سه‌ركۆ یونس   هەرێم، بۆ چەندین جار وەفدی حکومی ڕەوانەی بەغدا کردووە، هەموو ئەم هاتوچۆیانە هێشتا بەفەرمی ڕێکەوتنێکی کۆنکرێتی  لێ پەیدا نەبووە، لەم هاتن و چوون و کات کوشتنەدا، ئابووری و بازاڕی هەرێم و هاوڵاتیان و موچەخۆرانی هەرێم زەرەرمەندی یەکەم و کۆتایین. هەرێم، ئامادەیە ڕۆژانە (250) هەزار بەرمیل نەوت یان بەهاکەی بەنرخی سۆمۆ، ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ بکات و ڕێژەی (50%) داهاتی دەروازەسنوریەکان و داهاتی ناوخۆیش ڕادەست بکات، لەبەرامبەردا بەغدا پێویستە سەرجەم شایستە داراییەکانی هەرێم دابین بکات، کەمانگانە خۆی لەنزیکەی یەک تریلیۆن دینار دەبینێتەوە.بەڵام وادەردەکەوێت لایەنەسیاسیەکان و کوتلەپەرلەمانییەکان، داواکاری تریان هەبێت، تائێستا بە هیچ جۆرە ڕێکەوتنێکی سیاسی و یاسایی نەگەشتوون،پێ دەچێت ماڵی شیعە،پێداگیری لەسەر مەلەفی نەوتی هەرێم بکەن،ئەمەش لەلای هەرێم هێڵی سوورە. لەم ماوەیەدا، پێشنیار و ئەگەری زۆر لەسەر مێزی گفتوگۆکان خراوەتەڕوو، زۆربەیان لەدژی حکومەتی هەرێمن، بەداخەوە لایەنە سیاسییەکانی کوردستانیش هاوهەڵویست نین،لەنێوان ڕادەستکردن و ئابوری سەربەخۆدا یەکدی تاوانبار دەکەن.هەرئەم ناکۆکی و دژایەتی کردنی یەکترییە، بووەتە خاڵی لاوازی کورد لە بەغــــدا. لیژنەی دانوسانکاری هەرێم، بۆ کۆتاجار لە بەغدای پایتەختن، کۆبونەوەکانیان لەگەڵ لیژنەی دارایی و کوتلەکانی ناو پەرلەمان چڕوپڕکردوەتەوە، بە ئومێدی دواین گەڕی دانوسان. زیاتر لە مانگێکە، ڕەشنووسی بودجەی گشتی عێراق، لەئەنجومەنی نوێنەرانە، ناوەڕاستی ئەم مانگە دوا وادەیە، بۆ پەسەندکردنی پرۆژەیاساکە، پشکی هەرێم بە(12.67%)ی بودجەی گشتی دانراوە.کەنزیکەی 13 تریلیۆن و 900 ملیار دینارە، ئەگەر بڕی خەمڵێنراوی بودجەی گشتی کەمبکرێتەوە، ئەوا بێ گومان پشکی هەرێمیش کەمدەبێتەوە بەهەمان ڕێژە. لە ماوەی پێشوودا و دەرئەنجامی کۆبونەوەکانی هەردوولا، بێ منەتی بەغدا بەئاشکرا هەستی پێ دەکرێت، کەپێمان وایە لەبەر سێ هۆکاری سەرەکییە: یەکەم: عێراق ئەندامی ڕێکخراوی ئۆپیکە و پابەندە بەبریاڕەکانی ئەو ڕێکخراوەوە، کەلەئێستادا بڕیار دراوە بەڕێژەی (23%)نەوتی هەناردەکراوی ئەندامانی ئۆپیک کەمبکرێتەوە، بە ئامانجی سەقامگیری نرخی نەوت و پاراستنی هاوسەنگی بازاڕ، لەبەرئەوە بەغدا لەم قۆناغەدا خۆی بەبێ نەوتی هەرێم، هێشتا بەرهەمی زیاتری هەیە و ڕەوانەی دەرەوەی ناکات، نەوتی هەرێم بۆی بووەتە بارگرانی و سەرئێشە، چونکە خۆی دەتوانێت، ڕۆژانە نزیکەی 3 ملیۆن بەرمیل ڕەوانەی دەرەوە بکات. دووەم: بەغدا باش دەزانێت، بەهۆی کۆرۆنا  ڤایرۆس و لێکەوتەکانی لەئێستادا داهاتی خاڵەسنورییەکان و داهاتی ناوخۆی هەرێم، بۆ کەمترین ئاست دابەزیوە و بڕەکەی کەم بووەتەوە بۆ نزیکەی(100)ملیار دیناری مانگانە. هەر بۆیە تێبینی دەکەین، بەغدا بێ منەتی پێوە دیارە و بۆ ئەوەی حکومەتی هەرێم، زیاتر شان شل بکات لەبەردەم داواکارییەکانیاندا. سێیەم: لایەنەشیعەکان بەگشتی دەیانەوێت پێگەو قەوارەی سیاسی و ئابوری هەرێم، بچوک بکەنەوە،هەروەها جۆرێک لەجۆرەکان پەشیمان بوونەتەوە لە سیستەمی فیدراڵی و هەوڵی بەهێزکردنی ناوەند دەدەن، بێ گومان ئەم هەوڵە مەرامی هەندێ لە دەوڵەتانی ئیقلیمیشە. ئەمە جگە لەوەی کازمی خۆی باری لاسەنگە، دەیەوێت بەردەوام بێت لەکابینەکەی، لەم پێناوەدا ناچارە گوێرایەڵی لایەنە سەرەکیەکان بێت، هەمیشە لەژێر هەڕەشەو گوشاری سیاسی و زۆربەی جاریش شەقامدایە. هەڵوێستی کوتلەپەرلەمانییەکان و ئەندامانی لیژنەی دارایی جیاوازە وهەر ئەندامە ونوێنەرایەتی کوتلەیەک دەکەن، بۆیە ڕێکەوتن لەئێستادا ڕەهەندێکی سیاسی قووڵیشی وەرگرتووە. هیوادارین، سەردانی ئەمجارەی لیژنەکە، کۆتاجار بێت و ڕێکەوتنی کۆتایی بکرێت.بەشەبودجەی هەرێم بەیاسا دابین و مسۆگەر بکرێت، بەتایبەتی لەکاتێکدا حکومەتی هەرێم، لەپاش حەوت ساڵ نەبوونی بودجە، دەیەوێت بۆ ساڵی دارایی (2021) پڕۆژە یاسای بودجەی هەبێت.

زەبەنگ بەهادین  لە مێژوی هیچ وڵاتێکدا میللەت نەبوە بە بار بەسەر حکومەتەوە.تەنها لە کوردوستان نەبێت، حکومەت بەو شێوەیە دەروانێتە خەلکەکە، لای دەسەلات خەڵک بارێکی گرانە بەسەر حکومەتەوە و دەیەوێت ئەو بارە لە کۆڵ خۆی بکاتەوە، ئەگەر لەوە گەرێین کە تائێستا دەسەڵاتی کوردی کردویەتی لە چەند ساڵی رابردوی حوکمرانیدا چونکە هێندە ووترایەوە سوان قسەکان، چاوێک بە رەفتار و کرداری ئێستایان بێنین لە ساتێکدا ئەو هەموو قەیرانە بەرۆکی هەرێمی گرتووە دەبینین دەسەلاتدارنی کوردوستان ئێرەیان کردۆتە ولاتی هەرەمەکەکان و بێباکن لە خەڵک و میللەتەکەی. یەکێک لە رەفتارە هەرەمەکاکانی ئەم دەسەڵاتە زیاتر بە حیزبیکردنی جومگە سەرەکییەکانی ووڵاتە، لە هەموو دنیا دەسەلاتی چوارەم بۆ ئەوە دروست دەبێت تا چاودێر بێت بەسەر دەسەلاتەکانی دیدا، تەنها لە کوردوستان نەبێت، تاک لێرە دەچێتە دەسەلاتی چوارەم بە ئاواتی گەیشتنی بە دەسەلاتی دووهەم و لەوێشەوە بۆ دەسەلاتی یەکەم، بە نمونە پارێزگارەکانی پارێزگاکانی هەرێم، دەبێت رۆژنامە نووس یان میدیاکار یان راگەیاندنکارێک چی لە بەرێوەربردنی هوونەری و یاسای بزانێت تا لەو شوێنە گرنگە دابنرێت، ئەم رەفتارانەی حیزبەکان تەنها لە بێمنەتیان بە سیستمی حوکمرانی و بێباکیانە بە ژیانی هاوڵاتیان  ، ئەوەه لای ئەوان  گرنگە تۆخکردنەوەی بە حیزبیکردنی دام و دەزگاکانی حکومەت و زیادکردنی رەگی قینگەری سیاسی یە لە ناو کۆمەڵگایە، حیزب بروای بە حکومەت و تواناکانی حکومەت نەماوە ئەمەش وای کردوە هێزی حیزب بخرێتە سەر هێزی دەوڵەتداری، زۆرینەی بریارەکانی حکومەت لە پێناوی پاراستنی دەسەلاتی حیزبەکان لەسەر مافی هاولاتیان. ئەم بێهودەکردنی حوکمرانی یە  ئەنجامەکەی هەرەسی زیاتری دەسەلاتی سیاسی هەرێم دەبێت، تا ئەو حیزبانەی ئێستا لە حکومەتدان بەم بیر و هۆشەوە رەفتار بکەن شکستی زیاتر بۆ خۆیان و نەهامەتی  زۆرتر بۆ خەڵک دروست دەکەن، بە ئاگا هاتنەوە لە هەر ساتێکدا کارێکی مەزنە بە مەرجێک لەسەر بنەمای لۆژیک و زانست بێت دەبێت کەسێک هەبێت بە سەرۆک یان بە مەرجەع بڵێت ئەوەی دەیکەن ماڵوێرانکردنی لەسەر خۆیە ئاخۆ ئێوە بۆ ئەمە هاتنەوە شار یان لە شاخیش هەمان بیر و رەفتارتان هەبووە?  ئەمەی ئێوە دەیبەن بەرێوە بەم سیستمی حوکمرانی و تەندروستی و پەروەردە و خزمەتگوازریەوە تەنها هی وڵاتی هەرەمەکەکانە.

