ڕێبوار چەلەبى   سەرەتا مەبەستم لە وشەی ئاوەزمەندیی(مێنتاڵێتی)یە عەقڵیەتە، بیرکردنەو ھزری سیاسیی سیاسەتوانانی کوردە، کە ئێستا کوردستان بەڕێوەدەبەن و بەفەرمی نوێنەرایەتی رامیاریانەی کورد دەکەن. ئاوەزمەندی ئەوان لە بیروڕاکانیان و کردەسیاسیەکانیانەوە دەردەکەوێت،کە ماوەی ٣٠ فەرمانڕەوایەتی ھەرێمی کوردستان دەکەن. بنەماکانی ئاوەزمەندی سیاسیی کورد: ١-کورتبینی و نەبوونی دیدگای ستراتیجی و نەڕوانینی قوڵ. دەشێت ئەم بنەمانیە بەمیراتی بۆ سیاسەتوانانی ئێستا مابێتەوە، بەدرێژایی مێژووی کورد کورتبین بووە و ئایندەی نەخوێندۆتەوەوسیاسەتی رۆژی کردووە. ٢-گریمانە و پێشبینی بۆ روداوەکان لاوازبووە و ھەرگیز ئایندەیان وەک ئەوەی بەدیدێت نەخوێندۆتەوە. سەرکردە گەورەکان لەمبازنەیە دەنەچوون! روداوەکانی ٣١ ئاب و ١٦ی ئۆکتۆبەر لە بەرچاوی خۆمان بینمان، پێشبینیان نەدەکرد و دوای رودانی شیکاریان کردووە و لەسەری دوواون و ساڵە وەک قەوانە کۆنەکە لێی دەدەنەوە! خۆ مێژووی دورتر ئاشبەتاڵی ١٩٧٥ باشترین بەڵگەیە، کەس پێشبینی نەکردبوو،کەروشیدا شۆڕشەکەیان بۆ توانەوە.. وەرە بۆ ئێستا ریفڕاندۆم و سیاسەتی ئابوریی سەربەخۆو ...ھتد پێشبینیی ئەنجامەکانیان نەکردووە سیاسەتی ئەو ڕۆژەیان کردووە کە ئاوەزیان پێیشکاوە؟ ٣-لاوازیی دبلۆماسی و پەیوەندی دوور لە بەرژەوەندیی نیشتمانی. ئاوەزمەندی سیاسەتوانانی کورد، بەزانست سیاسەتیان نەکردووە و ھەردەم وەک بنەماڵە و بە عەقڵی عەشایەریی مامەڵەیان کردووە. سەیربکە میرنشینەکان ، لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویدا، ھەردەم لاواز و شکستخواردوو دەرکەوتوون و گەمەی سیاسیان پێکراوە! شێخ مەحمودی حەفید لەنێوان تورکە کەمالیەکان و ئینگلیزدا ،ھەردەم سیاسەتی سەرگەردانی و نەشارەزایی دیبلۆماتیان پەیرەوکردووە و بەسەریاندا شکاوەتەوە! ئەمڕۆ دەسەڵاتدارانی ھەرێم ھەمیشە لاوازدەردەکەون، لە ئاستی نێودەوڵەتی و ھەرێمایەتی پاشکۆ و شکستخوادوون ...  ئەنجام؛ ئەمەو زۆر بنەمای تر پێماندەڵێن، ئاوەزمەندی سیاسی کورد لاواز و کورتبینە و لەسەر بنەمای زانستی سیاسی  و عەقڵانیەت دانەمەزراوە و ئەولاوازیەش بەمیرات ماوەتەوە و سیاسەتوانانی ئێستای کوردیش لەم بوارەدا کۆڵەوارن و ئەوجۆرە ئاوەزمەندیە ھەڵەیەش بێ ئاکام و ئەنجام دەبێت!

ئەبو كاروان ماشێنێكی گەوەرەی میدیا خراوەتە خزمەتی بیری شۆڤێنیزمی نەتەوایەتی، ئەو بیرەی كە كورد خۆی گەورەترین قوربانی دەستێتی، هەنوكە حیزبەكانی دەسەڵات‌و هەندێ نوخبەی تری دەسەڵات كەوتونە تێژ‌كردنی، بازاڕێكیان بۆ گەرم كردووە كە لەڕووی شكڵەوە پیشاندانی دڵسۆزییە بۆ نەتەوەو هەستكردنە بە هەڕەشەو ناوەڕۆكەكەی بریتیە لە لابردنی فۆكس بۆسەر داوای ڕەوای خەڵكی لەناوخۆی كوردستان، هەناردەكردنی هۆكاری قەیران‌و دەردەسەرییەكان بۆ دەرەوە، بۆ خستەنە ئەستۆی ئەوانی تر.  ئەم ماشێنە ئیعلامییە بێ كاریگەر نابێ، ئاسەواری خۆی لەنێو خەڵكێكی بەرچاو بەجێهێشووە، دواینیان ڕووداوەكەی سەری ساڵی فاملی مۆڵ بوو.  شەوی سەری ساڵی لەبەردەم (فامیلی مۆڵ)ی هەولێر پایتەخت، هێرش كرایەسەر پاسی گەشتیارانی بەغداو شارەكانی تری  باشورو ناوەڕاستی عێراق، هاواری گەنجانی كورد لەژێر ناو و دروشمی (ئەوە عەرەبەو تێی هەڵدە)، شەرمەزارییەكی تری تۆمار كرد بۆ دەسەڵاتداران، چونكی داوای لێبوردن‌و هەوڵدانی زیندانیكردن‌و سزادانییان ڕووی دەسەڵات‌و بەرپرسانی سپی ناكاتەوە، لەبەر‌وەوەی ئاڕاستەی بیری شوڤینیەت دەمێكە كاری لەسەر دەكرێت‌و بڵاوكردنەوەی لە كەناڵەكانی ڕاگەیاندن‌و لەچاوپێكەوتن‌و نوسینەكاندا هاندەرن بۆ ئەوەی ئەو ڕەفتارو كردارانە دووبارەو دەبارە بێتەوە، ئەو شیوازە لەلایەن بەرپرس‌و سەركردەكانەوە بڵاودەكرێتەوە بە چەپ‌و ڕاستەوە، پێچەوانەی ساڵانی تیكۆشانی حزبە سیاسییەكان‌و خەباتی گەلی كوردستانەوەیە، دوورە لە هەموو داب‌و نەریتێكی كۆمەڵگای كوردستان، دوورە لە ڕەوشت‌و كلتووری لێبورەدیی‌و برایەتی گەلان‌و بەیەكەوە ژیانی ئاشتییانەو مروڤدۆستانەی خەڵكی كوردستان‌و حزب‌و لایەنەكانێتی لە ڕابوردودا، گەڕانەوەیە لەدروشمی (دیمكراتیەت بۆ عیراق‌و حوكمی زاتی یان حوكمی زاتی حقیقی یان فیدرالیەت بۆ كوردستان).  گرێمان خەباتمان بەردەوامە بۆ سەربەخۆیی كوردستان‌و دامەزراندنی دەوڵەت، ئەوا  دیموكراتیەت‌و برایەتی گەلان‌و ئاشتی‌و ئازادییەكان‌و مافی مرۆڤ، دروشمی سەرەكی دەوڵەتی كوردستان بێت نەك شەڕی كوردو عەرەب‌و نەتەوەكانی تر. لەوەتەی گەلی كوردستان هەیە، بەشوڕش‌و بەرخودانی حزب‌و لایەنە سیاسییەكانییەوە بۆ جاریكیش نەمان بیستووە كێشەی گەلی كوردستانیان كردبێتە شەڕی كوردو عەرەب، بەڵكو بەردەوام وتراوە كیشەی ئێمە، كێشەی گەلی كوردستان، لەگەڵ حوكمڕانانی بەغدایە نەك نەتەوەی عەرەب. دیسان دەڵێم لێدانی گەشتیاران لە نەتەوەی عەرەب پەیوەندی بە ئاڕاستەی بڵاوكردنەوەی بیری شوڤێنییەتەوەیە كە لەم ساڵانەی دوایدا بە دووكەڵی ڕەش قاندەدرێت‌و تا كار بگاتە ئەوەی كادریكی بیری چەپ بڵێت لەكاتی شەڕی داعش، دەبوو هێزی پێشمەرگە (سد مۆسڵ)ی بتەقاندایەتەوە بۆ ئەوەی دوو ملیون عەرەب  بە ئاو بخنكایە. وریابن‌و قەیرانەكان زیاتر مەكەن، كێشەكان زۆرتر مەكەن، شەڕی عەرەب‌و كورد بەرپامەكەن، ئەی لایەنگرانی دەسەڵات.

