچ لێپێچینەوەیەکیان لەگەڵدا نەکردووە. لەگەڵ هەموو ئەو بەڵگە و ڕاستیانەش لە پەیوەندی سەمەن بە میتی تورکەوە، تا ئێستا دادگای ئەڵمانیاش لێکۆڵینەوەی لەگەڵ سەمەن نەکردووە. هەبۆیە بێ هەڵوێستی ئەڵمانیا لەڕای گشتی کوردان دا وەک چاوپۆشی ئەو وڵاتە لە کار و جموجۆڵەکانی میت لێک دەدرێتەوە.

بابەكر دڕەیی وانەی یەکەم: بەهێزی وەک هۆکارێک بۆ شکست!  وانەکانی گردی زەرگەتە کەم نین. ژمارەیەک مرۆڤ، لەسەرەتای سەرەتاوە لە دەوری نەوشیروان مستەفا کۆبونەوە بەو هیوایەی ئەم مرۆڤە شارەزاو ئازایە بتوانێ دڕێک بەو تاریکی و ناعەدالەتیەی هەناوی کوردستان بدات و گۆڕانێک دروستبکات.   پشتیان گرت و وەک دیوارێکی قایم بونە بەڕۆچکەیەک بۆ بەرنامەو سیاسەت و کارە میدیایی و رۆشنبیریەکانی. چوادەساڵی رەبەق بە هەنگاو لێی دورنەکەوتنەوە. چواردەساڵی تەواو هەرچی ئەو  بە گونجاوی زانی، جێبەجێیان کرد. لە دەرەوەی گردەکەش سەدان و هەزاران کۆبونەوەو پاڵیان دایە یەک بۆ ئەوەی دنیایەکی جوانتر و عادلانەتر بە ڕێبەری ئەو دروستبکەن. لەم 14 ساڵەدا زۆر کەس کەوتنە بەر پاڵاوتن و فلتەرەیشن. زۆر کەس لەم ماوە دورودرێژەدا خۆیان دۆراند و سەنگەریان گۆڕی. زۆر کەس لەم 14 سالەدا خۆیان فرۆشت و پرەنسیپەکانیان گۆریەوە بە پارەو پۆست. زۆر کەس لەم مەودا زەمانیەدا بە ناهەق پەلاماری هاوڕێکانی خۆیان داو بوختانیان بۆ هەڵبەستن. هەنێ کەس، لە کاتێکا خۆیان ملیۆنەر بون و لە حسابی خەلک ببونە سەرمایەدار، پەلاماری هاوڕێ پاک و خاوێنەکانی گردەکەیان دا و لای خەلک زیانیان بە ناوبانگیان گەیاند.. هەنێ کەس بێئەوەی لە تەمەنیانا کارێکیان بۆ چاکسازی ئەنجامدابێ یاخود تەنانەت لە ناو بزوتنەوەکەشدا عارەقیان کردبێتەوە، کورسیە ئەسڵیەکانیان بۆخۆیان فڕاند..  مێژونوسان و شارەزایان دەگێڕنەوە کە لە سەدەکانی شانزەو حەفدەدا، رەشپێستەکانی ئەفریقایان بەو هۆیەوە گواستەوە بۆ ئەمریکا چونکە ئەوان کەسانی بەهێزبون... بەرامبەر نەخۆشی مەلاریا وەک سپیپێستەکان لاواز نەبون و بەرگرییان ئێجگار قایم بو. بەڵام ئەم بەهێزیە جەستەییە، لە بری ئەوەی سەروەری و یەکسانییان بۆ بهێنێ، لە ژێر زەبری کلتورێکی خەیاڵی و پوچدا، کردنی بە کۆیلەی سپیپێستەکان و تا ئێستەش باجی ئەو بەهێزی و ساغیەیان ئەدەن. دەرسی یەکەمی گردی زەرگەتە ئەوەیە کە مرۆڤە ساغ و خاوەن پرەنسیپ و ماندوەکان، لە کۆی هاوکێشەی سیاسەت و چاکسازیدا، زیانمەندی یەکەم دەرچون و کەسانی نەخۆش و بێبەرگری شوێنیانی گرتەوە.  کەسانی ناپاک و لاوازو خۆفرۆش و پاتاڵ و هیچنەکردەش تیایدا بونە سەروەرو وەک بەرزەکی بانانان بۆی دەرچون یان لە قۆناغی دەرچوندان...

    مەجید دڵنیا   کتێبی (مێژوویەک لە لوولەی تفەنگەوە)ی شەهاب کەریمم خوێندەوە. ئەم ماوەیە،یادەوەری     بەشێک لە بکەرو بەشداربووانی شۆڕشم خوێندەوە.لەو نێوەندەدا بەو پەڕی ڕاشکاوییەوە دەتوانم بڵێم: ئەم کتێبەی شەهاب کەریم، خراپترین وبێسەرەوبەرەترین ومەبەستدارترین کتێبێکـــی یادەوەرییــــە،تا ئێستا خوێندبێتـــــــــمەوە مێژووی شاخ و شەڕەکانی حیزبە کوردییەکان و ململانێ و ملشکاندنەکانی یەکتر وهەندێجار گەنجانێکی ڕقئەستور لە دوژمن و دڵگەرم بۆ پێشمەرگایەتی، ساردکردنەوەو ناچارکردنیان بە تەسلیمبوونەوە بە ڕژێم و تا بە کوشتن و بەکوشتدانی هاوڕێ و هاوسەنگەرەکانیان بۆ مەرامی تایبەتی،مێژوو و ڕووداوگەلێکی هێندە ناشیرینە،مرۆڤ قێز لە شۆڕش و کوردبوونیش دەکاتەوە.مەنجەڵێکە تا سەرقاپەکەی لابەریت،بۆگەناوی زیاتر بڵاودەبێتەوە. ئێمە ڕۆژگارێک لە ناوەوە،هێندە بێئاگاو سەرمەستی ناوی پێشمەرگەو شۆڕش بووین،نەماندەزانی چی لە دەرەوە دەگوزەرێ،بۆیە بە چاوێکی سیحرئاسا لە پێشمەرگەو حیزبی کوردیمان دەڕوانی.پێمانوابوو ئەگەر حیزبی کوردی دەسەڵات بگرێتەدەست،داخۆ کوردستان دەبێتە چ بەهەشتێک؟ پێمانسەیربوو، کە پێشمەرگەیەک نەک هەر تەسلیم دەبوویەوە،بەڵکو دەبوو بە پیسترین جەلادو کوردکوژ! ئێمە بە وردی نەماندەزانی لەو شاخوداخە چی لەدڵی  پیاوەکانی شۆڕشدایە،چی لەنێو حیزبەکاندا دەگوزەرێت؟ ئێستا ئەوانەی یادەوەرییەکانیان بە ئەمانەتەوەو بێمەبەست وەک خۆی نوسیوەتەوە یا دەنووسنەوە، کارێکی زێدەباش و پڕبایەخیان کردووە،لەو ڕووەوە بەشێک لە دیوە واقیع وهەرە ناشیرین و نەبینراوەکەی شاخییان وەک خۆی پێناساندووین.   کتێبەکەی شەهاب کەریم،گەرچی زیاتر لەسەر ئەو دیوە ناشیرینە وەستاوە،بەڵام بەداخەوە هەرزوو هەستدەکەیت، ئەو کتێبە لەسەر کۆی ناشیرنییەکان نەوەستاوە،بەڵکو مەبەستدارانە زیاتر بۆپیشاندانی ناشیرینییەکان و لێدانی کەسایەتییەک، نەک گێڕانەوەی ڕاستی ڕووداوەکان ومێژوو نووسراوە.تەنانەت هەر لەڕامانی بەرگی کتێبەکەو پیشاندانی وێنەی چەند قوربانییەک ،ڕوونتر لە ماهییەتی ناوەڕۆکی کتێبەکە تێدەگەیت.  ئەوە لە کاتێکدا، تاوانگەلێک لە شاخ وشار ڕوویانداوە،کە زۆرێک لە بەرپرسە سیاسی و سەربازییەکانی حیزبەکان تێوەگلاوون،بەڵام شەهاب تەنیا هەدەفمەندانە زیاتر لەسەر ئەوانە وەستاوە،کە بە فەرمان یا دەستی نەوشیروانی  تێدابووەو کەسانیتریش باسیانکردووە و تەنەنات گومان خستنەسەر هەندێ تاوانیتریش،گوایە دەستی ئەوی تێدابێت. ئەوە لەکاتێکدا،بەداخەوە خەڵکانێک لەو نێوەندەدا، تەنیا لەسەر گومان وبە ناهەق و بەدەستی غدر کوژراوون، ئەوەش بەشێکە لە بێسەرەوبەرەیی و دیوە هەرە ناشیرینیەکەی خەباتی شاخ.   ئەوەی کتێبی (لەبری بیرەوەری ) مەلا بەختیاری خوێندبێتەوە، زۆر بە ڕوونی لەچەند بابەتێکدا،نەفەس و تارمایی وکاریگەری ،بابەت و جۆری نووسین و ناوەڕۆکی کتێبەکەی مەلا بەختیار لەسەر ئەو کتێبەی شەهاب کەریم هەستپێدەکات. هەرچەندە مەلا بەختیاریش کتێبەکەی وەک خۆشی باسیکردووە،زیاتر وەڵامی ئەو کتێب و   بابەتانەیە،کە برینی قوڵ و ساڕێژنەبوویان لە دڵیدا جێهێشتووە،بەڵام وردبینانەتر ناوونیشانی لەبری بیرەوەری بۆ بەکار‌هێناوە نەک بیرەورییەکی ڕووت. لە خوێندنەوەی کتێبی (لەبری بیرەوەری ) مەلا بەختیاردا،لەمسەر تا ئەوسەر هەست بەو ڕقوبوغزە دەکەیت،کە مەلا لە نەوشیروان مستەفا هەیبووەوئێستاش هەیەتی. من لەو غەدرو ڕقەی مەلا بەختیار تێدەگەم، بەڵام لەو ڕقەی شەهاب کە بە سیمای کتێبەکەیی و چەندین بابەتی ناو کتێبەکەیەوە دیار لە نەوشیروانی هەیە تێنەگەیشتم! لەکاتێکدا هیچ بەریەککەوتن و ڕق و گرژییەکی نێوان خۆی و نەوشیروان مستەفای باسنەکردووە.تەنیا لە شوێنێکدا،گوایە لەسەر چالاکییەکی ئەوان خەڵکێکی زۆر دەگیرێن.ڕووبەڕوو کاک نەوشیراون سەرزەنیشتی،ئەو و عومەر عەرەب وگروپەکەی دەکات و دەڵێت :گەر پێشمەرگایەتیتان پێناکرێت بۆ ئابڕووی حیزبەکەتان دەبەن، ئەوە چالاکیبوو ئێوە کردتان و سەرتان لە تەواوی خەڵکی شاری سلێمانی شێواند؟لا   ١٦٩ کاتێک سەرنج لە کتێبەکەی شەهاب کەریم دەدەیت ،دەبینیت بە هەمان نەفەسی کتێبی لەبری بیرەوەری مەلا بەختیار، لەناوهێنانی نەوشیروان مستەفادا،بەهیچ شێوەیەک و بۆ تەنیا جارێکیش لە تەواوی کتێبەکەیدا، وشەی( کاک نەوشیروان)ی بەکارنەهێناوە،گەرچی بەکارنەهێنانی(کاک) هیچ زەرورەتێک نییە،نە بۆ نەوشیروان مستەفا و نەهیچ سەرکردەیەکیتریش،بەڵام تەواوی ئەندامانی یەکێتی و کۆمەڵەش، لەشاخ و لە شاریش ،وەک ڕێزێک هەمیشە بە (کاک نەوشیروان) ناویانهێناوە و دەهێنن،تەنانەت مام جەلالیش هەمیشە بە( کاکە نەوە) ناوی بردوە. بەکارنەهێنانی وشەی کاک وەک ڕێزێک،لەناوهێنانی سەدانجارەی نەوشیروان مستەفادا،بە درێژی زیاد لە ٤٠٠ لاپەڕەی کتێبێکەیدا،تەنیا لەدەمی کەسانیترەوە نەبێت،چی دەگەیەنێت؟ جگەلە دەرخەری ڕقێک کە شەهاب لە نەوشیروانی هەیە وبە ئاشکرا کە نەیتوانیوە بیشارێتەوە، ئەوە لەکاتێکدا بەهەمان نەفەسی لەبری بیرەوەری، لەناوهێنانی هەرجارەی تاڵەبانیدا هەمیشە وشەی هەڤاڵ مام جەلالی بەکارهێناوە! ،کە ئەوەش زیاتر زمانی مەلا بەختیارە. ئەم ڕقەی شەهاب لە کاراکتەرێکی دیاری یەکێتی وەک نەوشیروان مستەفا و ئیبرازکردن و زەقکردنەوەی کۆمەڵێک تاوان، کەلەسەر ئەو کەسایەتییە ماڵن،لەکوێوە سەرچاوەی گرتووە، بەمەبەست کردوویەتی یا پێیانکردووە؟یا کەسانیتر بابەتەکانی بۆ نووسیوەتەوە؟ ئەوە تەنیا وەڵامەکەی لای خۆیەتی شەهاب ئاشکراشیکردووە کە کەسێکی نزیکە لە مەلا بەختیار و لە ٢٠١٥دا ئەندامی دەستەی دامەزرێنەری بازنەی ئەڵمانیای پلاتفۆرمی دابڕان و ئەندامی کۆنفرانسی ڕێکخراوی گشتی پلاتفۆڕمی دابڕان بووە.کۆی ئەو سەرنجانە وایکردووە خوێنەری وردبین، بە گومانەوە لە ناوەڕۆکی ڕاستی و ناخی نوسەرو کتێبەکەی بڕوانێت، چونکە بیۆگرافی یا ئاوتۆبیۆگرافی، لەسەر بنچینەی ڕق و بۆغز نانوسرێتەوە و متمانەی، لای خوێنەر لەدەستدەدات. . نووسەر هەر لەسەرەتاوە، بێپەردە مەبەستی خۆییمان بۆ ئاشکرا دەکات و دەڵێت: "نووسینەوەی ئەم مێژووە، دیوێکیتری پێچەوانەی گێڕانەوە دێرینەکانە،کە لە خەباتی پێشمەرگەوە بۆ جیهانە فراوانەکەی سیاسەت و دەسەڵات تۆماریانکردووە.ئەو مێژووەی کەبەشێک لە دەسەڵاتداری کوردی نووسیویانەتەوەو بە ئەنقەست ئەو پرسیارانەیان پشتگوێخستووە،کە وەڵامەکەی بە خراپ بەسەرخۆیاندا دەشکایەوە.ئیتر لێرەوە لوولەی تفەنگی پێشمەرگەیەکی دێرینی پڕ لە بەخشین و قوربانی دێتەدەنگ و هەندێ نهێنی ڕاستەقینە بۆ مێژوو تۆماردەکات"لا ٦. لێرەدا شەهاب مەبەستەکەی ڕوونە،کە گێڕانەوەی یادەوەرییەکەی و هاتنەدەنگەکەی، زیاتر وەڵامی کەسانێکە گوایە مێژوویان شێواندووە.ئەمەش کارێکی ئاسایی و بگرە زۆر باشیشە،بەڵام سەیرەکە ئەوەیە هێندەی لەسەر ئەو تاوانانە وەستاوە کە هەدەفمەندانە سێرەی تفەنگەکەی لێگرتوون،هێندە بیرەوەرییەک نییە کە وەک شایەدحاڵێک بۆ دەوڵەمەندکردنی مێژوو،وەک خۆی دەڵێت:چونکە دەمەوێت لە ڕاستی ڕوداو و تاوانەکان و ئەو بەسەرهاتانەی لە تەمەنی ژیانی خەباتمدا بەچاوی خۆم بینیومن و کە خۆشم بەشێکی گرینگی ئەو مێژووەم..لا ٣٨٢ پرسیارەکە ئەوەیە،ئەو کتێبانەی ئەو مەبەستێتی زیاد لە دوو دەیەیە چاپکراوون، چەند وەختە شەهاب لەکوێ بوو؟بۆ لە ئاستی ئەو مێژووە شێواوە تازە دێتە دەنگ؟  لەڕاستیشدا تەواوی ئەو تاوانانەی شەهاب لە کتێبەکیەدا باسیاندەکات و هەدەفمەندانە بەچڕی لەسەریان وەستاوە،بۆ ئێستا نەک نهێنی نین،بگرە پێش ئەو بەڕێزە، چەندانیتر کە خۆیان لە نزیکەوە ئاگاداری ڕووداوەکان بوون،کەم تا زۆرو وردترو تەنانەت بە بەڵگەشەوە بڵاویانکردۆتەوە.نەک ئەوە بەڵکو گەر هەڵەنەبم،گۆڤاری لڤین ژمارە ٨١،، تەواوی  ئەو نامەو ناوانەی کاتی خۆی نەوشیروان مستەفا بۆ وریای  ناردبوو،کە دەبێت بکوژرێن بڵاویکردۆتەوە. ئەوە لەکاتێکدا شەهاب بەشێکی زۆری ئەو زانیارییانەی ناو کتێبەکەی خۆش، لە کتێبی ئەوانەوە وەریگرتوون،کە یادەوەرییەکانیان نووسیوەتەوە یا خەڵکانێک،وەک زانیاری پێیانداوە، نەک ڕووداوگەلێک کەخۆی ئاگاداری بووبێت.  سەیرەکە ئەوەیە چەندین بابەت و ڕووداو باسدەکات، کە نەک تەنیا هەر بەچاوی خۆی نەیبینیوون ،بەڵکو ڕووداوگەلێکی خستۆتە ناو ئەو کتێبەوە و هەدەفمەندانە زەقیکردوونەتەوە،لەکاتێکدا ڕوویانداوە،کە ئەو هەر پێشمەرگەش نەبووە،وەک رووداوی شەهیدکردنی ئارام و گومان خستنەسەری. جگەلەوەش بەپێیگێڕانەوەکانی خۆی، هەندێک ڕوودایتری باسکردووە ،ئەو لەوکاتانەدا لە زیندانەکانی بەعسدا بووە. لەهەمووی سەیرتر بابەتێکی بەناوی( فەرمانی کوشتنی فوئادی مەجید میسری) خزاندۆتە کتێبەکەیەوە،دەقاودەق لە کتێبەکەی هەڤاڵ کوێستانی وەریگرتووە(خۆشی ئیشارەتی پێداوە) تاوانگەلێک کە چەندین کەسیتر گێڕاویانەتەوە، ئەگەر تۆ مەبەستێکی دیاریکراو و گوماناوییت نییە،چەند بارەکردنەوەی چ حیکمەت یا زەرورەتێکی هەیە،کە گێڕانەوەکەت هیچ ئیزافەیەکی تێدانەبێت؟ ئەمە هیچ نییە،جگەلە پڕکردنەوەو قەبەکردنی قەبارەی کتێبەکەی ،بە بابەتگەلێکی سواوی هەزارانجار بیستراو. گگومان لەسەر گیانلەدەستدانی ئارام یەکێتی لەدوای شەهیدبوونی کاک ئارام و زیاد لە ٤٠ ساڵە، هەموو ساڵێکیش لەیادەکەیدا و هەموو ئەو ئەندامانەی یەکێتی و کۆمەڵە،کە یاداشتەکانیان نووسیوەتەوە،تا ئێستا من لەهیچ کەس ولەهیچ شوێنێکدا ،نەمبیستووەو نەمبینیووە، کە گومانێکیان لەسەر چۆنییەتی شەهیدکردنی ئارام هەبووبێت. چیرۆکی شەهیدکردنەکە ڕوونە،کە بەدەستی جاشێکی کورد شەهیدکراوە. بەپێیگێڕانەوی ئاوات قارەمانی، تەنانەت کاتی شەهیدکردنەکەی، جاشەکە کە چووەتەسەر لاشەکەی و چەکەکەی ئارامی بردووە، ئارامی هەرنەناسیووە. لەو ڕووەوە ئاوات قارەمانی لە کتێبی ڕێگا باریکەکاندا ،بە وردی چۆنییەتی شەهیکردنەکەی گێڕاوەتەوە،چونکە چەند کاتژمێرێک،وەک خۆی دەڵێت پێش شەهیدکردنەکەی پێکەوەبوونەو ئاوات بەکارێکی خێزانی چووە بۆ گوندێکی نزیک تەنگیسەر. قسەی من لێرەدا لەسەر دروستی یا نادروستی گێڕانەوەکەی ئاوات قارەمانی نییەو ئەوە بۆ ئەوانە جێدەێڵین کە لە نزیکەوە ئاگاداری ڕووداوەکە بوون، بەڵکو لەسەر ڕێکەوت یا بوونی هەمان گومانی شەهیدکردنەکەی ئارامە. مەلا بەختیار لە چاوپێکەوتنەکەی ڕووداودا،باسی لە گومانی شەهیدکرنی ئارام کردو و لە کتێبی لەبری بیرەوەریەکەشیدا دەڵێت: بڕیاربوو ملازم عومەر ببێتە ئامر هەرێمی قەراغ، ئەویش چوار مانگێک لەگەڵ نەوشیرواندا مایەوە. سەرەنجام ئارام لە31/1/1978 دا شەهیدکرا.لەوباوەڕەدام نەوشیروان مستەفا ،بەمەرام مولازم عومەری لە چوونە قەراخ دواخستبێ. (لەبری بیرەوەری لا٥٢) مەلا بەختیاریش هیچ بەڵگەیەکی دروستی پێنییە و تەنیا لەوباوەڕەدایە. ئاخۆ لەوباوەڕەدایە دەبێتە بەڵگەیەکی مێژوویی؟ جا بەهەمان شێوە شەهاب کەریم ،لە مێژوویەک لە لولەی تفەنگەوەکەیدا، لە مەلا بەختیاریش واوەتردەڕوات و دەڵێت:نەوشیروان مستەفا کەدێتەوە ئارام وەهالێدەکەن بە زیزی بڕوات بۆ تەنگیسەر،لەوێ چیرۆکی ئاشکراکردنی شوێنەکەی تا ئەمڕۆ نیشانەی پرسیارە و زانیاری هەیە گوایە شوێنی ئارام بە ڕێکخراوێکی فەلەستینی گوتراوەو ئەوانیش بە بەعسییان گوتووە.لا 219  لێرەدا شەهاب و مەلا بەختیار پێکەوە هاوڕان لەسەر هەمان گومان،سەرچاوەی گومانەکەش یەکەمجار مەلا بەختیارەو شەهابیش،هەمان گومانی ئەوی دووبارەی کردۆتەوە،چونکە وادیارە کاری بەو گومان خستنەسەرەیە.تەنیا گومان بێئەوەی هیچ بەڵگەیەک پیشانبدەن . تیری گومانەکەش ئاشکرا دیارە ڕوو لە کوێیە ئەوە خێرە لەو هەموو ئەندامەی کۆمەڵە و یەکێتی ،کەسێک تا ئێستا گومانێکی لەوچەشنەی مەلا بەختیاری لادروستنەبوو یا بەعەقڵیدا نەچوو  جگەلە شەهاب ؟  