فەرەیدون کونجرینی   ئەگەر ئێراقیەکان بە ڕابووردووی  نەتەوەو  وڵاتەکەیاندا  بچنەوە   مێژوویان  پڕ ئازارو نەهامەتی و جێگەگۆڕکەیەو  شەڕو  ڕەویان  زۆرترە لە گەشتوگوزارو ئاسودەیی ،   گەر هۆشیارنەبنەوە  بەهاوشێوەی  سەدان ساڵەیان  گوزەربکەن'    بۆ هەمیشە لەو  ڕوداوانەدا دەمێنەوە کەپڕە لە چیرۆکی تراژیدیاو نەهامەتی.  لە دوای جەنگی جیهانی دووەم تا ئێستا   هەزاران سەربازی ئەمریکایی لە وڵاتی ئەڵمانیا بوونی هەیە و ئەڵمانەکان خۆشحاڵی و سپاسگوزاری دەردەبڕن لە مانەوەیان" ئێراقیەکانیش" خۆیان بە ئەمریکاییەکاندا دەتەقێنەوە و داوا دەکەن وڵاتەکەیان جێبهێڵن"   گەر ناتۆ و“ سەربازی ئەمریکایی نەبوایە دەسەڵاتی بەعس و مانەوەی سەدام حسێن بەردەوام دەبوو، هیچ هێزێك نەی دەتوانی ڕژێمی بەعس لەدەسەڵات لابەرێت " تەنانەت ڕاپەڕینی بەهاری 1991ی باشوری کوردستان ڕووی نەئەدا . واتە بونی ناتۆو" بەتایبەت ئەمریکا  کاریگەرە" بەربەستە بۆ حوکمی دیکتاتۆری و دروستبونی گروپی تیرۆرست.  لەگەڵ دەسپێکی  پڕۆسەی ڕزگارکردن ئێراق ساڵی 2003 لەماوەیەکی کورتدا حکومەتی کاتی دامەزرا و پاش سێ ساڵ هێزی ئێراقی بە ئاستێکی پەروەردەی دەیان وڵات بۆ پارێزگاری ئێراقییەکان لەژێر ناوی فیدڕاڵی ڕێکخرا" بەڵام ئێراقیەکان جۆری پارێزگاریکردنەکەیان دابەشکردوە بەسەر ئاین و ڕەگەزپەرستی و بەرژەوەندی چەند گروپێک و نەیانتوانیوە گەشە بەپڕۆژەکانی   نوێنەری ئەوکاتی ئەمریکا برێمەر لە ئێراق و تا ئێستا بێنن.  ئاماری سەربازە ئەمریکاییەکان لە ئێراق کە بۆ پارێزگاری ماونەتەوە  زیاتر لە 40 هەزار ە،  کاتێکیش ئەو وڵاتە جێدەهێڵن دۆخی مەترسیداری تێپەڕاندبێت ، هەندێك جار  باس لەکشانەوە دەکرێ (تەنها هەواڵێکە ناچێتە بواری جێبەجێکردنەوە) خۆ ئەگەر هێزی ئەمریکا لە ئێراق نەمێنێت ئێراق دەچێتە دۆخی زۆرخراپ و جەنگی ناوخۆیی بەجۆرێك لە 100 " 20 کەس ڕزگاری نابێت. ئەم گوتە ئەوەمان بیر دەهێنێتەوە کە یەکەم جەنگی خوێناوی سەر پەڕاندن لە سەردەمی حوسێن کوڕی ئیمام عەلی لە نەجەف ڕویداو  لە 2014 دووپات بویەوە  بەناوی دەوڵەتی ئیسلامی لەعێراق‌و شام "داعش" ئەگەر هێزی ئەمریکاو هاوکاریی نێودەوڵەتی نەبوایە تەواوی ئێراقیان داگیردەکەرد،    بەجێهێشتنی هێزی ئەمریکایی  لە ئێراق ئەو وڵاتە دەبێتەوە بە مەیدانی شەڕی هۆزو ئایین و گروپە تیرۆرستەکان. لەگەڵ کۆتاهی هێنان بە داعش دۆناڵد ترەمپ  بڕیاریدا  هێزە ئەمریکاییەکان بکشێنێتەوە لە ئێراق ، زۆرێک لە حزب و ڕێکخراوو هاوڵاتیان کەوتنە ئاهەنگ و سەما گێڕان و خۆشی بەوەی داگیرکار وڵاتەکەیان جێ دەهێڵێت و داوایان دەکرد نوسینگەو سەفارەتی ئەمریکا لەو وڵاتە نەمێنێت،  لە لایەکی ترەوە"  ترەمپ لە ناوەڕاستی ساڵی 2020 بڕیاریدا کە بەشێک لە سەربازەکانی وڵاتی ئەڵمانیا بکشێنێتەوە"بەو پێیە ژمارەی سەربازەکانی ئەمریکا لە ئەڵمانیا   لە ٣٤ هەزار و ٥٠٠ کەسەوە  بۆ ٢٥ هەزار  کەم بێتە" لە هەمانکاتدا  ڕەخنەی لە ئەڵمانیا گرتبوو کە بە پێی پێویستە بەشداری لە ناتۆدا ناکات،  بەمەش بەرلین نیگەرانی خۆیی و هاوپەیمانەکانی دیکەی ناتۆی لێکەوتەوە و ترسی ئەوەیان هەبوو کە ڕووسیە بەهێزدەبێت، واتە سەربازی بێگانە لە ئەڵمانیا" پەیوەندیان بە ناتۆوە نەبوە بەڵکو بۆ پارێزگاریکردن بووە لە خاکی ئەڵمانیا"  وەک بەربەست لە هەستانەوەی نازییەکان.  لە وڵاتی ئەڵمانیا ساڵی 2006 تەواوی سەربازە ئەمریکاییەکان 72.416 سەربازبووە، ساڵی  2009 کەمکراونەتەوە بۆ 56،680 سەربازی ئەمریکایی ، ساڵی 2014 ئاماری سەربازە ئەمریکی 42.450 سەربازبووە، ساڵی 2016 کەمراوەتەوە بۆ 35.800 سەرباز ، ساڵی 2020 تا ئێستا 34.500 سەربازی ئەمریکایی لە ناوەڕاست و باشوری ئەڵمانیا بونیان هەیە. لە کاتێکدا ئەڵمانیا لە دوای 1960 بەدواوە ئارامی و سەقامگیری ئاسایشی  ئاسایی بۆتەوەو پڕۆژەکانی نوێژنکردنەوە بەسەر کەوتویی بەڕێکراون و بەهۆی پشتیوانی وڵاتانی جیهان  ئەو وڵاتە تەواو ئارام بوییەوە،  پرسیارەکە  ئەوەیە بۆچی  ئێراقیەکان  نایانەوێ ئەمریکا پاسەوانیان بکات !؟ دەیانجار نوێنەری لایەنە سیاسیەکان لە پەرلەمانی ئێراق و ڕێکخراوەکان خۆپشاندانیان ئەنجامداوەو داوایانکردووە کە هێزی ئەمریکا لە وڵاتەکەیان بچێتە دەرەوە" کەخۆیان پارێزگاری لە خاکی ئێراق دەکەن. ئەم جۆرە داواکارییە  لە پێشنیاری کەسانێکدا هاتوە کە خۆیان بە سیاسی و راوێژکارو شارەزا لە بارودۆخی ئێراق دەزانن و بە ئاگان لەوەی لە سایەی ناتۆو ئەمریکا بوو  حوکمی سەدام حوسێن کۆتایی هات. لە دوای جەنگی جیهانی دووەم و  نەمانی شەڕو ئاسایی بونەوەی دۆخەکە تا ئێستا زیاتر لە 100 هەزار هێزی سەربازی ڕوسی" بەریتانی" ئەمریکی" فەڕەنسی " هۆڵەندی " کەنەدا" بەلجیکی لە وڵاتی ئەڵمانیادا هەیە  لە پێناو پارێزگاری،  با ئێراقیەکان ئەڵمانیا بکەن بە نمونە" بۆ هەمیشە سپاسی  ناتۆو ئەمریکابکەن  کە پارێزگاریان لێ دەکەن و  لەگەڵیاندان.

شەپۆل عەلی عەسكەری  لەم هەرێمە چکۆلە و بێ پشت وپەنایەدا  تەنها  حیزب ڕۆڵ دەبینێ ، خاکێکە پڕە لە پۆپۆلیزم وخاک فرۆش و کاڵ فام و گەمژەی سیاسی وهەرزەکاری فسفس پاڵەوان.لەم خاکەدا پاروی دەمی هەژاران، حیزب دەیدزێ و هەر بە خۆشیان دەفرۆشرێتەوە، خاکێکە دزە دەست سووکەکان تیادا زۆر بە ئاسایی دەست دەخنە گیرفانیەوە و بە بێ ترس سامانی سەر زەوی و ژێر زەوی  دەخەنە گیرفانیانەوە. لەسەر پشتی دایکی نیشتمان بە درێژایی شەست ساڵ براکان نەک پەنجە بەڵکو پشت ومل و قاچی یەکتر دەشکێنن تەنها بۆ رازیکردنی مامۆستا عەمامە ڕەش و گورگە بۆرەکان و پاراستنی بەرژەوەندێکانی خۆیان. جا وەرە خوا نەکا کەسێک پەیدا بێ کەهۆشداری بدات بۆ ڕاستکردنەوەی هێڵە خوارەکان و ئاشکراکردنی وێرانکارێکان ئەوە ڕێک یا  بوهتانی بۆ دەهۆندرێتەوە و یا تیرۆر یا وون دەکرێ. لە سەر ئەم خاکە پڕ لە ئازارە هەندێ  شتی سەیر و سەمەرەی تیایدا هەڵکەوتوە، یەکێک لەوانە کە خۆیان بە ڕەخنەگران ناساندوە  جا چ ئەوانەی لە ناوخودی حیزبەکانن یا لە ئۆرگانەکانی دی، خۆشیان قبوڵی ڕەخنە لێگرتن ناکەن. هەمووی بە ڕاست و بە چەپ خەریکی ڕوخانی بناغەی ماڵێکن کە بە هەوڵی سەدان ساڵ وبە ئێسک و پروسکی هەزاران ڕۆڵە بنیات نراوە. ئەوەی ئەم ئەحزابانەی ئەمڕۆ دەیکەن بۆ سڕینەوەی شوناسنامە و زوان و کەڵتوری خودی خۆیان و نەتەوکەیان، بە درێژایی مێژوو نە قوەت و جەبەرووتی  حوکمی ئال عوسمان وفارس و عەرەب بگرە  ئەوانەی پێشوتریش نەیانتوانی بیکەن. کە دەپرسی بۆ؟ هەریەکەیان جۆرەها پاساو دەهێننەوە بۆ کردارە قێزونەکانیان وهەر لایەو لایەکەی دی تۆمەتبار دەکات.  بە درێژایی ٢٩ ساڵ  نەمانتوانی فێری خۆبەریوەبردن بین نەمانتوانی سیستمێکی فەرمانڕەوایی سادە بەڕێوەبەرین کە تیایدا هەموو تکاێکی ئەم هەرێمە مافی پارێزراو بێ و لە هەمان کاتدا ئەرکەکانیشمان جێبەجێ بکەین بۆ بەدی هێنانی سبەیەکی پڕشنگدار، نەماتوانی پەرە بە یەکێک لە گرنگترین سەکتەرەکان بدەین ئەویش سەکتەری پەوەردە و تەندروستیە، بە درێژایی ٢٩ ساڵ  لە حولکڕانی کە دەبوو ئێستا ٤ بۆ ٥ جیلی ڕەوشن هزر و دڵسۆز بۆ خاک و نەتەوە وسەرکەوتوو بنیات بنێن، لە بری ئەوە پەروەردەیەکی لاوازئەوەی پێدەوترێ ڕۆشەنبیری و هاندان و پاداشتە بۆ کەسانی بەهەرمەند و زانست هەموویمان لەناو برد.  نەیانتوانی باری لاری خۆیان ڕاستبکەنەوە لە وڵاتێکدا کە لە بناغەوە هەڵتەکا و سەرلەنوێ بە دەستی خۆیان دروستیان کردەوە، بیری تیژی ئەو گەورە حیزبانە ئەوێ رۆژی تەنها لە گیرفانیان دوورتری نەدەدی و لە وانەکانی ڕابوردوو هیچ فێرنەبوون. ئەوی ئەمڕۆ باجی ئەدەن هەڵەی دوێنێیانە. بەڵام فێری ئەوە بوون کە چۆن وڵات بە ژێرخان و سەرخانی تاڵان کەن فێری ئەوە بوون کە چۆن کار لە  سەر ناخی هاوڵاتیان بەکەن و لە میللەتێکی ڕەوشت بەرزی بە بەرهەم و کۆڵنەدەر بگۆڕن بۆ میللەتێکی بەرخۆر کە دایم چاوی لە دەستی ئەحزاب بێ بۆ ژیان. ئەم وڵاتە بریندارە دا  حیزب وەک قارچک  لە گەڵ هەورە تریشقەدا سەر هەڵئەدا بەڵام  بێ سوود و بێ تام . ئەحزابێکن تێکەڵ سەر لێشێواو، تەنانەت هەندێکیش لەوانەی کە  خۆیان بە نوخبە دازانن، و هەندێکیان "د"ێک لە پێش ناویان داندراوە کە لە سەر گیرفانی هەژارانی ئەم وڵاتە پێی گەیشتوون هەموو ئیش وکاریان پشی پشی و ماستاو ساردکردنەوەیە بۆ کاکی سەرۆک و سەرکردە. هەمووی لە پێشبڕکێن بۆ وەرگرتنی دەسەڵات، بەڵام  نەهاتن خۆیان فێرکەن و چاولەو وڵاتانە بکەن کە  لەمان بێ دەرامەترن،  ئێستا بونەتە پێشەنگ لە زۆربەی سەکتەرەکانی هەم حوکمڕانی و هەم کەرتی تایبەت. نزیکترین نمونە بۆ ئێوە هەندێ لە وڵاتانی بەڵقان کە پێشتر یۆگوسڵافیایان پێکدهێنا  وەک ( کرواتیا و ئەلبانیا و کۆسۆڤۆو مۆنتینێگرۆ و صربیا).ئەوەی ئەحزابی ئەو وڵاتانە جیا ئەکاتەوە لە گەڵ ئێوە ئەویە کە ئەمان خۆیان بە خاوەن ماڵ دەزانن و بەرژەوەندی میللەت ئامانجیانە، بەڵام ئێوە قوڕوقەپکرەی دەنگی ئازادن ،و بەرژەوەندی خودی خۆتان و گیرفانتان ئامانجاتانە.  ئەحزابێکن سەرۆکەکان خۆیان بە نوێنەری پەروەردگار دەزانن، لەسەر گیرفانی میللەتی ڕەش و ڕووت پیاوەتی بە ئاوی حەمامەوە دەکەن. لە هەمووی سەیر و سەمەرە تر ئەوەیە کاکی فڵانی و ئەندامی نامیلکەی ڕامیاری دێتە سەر کەناڵەکەی کە بە کۆمەڵێکی زۆر لە  قووتی مناڵانی عەلاگە فرۆشی ماندوو دایمەزراندوە. ئەفەرموێ لە عەهدی مندا چاکسازی دەکرێ و شەڕی گەندەڵی دەکەم...! بەڵام نازانم کێ دەستی گرتوون؟ دەفەرموون لە خودی خانەوادەکانی خۆتانەوە دەست پێبکەن تۆزقاڵێ ڕووی خۆتان ڕوونتر بکەنەوە بۆ ئەوەی تۆزقاڵێ ڕوخسارتان دەرکەوێ هەر وا بە تاریک و رەشی نەمێنێتەوە. منەت بەسەر میللەتدا مەکەن حکومەتانی دوونیا پێشبڕکێ لە سەر ئەوە دەکەن کامیان هاوڵاتیانیان زێدەتر لە خۆشگوزاریدا دەژین، چۆن سەکتەرەکانی ژیان  وئابوری پتەوتر بکەن، ئێوەش تازە بەتازە خەریکی دوو بارەبوونەوەی دوو ئیدارەییتانە. بە خۆتاندا بچنەوە و سەریری خۆتان بکەن بۆ ئەوەی بزانن کە خۆتان گەیاندۆتە چ ئاستێکی نزم، کە لەو باو�ڕەدانیم ئیدی کەسێکی تر هەبێ لە خوارتانەوە....!    جاران تەنها سێ چوارێک بوون و هەموو میللەت لە کردارتان پەست و وەڕز بوون ئێستا ماشا‌و االله هەزارن... بەڵام هیچیتان بە کارن...!  سوپاس بۆ شکستەکانتان .. سوپاس بۆ هەڵە کووشندەکانتان.. سوپاس بۆ مل کەچ کردنتان بۆ دووژمانن و سوپاس بۆ پشتگوێزستنی میللەت لە برسی کردن سووکایەتی پێکردنیان. لە کۆتاییدا هەڵەی ئێوە نیە بەڵکو هەڵەی ئێمەی میللەتە کە هەم خۆێن و هەم ڕەنجمان بە خەسار چوو. جا لێرەدا ئیدی بەسە وێرانکاری بە ناوی کوردایەتیەوە....! 