حلمى رەسول رەزا  سەرەتا با لە لوغزى خودى ئەو پرسیارەوە دەستپێبکەم، کە زۆر جار لەناو سۆسیال میدیاو لەزمانى زۆر کەسى سیاسییەوە بەدەلالەتى جیاواز جیاواز دەبیسترێت و فرێدەدرێتە ناو خەڵکەوە. پرسیارەکە ئەوەیە، ئاخۆ خاوەن پرسیارەکە، لاى وایە دکتۆر بەرهەم کەسێکى جیاوازى ناو دنیایى سیاسى ئێمەیە بۆیە ئەو حەقە بەخۆى ئەدات لەناو هەموو ئەو سیاسیانەى ناوکایەى حزبى کوردى و عەرەبى، پرسیارە بەرەو رووى ئەو بکاتەوە، گەر دەوترێت پەیوەندى بەپۆستەکەیەوە هەیە، ئەى پێشتر هەر بەمەست و لە لوغزێکى ترى سیاسییەوە باس لەوە نەکرا کە پۆستەکە تەشریفاتیەو هیچ دەسەڵاتێکى نییە! با لەوەش گەرێت مەبەستى پرسیارەکە چییە، بەڵام ئاخۆ ئەوەى ئەو پرسیارە ئەکات، بەحەقیانەتەوە  دادوەرى لەوە کردوە کە لەوەتى دکتۆر بەرهەم بووە بەسەرۆک کۆمار چى کردوە و بەوردى چاودێرى هەنگاوەکانى کردوە، یان  ئەو پرسیارە تەنها هەر بۆ ئەوەیە، لەپشتیەوە هەموو کێشەو گرفتەکانى نێوان بەغداد و هەولێر، کوردو عەرەب، کێشەى ئابورى و نەبوونى مووچەو شتەکانى تریش گەر نەخاتە سەر شانى ئەوا بیکاتە بەشێک لەکێشەکان و بەوەش دکتۆر بەرهەم هاوتا بکەنەوە بەهەموو ئەو کەسایەتییە سیاسى و حزبیانەى بوونە هۆکارى هەموو ئەو ئاڵۆزیانەى ئەمرۆ بەرەو رووى هەرێم و خەڵکیش بووەتەوە.    لە مێژووى ئیمپراتۆریەتى فارسیدا و بۆ توێژینەوە لە لایەنە جیاوازەکانى ژیانى ئەو ئیمپراتۆریەتە  توێژەران زیاتر پشت بە سەرچاوە یۆنانیەکان دەبەستن؛ تاکە هۆکاریش ئەوەیە، یۆنانیەکان دوژمنى فارسەکان بوونە کەچى بەو پەڕى ئەمانەتەوە رووداوەکانیان تۆمار کردوە. دیارە ئەم رستەیە بۆ رووداوە مێژووییەکانى تریش هەر راستن، بەوەى کەم دەبینرێ کەسى رکابەر راستیەکە بە ئەمانەتەوە بگەیەنێ، کاتێ دەشى گەیەنێ ئەوا گومان لەسەر راستى و دروستى زانیاریەکە نامێنێ. لە دەرەوەى کایەى حزبى کوردى و سیاسى کورد، کەبەداخەوە خۆیان تا بینەقاقایان لە کەموکورتى چەقیوەو هەر خۆشیان بەرپرسیارى دۆخەکەن، دکتۆر بەرهەم وەک کەسایەتیەکى سیاسى بیرتیژو چالاک و بەزموون سەیردەکرێت، جگە لەو رێزو پێگەیەى لەناو دنیاى دەرەوە هەیەتى، تەنانەت عەرەبەکانیش؛ چونکە لەدەرەوەى حەسادەت و بوغزە سیاسییەکەى کورد وەستاون، لە سیاسى و حزبیەکانى خۆشمان باشتر کارەکانى هەڵدەسەنگێنن، ئەمرۆ یەکێک لە سەرکردە سیاسیەکانى شیعەکان بەناوى "بەها ئەعرەجى" پەردەى لەسەر ئەو راستیە لاداو ئاشکراى کرد سەرۆک کۆمار وەک سەربازێکى ون بە شەوو بە رۆژ سەرقاڵى ئەوەیە کە هەڵبژاردنێکى پاک و بێگەرد ئەنجام بدرێ و خواستى خەڵکى بەدى بێت.  ئەگەر یەک تۆز بە وردى لەم کارە وورد بینەوە کە ئێستا سەرۆک کۆمار دەستى داوەتێ، ئەوە دەردەکەوێت یەکێک لەبنەماکانى دەوڵەتى دیموکراتى و گەرانەوە بۆ راى خەڵک  بریتیە لە پرسى هەڵبژاردن کە بەداخەوە لەدواى ٢٠٠٣ەوە خەڵکى عیراق خەونى پێوە دەبینن و بەدەست گەمە پێکردنى ئەنجامەکانى هەڵبژاردنەکانەوە دەناڵێنن.  