مەلا بەختیار زیرەکانە تەنیا دەڵێت گومان هەیە زیاتر نەڕۆیشتووە،بەڵام شەهاب نەزانانە شتێک لەسەرەداوی گومانەکەی،کە پێیوتراوە ئاشکرا دەکات،گوایە ئەوە زانیارییە و سەرچاوەی زانیارییەکەش نادیارە. سەیرەکەش ئەوەیە شەهاب گوایە بیرەوری دەگێڕێتەوە، لەسەر بابەتی کوشتنی ئارام وەستاوە، ئەوە لە کاتێکدایە کە هێشتا خۆی هەرنەبووە بە پێشمەرگە! پرسیارەکە ئەوەیە شەهاب بۆ لەسەر زەقکردنەوەی هەمان ئەو گومانەی مەلا بەختیار وەستاوە و خزاندوویەتییە ناو کتێبەکەیەوە،کە هەر پەیوەندی بە بیرەوەریەکانی شەهابەوە نییە؟ تۆ بڵێی ئەوە ڕێکەوتە یان مەرام؟ ئەی سەرچاوەی زانیارییەکەی شەهاب کێیە کە باسی نەکردووە؟ کەزیاتر گوماندەکرێت هەر مەلا بەختیار بێت. گومانەکەی هەردووکیان ،دەرخەری بوونی سیخوڕیکرن بووە،بۆ بەعس لەناو یەکێتیدا،لەسەر ئەندامە باڵاکان و کەسێکی وەکو ئارام. دروستکردنی گومانێکی وا بۆ ڕێکخراوێک لە قۆناغی شۆڕشی نەتەوەیەکدا، کارێکی زۆر مەترسیدارە هەڵگەی دەیان نیشانەی پرسیارە! من وایدەبینم کەسە دڵسۆزەکانی ناو یەکێتی یا کەسوکاری ئارام ،گەر بەوردی سەرنجی ئەو گومانە یا تۆمەتە بدەن، تەنیا لەسەر ئەو گومان دروستکردنە و بوونی سیخوڕیکردنە، بێ ئاشکراکردنی سەرچاوەی زانیاریەکەی وهیچ بەڵگەیەک،دەتوانن شەهاب ڕووبەڕووی لێپێچینەوە بکەنەوە! سێ ساڵ زیندانی شەهاب کەریم  شەهاب کەریم لە چەندین شوێنی کتێبەکەیدا باسی بەگرتدانی خۆی لەلایەن ئاسۆی قومرییەوە دەکات. گەرچی کاتی بەگرتدان و ئازادبوونی هەرجارەی مێژووییەکی نوسیووە کە سێ ساڵ زیندانی بووە.ڕوون نییە کەی گیراوەو کەی و بەچ بڕیارێک ئازادکراوە؟ هەندێک ڕوداو لە ژیانی مرۆڤدا هەرگیز بیرناچنەوەو هەمیشە لە زاکیرەی مرۆڤدا دەمێنەوە.مەعقولە کەسێک سێ ساڵ زیندانی بووبێت،کاتی گیران و ئازادبوونی بەتەواوی نەزانێت؟نەزانێت بە چ مادەو بڕیارو لە چ ساڵێک ئازادکراوە؟ئەی چۆن دێت یادەوەری دەنوسێتەوە؟ گومان لەوەنییە کە شەهاب زیندانی بەعس بووە،بەڵام ئەوە نیشانەی بێسەرەوبەرەیی و پەلە پڕوزێی شەهاب بووە لە چاپکردنی کتێبەکەیدا کە ماوەیەکی زۆرکەم پێش کتێبەی مەلا بەختیار کەوتووە،کە ئەو پێش چاپکردنەش هەر مەبەستدارانەبووە،تا هیچ گومانێک نەچێتە سەر زانیارییەکەنی شەهاب  سێ ساڵی زیندان تەمەنێکە و کەم نییە ،کەچی شەهاب زۆر بەکورتی و لاوەکی چەند شتێک دەگێڕێتەوە، پێچەوانەی ئەوەی دەڵێت: پێموایە پێویستە گێڕانەوەی مێژووی خەباتگێڕان چ لە شاخ و چ لە کونجی زیندانەکاندا بێت،بۆئەوەی داهاتووی ئەم گەلە ستەمدیدەیە بخرێتەڕوو.ئەوەش ئەرکێکی نیشتمانی و نەتەوایەتییە کەباسبکرێن.لا 98  بەپێی ئەو قسانەی خۆیبا ،دەبوو بە کتێبێک نا،لایەنیکەم نیوەی کتێبەکەی بۆ ئەشکەنجەو ئازارە جەستەیی و دەروونییەکانی نێو زیندان تەرخانکردبا.دەبوو بەوردی دڕندەیی و ئەشکەنجەو هەڵواسین و بێحورمەتییەکانی نێو  زیندانەکانی بەعسی بگێڕایەتەوە،کە بە خۆی و هاوڕێکانی کراوە. کەچی سێ ساڵی تەمەنی نێو زیندانی، تەنیا لە یەک دوو شوێندا گوایە بۆ پێشمەرەگەکانی گێڕاوەتەوەو ،لە باسی مامۆستا پێشڕەویشدا،لە چەند لاپەڕەیەکدا بە کورتی باسیکردوە.لەکاتێکدا بۆ نمونە ژنە نوسەرێکی کۆچکردووی وەک مهاباد قەرەداخی، ساڵێکی تەمەنی نێو زیندانەکانی بەعسی، لە کتێبێکی 200 لاپەڕەییدا بەوردی گێڕاوەتەوە. ئەمە جارێکیتر دەمانگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی،شەهاب ئەو کتێبەی زۆر مەبەستدارانە نوسیووە .هێندەی مەبەستی بووە، ڕاسپێردراوانە لەسەر هەندێک ڕووداو بوەستێ و زەقیبکاتەوە،هێندە سێ ساڵی تەمەنی نێوزیندانی خۆی و مێژووی خۆی بۆ گرینگ نەبووە،دەنا چ معقولە سێ ساڵی زیندانی هەروا سەرپێی و لەچەند لاپەڕەیەکدا بگێڕێتەوە،کەچی لەسەر هەندێک ڕووداو بەچڕی بووەستیت، لەکاتێکدا  لەوکاتانەدا نە پێشمەرگەبووبیت،نە لە نزیکیشەوە ئاگاداربووبیت؟ شەهاب لە بابەتی( دارای سەعدی بەگ خۆی شەهید کردووە)دا ولە زاری برایەکی شەهید دارا ،کە لەوکاتەدا لەوێ دەبێت،دەڵێت: لەودەمەدا من مناڵ بووم،ئێستەش لەیادمە، بەتەنیشت دارای برامەوە خەوتبووم.زۆرم حەز لە چەک و پێشمەرگەو ناوی شۆڕش دەکردو خەونم پێوەدەبینین.کاتێک گوێمان لە دەنگە دەنگی دانیشتوانی دێکەو هاوارهاوار. لا١٢٦….. دواتر دەڵێت:.هەرئەوەندەم لە توانادابوو،پێمکراو وتم(زۆر شەرمەزارییە بۆ ئێوە ئەو هەموو چەکدارە،بەو شێوە دڕندەیە بەربوونەتە خەڵکی دێکەو بەخوێنی سەری دوو پێشمەرگەی کوردی نیشتیمانپەرورە تینوون.ئەمان خەمخۆری گەل و نیشتیمانن.کوردی ڕاستەقینەن و ئێوەش سیخوڕو خۆفرۆشن و نیشانەی بێغیرەتییە بۆ ئێوە... لا ١٢٧  لەڕاستیدا ئەم قسانە هەرگیز لە قسەی منداڵێک ناچن،وەک خۆی دەڵێت لەودەمەدا من مناڵ بووم،تەنانەت کەسێکی گەورەش جورئەتی ئەوە ناکات،لە گەرمەی شەڕێکداو لەناو گوندێکدا، لەبەرچاوی کۆمەڵێک جاش و سەرباز ئەو قسانە بەجاش بڵێیت. ئەمە زیاتر لە حیکایەت وداڕشتنی فەنتازیایانەی ئیسراحەت دەچێت،نەک قسگەلێکی ڕاشکاوانە شەهاب کەریم، باسی چالاکیەکی خۆیان لەناو شاری سلێمانیدا دەکات و دەڵێت: من دەچمە بەردەمیان،ئێوەش ئەملاولای لێبگرن و هیچ مەکەن هەتا لە منەوە تەقە دروست دەبێت.کاتێک بەرەو ڕوومان هاتن،یەکسەر عومەر عەرەب چووە بەردەمیان و لوولەی دەمانچەکەی ئاڕاستەی نێوچەوانی ئەفسەرەکە کردو تەقە دروست بوو.لا ١٦٥ ڕاستە میللەتی ئێمە کوڕی بەجەرگی تێدایەو مرۆڤ هەندێ چرکەسات سڵ لە مردن ناکاتەوە،بەڵام ئەوەی ئاگاداری قڵیشانەوەکانی سلێمانی بێت لە سەردەمی بەعسدا،کاتێک سەرنجی گێڕانەوەی ئەم چالاکییەی شەهاب دەدات،زیاتر لە فیلمی هیندی دەچێت،تا ڕووداوێکی واقیعی. شەهاب باسی چالاکییەک بۆ هەوڵی کوشتنی مولازم موحسین دەکات و دەڵێت: مولازم موحسین چەندینجار هەوڵی کوشتنی دەدراو زۆرجاریش کەوتبووە بۆسەی هێزی پیشمەرگەوە.لە هەمان ساڵدا چوار پێشمەرگەی کەرتەکەمان بڕیاری چوونەوە شارو کوشتنی (مولازم موحسین)ماندا...لا ١٢٢ من بۆ دڵنیایی،لەو چالاکیەی شەهاب باسیکردووە،من لە برای یەکێک لەوانەم پرسی کە شەهاب بۆ ئەو چالاکییە ناوی بردووە،تا چەند ئەو چالاکییە ڕاستە؟ ئەو بەڕێزە،لە وەڵامدا بۆ من دەڵێت:( هەوڵدان بۆ کوشتنی ملازم موحسین ،لە ڕاستیا ئەگەر ڕاستی تێدابووایە ،ئەوا براکەم بۆ منی باس دەکرد،بەڵام بە شێوەیەکی گشتی شەهاب زۆر لە قەوارەی خۆی و بەشداریکردنەکانی زیاتر لە ڕوداوو و چالاکییەکان دواوە) ئەوە لەکاتێکدایە،زانیاری هەیە کە بەعس پێش مفاوەزاتی ١٩٨٣ بەساڵێک مولازم موحسینی لە سلێمانی گواستۆتەوە شەهاب بەس بۆ زیاتر قەبەکردنی قەبارەی کتێبەکەی،کۆمەڵێک بابەتی باسکردووە، نازانم چۆن ڕێگەی بەخۆیداوە، قسە لەسەر شتێک بکات،کە ئاگای لە ڕەوتی ڕووداوەکان و وردەکارییەکان  نەبووەو ئەولەو کاتانەدا تەنیا پێشمەرگەیەکی سادەبووە،بۆ نموونە ،گوایە ئەو یادەوریمان بۆ دەنوسێتەوە،کەچی هاتووە،باسی هەڵەکانی دانوستانی نێوان یەکێتی نیشتیمانی و حیزبی بەعس و هونەری دانوستاندنمان بۆ دەکات،لەکاتێکدا ئەو بابەتە،زیاتر هەڵسەنگاندنە،نەک گێڕانەوەی بیرەوەری، وەک خۆی لە کتێبەکەیدا ئیشارەتیپێداوە.