بەیار عومەر عەبدوڵا  شاری کۆیە یەکێکە لە شارە هەرە زیندوەکانی کوردستان. شوێنی پێگەیاندنی چەندین سیاسی و ئەدیب و شاعیری گەورەی وەکو (حاجی قادر و مەلای گەورە و دڵدار) بووە. کۆیە ڕۆڵێکی کاریگەری هەبووە لە گۆڕەپانی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگیدا. هەروەها یەکێک بوە لەو شوێنانەی کە بزوێنەری شۆڕشەکانی کورد بووە. بەڵام لە جیاتی پاداشت، بایەخێکی ئەوتۆی پێنەدراوە. ئێستا کۆیە پەراوێزخستنێکی زۆری پێوەدیارە؛ دەبوو زۆر لە ئێستا ئاوەدانتر بوایە. کۆیە لە دوای شەڕی ناوخۆ و جیابونەوەی زۆنی سەوز و زەرد، بووە قوربانی؛ لە ڕوی ئیداریەوە سەر بە پارێزگای هەولێرە، بەڵام لە ڕوی سەربازی وسیاسی و کەلتوریەوە سەر بە پارێزگای سلێمانیە. ئەمە وایکردوە کە کۆیە لە نێوان دوو بەرداشدا بهاڕدرێت و ببێت بە یەکێک لە شارە پشتگوێخراوەکان. ئەگەر ئەم دەڤەرە ببێت بە هەرێمێک. یەکێک لە چارەسەرەکان بۆ کۆیە ئەوەیە کە ڕاپرسی تێدابکرێت و ببێت بە بەشێک لەم هەرێمە، هاوکات لە چوارچێوەی ئەم هەرێمەدا بکرێت بە پارێزگایەک کە (تەقتەق و ئاشتی و سکتان و سێگردکان و شۆڕش) و تەنانەت (دوکان و خەلەکان) و هەندێک ناوچەی چواردەوری بخرێتەسەر. کۆیە چەندین فاکتەری هەیە بۆ ئەوەی ببێت بە یەکێک لە پارێزگا دەوڵەمەندەکان.  ١-کەرتەکانی نەوت، کشتوکاڵ، و پیشەسازی: دەکرێت سود لە کێڵگە نەوتیەکانی شیواشۆک و تەقتەق وەربگیرێت، هەم لە شێوەی پەترۆدلاردا بۆ بوژاندنەوەی ئابوری کۆیە و تەقتەق و سنورەکە بە گشتی و پێشخستنی خزمەتگوزاری تێیدا، هەم سودی لێوەربگیرێت بۆ دروستکردنی پاڵاوگەی نەوت و کارگەی پەترۆکیمیایی، کە هەزارەها هەلی کار لە ناوچەکەدا دەڕەخسێنێت. هەروەها پەترۆدۆلار بەکاربهێنرێتەوە بۆ دروستکردنی چەندین بەنداو و پرۆژەی ستراتیژی لە کۆیە و چواردەوری، کە دەتوانێت ئاو و کارەبای کۆیە دابین بکات و هاوکات لەو ڕێیەوە پەرە بە کەرتەکانی کشتوکاڵ و پیشەسازی خۆراک و گەشتوگوزار بدرێت. ٢-کەرتی گەشتوگوزار: کۆیە سروشتێکی جوانی هەیە و بە شاخەکانی هەیبەت سوڵتان و باواجی دەورە دراوە. دەکرێت ئاوی حەمامۆک و چنارۆک و شاخی کۆسار و بەنداوی سماقوڵی بکرێن بە شوێنی گەشتیاری.  کۆیە چەندین شوێنەواری دێرینی تێدایە وەکو قەڵای کۆیە (قشڵە) کە لە ساڵی  ١٨٧٠دا لە سەردەمی عوسمانیەکاندا دروستکراوە، وەکو قەڵایەکی سەربازی بۆ پارێزگاری لە کۆیە و چواردەوری. دەبێت چوارتاقان و بازاری کۆیە و خانی مەحمود ئاغا و حەوشی گەورە و ماڵی مەلای گەورە (باوکی نوسەری گەورەی کورد، مەسعود محەمەد)، گوندی هەرمۆتە و مەزارگەی مەربێن قەدێشە، کە قەشەیەکی مەسیحیەکانی کۆیەیە لەگەڵ شوێنەوارانەکانی تری کۆیە نۆژەنبکرێنەوە لەسەر شێوازی کۆن. دوای پەرەدان بە شارەکە و چواردەوری، دەتوانرێت ڕیکلامی بۆ بکرێت و ساڵانە هەزارەها گەشتیار لە کوردستان و ناوچەکانی تری عێراقەوە ڕویتێبکەن. بە کورتی، ئەگەر لە چوارچێوەی هەرێمی سلێمانیدا، کۆیە بکرێت بە پارێزگایەک و داهات و دەسەڵاتی پێبدرێت، دەتوانرێت بکرێت بە یەکێک لە پارێزگا دەوڵەمەند و نمونەییەکان.  

لۆنا دڵشاد مەریوانی بەڕاستی هەندێک بەناو میدیای کوردی تەواو سنووریان بەزاندووە، بەوەشەوە ناوەستن کە سەیریان ناکەیت، دێن لە سۆشاڵ میدیاش ئێخەت دەگرن.  من ڕاستە سەیری ئەو کەناڵانە ناکەم و فۆڵۆشم نەکردوون، بەڵام کە هەندێک شتم بۆ دەنێرن یان بەڕێکەوت دەیانبینم، بەڕاستی خەفەت لە حاڵی کۆمەڵگا دەخۆم. بۆ نموونە یەکێکیان هێناوە، کە نازانم چ کارەیە، زۆر بە شانازییەوە وەک ئەوەی کیسە خۆڵی فڕێ دابێت، دەڵێت لەخۆشەویستەکەی دووگیان بووە و کۆرپەلەکەی ناو سکی "فڕێ دا"وە.  من تێناگەم کوا وەزارەتی ڕۆشنبیری؟ کوا داواکاری گشتی؟ کوا وەزارەتی ئەوقاف؟ ئەمانە بۆ پلاتفۆرمیان دەدرێتێ قسە بکەن و ژەهر بڵاو بکەنەوە؟  من کەسێکی دۆگما نییم، بەڵام کۆمەڵێک بەها هەن ناسنامەی کۆمەڵگا و نەتەوەیەکن، ئەم بەهایانەش بەوە لەناو دەچن تۆ بەردەوام کۆمەڵێک شتی دژی ئەو بەهایانە نیشانی بینەر بدەیت، بەتایبەت گەنجان، چونکە لەڕووی دەروونییەوە بەرە بەرە لە نەستیاندا جێگیر دەبێت کە شکاندنی ئەو بەهایانە ئاساییە و پێویست ناکات پێیانەوە پابەند بن و لەخەمیان بن.  بەڕای من ئەم کەناڵانە زۆر باش دەزانن چی دەکەن و بەمەبەست دەیکەن، تا مرۆڤ زیاتر داماڵدرابێت لە بەها ئەخلاقی و مرۆڤایەتییەکان، مەترسیی کەمتر دەبێت، خاوەن بەها و ئەخلاق مەترسییە چونکە بە پارە ناکڕدرێت، بۆیە یان دەبێت وای لێ بکەیت ئەو بەهایانەی لەدەست بدات یان ئەگەر هەر نەهاتە ژێر بار، تیرۆری بکە، چونکە ترسناکترین کەس لای ئەوان کەسانێکن کە ناتوانیت نرخیان لەسەر دابنێیت.  کەواتە پیلانەکە ئەوەیە وامان لێ بکەن هەموو شتێک لەدەست بدەین. هەر هەمووی! هیوادارم نەژیم تا ئەو ڕۆژە ببینم تەنانەت ئەگەر لەڕیزی تیرۆرکراوەکانیشدا بم!