ئێستا بەرهەم ساڵح، لە لوتکەى دەسەڵاتەوە داوا دەکات ، تەزویرى هەڵبژاردنەکان بنەبڕ بکرێت و کارى بۆ کردوەو بەکردەوە سەرقافڵەى ئەم هەنگاوەیە، دەیەوێ لە جیاتى دەستخستنە بازاڕ و پاوانکردنى دەروازە سنوریەکان بۆ بەرژەوەندى حزب دەوڵەتدارى بکرێت و داهاتەکان بچنەوە خزمەتى خەڵکى، دەیەوێ میدیا ئازاد بکرێت و چاودێرێکى راستەقینە بێت بەسەر حکومەتەوەو هەرجارەى خۆشى دەڵێ پێویست نەکات پارە بدزرێ و بدرێـتە میدیا بۆ ئەوەى پینەو پەڕۆى گەندەڵى و کەم و کورتى پێ بکرێت، دەیەوێ دادگا دەستى کراوە بێت لە موحاسەبەکردنى هەرکەسێک درامەتى وڵات بە فیرۆ دەدات، بەکورتى دەیەوێ حوکمى رەشید بچەسپێ، بەڵام هەموو ئەوانەى پێدەکرێت یان نا،  ئەو شتێکى ترە، هەرچەند زۆرجار بەهۆى هەڵوێستەکانیەوە مەترسى لەسەر ژیانى خۆشى دروست کردوە، بەڵام لەوەش گرنگتر ئەوەیە خۆى هیچ کات بەشێک نەبووە لەو خراپەکاریانەى ئەم دۆخەیان دروست کردوە، نە منداڵ و کەسى نزیکى خۆى بەشدارى بازرگانى و سیاسەت پێکردوە، نە خۆشى بەشێک بووە لەوەى هۆکاربێت بۆ تێکدان و ئاڵۆزى دۆخى کوردستان، بۆیە هەقە ئەوەى دەیەوێت بە لوغزى سیاسییەوە ئەو پرسیارە ئاراستەى دکتۆر بەرهەم بکات، لەپێشدا لە وێوە دەستپێبکات خۆ گەر ئەو ئەوکارانەشى بەهەر هۆیەوە وەک خۆى  بۆ ئەنجام نەدرابێت کە ئەمرۆ خەڵک چاوەرێى دەکەن، لەبەرامبەریشدا ئەوکارانەى ئەنجام نەداوە کە ئەم دۆخە خراپەى ئەمرۆیان بۆ خەڵک دروست کردوە.

فەرحان جەوهەر  رووداوی هەڵکوتانەسەرکاپیتۆڵ لەلایەن لاینگرانی سەرۆک ترامپ ، لە شەشی ئەم مانگەدا دیموکراسی و سەروەری ئەمریکای هەژاند ، بەڵام جارێکی ترئەم رووداوە سەلماندی ئەمریکا وڵاتێکی مەزنە و پایەکانی گەلێک لەوە قایم ترن رووداوێکی وا بتوانێ بیڕۆخێنێ ، دۆناڵد ترامب لەمێژە بیری لە سەرشێتیەکی وا کردۆتەوە ئەگەر دەرنەچێتەوە ، چونکە بەرلە دەسپێکردنی هەڵبژاردن هەر زوو باسی لە تەزویر دەکرد ، ئەمەش وەک ڕێ خۆشکردنێک بۆ کارێکی لەم جۆرە ، هەروەها بەرلە پێنج هەفتە پێش هەلبژاردن ، ئیمی کونی بارێتی وەک ئەندامی دادگای باڵای فیدڕاڵی دانا کە دادوەرێکی لە خۆی نزیکە ، هەروەها لە هەموو دادگاکان نزیکەی سەت و پەنجا دادوەری لەوانەی خاوەن ئاراستەی فکری پارێزگارەکانن دامەزراندوون بەو هیوایەی لە کاتی دۆڕاندنیدا تانە یاسییەکانی لە دەرەنجامەکانی هەڵبژاردن قبوڵ بکرێن ، واتە ترامب پێشبینی دۆڕاندنی خۆی کردبوو ، بۆیە ئەم سیناریۆیانەی لە مێژە داناون ، بەڵام ئەوەی ئەمریکای بەگەورەیی هێشتەوە وهەڵوێستی ئەو دادوەرانەبووکە هەموویان تانەکانی دۆناڵد ترامپیان لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان رەت کردەوەوویژدانی خۆیان بۆ ترامب نەگۆڕی و بێ لایەنی خۆیان پاراست و پارێزگاریان لەو سوێندە کرد کە دەبێت پابەندبن بە دەستوری وڵاتەوە ، هەروەها سەرۆک ئەڕکانی سوپا جەنەڕاڵ مارک میلی رایگەیاند سوپا جگەلە پابەند بوون بەدەستورە هیچ پابەندیەکی تری نەبە کەسەوەو نە بە حزبەوەو نەبە تائیفە و قەبیلەوە نییە ، گوتی : ئێمە پارێزگاری لە دەستور دەکەین ، بۆیە ئیدی ترامب کەوت و هەموو ژەمارەکانیشی لە تۆڕە کۆمەڵاتییەکان داخران ، بەمەش گەلی ئەمریکا بۆ هەموو جیهانیان سەلماند کەئەمریکا وڵاتی دامەزراوەکانە ، نەک سەرۆکەکان ، بۆیە وڵاتێکی وا نەک هەرناکەویت و لاوازنابێ ، بەڵکو گەورەو بەهێزتر دەبێت ، دڵنیاشم دوای ئەو رووداوە ئەمریکا لەبەرچاوی جیهان گەورەتر بوو.