ئەوە لەکاتێکدایە،کە کەسێکی وەک پشکۆ نەجمەدین، لەناو یەکێتیدا،پێشمەرگەبووەو پلەو لێپرسراوێتی لە شەهاب بەرزترو ناسراوترو کۆنتریش بووە،بەڵام لە ئەزمون و یادەکەیدا،لەبابەتی گفتوگۆی نێوان یەکێتی و حیزبی بەعسدا، ڕاستگۆیانە،ڕێگە بەخۆی نادا لەوبارەوە هیچ قسەیەکبکات و دەڵێت”:باسکردن لە میکانیزمی بەڕێوەچوونی مفاوەزاتی ١٩٨٣-١٩٨٤ کەزیاتر لە ساڵێکی خایاند و دەیان دانیشتن و گفتوگۆی نێوان وەفدی یەکێتی و بەعسی گەرەک بوو،بۆ من کە نە ئەندامی وەفدبووم و نە لە نزیکەوە ئاگاداری باسوخواست و دانوستاندنەکان بووم،کارێکی نەشیاوە”لا ١٩٦ ب٢ سەبارەت بە تاڵانی و شڕەخۆری لە کیمیابارانی هەڵەبجەدا، دەڵێت:”من لێرەدا وەک ویژدانی خۆم دەیڵێم،کە لێرەوە پێشمەرگەیان  فێری تاڵانیکردو ئەوەی دوو ڕۆژ سیاسەت بکات،باش دەزانێت ڕێگەدان بە هەڵسوکەوتی نەشیاوی، وەک تاڵانی و کوشتنی دیل وئەشکەنجەدان،هێزی سەربازی خاوەن بیروباوە، دەگۆڕێت بۆجەردەو پیاوکوژو میلیشیا”لا٢١٦ ئەو بەڕێزە بەوەدا دیارە ئاگای ،نەک لە وردەکاری،بگرە لە ڕووداوە گەورەکانی مێژووی حیزبەکەشی نییە،دەنا دەبوو بیزانیایە ،کە شڕەخۆری و تاڵانی لێپرسراو و  پێشمەرگەی حیزبەکەی، زۆر لەوە پێشتر ڕویداوە،بەتایبەت لە ساڵی ١٩٨٣دا لە شەڕی بێتواتە لەدژی ئەنوەر بەگی بێتواتە دا، کە ئەوکات ئەنوەر بەگ جاش موستەشارێکی ڕژێمی بەعس بوو.دزی و شڕەخۆری هێزی پێشمەرگەی یەکێتی لەدوای سەرکەوتنی ئەو شەڕەدا ،بەجۆرێک بووە،کاربەوە گەیشتووە مام جەلال،لە کۆنفرانسی سێی کۆمەڵەدا،لەو ڕووەوە سەرزەنشتی لێپرسراوە سەربازییەکانی یەکێتی کردووە وتوویەتی (هیچ کامێکتانی لێنابوێرم….ئەمە لەشکری هۆلاکۆیە، نەک لەشکری ڕزگاریی کوردستان.من بەچاوانی خۆم سەلاجەو موجەمیدەم بە کۆڵی مەسئولەوە دیوە!من ئەم لەشکرەم هەیە،بۆیە ناچارم درێژە بە مفاوەزات بدەم) ئەزمون و یاد لا٢٠٠ ب٢ دزی و تاڵانی و شڕەخۆری لە دەستبەسەردا گرتنی موڵک و ماڵی ئەنوەر بەگدا،دەنگی دابووەوە،ببووە مایەی شەرمەزارییەکی گەورە بۆ یەکێتی،بۆیە دەگمەنن ئەوانەی یاداشتەکانی خۆیان لەناو یەکێتیدا نوسیوەتەوە،بازیان بەسەر ئەو کارە شەرمئامێزەدا دابێت. نەوشیروان لە پەنجەکان یەکتری دەشکێنن و برایم جەلال لە چەپکێک لە مێژووی کۆمەڵەداو، مەلا بەختیاریش لە چەندین وێستگەی  جیاجیای لە بری بیرەوەرییەکەیدا باسیانکردووە. شەهاب باس لە دیتنێکی خۆی و کۆمەڵێک پێشمەرگە،لەگەڵ نەوشیروان مستەفادا لەکاتی دانوستانی یەکێتی و بەعس لە ١٩٨٣دا دەکات،کە هاتووە لەسەربارودۆخی دانوستان و دۆخی پێشمەرگەو چوونەوە ناو شار و ڕەفتاری خراپی پێشمەرگە لەناو شاردا، قسەی بۆ کردوون.دەنووسێت: من ئەوکاتە تەمەنم بیست و سێ ساڵ بوو.وتم کاک نەوشیروان یەکێتی نیشتیمانی چۆن دەبێت دزو خوێڕی تیابێت…..لا ٢٦٢، کەچی لەبابەتی  شەڕی بەردە سپییان کەلە نۆڤەمبەری ١٩٨٦دا ڕوویداوە،گوایە لەبەرئەوەی ئەم بە درێژایی شەڕەکە بە برینداریش ماوەتەوەو ئازایانە بەرگریکردووە.لە پاداشتی ئەوەدا شۆڕش ئیسماعیل کردویەتی بە فەرماندەی کەرت،بۆیە  دەنووسێت: بەڵام بۆ مێردمنداڵێکی وەکو ئێمە گەورەترینمان تەمەنی نەدەگەیشتە بیست ساڵان،کە لەو تەمەنەدا هێشتا مرۆڤ چاکەو خراپەی خۆی لێكجیاناکاتەوە،کە هێشتا من لەو تەمەنەدا شیاوی فەرماندەیی نەبووم و فەرماندەش دەبێت،هیچ نەبێت تەمەنێکی هەڵکشاوی هەبێت...لا٣٤٨ چۆن لە کاتی مفاوەزاتدا تەمەنی ٢٣ ساڵ بووەو کەچی لە ١٩٨٦دا ،دەڵێت تەمەنی کەسمان نەدەگەیشتە ٢٠ ساڵان؟ خۆ دەبوو لە ١٩٨٦دا ،تەمەنی شەهاب ببوایە بە ٢٦ ساڵ.ئەم گێڕانەوانە یا ڕاست نین یا نیشانەی بێسەرەوبەرەیی و پەلەپڕوزێیە،دەنا چۆن دەکەوێتە هەڵەی واوە؟ شەهاب وەک ئەوەی بە چڕی لەسەر زۆر تاوانی نەوشیروان و یاوەرانی وەستاوەو بە وردبین بە شوێن هەڵە یا قسەیەکی نەوشیرواندا بەتایبەتی گەڕاوە یا بیستوویەتی، تا شتێکی لەسەر بنوسێت و زەقیبکاتەوە.بۆ نمونە قسەیەکی نەوشیروانی هێناوەتەوە،بە گەورەیی کردوویەتی بە ناوونیشانی بابتێک،کە وتوویەتی( ئێمە نەمانناردووە بەدوای کەسدا ببێتە پێشمەرگە)لا ١٤٤.مرۆڤ کاتێک سەرنجی ئەو قسەیەی نەوشیروان دەدات،نازانێت چ گرنگی یا نەنگییەک لەو قسەیەدا هەیە،وا شەهاب کردوویەتی بە ناوونیاشانی بابەتێک، کەچی لە تێکڕای کتێبەکەیدا لەسەر هەڵەیەکی بچوک یا قسەو بڕیارێکی نەشیاوی تاڵەبانی نەوەستاوە،ئەوە لەکاتێکدا کە مام جەلال کەسی یەکەمی ئەو حیزبە بووەو ئەوانەی یاداشتەکانیان نوسیوەتەوە،بە دەیان هەڵەی مام جەلالیان باسکردووەو ڕەخنەیان لێگرتووە،کەچی شەهاب بەهیچ کلۆجێ بەلای بچوکترین هەڵەی مام جەلالدا نەچووە.ئەوەش بۆخۆی گومان لەسەر مەسداقیەتی کتێبەکەی شەهاب دروستدەکات. لەکاتێکدا مەلا بەختیار لە کتێبی لەبری بیرەوەیەکەیدا لە چەندین جیگەدا،لەپاڵ ستایش و  پیاهەڵداندا، بەڵام لە هەندێ شوێندا ڕەخنەی توندی لە هەڵویست و ئەدای مام جەلالیش گرتووە من لێرەدا ،تەنیا نمونەیەک بۆ بەرچاوڕوونی ،بۆ شەهاب و خوێنەران دەهێنمەوە کە د.فایەق گوڵپی لە یاداشتەکەیدا بەناوی(کە لێرەوە سەیری ژیانی خۆم دەکەم)باسیکردووە. دکتۆر فایەق لە باسی کۆنفرانسی سێی کۆمەڵەدا،ئاماژە بە وتارێکی مام جەلال دەکات و دەڵێت:دواتر باسی ئەوەیکرد کە ژمارەیەک لە مەلاکانی سلێمانی،لە مینبەری مزگەوتەکانەوە دژی ینک قسەی توند دەکەن.بۆیە ناچارین دەمکوتیان بکەین و ژمارەیەکیان لێبکوژین.هیچ کەس لە    ئەندامانی کۆنفرانس بەرامبەر بەو قسانەی مام جەلال،دەنگی ناڕەزایی هەڵنەبڕی….لا ٢٨٠ مەعقول نییە تۆ یادەوەری بنوسیتەوە،دەیان هەڵەو تاوانی باسکراوی کەسی دووەمی حیزبێک باسبکەیت،کەچی  بەلای بچوکترین هەڵەو کەموکوڕی کەسی یەکەمی هەمان حیزبدا نەچیت؟ئەمە چ یادەوەری نوسینەوەیەکە؟ دیارە هەرگیز مەبەستم لەم بابەتە بەرگریکردن لە نەوشیروان و ئەو تاوانانەی بە دەستی یا بە فەرمانی ئەو ئەنجامدراوون  نییە و ئەوەش هەرگیز کاری من نییە،بەڵکو تەنیا وەک باسکردنێکی داوەریانە. شەهاب کەریم حەقی خۆیەتی ئەو ماوەیەی پێشمەرگە یا گوایە زیندانی سیاسیش بووە،شانازی پێوەبکات و وەک سەرورەییەک بۆخۆی بینوسێتەوە،لەمەدا باسکردنی ڕووداوگەلێکی باسنەکراو ڕاستی و دروستی بێلایەنانەی گێڕانەوەکان، بەتایبەت بەوردی گێڕانەوەی ژیانی مام ئاراس وەک هاوڕێیەکی منداڵی و وەک وەفایەک،بەدەر لەهەر مەبەستێک،جێگەی دەستخۆشییە،بەڵام لەوەدا ناهەقی و غەدرێکی گەورەی ،لە مێژووی پێشمەرگایەتی و کتێبەکەی کردووە و گومانێکی زۆری بەداخەوە( دیارە مەبەستدارانە) لەسەر کۆی کتێبەکەی دروستکردووە،کە بەچڕی تەنیا لەسەر کاراکتەرێکی وەک نەوشیروان مستەفا و هەندێجاریش چەند ناوێکی نزیک لەو وەستاوە،لەوەدا هەرکەسێک کتێبەکەی بە وردی بخوێنێتەوە،گومانی خراپ لە نوسینەوەی یادەوەرییەکانی دەکات. جگەلەوەش تێکەڵکردن و ڕوون نەوبوونی مێژووی گێڕانەوەکان، جارێکیتر بێمتمانەیی لای خوێنەر دروستدەکات و نیشانەو گومانی ناڕاستی ڕووداوەکان دەردەخات.ئەوە جگەلەوەی وەک لە پێشەکیدا باسمکردوە، نەفەس و تارمایی کەسانیتر، بە زۆرێک لە ناوەڕۆکی بابەتەکانیەوە دیارە. شەهاب دەیتوانی مێژووی پێشمەرگایەتی کە نزیکەی ٤ساڵێکەو بەقەولی خۆیشی ٣ساڵ لای بەعس زیندانی بووە ،گەرچی هیچ بەڵگەیەکی وردی لە چەشنی مێژوویەکی دیاریکراو و  بڕیاری ئازادبوونەکەی پیشاننەداوە،کە ئەوە زۆر گرینگ بوو،بەوردی و بێلایەنانە چی بینیووە و هەتا بیستووشە بگێڕایەتەوە،بەدڵنیاییەوە مەسداقییەتی بیرەوەرییەکانی زۆر سەنگینترو بەبەهاتر دەبوو.  