سەرتیپ وەیسی كەریم ئومێد خۆشناو، دواجار وەكو هەر بەرپرس‌و پارێزگارێكی دیكەی هەرێمی كوردستان، دەچێتە نێو سیستەمێكی سیاسی‌و حكومڕانی شێواو، بۆیە بە باشی‌و خراپییەكەوە دەبێتە بەشێك لەو سیستەمەو ناتوانێت موعجیزە بقەومێنێت‌و مۆدێلێكی نوێ‌و جیاواز لەوەی‌ پێش خۆی پێشكەش بكات. ئومێد خۆشناو بەراورد بە پارێزگاری پێشوو خراپی‌و باشی خۆی هەیە لەوانە:  *  كێشەی ئومێد خۆشناو ئەوەیە لەسەر بنەمای تەكنۆكراتی ئەو پۆستەی‌ وەرنەگرتوە، بەڵكو لەسەر بنەمایی حزبی بوون‌و موجامەلە گەیشتۆتە ئەو شوێنە، ئەوەندەی باوەڕی بە قسەكردن هەیە، ئەوەندە باوەڕی بە كاركردن نییە‌‌، لەكاتێكدا پارێزگار پارێزگاری هەموو شارە. *  لە‌ماوەی رابردوودا، ئومێد خۆشناو بەشێك بووە لە زەقكردنەوەی ململانێی‌و دروستكردنی رقی  سیاسی‌و حزبی لەنێو سۆشیال میدیاو راگەیاندكان، بۆیە تاوەكو ئێستاش  بەشێكی لایەنەكان هەر بەو چاوە سەیری دەكەن. *  ئومێد خۆشناو، لەو پیاوانەیە هێشتا لەناوەوەی خۆیدا گەورە نەبووە، بۆیە هەموو كات حەزی بە موجامالە‌و تەلەفۆنی سەرەوەیە، ئەمەش وادەكات لە ئەركەكەی بە لاوازی دەربكەوێت. * ئومێد خۆشناو پیاوێكی ئیداری نییەو روئیاو دونیابینی بۆ حكومەتێكی بچووكراوەی گرینگی وەكو هەولێر نابێت‌، بۆیە بە تەنها بێت‌و تیمی تایبەتی لەگەڵ دانەنرێت ناتوانێت سەركەوتوو بێت. * ئومێد خۆشناو لە خولی پێشووتری پەرلەمان وەكو كاندیدی پارتی دەنگێكی زۆری هێنا، بەڵام لە خولی دواتردا ژمارەی دەنگەكانی بە ‌رێژەیەكی بەرچاو كەمی كرد، كە ئەوەش ئاماژەیە ناوبراو بەشێكی لە پێگەو سومعەی پێشووتری لە دەستداوە. *  ئومێد خۆشناو رەنگە وەكو بەرپرسی لق خۆشەویست‌و قبوڵبكراو بوایە‌، بەڵام بۆ پارێزگاری شارێكی وەكو هەولێر پارتی تیایدا زۆرینە نییە، رەنگە ئەو حزبی بوونەی وابكات كەسێكی بێزراو بێت لای هەندێ خەڵك‌و لایەن. * تاڕادەیەك فرسەت سۆفی بە گەورەیی‌و لێهاتووی خۆی لەنێوان (مەسعود بارزانی‌و مەسرور بارزانی‌و نێچیرڤان بارزانی) قبوڵ كراو بوو، بەڵام ئومێد خۆشناو لە گچكەیی خۆی وەكو كادیرێك لەلایەن ئەوانەوە قبوڵ كراوە. دانانی ئومێد خۆشناو لەئەنجامدا نە بۆ مەسرور بارزانی‌و نە بۆ نیچیرڤان بارزانی سەركەوتن‌و شكست نییە، چونكە پیاوێكی یەكلاكەرەوە نییەو قوەتی هەردووكیان لە لاوازی  ناوبراودایە، بۆیە هەردووكیان قبوڵیان بوو‌. *  ئومێد بەهەمان شێوە لە ئاست سەركردەكانی پارتی لە ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لە هەولێر لاوازە، هەریەكەیان خۆیان لە ئەو بە گەورەتر دەزانن. جگە لەوەش ناشتوانێت لەبەرامبەر هەندێك سەرمایەدارو بازرگان‌و دەوڵەمەندی گەندەڵكاری هەولێر بوەستێتەوە. * لەگەڵ ئەو سیفەتانەی هەیەتی‌، بەڵام ئومێد خۆشناو كەسێكی سادە‌و كۆمەڵایەتییەو لە قەزیە كۆمەڵایەتی‌و ئاینییەكان پابەندی تەواوی هەیە، ئەوەش وەك خاڵی بەهێزی ئەو لای خەڵكی هەولێر پەسەند كراوە، جگە لەوەی بەراورد بە خەڵكی دیكە كەمتر لە قەزیەی گەندەڵی تێوە‌گلاوەو زۆرجاریش وەكو كوڕە هەژارێك خۆی نیشاندەدات.  

سەرتیپ جەوهەر داواكردنی لێوەرگرتنەوەی هەموو دۆسیەی نەوت لەهەرێمی كوردستان لەلایەن بەغدا، دەریٔەنجامی پەرتەوازەیی و بێدەرەتانی كوردە لەم قۆناغەدا، یٔەم پەرتەوازەیی و بێدەرەتانییەش دەریٔەنجامی سیاسەتی تاكڕەوانەو پەراوێزخستن و نەبوونی شەراكەت و بەیەكەوە بڕیاردانە لەهەرێم.  سەرەتای باسكردنی یٔابوریی سەربەخۆ، لەسەر یٔاستی سیاسی لەهەرێمی كوردستان، هەموو لایەنەكان پشتیوانیان لەدەرهێنان و فرۆشتنی نەوتكرد، چونكە بەشێك لەكاربەدەستانی هەرێم، پرسی نەوت و فرۆشتنیان بەستەوە بەپرسی نەتەوەیی و گەیشتن بەسەربەخۆیی. گوایە بۆیە نەوت دەردەهێنن تاوەكو ببێتە قەڵغانی پاراستنی هەرێم و بەستنەوەی بەرژەوەندی وڵاتان بەهەرێمی كوردستان، بەكورتی دروستكردنی لۆبی لەسەر یٔاستی نێودەوڵەتیی. لەسەر یٔاستی كۆمەڵگای كوردستان، یٔەو كاربەدەستانە بانگەشەی زۆر قەبەیان دەكرد، تەنانەت هەبوو دەهاتە سەر شاشەی بانگەشەی بەدوبەیكردنی كوردستانی دەكرد! لەبانگەشەی هەڵبژاردن دا باسی مانگانەو پشكی هاوڵاتیانی لەفرۆشی نەوتی هەرێم دەكرد. دوای تێپەڕبوونی زیاتر 12 ساڵ، دەركەوت نەك خۆشگوزەرانیان بۆ خەڵكی كوردستان دابیننەكرد، یان پرسی كوردیان نەبردە قۆناغێكی نوێ‌، بەڵكو یٔەوانەی پێشەنگی یٔەو سیاسەتەبوون شكستێكی گەورەیان بەسەر یٔەزموونی هەرێمی كوردستان ساغكردەوەو بارگرانییەكی زۆر گەورەیان بۆ خەڵكی كوردستان بەجێهێشت. یٔێستا هاوڵاتیانی هەرێم بەدەست گیرۆدەی دۆخێكی زۆر خراپی یٔابوریی بوون. یٔەو نەوتەی میللەتانی لەدەوار نشینەی كردە شارستان و بووە نیعمەتێكی خوایی، بۆ یٔێمە بووە بەختێكی رەش و چارەنوسێكی خراپ. لەسەر یٔاستی سیاسی، رێگەیان نەدا جگە لەخۆیان هیچ گروپێك بەشداربێت لەداڕشتنی سیاسەتی بەرەو سەربەخۆبردنی یٔابوریی بەتایبەت نەوت. زنجیرەیەك گرێبەست و رێككەوتنی سیاسی و یٔەمنیان لەپەنای دۆسیەی نەوت كردو یٔێستا خۆیان و هەرێمی كوردستانیان گیرۆدەی دۆخێك كردووە، مەگەر یەكێكی وەك (محەمەد موسەدەق- 1883-1967) بێت یٔەم دۆخە رزگاربكات، یٔەگینا لەكوێی دونیا بووە زیاتر لە 50% فرۆشی نەوت تەخشان و پەخشان بكرێت. بۆیە یٔێستا هیچ لایەنێكی سیاسی لەكوردستان یٔامادەنییە لەڕێدا لەگەڵیان بڕوات و پشتیوانیی لەو گروپە بكات.  یٔەو گروپە تەنها پشتیوانیی لایەنە سیاسییەكانی كوردستانیان لەدەستنەداوە، بەڵكو لەسەر یٔاستی جەماوەریی بۆشاییەكی گەورە دروستبووەو ناڕەزایەتیی گەورە دروستبووە، بەجۆرێك لایەنە سیاسییەكان و خەڵك پشتیوانیی لەفرۆشتنی نەوتی هەرێم دەكەن لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە نەك یٔەو گروپەی هەرێم، پێیانوایە یٔەگەر بەغدا نەوتەكە بفرۆشێت شەفافترو خاوێنتر دەبێت و داهاتەكەیشی باشتر دەگاتە دەست خەڵك. هەر یٔەم سیاسەتە وایكرد پیرەژنێك لەبادینانەوە بەمستەفا كازمیی بڵێت "كوردستان یٔەمانەتی تۆیە" یان لەسلێمانی یٔاڵای عیراق هەڵبكرێت و لەهەولێرش لەڕۆژی یٔاڵای كوردستان، كەس تاقەتی بەرزكردنەوەی یٔەو یٔاڵایەی نەبێت كە هەزاران هەزار گەنج و لاوی كوردستانی لەپێناودا بووەتە قوربانی. 

 جەعفەر عەلی (١)    خۆشباوەڕی ئەوەیە بەر لە روانین و بیرکردنەوەی قوڵ، تا ترۆپکی ئومێد رۆیشتبیت. بۆ پارچە پەڕۆی رەنگاوڕەنگ و دروشمی پۆپۆلیستییانە، فرمێسک لە چاوی هاوڕێ و هاونیشتیمانییەکانت بێنی، لە کاتێکدا ئەم دروشم و پارچە پەڕۆیانە دەیانجار فرمێسکی بە تۆ رشتبێت.    گرنگە مرۆڤ بە ئومێدەوە بژی، ئومێد هێزێکی پڕ بایەخی بەردەوامی و پێدانی وزە و چالاکی نوێیە بە ژیان. مرۆڤی بێ ئومێد، مرۆڤێکە توانای بیرکردنەوە لە ئایندە و هێزی گۆڕینی لە دەستداوە، نزیک لە کۆتایی تونێڵەکە وەستاوە، گەیشتووە بە دوا خاڵی ململانێکە و، دەستکاریکردنی دونیا لای ئەو بە بنبەست گەیشتووە.     بێگومان ئومێد بە مانای بیناکردنی تەلاری بەرز لەسەر زەوی فشەڵ نا، بە مانای بە دەستی بەتاڵ خۆکردن بە مەیدانی جەنگ نا، بە مانای زێدەگۆیی لە توانا و عەقڵ و بیرکردنەوە و نغرۆبوون لە خەیاڵ و یۆتۆپیا نا. ئومێد بە مانای نائومێدبوون لە ئومێدی گەورە، نائومێدبوون لە خەونی گەورە، نائومێدبوون لەو واقیعەی لانیکەم لە ئێستا و بۆ ماوەیەکی درێژی دیکەیش، سەرزەمینی بەرهەمهێنانی ئومێدی گەورەی تێدا نییە.    زۆر جار پێویست دەکات نائومێد بین، رەشبین بین، بەڵام نائومێدی و رەشبینی تا ئەو شوێنە نەڕوات، لە کۆی جوڵە و وزەکانمان بەتاڵ بکاتەوە، روانین و بیرکردنەوەمان لە ئایندە ورد و خاش بکات، تەواوی روناکیمان لە تاریکی و دونیای دۆزەخی خۆیدا بکوژێت. لە سەرزەمینی نائومێدیدا، ژیان بۆ ئامانجێک کارێکی ئاسان نییە، بەڵام ژیانی بێ ئامانجیش جگە لە وێرانکردنی هەموو شتێک، جگە لە پوچێتی شتێکی دیکە نییە. بۆیە مرۆڤ چەندیش لە ژینگەی قڕکردنی ئومێددا بژی، هێشتا گرنگە ئامانجێک بدۆزێتەوە تا بۆی بژی، کە رەنگە هەندێجار ئەو ئامانجە وەهمی بێت. ئاخر خاڵیبوونەوەی تەواو لە ئومێد، ژیانێک بێ ئامانج، هیچ ناگەیەنێت، جگە لە بێمانایی خودی ژیان خۆی، کاتێکیش ژیان لە مانا خاڵی دەکرێتەوە، ئیدی هۆکارێک نادۆزینەوە بۆ مانەوە و بەردەوام بوون. ژیان لە دەرەوەی ئامانجێکدا یەکسانە بە هیچ، دەبێتە عەدەمیەت و بە هێواشی هەنگاونان بەرەو خۆکوشتن.     نائومێدی، یان رەشبینی، دەبێ لە پاشخانی دەرککردنی مەعریفی، لە لێکدانەوە و بیرکردنەوەوە هاتبێ، نەک لە نائومێدییەکی تێکەڵ بە جەهل. جەهل و گەمژەیی ئامرازی گۆڕینی دونیا نین، بەڵکو ئامرازی کوشتنی ژیان و زانست و بە دۆزەخکردنی جوانین. نائومێدبوون تەنیا ئەو کاتە مرۆڤ و کۆمەڵگە ئیفلیج دەکات، کە لەدەرەوەی دونیای زانست و پاشخانی مەعریفییەوە بێت. نائومێدی و رەشبینی بەبێ پاشخانی مەعریفی، خۆکوژییە، خۆکردنە بە مەیدانی جەنگدا بە دەستی بەتاڵ، لە هەمووشی خراپتر، درێژکردنەوەی تەمەنی سیاسی ئەو دەسەڵاتەیە، کە ژینگەی سیاسی، کۆمەڵایەتی، ئابووری و سایکۆلۆژی، مرۆڤەکان و کۆمەڵگەی بە نائومێدی رەنگڕێژ کردووە.  (٢) حیزب و ئومێد    ئومێد بە تەنیا لە یەک رووەوە سەیر ناکرێت، بەڵکو چەندین هۆکاری بابەتی و خودی هەن، کە دەشێ کاریگەری پۆزەتیڤ، یان نێگەتیڤ، بەسەر هیوا و ئومێدی مرۆڤەکانەوە دابنێن.     لایەنی بابەتی، واتە ئەو هۆکارە بابەتییانەی کە دەشێت بۆ نائومێدبوون کۆمەک بە مرۆڤ بکەن، یان بیرکردنەوە و ژیانی ئینسان بەرەو رەشبینی و بێ ئومێدی بەرن، کە دەکرێ هۆکاری سروشتی جوگرافی، سیاسی، ئابووری، یان کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری بن.      