 سەردار قادر چەند رۆژێكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی داهاتووی عێراق ، بۆتە باسی لایەنە سیاسیەكان وە تایبەت مەسەلەی هاوپەیمانی ، چونكە ماوەیەكی كورتی ماوە بۆ داخوازی لە كۆمسێۆن پێشكەش بكەن . هەڵبژاردن بە ڕێگەوەیە ؟؟ لایەنە سیاسیەكان وەك نە باران یان دی بێت و نە تۆفان هەموو كەوتوونەتە خۆ ، كۆبوونەوەكان جمەی دێت . گۆران كۆبوونەوەی جڤاتی نیشتیمانی و گشتی ئەكات دوور لە هەموو شتێك دەسەڵات ئەدرێتە خانە بۆ ئامادە كردنی پرۆژەیەك دواتر لە جڤاتی نیشتیمانی دەنگی لەسەر بدرێت . ئایا هاوپەیمانی لەگەڵ پارتی بكەن یان یەكێتی یان سێ قۆڵی ، یان فراوان بكرێت و یەكگرتوو و كۆمەڵیش؟؟؟ هاوسەرۆكەكانی یەكێتی ئەچنە لای گۆران و كۆبوونەوەی داخراو ئەكرێت ؟   پارتی ئەمرۆ ئەگاتە شار بۆ هەمان مەبەست ؟؟ ئەوەی بۆتە پرسیار هەموان وا باس ئەكەن خەتەر هەیە لەسەر قەوارەی هەرێم ئەبێت ناوماڵی كورد خۆی رێك خات ؟؟ ئەم كۆمیدیایە ؟؟؟ تا توانیان ململانێ ی یەكتریان كرد ، تا توانیان تاكی كوردیان وێران كرد ، ئەمرۆ سونە و شیعە بە خەتەر ئەبینن لەسەر قەوارەی هەرێم ؟؟؟ ئەبێت یەك ماڵ بین ؟؟؟ كەسیان باس لەوە ناكەن كە ترسیان هەیە لە بەشداری خەڵك لە هەڵبژاردن ؟؟؟ كەسیان باس لەوە نا كەن زۆرینەی  خەڵك و شەقام ئەمانی ناوێت ؟؟؟ ماڵی كوردیتان بیر كەوتەو یان هەڵبژاردنەو هیچی تر ؟؟؟ ماڵتان وێران كرد هاووڵاتی خۆی بە خاوەن ماڵ نازانێ ؟؟؟ خاكتان لە دەست دا ، ئێوە خاكتان تەنیا بۆ خێرو بێرەكەی ئەوێت ، ئەوەش یۆ خۆتان و وەچەكانتانە ؟؟؟ ناكرێ بە ناوی پاراستنی قەوارە دیسان كار بكەنەوە بۆ پەرژەوەندی باڵای حیزب و بنەماڵە و تەكەتوول. تا كەی تاكی كوردی دوای خەونتان ئەخەن ؟؟؟ سەیرێكی لیستەكانتان بكەن ئەوەی ئێستا هەیە لە بەغداد چی ئەگوزەرێ ؟؟؟ ئەوەتا هاوپەیمانی هیوا لە بەغداد دروست ئەكرێت ؟؟؟ گروپی 15 ئەبێتە هاوپەیمانی هیوا ، نازانرێت سەرۆك كۆمار دوا تیری لە وێوەوە ئەوەشێنێت ؟؟؟ كەسە زوویرەكان لە حیزبەكان خۆیان كۆئەكەنەوە لیستی سەربەخۆ دروست كەن ؟؟ كەسی سەربەخۆ بە تەنیا خۆیان كاندید ئەكەن ؟؟ موچە ناگاتە مەنزڵگای گیرفان ؟؟ ماڵ روناك ناكاتەوە داواش ئەكرێت لە تاكی كوردی دەنگ بدە بۆ پاراستنی قەوارە ؟؟؟؟ پێشمەرگە بە خەمی گەورەوە ئەناڵێنێت ، داوای لێ ئەكرێ دەنگ بدە بە لیستی  كوردستانی ؟؟؟ ئای لەم قەدەرە ؟؟ بۆ راستگۆ ناڵێن ئێمە هەڵەمان كرد لە حوكم رانی ؟؟ بۆ ناڵێن بە هۆی ئێمەوە خەتەر دروست بووە لەسەر قەوارەی هەرێم و مافی رەوامان ؟؟ كە كۆئەبنەوە بیرتان بێت ، تاكی كوردی كەرامەتی شكێنراوە ؟ ئیتر كاتی خیتابی راستگۆ بوونە ؟؟ كاندیدی نوێ ئەبێ خەونی خزمەتی هەبێت نەك موچەو خانەنشینی و رازی كردنی سەركردەو بنەماڵە و تەكەتوول ؟؟؟   كاتی ئەوە هاتووە لیستی بەر باخەڵتان لا ببەن و بیرێك بكەنەوە ئیتر سەردەمی خەونی هاووڵاتیە . كاتی ئەوە هاتووە كار بۆ خەمی گشتی بكرێت لێكدانەوەی بارودۆخی داهاتوو لە عێراقدا ئەركی هەموو لایەكە تا بتوانرێت خیتابی كوردی بە بنەمای عەقلانیەوە داڕێژرێت .

سەرتیپ جەوهەر ئەمڕۆ حكومەتی هەرێم زنجیرەیەك بڕیاری بەناوی ڕێكخستنەوەی باج دەركرد، یەكێك لەبڕیارەكانی دانانی باجە لەسەر ئۆتۆمبێلی تایبەت. ئەو بڕیارەی حكومەتی هەرێم بەتەواوی پێچەوانەی دەستوریی عێراقییەو هیچ بەهایەكی قانونی نییە. بەپێی دەستوری عیراق ساڵی 2005 لەماددەی 28دا بەڕوونی هاتووە ((هیچ باجێك یان ڕەسمێك ناسەپێنرێت، هەموارناكرێت، لێبوردن نایگرێتەوە، تەنها بەقانون نەبێت)) دەقە عەرەبییەكەشی ((ﻻ ﺘﻔﺭﺽ ﺍﻟﻀﺭﺍﺌﺏ ﻭﺍﻟﺭﺴﻭﻡ، ﻭﻻ ﺘﻌﺩل، ﻭﻻ ﺘﺠﺒﻰ ﻭﻻ ﻴﻌﻔﻰ ﻤﻨﻬﺎ ﺇﻻ ﺒﻘﺎﻨﻭﻥ)). ئەم بڕیارەی حكومەت دژی دەستوری عێراقەو پێویستە خەڵك پابەندی هیچ بڕیارێكی لەوشێوەیە نەبن، چونكە ڕوتكردنەوەی گیرفانی خەڵكەو هیچیتر، نەخاسمە ئۆتۆمبێلی تایبەت هیچ داهاتێكی نییە تا لەو ڕێگەیەشەوە دەریچەیەك بدۆزنەوە بۆ لێستاندنی پارە لەخەڵك. بڕیارەكەی حكومەت لەكاتێكدایە كە دوو مانگ جارێك موچە نادرێت‌و لەڕێگەی نادەستوریی پارەیان لێوەردەگیرێت. جگە لەم بڕیارە ناقانونیە، هاوكات پێشتر بڕیاری ناقانونی هاوشێوە دەركراوە، بۆنمونە هەر لەفەرمانگەی هاتوچۆ پارەیەك بەناوی (ژینگە) لەهاوڵاتیان وەردەگیرێت كە هیچ بنەمایەكی قانونیی نییە، هاوكات ئەو پارەیەی لەخەڵك وەردەگیرێت بۆ پاراستنی ژینگە بەكارناهێنرێت، ئەمەش دیسان ناقانونیەو جگە لەڕوتكردنەوەی گیرفانی خەڵك شتێكی دیكە نییە. ئەمە جگە لەسەپاندنی غەرامەی هاتوچۆ بەبێ‌ بونی هیچ بنەمایەكی قانونی یەكلاكەرەوە، بۆنمونە پارەی سزای كامێراكانی سەر ڕێگاوبان..هتد. پێویستە لەسەر پەرلەمانی كوردستان كە لایەنی پەیوەندیدارە، ڕێگا لەبڕیارە نادەستورییەكانی حكومەت بگرێت، چونكە "گوایە" چاودێرە بەسەر حكومەت‌و حكومڕانی.