هونەر تۆفیق  دروستبوونی دەوڵەتی عێراق هەر لەسەرەتاوە ، پێکهاتەیەکی پێکەوە نەگونجاوە کە زەحمەتە ئومەتی عێراقی لەو پێکهاتە جیاوازانە دروستبکرێت . هەمان مۆزایکی عێراقی لە تورکیا و ئێرانیشدا هەیە ، بەڵام ئیمتدادی دەوڵەتی ئێرانی و تورکی ڕەگی لە سەدان ساڵی ڕابردووەوە هێناوە . بەهەر جۆرێک بووە کە لەدەرەوەی ئەم باسەدایە ، ئەوان پێشینەیەکی جیاوازیان لەگەڵ پێکهاتەکاندا هەیە بەهەموو زۆر و ستەمەکانیانەوە لەناو مێژووی هاوبەشیانەوە لەگەڵ نەتەوەکانی دیکەدا بەمیتۆدێکی جیاواز لە دروستبوونی عێراق کێشەی پێکهاتەکانیان داپۆشیووە .  لەعێراقدا هەر لەسەرەتاوە شیعە و سونە و کورد بەسێ مەرجی تائیفی بەسەر یەکەوە رێککەوتوون . ئایدیۆلۆژیای تائیفی مەرجدارە بەرێککەوتنی هەر تائیفەیەک لەناوخۆیدا بەیەکگرتن و یەکبۆچوونی هاوبەش بۆ بەدوژمن زانینی ئەوی تر. هەرکاتێک ئەو هەستە دەستەجەمعیەی ناوخۆ بۆ بەدوژمن ناساندنی ئەوتر لەبەین بچێت ، ئایدیۆلۆژیاکەش کۆتایی پێدێت و یەکگرتنەکە هەڵدەوەشێتەوە . سەرەوەختی پێکدادانی ناوخۆیی دەستپێدەکات .  دەپەرژێنە سەر ناکۆک بوون لەناو خۆدا . بۆیە هەمیشە پێکهاتەکانی عێراق ئامادەیی دژبەیەک بوونیان تیادایە ، ئایا دژایەتی تائیفەیەک دژ بە تائیفەیەکی تر ، یان لەناوخۆی تائیفەیەک خۆیدا .  ئەم جۆرە دروستبوونە ئیجباریە هەندێکجار ئابووریەکی هاوبەش رێککەوتنی پێکردوون ، هەندێکجاری تر باڵادەستی تائیفەیەکیان بەسەر ئەوانی ترەوە ناچاری کردوون دامرکێنەوە . بەڵام دژبوونەکە ئەگەر سڕکرابێت هێشتاکە لەبەین نەچووە . بۆیە لەناو ئەو بێ متمانەیەیدا هیچ تائیفەیەکیان ئامادەنیە چەک دابنێت تا ئەوی دیکەیان چەکی بەدەستەوەبێت .  لەناو ئەو ئالۆزیانەی تائیفەکاندا کۆماری سێهەم لەپاش خستنی سەدام لە ٢٠٠٣دا دامەزرا . شەڕی نێوان تائیفەکان بووە جەنگێکی هەرێمی لەنێوان هەرسێ لایەنەکە ، شیعە و سونە و کورد . ئەگەرچی لە ڕەواڵەتدا دەستەڵاتیان دابەشکردووە و حکومەتێکی هاوبەشیان هەیە ، بەڵام لە ڕاستیدا لە جەنگێکی پروکێنەردان .  داهاتی نەوت ، ساڵانی ڕابردوو نەیهێشتووە لە حەجمی کارەساتی ئەوجەنگە تێبگەن . تا دابەزینی نرخی نەوت . ئینجا کە کار لەکار ترازاوە ئێستا ئاسەوارەکانی ئەو جەنگەیان بۆ دەردەکەوێت .  بەهۆی موحاسەسەی تائیفی و هەرکەس بۆخۆی و حیزبە چەکدارەکانیانەوە لە سەرتاسەری عێراقدا ،  نەتوانراوە لە ئابووری نەوت زیاتر هیچ داهاتێکی تر لەوڵاتدا دروست بکرێت . لە %59 ی داهاتی نەوتیش بۆ موچەی ئەو لایەنگرانە تەرخان دەکرێت کەلەپێناو زیادکردنی دەنگی هەڵبژاردنەکاندا لە دەزگا حکومی و سەربازیەکاندا دامەزرێنراون . لە شەش مانگی ڕابردووەوە حکومەتە کاتیەکەی کازمی بڕی 120 ملیارد دۆلاری قەرزکردووە ، هەروەها لەبەشەکەی تری عێراقدا ( هەرێمی کوردستان ) بڕی 30 ملیارد دۆلاری تر قەرزکراوە . پێکەوە تا ئێستا بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجەی ساڵی ڕابردوو   2020 نزیکەی 150 ملیارد دۆلار قەرزدارن . لە بودجەی ئەمساڵیشدا  2021 نزیکەی 70ملیارد دۆلاری تر نوقسانی هەیە کە بەنیازن ئەویش بە قەرز پڕبکەنەوە . ئەوساکە کۆی قەرزەکانی سەر عێراق دەگاتە 220 ملیارد دۆلار . زیاتر لە %60 ئەو قەرزانەش دەرەکەین ، واتە دەبێت قازانجی بخرێتە سەر بە ڕێژەیەکی زۆر کە نزیک دەبێتەوە لە %20 ی کۆی قەرزەکە .  ئەم ژمارانە ترسناکن ، زۆریش ترسناک ! ، مەگەر حکومەتێکی چاونەترسی بێ خەیاڵی وەکو سیاسیەکانی عێراق لەبەردەم ئەم ژمارە قەبانەدا ڕاوەستن . ئەگینا هیچ دەوڵەتێکی تر ناتوانێت لەم ژمارە قەرزە گەورانەی تەنیا بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی موچەکراون نەتۆقێت . هیچ هیوایەکیش بۆ چارەسەری نیە ، ئەم پڕکردنەوانەش لەپێناو هەستانەوەی ئابووری و وەبەرهێنان و کەرتی تایبەت نین ، بەڵکە تەنیا بۆ دابینکردنی موچەی ساڵ و نیوی 2020 - 20212 کراون .  ئەم تەڵەیە مسەوگەر تەقیوە بە ئابووری عێراقدا ، تا شەش مانگی داهاتوو وڵاتەکە بەهەموو تائیفەکانیەوە دەخاتە بەردەم ئیفلاسی سەرتاسەریەوە . هیچ دەوڵەتێکیش نیە بە ئەمریکاشەوە بوێرێت بەهانای ئەو ئیفلاسەوە بێت ، چونکە قەبارەی ئەوەندە گەورەیە ، پێدانەوەی ، یان ئەوەیە نەوتی عێراقی بۆ ڕەهن بکرێت ، ئەوکاتە میللەتێکی بێ دەرەتان و ماڵوێرانی پێوە جێدەمێنێت کە ئامادەیە لەپێناو تێرکردنی برسیەتیەکەیدا هەموو جەنگێک بەرپابکات ، یان ئەوەیە کۆی دەوڵەتەکە بە هەرێمی کوردستانیشەوە هەڵوەشێنێتەوە و هێزێکی سیاسی - جەماوەری تر پەیداببێت ، سەرلەنوێ دەوڵەت بە شێوازەکەی خۆی بینابکاتەوە . ئەمەش لەمساڵدا 2021 ڕووئەدات .

دانا حەمەعەزیز •    ترەمپ مەترسی یە بۆسەر تەواوی دامەزراوەكان‌و بۆسەر ئاسایشی نیشتیمانی ئەمریكاو جیهان. •    نانسی پەلوسی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، قسەی لەگەڵ جەنێراڵ (مارك میللی) سەرۆكی ئەركانی سوپا كردوە كە رێگە بە ترەمپ نەدات كردەوەی سەربازی دوژمنكارانە ئەنجام بدات‌و، نەهێڵێت چیدیكە دەستی بە كۆدەكانی بۆمبی ئەتۆمی بگات. •    هەفتەی داهاتوو ئەنجومەنی نوینەران، جارێكی دیكە متمانە لە ترەمپ ئەسەنێتەوە. پەلوسی داوا لە مایك پێنس جیگری سەرۆك ئەكات، لە ئەنجومەنی پیران بڕیاری لێسنەدنەوەی متمانە لە ترەمپ، پەسند بكا. •    ترەمپ تەنها 11 رۆژ ماوەی سەرۆكایەتی ماوە، بەڵام بڕیاری لێسەندنەوەی متمانە زۆر گرنگە بۆ ئایندە، بۆ ئەوەی جاریكی دیكە  ترەمپ توخنی سیاسەت‌و وەرگرتنی هیچ پۆستێكی دەوڵەتیی نەكەوێ یان خۆی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا كاندید نەكاتەوە. •    ئەگەر مایك پێنس، بە ئەركی خۆی بۆ لە سەرۆك خستنی ترەمپ هەڵنەستێ، ئەویش دوچاری كێشەو ئیحراجی سیاسی گەورە ئەبێتەوە. •    مایك پینس‌و دۆناڵد ترەمپ، سێ رۆژە قسە بەیەكەوە ناكەن. •    بەپێی دەستوری ئەمریكا، سەرۆك یان دۆناڵد ترەمپ دوای تەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتیەكەشی، وەك سەرۆكی پێشوو متمانەی لێئەسەندریتەوەو، وەرگرتنی پۆستی ئیداری‌و كاندیدبوونی، لێ حەرام ئەكرێ.