هەرچی لایەنی خودییە، مەبەست لەو هێز و توانایەیە، وا دەکات مرۆڤ بە ئومێدەوە بژیت و ئامانجێکی هەبێت بۆ داهاتوو. ئەو هۆکارانەش کە ئەو توانایە بە مرۆڤ دەبەخشن لە ناو خودی مرۆڤ خۆیدایە، نەک لە دەرەوەی.      زۆرجار ئومێد پەیوەندی بە یادەوەری مرۆڤەوە هەیە، ئەو رووداوانەی لە یادەوەریماندا دێن و دەچن، کاریگەری بەسەر دواڕۆژ و ئایندەمانەوە جێدەهێڵن. یادەوەرییەکان هەمیشە پۆزەتیڤ و چێژبەخش نین، بەڵکو گەلێک جار تاریک و تاڵن. واتە بەشێکی بیرکردنەوە و خەیاڵی  ئێستامان، ئەو کارەکتەر و رووداوانە داگیریان کردووە، کە لە رابردوودا لەسەر شانۆکە روویانداوە و نمایشی سیاسی و کۆمەڵایەتی خۆیان کردووە. ئەم رووداو و نمایشانە، کەم تا زۆر، گوازراونەتەوە بۆ ناو خەیاڵدانی مرۆڤەکان و بووەتە بەشێک لە ژیانی سیاسی، کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری ئێستامان و هەمانکات ئاراستەکردنمان بەرەو فۆرمەڵەبوونی جۆرێک لە بیرکردنەوە و بونیادنانی داهاتوو. ئەرستۆ بڕوای وابوو، کە ئومێد بریتییە لە چاوەڕوانی و روانین بۆ داهاتووی باشتر. بە مانای ئەوەی مرۆڤ هەمیشە ئومێد بە ئایندەی باشتر دەخوازێت، خەیاڵی مرۆڤ بەردەوام روو لە باشترە، بەڵام رەفتار و جوڵەکانمان، بەردەوام هێزی بونیادنانی ئەم دونیا باشترەیان نییە، هەمیشە هێزی سیاسی، کۆمەڵایەتی، رۆشنبیری ئەوەمان نییە دونیای جوانتر بخوڵقێنین، بۆیە ئەگەر ئێستامان لە رابردوو و  داهاتوومان لە ئێستا ناشیرینتر بێت، ئەوە گوناهێک لە مێژوو نییە، بەڵکو خەتا لەو کارەکتەر و هێزە کۆمەڵایەتییانەیە، کە لەو زەمەنە مێژووییەدا و لەو سەرزەمینە جوگرافیەدا جوڵە و رەفتاریان کردووە.     حیزبی کوردی، نزیک بە هەشتا ساڵە ئومێد دەبەخشێت، دەیەوێت باوەڕمان پێبهێنێت، کە ئێستامان لە رابردوو ناچێت و داهاتوومان لە ئێستا باشتر دەبێت. مەبەست لە ئێستا زەمەنی دامەزراندنی حیزبی سیاسی لە کوردستان و داهاتووش کاتەکانی دوای دامەزراندنی حیزبە. راستە دۆخی دروستبوون و گەشەکردنی حیزب لە کوردستان هاوشان بووە لەگەڵ جەنگ و نائارامی و خوێن، جا ئەو جەنگ و خوێنە لە نێوان حیزبەکان خۆیان، یان لەگەڵ دەرەوەیاندا بووبێت. بەڵام لە باشوری  کوردستاندا، سی ساڵە حیزبی کوردی دەسەڵاتدارە، ئەگەر لەو ماوەیە شەش بۆ حەوت ساڵی شەڕی ناوخۆشی لێدەربکەیت، هێشتا زیادتر لە بیست ساڵ دەمێنێتەوە، کە ئەوان لە باشوردا هەموو شتێکن. ئەوان لە ماوەی ئەو سی ساڵەدا لە بری پێشاندانی وێنەیەکی باشتر لە رابردوو، لە بری سەوزکردنی ئومێد بە ئایندەیەکی باشتر، لە هەموو شتێک زیادتر ئومێدیان لە هۆشیاری مرۆڤی ئێمەدا ریشەکێش کردووە، سەرزەمینێکی فراوانی ئاوس بە بەری نائومێدیان خوڵقاندووە.      گومان لەوەدا نییە، کە جەنگ و ناکۆکی و بە یەکدادان، هەروەها ئەو لێکەوتانەی لێیدەکەوێتەوە، هەستکردن بە ئاسایش کەم دەکاتەوە و دواتریش دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی چاوەڕوانی بە داهاتوویەکی باشتر، سەرەنجامیش بەشێوەیەکی فراوان بێ ئومێدی بەسەر کۆی کایەکانی کۆمەڵگە و تەواوی خانە کۆمەڵایەتییەکاندا دەبەشێتەوە.    بەپێی ئەبراهام ماسلو، پێداویستییە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ دەشێ بە هۆکاری ئابووری، یان دەروونی، لە هەرەمەکەدا ئاڵوگۆڕیان بەسەردا بێت. ئەگەر رۆژگارێک مرۆڤ بۆ ئازادی دەجەنگێ، ئەوا دوای ئازادی شەڕی بەدەستهێنانی پێداویستییەکانی دیکەی دەکات، بە هەمانشێوە تێرکردنی مرۆڤ بە پێداویستییە ئابوورییەکانی ناتوانێت جێگەی ئازادی گووتن و ئازادییە شەخسییەکانیشی بۆ بگرێتەوە. بە مانا مرۆڤ هەمیشە چاوی لەسەر باشترە، هەنگاو بەرەو جێکردنەوە و هێنانەدی خەیاڵەکانی لە داهاتوو هەڵدەگرێت، بۆیە هەر کاتێک بە تێربوونی پێداویستییەک دەگات، یان سنوری ئەم پێداویستییانەی فراوانتر دەبێ، یان فۆرم و شێوەی پێداویستییەکانی بەپێی زەمەن و شوێن و ئاستی رۆشنبیری کۆمەڵگە و بەرەوپێشچوونەکانی دونیا گۆڕانیان بەسەردا دێت.    حیزبی ئێمە لەم گۆڕانی پێداویستییە تێناگات، یان نایەوێت تێبگات. کارەکتەرەکانی سەردەمی شاخ و هاوتەمەنانی ئێمەیش شاهیدی ئەوەن، کە خەڵکی عیراق بە کوردیشەوە، بەر لە راپەڕین، کێشەی ئابووری گەورەی نەبوو، بەڵام بە دژی بەغدا راپەڕین. واتە لەوێدا ئابووری هەموو شتێک نەبوو، چونکە مرۆڤی عیراقی بە کۆی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبییەکانییەوە، کێشەی ئازادیان هەبوو. خەڵکی عیراق و کوردستان بە هۆکاری دەستگرتن بەسەر پێداویستییە بنەرەتییەکانی دیکەی ژیانیان لەلایەن دەسەڵاتی بەعسەوە، راپەڕین، نەک تەنیا بە هۆکاری ئابووری. بۆیە گوتنەوەی دەستەواژەی هەزارانجار دووبارەی دەسەڵاتی کوردی، کە دۆخی ئێستا باشترە لە رابردوو، ناتوانێ بۆ چرکەیەک ئارامی بە دڵی موچەخۆرێک، یان دایکی رۆژنامەنوسێکی تیرۆرکراو، یان کەسوکاری گەنجێک، یان مامۆستایەک، کە بە هۆکاری ئازادی گووتن، زیندانی حیزبی کراون، ببەخشێت. حیزبی کوردی و ئومێد، خەریکە دەبن بە دوو هێڵی تەریب و پێناچێ ئەگەر دەیان ساڵی دیکەیش دەسەڵاتدار بن، لە خاڵێکدا بە یەک بگەن.     حیزبی کوردی، دەیەوێت بە هەمان رێچکەی ئەو چیرۆک و ئەفسانە میللیانە رەفتار بکات، کە کۆی پەیوەندییە زەمەنی و کۆمەڵایەتییەکان تێدەپەڕێنێ، مەرج و پێداویستییە بابەتییەکانی رووداو فەرامۆش دەکات و هەوڵدەدات مەحاڵەکان لە ناو خەیاڵ و خەوندا جێگە بکاتەوە، بێئاگا لەوەی کە خەیاڵ و خەون تا ئەبەد هەر لە ئاستی خەیاڵ و خەوندا نامێنێتەوە، بەڵکو ئەگەر ئومێد وەک سەرەتا لە خەیاڵیشدا دەرکەوێت، دواتر دەپەڕێتەوە بۆ واقیع و گوزارشت لە پێداویستییە ژیانییەکانی مرۆڤ دەکات. ئەمە رێک ئەو لوغزە کوشندەیە، کە حیزبی کوردی تێیناگات، بڕوای وایە مرۆڤەکان بۆ هەمیشە دەتوانن لە خەیاڵ و  دروشمی یۆتۆپیانەی داهاتووی باشتری ئەواندا لە چاوەڕوانیدا بمێننەوە و بژین.         

رێبوار كه‌ریم وه‌لی قسه‌یه‌كی باو له‌ناو پارتییه‌كان هه‌یه‌:" ماڵی بارزان وه‌كو ئاگردان وان، زۆر لێیان نزیك بیه‌وه‌ ده‌تسووتێنن، زۆریش لێیان دوور بی ره‌ق هه‌ڵدێی". ئه‌مه‌ بۆ پارتییه‌كانه‌. بۆ ئه‌وانی دیكه‌، ئه‌گه‌ر زۆر لێیان دوور بی ده‌بییه‌ ئانتی پارتی و خه‌ڵك لێت كۆده‌بێته‌وه‌، زۆریش لێیان نزیك بی ده‌بی به‌ پڕۆ پارتی و وه‌ره‌قه‌ت ده‌سووتێ! * لانیكه‌م شه‌ست ساڵه‌ مێژووی سیاسی به‌و ئاراسته‌یه‌دا تێده‌په‌ڕێ كه‌ پێوه‌ری شه‌عبیه‌تی لایه‌نه‌كانی به‌رامبه‌ر به‌ پارتی، ئانتی پارتی بوونه‌. تا شلگێڕانه‌تر دژی پارتی و بنه‌ماڵه‌ی بارزانی بوه‌ستییه‌وه‌، له‌ ئه‌نواع قوماش خه‌ڵك چه‌پڵه‌ت بۆ لێده‌دات. ته‌نانه‌ت پێوه‌ره‌كانی ئازادی، دیموكراسی و دادپه‌روه‌ریش هه‌ر له‌و سۆنگه‌یه‌وه‌ پێناسه‌ ده‌كرێن. * پارتی له‌و پێناسه‌دا، دێوێك و زوحاكێكه‌ كه‌ هه‌ر جاره‌ كاوه‌یه‌كی ئاسنگه‌ر به‌گژیدا ده‌چێ. به‌ڵام راستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌مووان ده‌بنه‌ قوربانیی هه‌ڵه‌ی مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ پارتییه‌وه‌ و له‌ ئاخیره‌كه‌ی ئه‌وان به‌ ده‌ستی به‌تاڵ  له‌ هاوكێشه‌كه‌ ده‌رده‌چن. پارتی و بنه‌ماڵه‌ی بارزانی هه‌ر له‌ شوێنی خۆیان ده‌مێننه‌وه‌. كه‌چی راستییه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پارتی قه‌ت نایباته‌وه‌، ئه‌وه‌ ئه‌وانن كه‌ ده‌یدۆڕێنن. * بڵاوبوونه‌وه‌ی ده‌نگۆی دیداری لاهور شێخ جه‌نگی هاوسه‌رۆكی یه‌كێتی نیشتمانیی كوردستان، له‌ چوارچێوه‌ی دانیشتنێكی چوار پێنج قۆڵی له‌گه‌ڵ سه‌رۆك مه‌سعود بارزانیدا، چه‌ند راسته‌ و چه‌ند دووره‌ بۆ خۆی باسێكه‌، به‌ڵام دیداری له‌و شێوه‌یه‌ و له‌و قۆناغه‌دا زه‌رووره‌ته‌. له‌ كاتێكدا له‌و عه‌سره‌دا، به‌رامبه‌ره‌كان نه‌ك قسه‌ی ره‌سمی، بگره‌ قسه‌ی ناوماڵی خۆشیان به‌رامبه‌ر یه‌كتری  بۆ ده‌چێته‌وه‌، ئیتر هیچ پاساوێك بۆ نه‌دیتنی روو به‌ڕوو نامێنێته‌وه‌، مه‌گه‌ر سیحره‌كه‌ نه‌بێ. * شوێنی دانیشتن له‌كوێیه‌ و چۆنه‌ گرنگ نییه‌(هاوسه‌رۆكه‌كان چه‌ند جارێكی دیكه‌ش به‌یه‌كه‌وه‌ چوونه‌ته‌ سه‌ری ره‌ش)، به‌قه‌ده‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ دیداری له‌و چه‌شنه‌ ده‌بێته‌ هۆی سه‌رڕاستكردنه‌وه‌ی زۆر شت. به‌نسبه‌ت لاهور شێخ جه‌نگییه‌وه‌ ئه‌گه‌ر به‌شداری له‌ دیدارێكی وه‌هادا بكات، نه‌ك سیحری به‌تاڵ نابێته‌وه‌، بگره‌ له‌ قازانجیه‌تی و هه‌ندێك ته‌ڵه‌ش ده‌ته‌قێنێته‌وه‌.  * به‌شێكی زۆری سیاسه‌تكردن له‌گه‌ڵ پارتی و له‌ناو ماڵی پارتیش، په‌یوه‌سته‌ به‌ مه‌سافه‌ و جۆری په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ لاهوردا و، له‌سه‌ر پشتی ئه‌و به‌ڕێوه‌ ده‌چێت. ئه‌و دوكانانه‌ داده‌خرێن! ده‌رفه‌تێكه‌ بۆ خودی هاوسه‌رۆكیش كه‌ بیسه‌لمێنێ سیحره‌كه‌ی له‌ دژایه‌تیكردنی پارتیدا نییه‌، بگره‌ ئه‌و دوای هه‌موو ته‌جروبه‌كانی دیكه‌، ده‌توانێ په‌یوه‌ندییه‌كی وای له‌گه‌ڵ پارتیدا هه‌بێ كه‌ وا بكات ئاگره‌كه‌ نه‌یسووتێنێت. * پێككردنی لاهور له‌ لوتكه‌ی یارییه‌ سیاسییه‌كانی نێوان پارتی و یه‌كێتیی نوێدا، به‌شێكی ناچارییه‌و به‌شه‌كه‌ی دیكه‌شی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ورده‌ ورده‌ قه‌ناعه‌تێك دروست ده‌بێ كه‌ ناكرێ هه‌تا سه‌ر كێشه‌ شه‌خسییه‌كان سێبه‌ریان به‌سه‌ر بڕیاره‌ سیاسییه‌ گرنگه‌كانی دیكه‌وه‌ هه‌بێت. نانبڕاو له‌ هه‌ردوولا زۆر ده‌بن، به‌ڵام گرنگه‌ كه‌ لاهور ئه‌وه‌ بزانێت كه‌ ئه‌وه‌ خۆی له‌ خۆیدا ده‌بێته‌ دانپێدانانێكی گرنگ بۆ داهاتووی خۆی.