ئەبو کاروان ماشێنێكی گه‌وه‌ره‌ى میدیا خراوه‌ته‌ خزمه‌تى بیری شۆڤێنیزمی نه‌ته‌وایه‌تى، ئه‌و بیره‌ى كه‌ كورد خۆی گه‌وره‌ترین قوربانی ده‌ستێتی، هه‌نوكه‌ حیزبه‌كانى ده‌سه‌ڵات و هه‌ندێ نوخبه‌ى تری ده‌سه‌ڵات كه‌توونه‌ تێژ‌كردنى، بازاڕێكیان بۆ گه‌رم كردووه‌ كه‌ له‌ڕووی شكڵه‌وه‌ پیشاندانى دڵسۆزییه‌ بۆ نه‌ته‌وه‌ و هه‌ستكردنه‌ به‌ هه‌ڕەشه‌ و ناوه‌ڕۆكه‌كه‌ى بریتیه‌ له‌ له‌ لابردنى فۆكس بۆ سه‌ر داواى ڕه‌واى خه‌ڵكی له‌ناوخۆی كوردستان، هه‌نارده‌كردنى هۆكاری قه‌یران و ده‌رده‌سه‌ریه‌كان بۆ ده‌ره‌وه‌، بۆ خسته‌نه‌ ئه‌ستۆی ئه‌وانیتر. ئه‌م ماشێنه‌ ئیعلامیه‌ بێ كاریگه‌ر نابێ، ئاسه‌واری خۆی له‌ نێو خه‌ڵكێكی به‌رچاو به‌جێهێشووه‌، دواینیان ڕووداوه‌كه‌ى سه‌ری ساڵی فاملی مۆڵ بوو. شەوی سەری ساڵی لەبەردەم ( فامیلی مۆڵ)ی ھەولیری پایتەخت، ھێرش کرایە سەر پاسی گەشتیارانی بەغدا و شارەکانی تری باشور و ناوه‌ڕاستى عێراق، ھاواری گەنجانی کورد لە ژێر ناو و دروشمی (ئەوە عەرەبەو تێی ھەڵدە)، شەرمەزارییەکی تری تۆمار کرد بۆ دەسەڵاتداران، چونکی داوای لێبوردن و ھەوڵدانی زیندانیکردن و سزادانییان ڕووی دەسەڵات و بەرپرسانی سپی ناکاتەوە، لەبەرئەوەی ئاراستەی بیری شوڤینیەت دەمێکە کاری لە سەر دەکرێت و بڵاوکردنەوەی لەکەناڵەکانی ڕاگەیاندن و لەچاوپێکەوتن و نووسینەکاندا ھاندەرن بۆ ئەوەی ئەو ڕەفتاروو کردارانە دووبارەو دەبارە بێتەوە، ئەو شیوازە لەلایەن بەر پرس و سەرکردەکانەوە بڵاودەکرێتەوە بە چەپ و ڕاستەوە ، پێچەوانەی ساڵانی تیکۆشانی حزبە سیاسییەکان و خەباتی گەلی کوردستانەوەیە ، دوورە لە ھەموو داب و نەریتێکی کۆمەڵگای کوردستان ، دوورە لە ڕەوشت و کلتووری لێبورەدیی و برایەتی گەلان و بەیەکەوە ژیانی ئاشتییانە و مروڤ دۆستانەی خەڵکی کوردستان و حزب و لایەنەکانێتی لە ڕابوردودا، گەڕانەوەییە لەدروشمی (دیمکراتیەت بۆ عیراق و حوکمی زاتی یان حوکمی زاتی حقیقی یان فیدرالیەت بۆ کوردستان). گرێمان خەباتمان بەردەوامە بۆ سەربەخۆیی کوردستان و دامەزراندنی دەوڵەت، ئەوا دیمکراتیەت و برایەتی گەلان و ئاشتی و ئازادییەکان و مافی مرۆڤ، دروشمی سەرەکی دەوڵەتی کوردستان بێت نەک شەڕی کوردو عەرەب و نەتەوەکانی تر. لەوەتەی گەلی کوردستان ھەیە، بەشوڕش و بەرخودانی حزب و لایەنە سیاسییەکانییەوە بۆ جاریکیش نەمان بیستووە کێشەی گەلی کوردستانییان کردبێتە شەڕی کوردو عەرەب ، بەڵکو بەردەوام ووتراوە کیشەی ئێمە ، کێشەی گەلی کوردستان ، لەگەل حوکمڕانانی بەغدایە نەک نەتەوەی عەرەب. دیسان دەڵێم لێدانی گەشتیاران لەنەتەوەی عەرەب پەیوەندی بە ئارستەی بڵاوکردنەوەی بیری شوڤێنییەتەوەیە کە لەم ساڵانەی دوایدا بە دوو کەڵی ڕەش قاندەدرێت و تا کار بگاتە ئەوەی کادریکی بیرێ چەپ بڵێت لەکاتی شەڕی داعش، دەبوو ھێزی پێشمەرگە (سد مۆسڵ) ی بتەقاندایەتەوە بۆ ئەوەی دوو ملیون عەرەب بە ئاو بخنکایە. وریا بن و قەیرانەکان زیاتر مەکەن، کێشەکان زۆرتر مەکەن، شەڕێ عەرەب و کورد بەرپامەکەن ، ئەی لایەنگرانی دەسەڵات.