مەحمو رەزا ئەمین بەشی کوردی‌ی ماسمیدیای پارتی، ساڵانە، لە کاتی نزیک بونەوە لە قانونی موازەنە، ئەکەوێتە لێدانی بالۆرەی "بەغا دوژمنی هەولێرە"، "شیعە دوژمنی کوردە"، "عەرەب دوژمنی کوردە"، "عیراقی‌یەکان چاویان بە پێشکەوتنەکانی هەرێما هەڵ نایە!". بەڵام میدیای پارتی بە زمانەکانی تر، عەرەبی و ئینگلیزی، بە زمانێکی کە ئەدوێ. وتاری کوردی‌ی پارتی هەمیشە بە دوای دروستکردنی دوژمنی وەهیمی‌یەوەیە. هەر ئەوەشە وا ئەکا، ساڵانە لە ناو هەولێر و ناوچەکانی هەژمونی پارتیا، روداوی ناشیرین رو بدەن. لە بابەتی ئەوەی شەوی سەری ساڵ، لە ناو هەولێرا بە بەرد و دار و چەقۆ پەلاماری هاوونیشتمانیانی عەرەب زبان و پاس و ئۆتۆمۆبێلی ژمارە هەڵگری شارە عەرەبی‌یەکان درا و زیان بەر ژمارەیەک ئۆتۆمۆبێلی گەشتیارانی عەرەب کەوت. رۆژێ دواتر، هەمان رەفتار لە ئاکرێ دوبارە کرایەوە. بۆ بە درۆخستنەوەی وتاری دوژمن سازێنی پارتی، ئەمەوێ لەگەڵ خوێنەرانی کورد زبانا، چاوێک بە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021ی ئەنجومەنی وەزیرانی حوکمەتی ئیتیحادی‌دا بخشێنم: یەکەم: خشتەی 1 پشکی هەرێم و بەغدا و پارێزگاکانی عیراق لە پرۆژەقانونی موازەنەی 2021 دا سەرچاوەکانی خشتەی 1: جدول (ب) لمشروع قانون الموازنة لسنة 2021 جمهوریة العراق، وزارة التخطیط، الجهاز المرکزي للاحصاء، تقریر یضم اسقاطات سکان العراق، تم انجازە استنادا لاسقاطات السکان لسنة 2009 باستخدام البرامج الجاهزة (Spectrum, Pasex)، تقدیرات سکان العراق 2015- 2018، تموز 2018 تێبینی: سەرچاوەی (1)ـی سەرەوە پارێزگای کەرکوکی تیا نە بو. ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاکان لە سەرچاوەی (2) دا، بە رێژەی سەدی بون. نوسەر کردونی بە ژمارە، لەسەر بناغەی ئەوەی، ژمارەی دانیشتوانی عیراق، بە هی هەرێم‌یشەوە، لە هەمان راپۆرتا، لە ساڵی 2021 دا ئەبێ بە 41,190,700 (چلویەک ملیۆن و سەدونەوەد هەزار و حەوتسەد) کەس. بەرزترین رێژە هی پارێزگای بەغایە %21؛ نزمترین‌یش هی موسەننا ٢%. شیکردنەوەی خشتەی 1: ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەغا ئەوەنە و نیو (1,5)ـی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمە. کەچی بڕی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (3,71) جار گەورەترە لە پارەی تەرخانکراو بۆ پارێزگای بەغا. بەغا گەورەترین شاری عیراقە و پایتەختی سیاسی‌ی حوکمەتی ئیتیحادی‌یشە. بۆ دەوڵەت بایەخی پایتەخت هەمیشە لە هی شارەکانی تر زیاترە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (1,89) کەڕەت لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەسرا زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (8,37) جار لە پارەی تەرخانکراو بۆ بەسرا زیاترە. بەسرا پایتەختی ئابوری‌ی حوکمەتی ئیتیحادی‌یە و داهاتی نەوتی بەسرا رێژەی %85بودجەی ساڵانەی حوکمەتی ئیتیحادی‌ی پێک ئەهێنێ، بە بەشەکەی هەرێم‌یشەوە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (1,51) جار لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای نەینەوا زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (35,99) کەڕەت لە پارەی تەرخانکراو بۆ نەینەوا زیاترە. موسڵ کە پایتەختی پارێزگای نەینەوایە، بە هۆی شەڕی داعشەوە بە یەکجاری خاپور کراوە. بۆ عەرەبی سونەی عیراق، موسڵ بایەخێکی ئێجگار گەورەی هەیە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (3,5) کەڕەت لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای نەجەف زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (16,23) جار لە پارەی تەرخانکراو بۆ نەجەف زیاترە. نەجەف مەرقەدی خەلیفەی چوارەمی راشدین، ئیمامی یەکەمی شیعەکانی دنیا، عەلی کوڕی ئەبو تالبی لێ‌یە. بۆ شیعەکانی عیراق و دنیا شارێکی گەلێک پیرۆز و ناوەندێکی دینی و گەشتیاری‌ی پڕ بایەخە. ژمارەی دانیشتوانی هەرێم (4,67) جار لە ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای کەربەلا زیاترە. کەچی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژەقانونی موازەنەی ساڵی 2021 دا (17,61) کەڕەت لە پارەی تەرخانکراو بۆ کەربەلا زیاترە. کەربەلا بۆ شیعەکانی عیراق و دنیا، جێگەیەکی گەلێک پیرۆزە. سیازدە پارێزگای شیعەنشین و سونەنشینی عەرەب، بە کۆی 27,869,609 (بیستوحەت ملیۆن و هەشتسەدوشەستونۆ هەزار و شەشسەدونۆ) کەس ژمارەی دانیشتوانەوە، هەمویان پێکەوە لە بودجەی وەبەرهێنان 322,415,038 (سێسەدوبیستودو ملیار و چوارسەدوپازدە ملیۆن و سیوهەشت دینار) کەمتریان بۆ دا نراوە لە هەرێم کە، ژمارەی دانیشتوانی 5,766,698 (پێنج ملیۆن و حەوتسەدوشەستوشەش هەزار و شەشسەدونەوەدوهەشت هەزار) کەسە. هەمان سیازدە پارێزگای شیعەنشین و سونەنشینی عەرەب، هەمویان پێکەوە لە بودجەی وەگەڕخستن 188,712,276(سەدوهەشتاوهەشت ملیار و حەوتسەدودوازدە هەزار و دوسەدوحەفتاوشەش دینار) کەمتریان بۆ دا نراوە لە هی هەرێم. تێکڕای پشکی تاک (معدل حصة الفرد) لە دانیشتوانی ئەو سیازدە پارێزگایە، لە کۆی بودجەی وەگەڕخستن و وەبەرهێنان، بریتی‌یە لە 480,555 (چوارسەدوهەشتا هەزار و پێنجسەدوپەنجاوپێنج دینار). بەڵام تێکڕای پشکی تاکی هەرێم بریتی‌یە لە 2,411,087 (دو ملیۆن و چوارسەدویازدە هەزار و هەشتاوحەوت دینار). بە واتایەکی تر: بەرکەوتەی هەر تاکێکی هەرێمی کوردستان (5) جار گەورە ترە لە تێکڕای بەرکەوتەی هەر تاکێکی دانیشتوی ئەو 13 پارێزگایەی عیراق. دوەم: خشتەی 2 بەشی هەرێم لە (النفقات الحاکمة) لە پرۆژەقانونی موازەنەی 2021 دا سەرچاوەی خشتەی 2: جدول (د) للنفقات الحاکمة في مشروع قانون موازنة 2021 شیکرنەوەی خشتەی 2: بۆ ئەو 6 بابەتەی سەرەوە، پرۆژەقانونی موازەنەی 2021، نۆسەدوبیستوسێ ملیار و چوارسەدوبیستوچوار ملیۆن و شەشسەدوشەش هەزار (923,424,606,000) دیناری لە (نەفەقاتی حاکمە) بۆ هەرێم تەرخان کردوە. ئەم بڕە بچێتە سەر بودجەی وەگەڕخستن و وەبەرهێنان، بەشی هەرێم لە قانونی موازەنە، لەسەر کاغەز ئەبێ بە 14,827,437,058 (چوارە تڕلیۆن و هەشتسەدوبیستوحەوت ملیار و چوارسەدوسیوحەوت ملیۆن و پەنجاوهەشت هەزار دینار). ئەگەر 28 ملیۆن دۆلارەکەی بڕگەکانی (سێیەم و چوارەم)ـیشی بۆ زیاد کەین (1 دۆلار: 1450 دینار) 40 ملیار و 600 ملیۆن دیناری تری ئەچێتە سەر و ئەبێ بە 14,868,037,058,000 (چواردە تڕلیۆن و هەشتسەدوشەستوهەشت ملیار و سیوحەت ملیۆن و پەنجاو‌هەشت هەزار دینار). بڕگەی پێنجەم‌یش ئەمێنێتەوە، کە دیار نیە شمولی چەن پرۆژەی هەرێم ئەکا و بانکی ناوەندی‌ی عیراق چەن پارە بۆ ئەو پرۆژانە دابین ئەکا. سێیەم: پرۆژەقانونەکە دەسەڵاتی داوە بە وەزیری دارایی حوکمەتی ئیتیحادی 435 ملیۆن دۆلار لە ئاژانسی یابانی بۆ یارمەتی‌ی ناودەوڵەتی، قەرز بکا بۆ پارەدارکردنی پرۆژەکانی وەزارەتەکان و هەرێمی کوردستان. لەو بڕە 26 ملیۆن دۆلار بۆ تەواوکردنی 2 پرۆژەی هەرێم ئەبێ، لە کەرتەکانی کارەبا و ئاو و ئاوەڕۆ دا. چوارەم: پرۆژەقانونەکە دەسەڵاتی داوە بە وەزیری دارایی حوکمەتی ئیتیحادی 414 ملیۆن دۆلار لە بانکی ناودەوڵەتی قەرز بکا، بۆ پارەدارکردنی پرۆژەکانی وەزارەتەکان و هەرێمی کوردستان. لەو قەرزە 2 ملیۆن دۆلار بۆ هەرێمی کوردستان دانراوە. پێنجەم: پرۆژەقانونەکە داوا لە بانکی ناوەندی‌ی عیراق و بانکە حوکمەتی‌یەکانی تر ئەکا، پارە بۆ ئەو پرۆژانە دابین بکەن کە رێژەیەکی زۆریان لێ جێبەجێ کراوە. بە پرۆژەکانی هەرێمی کوردستان‌یشەوە. شەشەم: پرۆژەقانونەکە لە (مادەی 11/ اولا)دا، دانی بەوەدا ناوە کە حوکمەتی ئیتیحادی قەرزاری بەشە بودجەی ساڵانی (2014- 2019)ـی هەرێمە، کە ئەکاتە دەیان تڕلیۆن دینار و لە پاکتاوکردنی قەرزەکانی هەردولا دا، حساب ئە کرێن. حەوتەم: مادەی (11/ثالثا/أ) داوا لە حوکمەتی هەرێم ئەکا، لە دوای مانگێک لە پەسندنی قانونەکە، بەڵگە رەسمی‌یەکانی ئەو قەرزانە پێشکەشی وەزارەتی دارایی حوکمەتی ئیتیحادی بکا، کە بە هۆی نەناردنی بەشە بودجەی هەرێمەوە، ناچار بوە بیان کا. ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی، ئەگەر حوکمەتی هەرێم بتوانێ بیسەلمێنێ قەرزی کردوە بۆ مەچەی فەرمانبەران، حوکمەتی ئیتیحادی بۆی ئە بژێرێ. تێچاندنی یەکەم: هەمو ئەو دەسکەوتانەی لە پرۆژەقانونی موازەنەی عیراقا بۆ هەرێم جێگیر کراون، لە بەرامبەر ئەوایە: هەرێم رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوت تەسلیمی سۆمۆ بکا، لەگەڵ %50ی داهاتی گومرگەکان. گریمان پرۆژەقانونەکە وەکو خۆی تێ ئەپەڕێ و بەغا و هەولێر وەکو خۆی جێبەجێ‌ی ئەکەن. لەم حاڵەتەدا هەرێم لە ساڵێکا چەن ئەدا بە بەغا و بەغا لە ساڵێکا چەن ئەدا بە هەرێم؟ هەرێم چەن ئەدا بە بەغا؟ ساڵی 2021 ساڵێکی ئاسایی‌یە. ژمارەی رۆژەکانی ساڵی ئاسایی 365 رۆژە. هەر رۆژێک 250 هەزار بەرمیل نەوت، بە نرخی 42 دۆلار کە (مادەی 1/اولا/ب)ـی پرۆژەقانونی موازەنە دیاری کردوە و هەمان مادە و بڕگە دۆلارێکی بە 1450 دینار شکاندۆتەوە، ئەوا هەرێم لەم ساڵا، بە نەوت 5,557,125,000,000 (پێنج تڕلیۆن و پێنجسەدوپەنجاوحەوت ملیار و سەدوبیستوپێنج ملیۆن دینار) ئەدا بە بەغا. سەبارەت بە %50ی داهاتی گومرگ، لەبەر نەبونی رۆشنی‌ی لە داهاتی گومرگەکانا، چ وەزارەتی دارایی هەرێم و چ وەزارەتی دارایی حوکمەتی ئیتیحادی، نازانن بە دروستی چەنە. بەڵام حوکمەتی هەرێم لە ساڵانی رابردوا هەرگیز دانی بەوەدا نە ناوە کە داهاتی ساڵانەی گومرگەکان بگاتە تڕلیۆنێک دینار. لێ، شارەزایانی ئابوری لە بەغا، داهاتی گومرگەکانی هەرێم ئەخەمڵینن بە نزیک یان زیاد لە 5 ملیار دۆلار لە ساڵێکا. گریمان بەغا 5 ملیاری لەسەر هەرێم کردە ماڵ و بۆ ئەم ساڵ 2 ملیار و 500 ملیۆن دۆلاری لێ سەند. ئەو بڕە بە دینار ئەکاتە 3,625,000,000,000 (سێ تڕلیۆن و شەشسەدوبیستوپێنج ملیار دینار). پارەی نەوت و گومرگی هەرێم بۆ بەغا، پێکەوە ئەکەنە 9,182,125,000,000 (نۆ تڕلیۆن و سەدوهەشتاودو ملیار و سەدوبیستوپێنج ملیۆن دینار. بەو پێیە هەرێم 5,685,912,058,000 (پێنج تڕلیۆن و شەشسەدوهەشتاوپێنج ملیار و نۆسەدودوازدە ملیۆن و پەنجاوهەشت هەزار دینار)ـی قازانجە. بەڵام بە 2 بەڵگە، لەوە ناچێ بارەگای بەرزانی تیشکی سەوزی بۆ کابینەکەی مەسرور بەرزانی هەڵ کرد بێ، لەگەڵ بەغا رێکەوێ: بەڵگەی یەکەم: بۆ پیشاندانی نیازپاکی، ئەبو هەرێم لە 1ی 1ی 2021 ەوە رۆژانە 250 هەزار بەرمیل نەوتی تەسلیمی سۆمۆ بکردایە و چاوەڕوانی پەسندنی قانونی موازەنەی نە کردایە. لە کاتی نوسینی ئەم وتارەیا 7 رۆژ لە ساڵی نوێ تێپەڕیوە، هەرێم هێشتا بەرمیلێک نەوتی نە داوە بە سۆمۆ. بەڵگەی دوەم: کابینەکەی مەسرور بەرزانی رۆژی دامەزراندنی سپای عیراقی نە کرد بە پشو. ئەمە هێزە سیاسی‌یەکانی بەغای توڕە کرد. ئەم رەفتارەی هەولێر بەردێکی تری خستە سەر رێگەی بە یەک گەیشتنی هەردو حوکمەت. لەم هەڵوێستەی کابینەکەی مەسرور بەرزانیا 2 پارادۆکسی کوشندە هەن: پارادۆکسی یەکەم: هەرێم لەملاوە ساڵانە داوا لە بەغا ئەکا خەرجی‌ی وەزارەتی پێشمەرگە بخرێتە سەر وەزارەتی بەرگری‌ی عیراق، چونکە بەشێکە لە سیستمی بەرگری‌ی عیراق. کەچی لەولاشەوە دان بە جەژنی دامەزراندنی ئەو وەزارەتەدا نانێ، کە خۆی ئەیەوێ پێشمەرگە بخاتە ژێر رکێفی! پارادۆکسی دوەم: لە هەمو رژێمە یەک لەدوا یەکەکانی عیراق، سپای عیراق لە سەردەمی رژێمی حیزبی بەعسا، قورسترین و دڕندانەترین گورزی لە خەڵک و شۆڕشی رزگاری‌ی نیشتمانی‌ی کوردستان داوە. کەچی حیزبی بەعسی هەڵوەشاوە و قاچاخکراو بە دەستور و قانونی عیراقی، لە هەولێری ژێر دەسەڵات و هەژمونی پارتیا، بە ئازادی‌ چالاکی سیاسی ئەکا. لە دوای مردنی عیززەت دوری، حیزبی بەعسی هەڵوەشاوە (عگلە عبد صکر الکبیسي) دیاری کردوە بۆ جێگرتنەوەی الدوري. ئەم عگلە ناوە ماڵی لە هەولێرە و کۆبونەوەکانی حیزبی بەعس بۆ خۆ رێکخستنەوە، بە ئاشکرا، لە ماڵەکەی ئەما ئەکرێن. بەغاش ئاگاداری ئەم پێوەندی‌یە رۆحی‌یەی نێوان پارتی و ئەو بەعسەیە کە 8 هەزار بەرزانی زیندەبەچاڵ و 180 هەزار خەڵکی کوردستانی بێ سەروشوێن و زیاتر لە 4 هەزار گوندو و شار و شارۆچکەشمانی وێران کرد!    تێچاندنی دوەم:  لە هیچ حاڵەتێکا ئەو بڕەی لە پرۆژەقانونەکەیا بۆ هەرێم دیاری کراوە، ئەگەر لە ئەنجومەنی نوێنەران‌یش دەنگی پێ بدرێ، ناگاتە هەرێم. چونکە چ بۆ هەرێم و چ بۆ باقی وەزارەتەکان و پارێزگاکانی عیراق‌یش لەبەر رۆشنایی (الانفاق الفعلي)دا سەرف ئە کرێ. (الانفاق الفعلي)ـی ساڵی رابردوی حوکمەتی ئیتیحادی بریتی بوە لە 72 تڕلیۆن دینار. لە کاتێکا قەبارەی (الانفاق التخمیني)ـی قانونی موازەنەی ساڵی 2019 (ساڵی پار قانونی موازەنە نە بو) 105,569,686,770,000 (سەدوپێنج تڕلیۆن و پێنجسەدوشەستونۆ ملیار و شەشسەدوهەشتاوشەش ملیۆن و حەوتسەدوحەفتا هەزار دینار) بو. تێچاندنی سێیەم: ئەم پرۆژەقانونە لە ئەنجومەنی وەزیرانی حوکمەتی ئیتیحادی دەنگی پێ درا و نێردرا بۆ ئەنجومەنی نوێنەران. ئەندامانی ئەنجومەنی وەزیران 20 کەسن: 19 وەزیر و 1 سەروەزیر. لەو ژمارەیە تەنیا 3 وەزیر کوردن. ئەوانی تر عەرەبی شیعە و سونەی پارێزگاکانی بەغا و بەسرا و نەجەف و کەربەلا و نەینەوا...ن. ئەگەر ئەمانە دوژمنی کورد بن و ئەم هەمو دەسکەوتە بۆ دانیشتوانی هەرێم لە پرۆژەقانونەکەدا جێگیر بکەن، ئەوا خەڵکی هەرێم هەرگیز پێویستیان بە دۆست نیە. دوژمنی وا بە پارە ئەکڕدرێ! تێچاندنی چوارەم: کورد ئەڵێ: "مانگاشەو سەر لە ئێوارە دیارە". بە لێدوانی پارلەمانتارەکانی شیعە و سونەدا دیارە، کە رێگە نادەن پشکی هەرێم بەو شێوەیەی لە پرۆژەکەدا هاتوە، جێگیر ببێ. ئەوەش دوژمنایەتی نیە، بەڵکو مافی دەستوری و قانونی هەر پارلەمانتارێکە کە شەڕ لەسەر بەرژەوەندی‌یەکانی ئەو خەڵکە بکا کە ئەم نوێنەرایەتیان ئەکا. لە هەرێمی کوردستان‌یش ئەگەر حوکمەت پرۆژەقانونی موازەنەی نارد بۆ پارلەمان، ئەرکی دەستوری و قانونی و ئەخلاقی‌ی هەمو پارلەمانتارەکانی خەتی دێگەڵە بەرەوخوارە کە، شەڕی جدی لەسەر بەشە بودجەی ناوچەکانیان بکەن. چونکە پارتی لە سەردەمی شەڕی ناوخۆ و دواتر لە سەردەمی "ئابوری‌ی سەربەخۆ!"وە، دەسی گرتوە بەسەر زۆربەی داهاتی هەرێما و بە ئارەزوی خۆی بۆ ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بەکاری ئەهێنێ. بە پلان‌یش هەوڵی خنکاندنی سلێمانی داوە. چ ئەو شەڕەی پارلەمانتارەکانی عیراق بە تەمان لەسەر کەمکردنەوەی بەشە بودجەی هەرێم بی کەن، چ ئەو شەڕەی ئەبێ نوێنەرەکانی خەتی دێگەڵە بەرەوخوار، لە پارلەمانی کوردستان، لەسەر بەشە بودجەی ناوچەکانیان بی کەن، شەڕی دەستورین نەک دوژمنایەتی هیچ لایەک بۆ لایەکەی تر. چونکە: # بە گوێرەی مادەی (112/اولا)ـی دەستور بێ، ئەبێ بەشی پارێزگای نەینەوا، لە ناو نەینەواشا، بەشی شاری موسڵ، لە بەشی هەمو شار و پارێزگاکانی تر زۆر تر بێ، ئینجا ئەو ناوچە و پارێزگا و شارانە یەن کە داعش داگیری کرد بون و بە وێرانکراوی ئازاد کرانەوە. # بە گوێرەی مادەی 14ـی دەستوریش بێ، هاووڵاتیانی عیراق ئەبێ لە هەمو مافێکا وەک یەک بن. دڵنیام هەن، لەوانەی وتاری تەنگبینی‌ و پرۆپاگەندەی چەتەکانی کوردایەتی هۆشی لێ سەندونەتەوە و شوێن رەشایی و ئاوەزی خێڵ کەوتون، ئەنواع و ئەشکاڵ تانەی سوک لەم بۆچونەم ئەدەن. بەڵام ئەگەر بمانەوێ دەوڵەتێک بۆ هەموان چێ کەین و ئێستە و ئایندە پێکەوە بە ئارامی بژین، ئەبێ هەنگاوی یەکەممان هێنانەدی‌ی دادپەروەری بێ لە ناو دانیشتوانی هەرێم لە لایەک و لە نێوان دانیشتوانی هەرێم و دانیشتوانی ناوچەکانی تری عیراقا، لە لایەکی ترەوە. بە کوردی و کرمانجی، نە بەغا دوژمنی هەولێرە و نە هەولێر هی بەغا. ئەگەر بشێ کەسانێک بە دوژمنی هەردولا دیاری کەین، رەنگە ئەوانە بگرێتەوە کە بۆ بەرژەوەندی‌ی تایبەتی خۆیان و حیزب و خێزان‌یان بەردەوام وتاری بوغزاندن و سازاندنی دوژمنی وەهمی بڵاو ئەکەنەوە و مێشکی لایەنگرانی خۆیانی پێ پڕ ئەکەن، لە پێناوی ئەوەی درێژە بە تەمەنی نفوز و دەسەڵاتیان بدەن.