د. كامه‌ران مه‌نتك   زۆر له‌خه‌ڵكی كوردستان خه‌ونی حوشتریان له‌سه‌ر ئه‌مریكا هه‌ڵچنیوه‌، پشتیان به‌ئه‌مریكا به‌ستوه‌و وه‌ك تاكه‌ فریادڕه‌سێك ده‌یبینن بۆ رزگاركردنی له‌و دۆخه‌ی تیایدایه‌، وه‌ك سه‌رۆكی ئه‌مریكا دۆناڵد ترامپ له‌كاتی هێرشی توركیا بۆ سه‌ر گرێسپی و سه‌رێكانی گوتی: كورده‌كان به‌ر‌امبه‌ر یه‌كتر دانیشتوون و چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ ده‌كه‌ن ئیمه‌ بچینه‌ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ توركیا و به‌رگریان لێبكه‌ین، به‌هه‌موو ئه‌قڵی خۆیان پییان وایه‌ ئیمه‌ توركیا ئه‌ندامی ناتۆ به‌ كورده‌كان ده‌ده‌ین!؟ زۆر ره‌خنه‌ له‌ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا له‌ ترامپ گیرا، هه‌موو ره‌خه‌نكانیش ره‌هه‌ندێكی سیاسیان هه‌بوو، له‌ناوه‌وه‌ی ئه‌مریكا وه‌ك ره‌خنه‌ی قۆناغی پێش هه‌ڵبژاردن هه‌وڵیان پشتی ترامپ له‌زه‌وی بده‌ن و رێگا بۆ سه‌ركه‌وتنی دیموكراته‌كان خۆشبكه‌ن، له‌ده‌ره‌وه‌ش ره‌خنه‌كان زیاتر فرمێسكیكی تیمساحانه‌ بوو، ئه‌گینا ئه‌وانه‌ی ره‌خنه‌یان له‌هه‌لوێستی ئیداره‌ی ئه‌مریكاو توركیا ده‌گرت، خۆیان له‌ژێره‌وه‌ یارمه‌تی توركیایان ده‌داو توركیا به‌چه‌كی ئه‌وان په‌لاماری رۆژئاوای كوردستانی ده‌دا، له‌وانه‌ش ده‌وله‌ته‌ ئه‌وروپیه‌كان و به‌پله‌ی یه‌كه‌میش ئه‌ڵمانه‌كان. كه‌واته‌ كێشه‌ی ترامپ له‌كوێدایه‌؟ كێشه‌ی هه‌ره‌ گه‌وره‌ی ترامپ له‌ راستگۆییه‌كه‌ی دابوو، كه‌ رووی راسته‌قینه‌ی سیاسه‌تی ئه‌مریكای له‌جیهان ئاشكرا كرد، جیاوازی ترامپ له‌گه‌ڵ سه‌رۆكه‌كانی تری ئه‌مریكا ئه‌وه‌بوو ئه‌و راستیه‌كانی ده‌گوت و ئه‌وانه‌ی تر راستیه‌كانیان ده‌شارده‌وه‌، ئه‌گینا ئه‌و سیاسه‌ته‌ی ترامپ پیاده‌ی ده‌كرد به‌رامبه‌ر به‌كورد هه‌مان ئه‌و سیاسه‌ته‌ قێزه‌ونه‌ بوو، كه‌ له‌دولی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهان و به‌شێوه‌یه‌كی چڕتریش له‌دوای جه‌نگی دوه‌می جیهانیه‌وه‌ به‌رامبه‌ر كورد پیاده‌ی كورد، ئه‌مریكا هه‌میشه‌ كوردی وه‌كو كارتێك به‌كارهێناوه‌ و هه‌ركاتێك كاری پێنه‌مابێت سڕی كردووه‌ یاخود فڕێیداوه‌، له‌هیچ كاتیكی ته‌نگانه‌ ئه‌مریكا پشتی كوردی نه‌گرتووه‌، هه‌موو سیسته‌مه‌ دیكاتاتۆره‌كانی ئه‌و ناوچه‌یه‌، به‌م رژێمانه‌ی كوردیشیان جینۆسایدكردو جینۆساید ده‌كه‌ن دارده‌ستی ئه‌مریكان، توركیا، كه‌ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك هه‌وڵی سڕینه‌وه‌ له‌ناوبردنی كورد ده‌دات، سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌روكه‌شدا به‌هۆی نزیكبوونه‌وه‌ی له‌روسه‌كان هه‌ندێك گرژی له‌په‌یوه‌ندیه‌كانی له‌گه‌ڵ ئه‌مریكیه‌كان دروست بوو، كه‌چی تا ئێستا نزیكترین هاوپه‌یمانی ئه‌مریكایه‌. ئه‌وه‌ی ترامپ گوتی، كیسنجه‌ریش نزیكه‌ی 45 سال به‌رله‌و هه‌مان شتی گوت و هه‌مان شتیشیكرد له‌ 1975 كاتێك كاریان به‌كورد نه‌ماو به‌ چركه‌یه‌ك خه‌ونه‌كانی كوردیان كوژانده‌وه‌، كیسنجه‌ر راشكاونه‌ گوتی ئه‌مركیا ده‌وله‌تێكی گه‌وره‌یه‌و ستراتیژیه‌تی خۆی هه‌یه‌، ئه‌مریكا رێكخراوێكی خێرخوازی نیه‌، ئه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ی بكوژی ئابوری بركنز بخوێنیته‌وه‌ به‌ ئاسانی له‌وه‌ تیده‌گات، كه‌ ئه‌مریكا چۆن سه‌رۆكه‌كان دروست ده‌كات و چۆن ده‌سته‌مۆیان ده‌كات و له‌رێگای ئه‌وانه‌وه‌ گه‌نده‌ڵی له‌وڵاته‌كانیان بلاوده‌كاته‌وه‌و ده‌یه‌وێت له‌رێگای ئابوریه‌وه‌ نه‌ته‌وه‌كان ملكه‌چ بكات، ئه‌و گه‌نده‌ڵی و تاوان و كوشت و بڕه‌ی له‌نێوان ده‌وڵه‌ته‌كان و له‌ناوه‌خۆی ده‌وڵه‌ته‌ سته‌مكاریه‌كانی رۆژهه‌ڵات و ئه‌فرۆئاسیا رووده‌دات، به‌پله‌ی یه‌كه‌م ده‌ستی ئه‌مركیای له‌ پشته‌وه‌یه‌، ئه‌وه‌ ئه‌مریكایه‌ پشتگیری ده‌سه‌ڵاته‌ گه‌نده‌له‌كان ده‌كات دژی گه‌له‌كانی خۆیان، ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا پشتگیری ئه‌و رژێمه‌ دیكتاتۆرو سته‌مكارانه‌ی رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست نه‌كات، ئه‌وا به‌ماوه‌یه‌كی كه‌م ده‌كه‌ونه‌ ژێر چنگی گه‌له‌ سته‌مدیده‌و تووڕه‌كانیان ده‌ربازیان نابێت، ئه‌مریكایه‌ پشتی ده‌سڵاتدارنی سعودیه‌، ده‌وله‌تانی كه‌نداو، رژێمی سه‌دام...هتد گرت دژی گه‌له‌كانیان چه‌كاریكردن، كام ده‌وله‌ت له‌و ده‌وله‌تانه‌ ئه‌و چه‌كانه‌ی به‌ملیاران دۆلار له‌ئه&zwnjمركیای كڕیوه‌و ده‌یكڕیت دژی دوژمنانی خۆی به‌كاریهێناوه‌، هه‌موویان به‌ پاڵپشتی ئه‌مركیا دژی گه‌له‌كانی خۆیان به‌كاریانهیناوه‌، وه‌ك به‌رپرسێكی ئیسرائیلی گوتی رژیمی سوریا سه‌دان ملیۆن دۆلاری له‌چه‌كی كیمیاوی سه‌رف كردو دواتر دژی گه‌له‌كه‌ی خۆی به‌كاریهێنا، ئه‌و راستیاننه‌ بۆ خه‌ڵكی كوردستان ره‌نگ بیت زۆر زه‌ق و ‌بارچاوتر بیت، كه‌ ئه‌مریكا تا ئیستا پاڵپشتی له‌ده‌سه‌ڵاتێكی گه‌نده‌ڵ ده‌كات و هه‌موو چه‌كیكیان پێده‌به‌خشێت بۆ لێدان و سه‌ركوتكردنی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان، ئه‌گه‌ر ئه‌مركیا بۆ چركه‌ساتێك پشت له‌و حزبه‌ كوردیانه‌ بكات ئه‌وا لافاوی تووڕه‌یی خه‌لك زۆر به‌خێرایی رایانده‌ماڵێت، ئه‌وه‌ ئه‌مریكایه‌ له‌ رۆژئاوا ، له‌باشوور كورد له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆی به‌كاردێنیت و له‌كاتی ته‌نگانه‌دا پشتیان تیده‌كات، ئه‌گه‌ر ئه‌مركیا گلؤپی سه‌وز بۆ فڕۆكه‌كانی توركیا دانه‌گیرسێنیت فڕۆكه‌كانی توركیا چۆن ده‌توانن رۆژانه‌ بێنه‌ باشوری كوردستان و داروبه‌ردی ئه‌و به‌شه‌ی كوردستان وێران و سوتماك بكه‌ن، له‌ژیر سه‌رپه‌رشتی ئه‌مریكاو ئه‌وروپاو روسیایه‌ توركیا له‌به‌رزه‌قه‌ی چاوانی دونیا خه‌ریكه‌ میلله‌تی كورد له‌باكووری كوردستان له‌ناو ده‌بات، بۆیه‌ ترامپ راستگۆترین سه‌رۆكی ئه‌مریكا بوو، خێرا دووریان خسته‌وه‌ بۆئه‌وه‌ی زیاتر رووی ره‌شی ئه‌مریكا به‌جیهان نیشان نه‌دات، بۆیه‌ خۆی بووه‌ قوربانی راستگۆییه‌كه‌ی، هاوكان ده‌رفه‌تێكی باشیشی بۆ ئه‌و گه‌لانه‌ ، وه‌كو گه‌لی كورد، كه‌ له‌گوێی گادا خه‌وتوون، بۆئه‌وه‌ی چیتر فریونه‌خۆن وپشت به‌ئه‌ مریكا نه‌به‌ستن و به‌ ده‌هۆل و زوڕنای ئه‌و هه‌لنه‌په‌ڕن!.