سـەركۆ یونس لە عێراقی نوێ دا، رۆژ لەدوای رۆژ، قەیرانە ئابوری‌و كۆمەڵایەتی‌و سیاسییەكان، بەردەوام لەهەڵكشانداندایە، بەبێ ئەوەی هەوڵێك هەبێت بۆ چارەسەركردنیان، هەر دیاردەیەو سەرهەڵدەدات و زیاتر كۆمەڵگا تووشی داڕمان و لێكترازان دەكات. هەژاری، وەك دەردێكی ئابوری‌و كۆمەڵایەتی، بەڕۆكی ژیانی نزیكەی یەك لەسەر چواری دانیشتوانی عێراقی گرتووە، ساڵ لەدوای ساڵ، ڕێژەكە بەرزتر دەبێتەوە. لەساڵی (2020)دا لەپاش سەرهەڵدانی كۆرۆناڤایرۆس و ڕاگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ، لەسەرجەم شارو شارۆچكەكانی عێراقدا، دەرئەنجامی خۆپاراستن لە ڤایرۆسەكە، كۆمەڵگای عێراقی تووشی دەردێكی بێ دەرمان بووەوە كە ئەویش بێكارییە. ڕێژەی بێكاری لە عێراقدا، بەرزبوەتەوە بۆ نزیكەی (40%)ی دەستی كاری كۆمەڵگا، ئەمەش بوو بەهۆی زیادبوونی ڕێژەی هەژاریی. بەپێی ئامارەكان، ڕێژەی هەژاری بەتێكڕا نزیكبووەتەوە لە (31.6%)ی دانیشتوان، واتە نزیكەی (11 ملیۆن‌و 400 هەزار) كەس لەعێراقدا لەژێر هێڵی هەژارییەوە دەژین. لەهەندێ پارێزگای باشوردا (50%)ی تێپەڕاندووە. لەم چەند خاڵەدا، هۆكارە سەرەكییەكان، بەكورتی دەستنیشان دەكەین: یەكەم: سەرهەڵدانی كۆرۆناڤایرۆس و لێكەوتەكانی، قەدەغەی هاتوچۆ و ڕاوەستانی جموجوڵی بازرگانی نێوان شارو پارێزگاكان، بێكاربونی ڕێژەیەكی بەرزی كاركەران لەكاری تایبەت و كۆمپانیاكان و كاروچالاكی ناو بازاڕەكان. دووەم: دابەزینی نرخی نەوت لە بازارەكانی جیهاندا، بێ گومان ئەمەش بەهۆی بڵاوبونەوەی كۆرۆناڤایرۆسەوە، نرخی بەرمیلی نەوت، بۆ كەمترین ئاستی جیهانی دابەزی و خواست تاڕادەی نەمان كەمبووەوە، هەر ئەمەش بوو بەهۆی كەمبونەوەی داهاتەكانی عێراق و دەرئەنجام داهاتی تاك بەڕێژەی (22%) دابەزیوە. سێیەم: بوونی دیاردەی گەندەڵی لەزۆربەی جومگەكانی حكومڕانی دەوڵەتدا، بەجۆرێك هیچ كارێك بەبێ پێدانی بەرتیل و نەبوونی واستە، جێ بەجێ ناكرێت. بەپێی لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتیەكان، عێراق، لە ڕیزبەندی گەندەڵترین وڵاتانی جیهاندایەو پلەی (12)ی گرتووە! چوارەم: لەدوای ساڵی (2003)ەوە، هاتنە سەر حكومی سەركردە عێراقیەكان، نزیكەی (365) ملیار دۆلار لەسەروەت و سامانی عێراق، دیار نەماوەو لەلایەن چینێكی سیاسی گەندەڵكارانەوە، بەفیڕۆ دراوە. پێنجەم: كێشمەكێشە سیاسی و ناكۆكییە مەزهەبی و تایفییەكان، باری سەرشانی هاوڵاتیانی عێراقی، قورستر كردوە، سەرەڕای هەموو ئەو شەڕانەی بەهۆی گروپە توندئاژۆكانەوە، ژێرخانی ئابوری عێراق، توشی خراپترین داڕمان بووەتەوە. بەجۆرێك نەبوونی خزمەتگوزارییە گشتییەكانی وەك كارەباو ئاوی خاوێن، بەڕێژەیەكی كەم دەگاتە دەست دانیشتوان، واقعی ژیان و گوزەرانی پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشور سەلمێنەری ئەم ڕاستیەن. شەشەم: دابەزاندنی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریكی، جارێكی تر بارگرانی سەرشانی چینی مامناوەندو هەژارانی قورستر كردوە، چونكە دینار لەدوای لەدەستدانی بەهاكەی بەڕێژەی (20%) توانای هێزی شت كڕینی زیاتر دادەبەزێت، لەگەڵ هەڵاوسانی بازاڕدا خواست و ئارەزوی هەژاران كەمتر دەكاتەوە، سەرئەنجام ناتوانرێت پێویستییەكان پڕبكرێنەوە، بەمەش ڕێژەی چینی هەژاران زیاتر دەبێت و ژنانیش باجی قورسی ئەم بارودۆخە دەدەن. لەلایەكی ترەوە، پشكی بودجەی سەربازی و ئاسایش لە عێراقدا زۆرترین بڕی بۆ تەرخان دەكرێت، بەجۆرێك زۆرترین بەشە بودجە، بۆ بەرگری و ناوخۆ و حەشدی شەعبی تەرخان دەكرێت! هەموو ئەمانەو چەندین هۆكاری تر، بوونەتە هۆی زیادبونی ڕێژەی هەژاری لە عێراقدا، بەپێی ڕاپۆرتە جیهانیەكان. ئایندەی عێراق، زیاتر دژواتر دەبێت، جیاوازی چینایەتی، نێوان دەوڵەمەند و هەژاران، فراوانتر دەبێت، لەهەمانكاتدا ڕێژەی هەژاریی نزیك دەبێتەوە لە (60% بـۆ 70%)ی دانیشتوان! خۆشبەختانە، تاڕادەیەك پارێزگاكانی هەرێم بەبەراورد بە پارێزگاكانی تر، ڕێژەیەكی كەمتری هەژاری تێدایە، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە، كە هەژاری لە هەرێم نییە، بەڵكو هەیە و ئەگەر بارودۆخی ئابوری، سیاسی، بەم شێوەیە بەردەوام بێت، ڕێژەی هەژاری لە هەرێمیش وەك ناوچەكانی تری عێراق، لەهەڵكشاندا دەبێت.  