د.ئاراس محەمەد   زۆرجار ئەو پرسیارە دەکرێت بۆچی‌ کێشەو ناڕەزاییەکان لە زۆنی‌ سەوز یان زۆنی‌ سلێمانی‌ زیاترە لە چاو هەولێر و دهۆکدا، بەبێ پاساو هێنانەوەو بۆ گەندەڵی‌ و خراپی بەڕێوەبردن لە حکومڕانی‌ کوردیدا، دەکرێت سەیرێکی‌ ئەو هەموو وێرانکاری‌ و کارەساتانە بکەین کە تووشی‌ ناوچەی‌ سلێمانی‌ بووبوو لە سەردەمی‌ بەعس و پێش ڕاپەڕیندا، بەبەراورد بە پارێزگاکانی‌ تر، یان زۆنی‌ زەرد وەکو ناوزەد دەکرێت.       پارێزگای‌ سلێمانی‌ لە ڕووی‌ کارگێڕیەوە ڕوبەرێکی‌ فراوانی‌ هەیە، ئەم پارێزگایە لەگەڵ وڵاتی‌ ئێراندا کە هەر لە کۆنەوە لەگەڵ عێراقدا لە شەڕو ناکۆکیدا بووە سنورێکی‌ زۆر درێژی‌ هەیە، لە ماوەی‌ شۆڕشی‌ کوردو هەشت ساڵی‌ شەڕی‌ نێوان عێراق و ئێراندا بەردەوام شوێنی‌ شەڕو پەلامارو هێرش ڕوبەڕوبونەوەی‌ سەخت بووە، هەر بەهۆی‌ ئەو جەنگەو شۆڕشی‌ کوردەوە چەندەها شارو شارۆچکەو گوندو ناوچەی‌ وێرانکراوەو باخ و کشتوکاڵی‌ سوتێنراوەو دانیشتوانەکەی‌ ماڵوێران و سەرگەردان و ئاوارە بووە، هەموو ئەم کارەساتانەش هەتا ئێستا شوێنەواری‌ گەورەیان لەسەر دۆخی‌ دەرونی‌ و کۆمەڵایەتی‌ خەڵکی‌ ناوچەکە ماوەتەوەو لەکات و ساتی‌ جیاوازدا بە زۆر شێوە دەریئەبڕن.  لە ساڵانی‌ (١٩٧٨)وە هەتا (١٩٨٨) ناوچەی‌ شارباژێڕو قەزاکانی‌ ماوەت و چوارتا بە سەرجەم ناحیەو گوندەکانیانەوە کەوتونەتە بەر شاڵاوی‌ ڕاگواستن و پەلامارو هێرشی‌ حکومەتی‌ عێراقەوەو هەموو ناوچەکە وێرانکراوەو دانیشتوانەکەی‌ چەند جارێک توشی‌ ڕاگواستن و ماڵوێرانی‌ بوونەتەوە.     لە ماوەی‌ لە ساڵانی‌ (١٩٨٢-١٩٨٣) شارۆچکەی‌ پێنجوێن و هەموو ناحیەو گوندەکانی‌ کەوتونەتە بەر شاڵاوی‌ شەڕی‌ ئێران و عێراق و خاپور کراون دانیشتوانەکەی‌ بەناچاری‌ بەرەو ئۆردوگای‌ شانەدەری‌ ڕەوی‌ کردووە، جارێکی‌ تر لە ساڵی‌ ١٩٨٧-١٩٨٨ لەوێش کۆچیان کردووەو چوونەتە ئۆردوگای‌ باریکەو شوێنەکانی‌ تر.  لە ساڵی‌ (١٩٨٨) شاری‌ هەڵەبجەو هەموو قەزاو ناحیەو گوندەکانی‌ کەوتوەتە بەرشاڵاو و هێرش و پەلامارو کیمیاباران و هەموو ناوچەکە لەگەڵ زەویدا تەخت و خاپورکراوە، لەو هێرش و پەلامارەدا زیاتر لە (٥٠٠٠) شەهیدو (١٠٠٠٠) برینداریان هەبووە، خەڵکەکەی‌ بە دەستی‌ بەتاڵ بەرەو ئێران و ناوچەکانی‌ تر کۆچیان کردووە، دوای‌ چەند ساڵێک لە ئاوارەیی و ژیانی‌ سەختی‌ کوێرەوەری‌ گەڕاونەتەوە سەر وێرانەی‌ شارێک.  لە ساڵی‌ (١٩٨٧-١٩٨٨) قەزای‌ سەید صادق و شارۆچکەی‌ شانەدەری‌و سەرجەم گوندەکانی‌ خاپورکراوەو دانیشتوانەکەی‌ ڕاگوێزراوە، زۆرێک لە دانیشتوانی‌ ئەم قەزایە پێشتر لە ناوچەکانی‌ ترەوە بە ئاوارەیی ڕوویان لێرە کردوە، ئەمە جاری‌ دووەم بووە کە ئاوارە بوونەتەوە. لە ساڵی‌ (١٩٨٨) شاری‌ قەڵادزێ و سەرجەم گوندەکانی‌ خاپورو وێران کراوەو دانیشتوانەکەی‌ بەرەو ئۆردوگاکان ڕاگوێزراوە، ئەم ناوچەیەش ژمارەیەکی‌ زۆر ناحیەو گوندو دانیشتوی‌ هەبووە.  هەر لە ساڵی‌ (١٩٨٨) قەزای‌ دوکان و هەموو ناحیەو گوندەکانی‌ لەگەڵ زەویدا تەخت کراوەو دانیشتوانەکەی‌ ڕاگوێزراوە.  لە ساڵی‌ (١٩٨٨) ناوچەی‌ گەرمیان کەوتوەتە بەر شاڵاوی‌ بەناو ئەنفال و گەورەترین کارەساتی‌ مرۆیی لە سنوری‌ قەزاکانی‌ چەمچەماڵ و کەلارو کفریدا ڕوویداوەو بە هەزاران کەس ماڵی‌ وێرانکراوەو لە بیابانەکاندا زیندەبەچاڵ کراوە، ئەم کارەساتە نامرۆڤانە لە هەر شوێنێکدا ڕووبدا دەیان ساڵ دوای‌ خۆی‌ کاریگەری‌ کۆمەڵایەتی‌ و دەروونی‌ دەمێنێتەوە، لە هەمان کاتدا پێویستی‌ بە دامودەزگای‌ تایبەت هەیە خەڵکەکەی‌ قەرەبوو بکاتەوەو لە ڕووی‌ دەروونیەوە برینەکانیان ساڕێژ بکاتەوە، کە ئەمانە لای‌ ئێمە هیچیان نە بوونیان هەیەو نە کاری‌ بۆکراوە. ئەگەر لەکاتی‌ خۆپیشاندانەکاندا سەیری‌ کاردانەوەی‌ خەڵکەکە بکرێت ئەوەندەی‌ خەڵکی‌ خەڵکی‌ سەید صادق توندن، ئەوەندە خەڵکی‌ کەلار توندنین، چونکە ئەوەندە ماڵوێرانی‌ بەسەر خەڵکی‌ سەید صادق هاتووە، ئەو کارەسانە بەسەر دانیشتوانی‌ ناو سەنتەری‌ شاری‌ کەلاردا نەهاتووە، خەڵکی‌ سەیدصادق لە دوای‌ ڕاپەڕین گەڕاونەتەوە سەر وێرانەی‌ شارێک کە هەمووی‌ لەگەڵ زەویدا تەختکراوە. بەهەمان شێوە توڕەیی خەڵکی‌ قەڵادزێ زۆر زیاترە لە خەڵکی‌ ناو شاری‌ ڕانیە، چونکە ماڵوێرانی‌ و کارەساتەکانی‌ خەڵکی‌ قەڵادزێ زۆر زیاتر بووە لە خەڵکی‌ ڕانیە، قەڵادزێ چەند جارێک کەوتوەتە بەر هێرش و وێرانکردنەوە، لە ساڵی‌ (١٩٨٨) بەتەواوەتی‌ وێرانکراوەو لەگەڵ زەویدا تەختکراوەو دانیشتوانەکەی‌ ڕاگوێزراوە.   ئەوەی‌ تێبینی‌ ئەکرێت لە سنوری‌ پارێزگای‌ سلێمانیدا لە سەردەمی‌ بەعس و پێش ڕاپەڕیندا (٦) قەزای‌ گەورەی‌ لەگەڵ زەویدا تەختکراوەو زیاتر لە ناحیەو ژمارەیەکی‌ زۆر گوندی‌ خاپور و سوتماک کراوە، هەرچەندە سەنتەری‌ قەزای‌ کفری‌ و کەلار نەڕوخێنراوە، بەڵام  گوندو ناحیەکانیان گەورەترین کارەساتی‌ مرۆییان بەسەردا هاتووە، ئەو رەشەکوژی‌ و وێرانکارەیەی‌ لەڕۆژگاری‌ بەعسدا توشی‌ سنوری‌ پارێزگای‌ سلێمانی‌ بووەو لە هیچ شوێنێکی‌ دنیادا نمونەی‌ نەبووە، ڕاستە گوندەکانی‌ سنوری‌ هەولێرو دهۆک ڕوخێنراوە، بەڵام لەسەر ئاستی‌ قەزا هیچ شارۆچکەیەکی‌ ئەو دوو پارێزگا خاپور نەکراوە، مەرگەساتی‌ کیمیابارانی‌ هەڵەبجەو ئەو کارەساتەی‌ بەسەر ناوچەی‌ گەمیان هاتووە لە شوێنەکانی‌ تر کەمتر بووە. ئەم بابەتە پێویستی‌ بە توێژینەوەی‌ زانستی‌ مەیدانی‌ هەیە لەڕووەکانی‌ دەروونی‌ و کۆمەڵایەتی‌ و ئابوری‌و زۆر ڕووی‌ ترەوە، کە دەبوو زانکۆکانی‌ کوردستان دەیان لێکۆڵینەوەی‌ زانستیان لەمبارەیەوە بکردایە، بەڵام مەخابن هەتا ئێستا ئەو کارە زانستیە نەکراوە، کاتێکیش خەڵکی‌ دێتە سەرشەقام و هەستی‌ خۆی‌ دەرئەبڕێت و داوای‌ داواکاری‌ و مافە سەرەتاییەکانی‌ دەکات، بە گوللەو زمانێکی‌ دواکەوتووی‌ دوور لە هەموو بەهایەکی‌ مرۆیی و هاوڵاتیبوون وەڵامی‌ ئەدرێتەوەو لەسەر شەقامەکان شەهید ئەکرێت.