   ئاسۆ حاجی بەبۆنەی گەڕاندنەوەی روفاتی شەهیدانی کۆچۆ کە داعش شەهیدی کردن، دیسان باسی ئەوە سەریهەڵداوەتە، کێ شەنگالی رادەست کرد، کێ بەرگری نەکرد، کێ رایکرد، هۆکاری دووبارەکەردنەوەی ئەو پرسیارانە تەنها بۆ لێدانە لە لایەنێکی سیاسی و ناشیرین کردنی هێزی پێشمەرگەی کوردستانە. ئەو جۆرە وروژاندنە رەنگە لە دەمکورتیدا سودێک بە حیزبێک گروپێک بگەیەنێ، بەڵام لە دەمدرێژدا زیانێکی گەورە لە پرسی نەتەوەیی و نیشتیمانیمان دەدا. دوای داگیرکردنی شەنگال و جینۆسایدکردنی کوردانی ئێزیدی پەکەکە یەکەمین لایەن بوو کە دەستەواژەی 'گەلی ئێزیدی' بەکاربێنێ ئەوەش سەرتای هەوڵی دابڕاندنیان بوو لە ناسنامە نەتەوەیی و نیشتیمانیەکەی خۆیان، ئەو گوتارەی پەکەکە درێژکراوەی ئەو گوتارە شۆڤینیەی عەرەب بوو کە بە درێژایی مێژووی زیاتر لە هەزار ساڵ هەوڵی لەناوبردنی ناسنامە و ئاین و پیرۆزیەکانی ئێزیدیان داوە بە ئەمەڕۆشەوە کە ئاینی ئێزیدی وەک ئاینێکی سەربەخۆ قبوڵناکەن، بەڵکو کۆمەڵەیەکی گومڕای هەڵگەڕاوە لە ئیسلامیان دادەنێن، جارێک دەڵێن ناوەکەشیان لە یەزیدی کوڕی معاویە وەرگیراوە، جارێکی دیکە دەڵێن شێخ ئادی کوڕی زافری هەکاری کورد نەبووە و عارەب بووە، تەنانەت ناویشی دەگۆڕن بە عودەی کوڕی موسافیری هەکاری، بەبێ ئەوەی بپرسن ئەرێ ئەگەر عودەی بێ و بابیشی موسافیر بێ بەڵام هەکاری و عارەب! دوو راستی هەیە کە ناکرێ چیتر قسەیان دەربارەوە نەکرێ، کە ئەوانە هۆکاری راستەقینەی کەوتنی شەنگال و ئەو جینۆسایدنە. یەکەمیان: داعش گەیشتبووە بن بەغدا و هەموو دنیا چاوەڕوان بوون کەی بەغدا دەکوێتە دەست داعش، لەناکاو و بەبێ هیچ پێشینەیەک داعش لە گرتنی بەغدا روو وەردەگێڕێ و هێرشی سەر دەڤەری شەنگال دەکات، لە دەرئەنجامیش کێ قازانجی لەو روودوە کردووە بە دڵنیایەوە ئەو لایەنە دەستی لەوەدا هەبووە و ئەوان داعشیان ئاراستە کردووە، رەنگە لە رێگای کڕینی چەند سەرکردەیەکی داعش یان هەبوونی پەیوەندی ناراستەوخۆ لەگەڵ داعش بۆ نموونە لە رێگای رێکخراوی ئەلقاعیدە کە بەو دوایانە بەڵگەی زۆر ئاشکرا بوون لە هەبوونی پەیوەندی ئەلقاعیدە لەگەڵ دەوڵەتێکی ئیقلیمی کە ئێستا زۆرترین قازانجی لەو کارەساتەی شەنگال کردووە بۆتە رێگایەکی ستراتیژی وشکانی بۆ بەستنەوەی بە سوریا. دووەمیان: پێشمەرگە بۆ ماوەی زیاتر لە حەفتا و دوو سعات شەڕی کرد و چەندین شەهید و برینداری دا و داوای لە خەڵکی دەڤەری شەنگال کرد کە ئاوایەکانیان بەجێبهێڵن چونکە چیتر توانای بەرگریان نەماوە لەبەرامبەر چەکە مودرێن و بەهێزەکانی داعش، بەڵام کۆمەڵێک پیاوماقولی ئێزیدی بۆ مانەوە لە سەر زێدی خۆیان گرەویان لەسەر پەیوەندی بەتینی و مێژووی نێوان کوردانی ئێزیدی و عەشیرەتە عەرەبەکانی ناوچەکە کرد کە سەرکردە و چەکدارەکانی داعش زۆربەیان لە رۆڵەکانی ئەوان بوون، بەڵێنی پاراستنی سەر و ماڵیان بە کوردانی ئێزیدی دا، بەڵام دوای شکانی پێشمەرگە و پاشەکشێ کردنیان و مانەوەی ژن و منداڵی کوردانی ئێزیدی بە تەنیا عەشیرەتە عەرەبەکان پشتیان لە بەڵێنەکانیان کرد و ئەوان بەر لە چەکدارانی داعش دەستیان بە تاڵانی و بردنی ژن و کچەکانی ئێزیدیان کرد کە دواتر لە بازاڕی کۆیلەفرۆشان لە موسل هەموویانیان فرۆشتنەوە. کوردانی ئێزیدی بوونە قوربانی دڵپاکی و باوەڕی خۆیان بە عەرەبەکانی ناوچەکە و بەڵێنەکانی بەشێک لەو ئێزیدیانەی کە مامەلەیان لەگەڵ عەشیرەتە عەرەبیەکان و تەنانەت سەرکردەکانی داعش هەبوو کە ئێستا ئەوانن دەڵێن ئێمە کوردنین و بوونەتەوە بەشێک لە ماحش(میلیشیاکانی حەشدی شەعبی) و رێگە لە گەڕانەوەی ئیدارەی شەرعی شەنگال دەگرن.

زكری موسا          هەڵسوكەوتی ئەم دواییەی بەرپرس و كوتلە سیاسییەكانی عێراقی لەگەڵ هەرێمی كوردستان ڕاستییەكی زۆر ڕوونمان پێ دەڵێ. ئەوان خەڵكی كوردستان بە هاووڵاتیی عێراقی نازانن. شۆڤینیزمە تاییفییە نوێیەكەی عێراق بە چاوێكی كۆلۆنیالی (ئیستعماری) سەیری كوردستان دەكات. چونكە لەبری ئەوەی خەمی ژیانی دانیشتووانی هەرێمی بێت چاوی بڕیوەتە سەرچاوەكانی سەروەت و سامانی كوردستان. ئەم هەستە كۆلۆنیالییە شتێكی نوێ نییە. بەڵكو بە درێژایی تەمەنی دەوڵەتی عێراق، نیگای دەستەڵاتی بەغدا بۆ كورد نیگایەكی چەوسێنەرانە و پاشكۆخوازانە بووە. لە لایەكی ترەوە، بە هەموو بڕیار و وتەكانیشیاندا دیارە كە نیازی تۆڵە و تەمێكردنی كوردیان هەیە. تەمێكردنەكە لەبەر ئەوەیە كە سەرباری هەموو كێشەكان كورد زۆر باشتر لەوان توانیویەتی گەشە بە خۆی بدات. كوردستان نەبووەتە مۆڵگەی تیرۆر، بەڵكو شوێنی كرانەوە و سەرنجی جیهانە. ئەوان تۆڵە لەوە دەكەنەوە چونكە كاتی خۆی ئەوە كورد بوو شوێنی حەوانەوەی بە سیاسییە شیعەكان دا و یارمەتیی دان لە بەغدا بگەنە دەستەڵات. دەیانەوێ تۆڵە بكەنەوە و فەشەلی خۆیان بشارنەوە و لەڕێی دژایەتیكردنی كورد برەو بە شۆڤینیەتی قەومی بدەن و ڕای گشتیی سوننە و شیعە بۆ توندوتۆڵكردنی بناخەكانی دەوڵەتێكی تاییفیی تۆتالیتار گۆش بدەن. لە یەكێك لە هەواڵەكاندا خوێندمەوە كە بەرپرسانی عێراقی شاندی هەرێمیان وەبەر پرسیاری ئیستیفزازی داوە و پرسیاری كێڵگەی نەفتی و بڕی داهات و ژمارەی مووچەخۆر و ..هتدیان لێ كردوون. ئەوە بەهۆی ناتەبایی ناوماڵی كورد و ململانێی ئاستنزمی حزبە كوردییەكان و دەنگی ناقوڵای ژمارەیەك بەرپرس و نوێنەری سەرلێشێواوی كوردزمانی بەغدایە، كە بەرپرسێكی پلە سێی بەغدا ئەو جورئەتە بە خۆی دەدات ئەوها سووك سەرنجی شاندی كوردستان بدات. هەتا كورد لە بەغدا یەكهەڵوێست بوو نەك ئەوان بەڵكو سەروەرە هەرێمیەكانیشیان ئەو بوێرییەیان نەبوو ئەوها چاوقایمانە حیسابات لەگەڵ شاندی هەرێمی كوردستان بكەن. ئەگەر بابەتی حیسابات و پرسیاركردن بێتە ئاراوە، ژمارەی ئەو پرسیارانەی گەلی كوردستان دەبێ ئاراستەی دەوڵەتی عێراقی بكات سەد هێندەی ئەو پرسیارانەن كە لە شاندی كوردستان كراوە. حەز دەكەم لێرەدا چەند پرسیارێكی سەرەكی بهێنمەوە كە دەبێ دەوڵەتی عێراق وەڵامی گەلی كوردستان بداتەوە. لە ڕاستیدا ئەگەر ناتەبایی كورد نەبا دەبوایە ئێستا دانوستاندن لەسەر ئەو پرسیارانە با نەك كێڵگەی نەفتی و دەوازەی سنووری. یەك: بەپێی بڕیاری كۆمەڵگەی گەلان لە سەرەتای بیستەكانی سەددەی ڕابردوو بەو مەرجە كوردستان خرایە سەر عێراق كە دەوڵەتی عێراق ڕەچاوی مافەكانی كورد بكات. بۆچی لەبری ئەوە مافی كورد پێشێل كرا و كوردستان تەعریب كرا؟ دوو: لە دەستووری كۆماریی 1958ـدا كورد و عەرەب دوو نەتەوەی سەرەكیی و شەریكی دەوڵەت بوون. ئەو شەراكەتە چیی لێهات؟ سێ: بۆچی پڕۆسەی تەعریب و بەزۆرگواستنەوەی كورد و گۆڕینی دیموگرافی لە ناوەڕاستی سەددەی پێشوو بەردەوام بوو؟ چوار: بۆچی حكوومەتی عێراقی ڕێككەوتننانمەی یازدەی ئازاری 1970ـی جێبەجێ نەكرد و پەلاماری كوردستانی دا؟ پێنج: بۆچی دەوڵەتی عێراق چوارهەزار و پێنجسەد گوندی كوردستانی وێران كرد؟ كوا قەرەبووی ئەو تاوانە؟ شەش: بۆچی دەوڵەتی عێراق دوازدە هەزار فەیلی و هەشت هەزار بارزانی و سەد و هەشتا و دوو هەزار كوردی تری ئەنفال كرد؟ كوا قەرەبووی ئەو جینۆسایدە؟ حەفت: بۆچی دەوڵەتی عێراق هەڵەبجە و كوردستانی كیمیاباران كرد؟ كوا قەرەبووی ئەو تاوانە دڕندانەیە؟ هەشت: كوا قەرەبووی دەیانهەزار زیندانی و لەسێدراوەدراوی كورد؟ كوا قەرەبووی سەدانهەزار ئاوارەی كورد؟ كوا قەرەبووی كۆڕەوە میلیۆنییەكەی كورد؟ نۆ: لە 1991 هەتا 2003 حكوومەتی عێراقی ئیدارەكانی لە كوردستان كشاندنەوە. كوا بودجە و موستەحقاتی خەڵكی كوردستان لەو دوازدە ساڵە؟ دە: بەڵێنەكانی كۆنگرەكانی ئۆپۆزیسیۆنی عێراقی كوان ؟ ئەو ئۆپۆزیسیۆنەی ئێستا دەستەڵاتدارن؟ یازدە: بۆچی دەستوور پێشێل كرا؟ كوا ماددەی 140؟ دوازدە: پارە و چەكی پێشمەرگە لە پازدە ساڵی ڕابردوو كە حكوومەتی عێراق نەیناردووە لە كوێیە؟ سێزدە: لە 2014 هەتا ئێستا تەنیا یەك ساڵ بوودجەی هەرێم نێردراوە ئەویش بە كێشە و گرفت. پارەی شەش ساڵی خەڵكی كوردستان كە لە بەغدا ماوەتەوە لە كوێیە؟ چواردە: لە شەڕی داعشدا بۆچی دەوڵەتی عێراق تەنیا یەك فیشەكیشی بۆ پێشمەرگە نەنارد؟ ئەی كوردستان و پێشمەرگە بەشێك نەبوون لە عێراق؟ پازدە: لە حەواندنەوەی دوو ملیۆن ئاوارەی سووننە بۆچی بەغدا یەك دۆلاریش هاوكاریی هەرێم و ئاوارەكانی نەكرد؟ ئەی سوننەكان هاووڵاتیی عێراقی نین؟ شازدە: كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی تر بۆچی داگیر كراون؟ ئەو بڕیارە نادەستوورییانەی لە دوای شازدە ئۆكتۆبەر دراون بۆچی هەڵناوەشێندرێن؟ حەڤدە: كوا پارە و قەرەبووی گەلی كوردستان كە سەد ساڵ نەوت و سامانەكەی بۆ دەوڵەتی عێراق ڕۆییشت بۆ ئەوەی خۆی پێ بەهێز بكات و دیكتاتۆرییەت دابمەزرێنێت؟ جێگەی داخێكی زۆرە دۆخی كورد گەییشتووەتە ئەو ڕاددەیەی ئەو پرسیارانە لەبیر بكات و بگاتە ئاستێك هەندێ لایەنی كورد كار بۆ سووككردنی خۆیان و میللەتە زوڵملێكراوەكەیان بكەن و دەنگی خەڵكی شۆڤێنی بەسەر كورد دلێر بكەن. ئەم بابەتە یەك چارەسەری هەیە و ڕێگەی تر نییە. با لەناو كورد جیاوازی و ناكۆكی و ململانێ هەبێت بەڵام لەبەرانبەر نەفەسی كۆلۆنیالیی شۆڤینییەكانی بەغدا دەبێ یەك هەڵوێست بن. ئەگەر كورد ئەوە نەكات نەك تەنیا نەفت و خاك بەڵكو شوناسیشی لێ زەوت دەكرێت.