د. سەردار عەزیز  بنەماڵە هەتا بێت زیاتر و زیاتر دەبێت دیفاکتۆ لە کوردستان و عێراق، هەروەها ناوچەکەش. بنەماڵە هەتا چەند ساڵێک لەمەوپێش وەک وەسفێکی نەشیاو مامەڵەی لە گەڵدا دەکرا، لە پانتایی ئاگایی کوردیدا، بەڵام لە واقیعدا بونی هەبوو و ڕەگی دادەکوتا. نەیارەکانی توشی ئەو نەخۆشییە بون کە نیتچە لێی دەترسا، ئەویش بون بەوەی کە دژیتی. ئەم دیاردەی نەفرەتی ڕیتۆریکی و چەسپاندنی واقیعی، دیاردەیەکی بڵاوە لە هەناو ئاگایی و ئەخلاقی ئێمەدا. بە داخەوە هێشتا خوێندنەوەی فیکری و کۆمەڵایەتی بۆ نەکراوە. بۆیە پەیوەندییەکی ئەوتۆ بونی نیە لە نێوان ئەوەی مرۆڤی کوردی، یان خەڵكی ناوچەکە دەیڵێن و لە گەڵ ئەوەی دەیکەن یان ڕودەدات. زۆرجار ئەگەر پەیوەندی هەبێت پەیوەندییەکی پێچەوانەیە. دیارە ئەم دیاردەیە ئاڵۆزە، لێرەدا توانای ئەوەمان نیە قسەی لە سەر بکەین، بەڵام لە سادەترین دەرکەوتەیدا مانای ئەوە دەدات کە هیچ پەیوەندییەک نیە لە نێوان ووترا و ئەنجامدراودا، لە هەمانکاتدا بونەوەری ئەم ناوچەیە خەڵکی قسەکەرنین. بەڵکو بونەوەری وتەرەوەن، بەبێ هیچ ئاگاییەکی قوڵ و بەرپرسیارێتییەک دەربارەی ئەوەی دەیڵێن یان پێیان دەوترێت. مێژوناسێکی هۆڵەندی هەیە ناوی  Jeroen Duindam ە لە زانکۆی لایدن لە بەشی مێژوو کاری هەرەسەرەکی لە سەر بنەماڵەیە، لە ئەوروپا و جیهاندا. دوا کتێبی جیرۆین کورتە ناسینە بۆ چەمکی بنەماڵە، لە زنجیرەی ناسراوی زانکۆی ئۆکسفۆرد بۆ پێناسەی کورت و چڕی چەمکەکان. بنەماڵە دیاردەیەکی نوێ نیە، بەڵام وەک هەموو دیاردەیەکی دێرین، لە سەردەم و جێگا جیاوازەکاندا بە شێوازی جیاواز دەرکەوتوە و بەڕێوەچوە.  لای ئەرستۆ چەمکی dunasteia کە بنەچەی چەمکی داینەستی ئینگلیزییە، بەمانای بنەماڵە دێت،  مەبەست لێی ئەو جۆرە سیستەمی حومکڕانییەیە کە ئۆلیگارشییەکی وەچەیی دەسەڵات بەڕێوەدەبات بە شێوازێکی توند و لە سەروی یاساوە. بەم پێیە حوکمی بنەماڵەیی لای فەیلەسوفی یونانی شێوازێکی خراپی حوکمڕانی بوە کە هیچ بنەمایەکی شەرعیی و یاسایی نەبوە.  بەڵام بنەماڵە بە مانای حوکمی تاکە کەس نەهاتوە، بەڵکو ئۆلیگارشییەکی بەرتەسک بوە. ئەم بەرتەسکییە یەکێکە لە کێشەکانی بنەماڵە لە میانەی حوکمڕانیدا، بە تایبەتی کە دێتە سەر پرسی گواستنەوەی دەسەڵات. بەڵام لە مانای ئەمڕۆدا بنەماڵە، بە تایبەتی لە هەناو کەلتوری دیموکراسیدا بە مانای خێزان دێت. خێران ئەو پانتاییە کۆمەڵایەتییەیە کە پرۆسەی داینەستی یان بنەماڵەیی یان گواستنەوەی دەسەڵات و جۆرەکانی سەرمایە تیایدا ڕودەدات. ئەمە لە بەریتانیا، ئەمریکا و چەندین وڵاتی تریش بونی هەیە، بۆش و کلینتۆن و میبیلاند نمونەی دیاری ئەم خێزانانەن. بەڵام بنەماڵەیی دیموکراسی جودایە لە بنەماڵەیی دەسەڵاتیی. بنەماڵەیی دیموکراسی گواستنەوەی کۆمەڵێک بنەمای دەسەڵاتییە، وەک ناو، ئەزمون، سەرمایە، نێتۆرک و هەندێک خەسڵەتی تر کە کارئاسانی دەکات بۆ کەسی ئەندامی بنەماڵە ڕێچکەی ئەندامەکانی تری بنەماڵەی بگرێتە بەر و بگاتە دەسەڵات. هەرچەندە ئەمە جۆرێکە لە قۆرغکاریی، بەڵام جودایە لە قۆرغکاریی بنەماڵەیی تەقلیدی.  لە ئەم دۆخەدا ئەوەی دروست دەبێت خێزانی سیاسییە، نەک دەسەڵاتی بنەماڵەیی. لێکۆڵینەوەکان لە سەر ئەو وڵاتانەی کە خێزانی سیاسیان تیادایە دەریدەخەن کە هەبونی ئەم بنەماڵانە جۆری کێبڕکێ دەگۆڕێت و سروشتی دیموکراسی توشی قەیران دەکات. پاکستان یەکێکە لەو وڵاتانەی کە نێو پانتایی سیاسی کوردیدا زۆر وەک نمونە دەهێنرێتەوە.  بنەماڵەیی تەقلیدی کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا زیاتر و زیاتر دەچەسپێت، زیاتر لە پێناسە ئەرستۆییەکەیەوە نزیکە. چڕبونەوەی دەسەڵاتە لە هەناو ژمارەیەکی کەمی ئەندامانی خێزانێکدا، وەها دەکات کە بەڕێوەچونی دەسەڵات هەمیشە لە سەر بنەمای ڕەق بەڕیوەبچێت. بنەمای ڕەق بە مانای ئەوەی کە بە پێچەوانەی خەسڵەتی سەرەکی سەردەمی مۆدێرنە، کە هەموو شتێک تیایدا شل دەبێتەوە، وەک مارکس لە مانیفێستۆدا باسی دەکات، حوکمی بنەماڵەیی دەیەوێت هەندێک بنەما ڕەق هەڵبێنێت. ڕەق هەڵاتن بە مانای ئەوەیە کە ناگۆڕێت و چەسپیوە و وەک خۆیەتی. لێرەدا کۆمەڵگای سیاسی دابەشدەبێت بۆ خاوەن دەسەڵاتی ڕاستەقینە لە گەڵ فەراهەمکەرانی دەسەڵات. بۆیە بەشداریی سیاسی لە ژینگەیەکی سیاسی وەهادا بریتی نیە لە چالاکبون لە پانتایی گشتیدا لە پێناو چاکەی گشتی، بەڵکو بریتیە