كەمال چۆمانى  هیچ وڵاتێک هێندەی سعودیە نادیموکراتیک نییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. نە هەڵبژاردن، نە مافی مرۆڤ و نە ئازادیی قسەکردن لەو وڵاتە نین. پیاوەکانی محەمەد بن سەلمان لەناو کۆنسوڵخانەی ئەو وڵاتە رۆژنامەنوسێکی هەرە بەناووبانگیان پارچەپارچە کرد. ژن لە سعودیە هیچ ئازادییەکیان نییە. سعودیە سپۆنسەری تیرۆری کردوە. نەوت نەبێ چی سعودیە و ئەمریکا بەیەکەوە دەبەستێتەوە و سعودیە دەکاتە یەکێک لە هاوپەیمانە ستراتجییەکانی ئەمریکا لە ناوچەکە؟ بنەماڵەی ئال سعود نەوت نەبێ بە چی دەتوانن سەد ساڵ حوکمڕانیی ئەو وڵاتە بکەن و خەڵکەکەی بچەوسێننەوە و لە یەمەن خەڵک بکوژن؟  لای پارتی نەوت ستراتیژە بۆ هێشتنەوەی بنەماڵەی بارزانیی و پارتیی وەک سەرداری کوردستان. لای پارتی و بنەماڵەی بارزانیی کە رێکناکەون لەگەڵ بەغداد نە مەسەلە بەغدادە و نە سۆمۆ و نە ژمارەی بەرمیل. لای پارتیی و بارزانیی و بنەماڵەی بارزانیی، کە یەکێتیی وبنەماڵەی تاڵەبانییش هاوڕایانن، نەوت تاکە ئامرازی کۆنترۆڵکردنی ئاساییش و میلیشیاکانیانە. نەوت دروستکەری پەیوەندیی نێودەوڵەتییە. نەوت تاکە ئامرازی بردنەوەی هەڵبژاردنە. نەوتە وا دەکات نێچیرڤان بارزانیی و مەسرور بارزانیی نەخۆشخانە، خوێندنگە، میدیا، رێکخراوی خێرخوازیی، کۆمپانیا و تەنانەت باڕ و دیسکۆی تایبەت بە خۆشیان هەبێت، هەروەک چۆن یەکێتییش. لای پارتیی و بارزانیی نەوت ستراتیژە، ستراتیژی مانەوەی خۆیان. ئەوان کوردستانێکی برسی کە لەژێر کۆنترۆڵی خۆیان بێت لایان باشترە لە کوردستانێکی سەرفراز کە خەڵکەکەی و فەرمانبەرانی حکومەت و ئەندامانی پۆلیس و پێشمەرگە بەئازادیی دەنگبدەن. جگە لە تۆقاندن و پارە پارتیی چی هەیە بە گەلی کوردستانی ببەخشێت؟ فیکر و ئایدیۆلۆژیا، پڕۆژە. ئێوە تەماشابکەن، قەت بیستوتانە مەسرور بارزانیی باسی مافی منداڵ و مافی ژن بکا، یان باسی عەدالەتی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی بکات، یان باسی ئەوە بکا کە چۆن لە هەولێر کەلتور پێشبخات، یان ژینگەی شار خاوێن بکات. نا، هەرگیز. ئەوەی لای ئەو گرنگە نەوتە تا فەندی میلیشیاکانی خۆی بکا، جا چ میلیشیای چەکدار بێت یان هی مەدەنیی، بۆ نمونە میدیاکانی. پارتی لە یەک حالەتدا لەگەڵ بەغداد رێکدەکەوێت؛ کە مەترسیی فشاری خەڵک وای لێ بکات ترسی راپەڕینیان لا دروستبێت. ئەمڕۆش رێکبکەون سبەی کەمێک دۆخەکە بگۆڕێت تێکیدەدەنەوە. وەک گوتم، مەسەلەکە دەستور و خەڵک و کوردستان و کوردایەتیی نییە، مەسەلەکە نەوتە. پارتیی نەوتی نەبێت تورکیا حیسابی بۆ ناکا، ئەمریکا بە لایەوە گرنگ نابێت. پارتی نەوتی لە بن دەست نەبێت چۆن بتوانێت زانکۆی کوردستان، هەولێر، میلیشیاکان، کوردستان ٢٤، رووداو، دەزگای بارزانی، دەزگای روانگە، کۆمپانیای کار و سەدان و هەزاران دەزگای تری گەورە و بچوک فەند بکا؟  پارتی ئەگەر نەوتی لەبن دەست نەبێت ناتوانێت لە بارزانییش کۆنترۆڵی خەڵک بکات دوای ئەو هەمو ساڵە دڵڕەقیی و گەندەڵییە. هەروەک چۆن ئەگەر بنەماڵەی ئال سعودیش نەوتیان نەبێت و محەمەد بن سەلمان خاوەنی ئەو ملیاران دۆلارە نەبێت لە ئەوڕوپا و ئەمریکا بەدڵنیایی بە بیانوی پێشێلکردنی مافی مرۆڤ رۆژانە راپۆرتی لەسەر دەنوسن.

 هاوڕێ تۆفیق ئۆگەندە وڵاتێکی ھەژاری ئەفریقایە، مێژوویەکی دورودرێژی لەگەڵ شەڕو برسێتی ھەیە، ئۆگەندە کەپێی دەڵێن مرواری ئەفریقا، ئەم ناوەی بەھۆی بوونی سامانی کانزایی زۆرەوە لێی نراوە. ئۆگەندە جگە لەوەی لەساڵانی ھەفتاکانی سەدەی رابردوو جەنگی لەگەڵ تانزانیا ھەبوو، پاشان لەساڵانی ھەشتاکانیش توشی شەڕی ئەھلی بوو، کە خۆمان پێی ئەڵێین شەڕی ناوخۆ. ژمارەی دانیشتوانی لە ئێستایا نزیکەی ٣٥ ملیۆن کەسە. ئابورییەکەی زیاتر پشت بە کەرتی کشتوکاڵی ئەبەستێ، ئۆگەندا لەرووی کارگێرییەوە پەیرەوی سیستەمی لامەرکەزی ئەکەن. وڵاتەکەیان بەسەر ١١٢ ناوچەی کارگێرییا دابەشکردوە، کەپێی دەڵێن District، لەساڵی ٢٠٠٥ وە ،دەوڵەت جارێکی تر ناوچەکانی زیاتر بچوکتر کردەوە، پاشان جارێکی تر لەساڵی٢٠١٠ لە چوارچێوەی زیاتر چەسپاندن و فراوانکردنی لامەرکەزییەت دوبارە جارێکی تر سەرلەنوێ جارێکی تر ناوچە کارگێرییەکانیان بچوکتر  کردوە، ئەمەش بۆ ئەوەی زیاتر دادپەروەری لەدابەشکردنی سامانی وڵاتەکەیان بەدیبھێنن. لە راستیدا باسکردنی ئۆگەندا تەنھا بۆ ئەوەبوو کە پیشانی ھەموو لایەکی بدەین کە، نەک وڵاتێکی ئەوروپی ، بەڵکو وڵاتێکی ئەفریقی پەیرەوی لامەرکەزییەت ئەکات، ئەمەش بۆ ئەوەی لەو پاساوە رزگارمان ببێ ،کە پێمان بڵێن، جارێ زۆرمان ماوە بە ئەروپا بگەین و، لامەرکەزییەت بۆ وڵاتانی دواکەتووی وەکو ئێمە نابێ. بە کورتی و پوختی ، مەسەلەی مەرکەزییەت و لامەرکەزییەتی دارایی و کارگێری ، دوو راستی گەورەو گرنگ روون ئەکەنەوە ئەوانیش؛ یەکەم؛ مەرکەزییەتی دارایی و کارگێڕی ،لە رووی فەلسەفەی سیاسیەوە بەرھەمی عەقڵێتی تاک حزبیی ، پێشێلکردنی ئازادییە گشتیی و کەسییەکانە، ئەو وڵاتانەی ئەم سیستەمەیان پەیرەو کردوە، وڵاتە دیکتاتۆرەکانی وەکو عێراق و دەوڵەتانی ڕۆژھەڵاتی ئەوروپای جارانی سەردەمی  یەکێتیی سۆڤێتن، وەکو یوگسلافیای جاران. بە پێچەوانەوە، وڵاتانی لامەرکەزی وەکو ئەروپای خۆرئاوا لە رووی فەلسەفەی سیاسیەوە وڵاتانی دیموکراسیی و فرەحزبی و ئازادییەکانن. دووەم؛ لەرووی ئابورییەوە، مەرکەزییەت ، بیرۆکراتییەت و گەندەڵی و ھەژاری بەرھەم ئەھێنێت، بە پێچەوانەوە، لە لامەرکەزییەتدا بوژانەوەی ئابوری و گەشەپێدان رووئەدات و  خۆشگوزەرانی بەدەستئەھێنرێ و داھاتی تاکەکەس بەرزئەکاتەوە. ھەرێمی کوردستان راستە دەوڵەت نیەو کورد خاوەنی قەوارەی سەربەخۆی خۆی نیە، بەڵام لامەرکەزییەت ،نەک ھەرێم لاواز ناکا، بەڵکو بە پێچەوانەوە ھەرێم بەھێز ئەکاو فراژوبونی ئابوریی و خۆشگوزەرانی زامن ئەکات. ناکرێ وڵاتانی ئەفریقاش ھەستی بە گرنگی سیستەمی لامەرکەزی بکەن پەیرەوی بکەن . بەڵام لە کوردستان لامەرکەزییەت بە مەترسی سەیربکرێ، لەگەڵ دووپاتکردنەوەی ئەو راستیەی کەلەگەڵ بە پەیرەوکردنی لامەرکەزییەت پێویستە ھەرێم وەکو یەک قەوارەی فیدراڵی یەکگرتوو پارێزراوبێ