لە بەشداری لە سیستەمێکی دەسەڵاتیدا کە ڕۆڵی کەسەکان تیایدا فەراهەمکەرە. لێرەدا پێمخۆشە لە دیدی هانە ئارێنتەوە پێناسەیەکی سیاسەت بکەم لە بەرامبەر بونیادی بنەماڵەییدا. لای ئەو خانمە بیرمەندە، سیاسەت لە فاکتێکەوە سەرچاوە دەگرێت کە سروشتی مرۆیی پلوراڵە یان فرەییە. بەم مانایە سیاسەت مامەڵە کردنە لە گەڵ ئەو جیاوازییە بنەڕەتیانەی کە مرۆڤەکان هەیانە بەرامبەر بوارە جیاوازەکانی ژیان. لێرەوە سیاسەت ئەو چالاکیانەیە کە مامەڵە لە گەڵ ئەم جیاوازیانەدا دەکات بە ئامرازەکانی قەناعەت پێکردن، سازان، قسەکردن، لە گەڵ چالاکیدا. سیاسەت بەمجۆرە لە سایەی سیستەمی بنەماڵەییدا جێگای نابێتەوە. بنەماڵەیی ناتوانێت پلوراڵ بێت. ئەمە دەمانبات بۆ ئارگومێنتی سەرەکی هەردوو لێکۆڵەری جیهانی  دەرون ئاچەمئۆگلۆ و ڕۆبسن لە کتێبی بۆچی گەلان شکست دێنن. بە دیدی ئەوان ناتوانرێت سیستەمێکی ئابوری کراوە و سیستەمێکی سیاسی داخراوت هەبێت، چونکە ئابوری و سیاسەت دوو دیوی هەمان دراون. بۆیە ئەگەر سیستەمێکی سیاسی داخراوت هەبوو، ئەوا ڕاستەوخۆ سیستەمێکی ئابوری داخراویشت هەیە. ئەمە لە کوردستان بە زەقی  و بە ئازارەوە دەبینرێت، چۆن هەردوو بواری سیاسەت و ئابوری داخراوە و قوفڵدراوە و کلیلەکەی لای چەند کەسانێکی کەمە.   بنەماڵە خەریکە دەبێتە تەنها دەزگای سیاسی باڵا. سەرهەڵدانی ئەم دەزگایە ئاسانتربوو لە دەزگاکانی تری مۆدرێن وەک پەرلەمان، سوپای نیشتمانی، دادوەریی سەردەمیانە، بیرۆکراسیەتی عەقڵانی، سیستەمی دراوی کراوە، سەرمایەدارییەکی لیبرال. ئەمەش دەرخەری ئەو ڕاستییەیە کە چەندێک ئاسانە بۆ دەزگا تەقلیدییەکان گەشە بکەن، تەنانەت ئەگەر خواستی زۆرینەش وەها نەبێت. بنەماڵەی سیاسی بۆ کوردستان نەگونجاوە. چونکە بە سروشت بنەماڵەی سیاسی کۆمەڵێک کێشەی هەیە. وەک مێژوی ئیمارەتەکان بۆمان دەردەخەن: بنەماڵە سیاسییەکان یان بنەماڵە حوکومدارەکان خاوەنی دیدی ئاسایشی نیشتمانی نین، بەڵکو کرۆکی پرسی ئاسایش لای ئەوان ئاسایشی بنەماڵەیە. بەمجۆرە نیشتمان دروست نابێت. بە داخەوە ئەدیبانی کورد کرۆکی وەم پرسە نابینن. دژایەتی نیشتمان و نەتەوە و بنەماکانی تری مۆدرنە لە خزمەتی سیستەمی بنەماڵەییەدایە. حوکمی بنەماڵەیی ناتوانێت سوپا لە سەر بنەماکانی مەدەنی-سەربازی-دیموکراسی بونیادبنێت. ئەم پرسە دەبێت لە داهاتودا کاری زۆر لە سەر ڕەهەندە فیکریی و فەلسەفیەکانی بکەین، چونکە خەڵکی کورد تەواو دابراوە لە ئەم بوارە. ئەدەبی کوردی بە گشتی درێژەپێدەری میتۆدەکانی ئەدەبی ناوچەکەیە لە دروستکردنی جەنگاوەر یان دژ جەنگاوەر. بنەماڵەی سیاسی بەبێ ڕەگی دەرەکی ناژی. ئەم واقیعە پەیوەندی نێوان دەرەوە و ناوەوە تەواو کاڵدەکاتەوە. لێرەدا دەتوانین بڵێین کە شتێک نیە بە ناوی نەتەوەوە کاتێک ناوەو و دەرەوە پەیوەندییان ڕێکنەخراوە. بنەمای بونی نەتەوە؛ یەکبونی ناوەکیی و جودایی دەرەکییە. سیستەمی بنەماڵەیی بۆ ململانێی یەکتر و مانەوەیان لە میانەی ململانێدا دەرەوەو  ناوەوە پێکەوە گرێدەدەن. بەجۆرێک نە سەروەریی نەتەوەیی و نە سەروەریی نیشتمانی و نە سەروەریی هاووڵاتیان بونی دەبێت. هێزە دەرەکیەکان بنەماڵەیان پێباشە چونکە، هەموو ئەو دەزگاکانی تر بە لاواز و نەبوو لە قەڵەم دەدەن. بنەماڵە سەقامگیریی و دڵنەوایی و ئاسایش بۆ خاوەن بەرژەوەندییەکان دابین دەکات. کە دەزانرێت دوای کێ، کێ دێت  یان دەتوانرێت کاریگەری دابنرێت لە سەر پرۆسەی هاتنی کێ و نەهاتنی کێ، ئەوا سیستەمی بنەماڵە لە سیستەمی دیموکراسی گونجاوتر دەبینرێت.  دیارە بنەماڵە لە هەناوەوە ئیتکی سیاسی تایبەت بە خۆی هەیە. هەر سیستەمێکی بنەماڵەیی بە شێوازی تایبەت دەستاودەستکردنی ناوەکی ڕێکدەخات، بە جۆرێک هاوسەنگی ناوەکیی و قورسایی دەرەکی بپارێزێت. بەڵام سەرباری ئەمە پرۆسەی گواستنەوەی دەسەڵات لە هەناو بنەماڵەدا هەرگیز بێ کێشە نەبوە. بۆیە لە هەناو بنەماڵەدا توندوتیژییەکی زۆر هەیە کە دێتە سەر کورسی.  بەڵام قەیرانی هەرە سەرەکی بنەماڵە باوەرە. بازنەی باوەڕ لە سیستەمی بنەماڵەدا زۆر تەسکە. باوەڕ بنەمای سەقامگیریی سیاسی و ئابوریشە، وەک فۆکۆیاما لە کتێبی ساڵی ١٩٩٦دا باس لە ئەم پرسە دەکات. نەبونی باوەڕ لە سەرەوە دەبێتە مایەی نەبونی باوەڕی کۆمەڵایەتیش.  لە دۆخێکی وەهادا کردیت لە سەر بنەمای کۆمەڵایەتی بەدەست نایەت بەڵکو لە سەر بنەما ژمارە. تەماشای دیاردەی قەرزاربون بکە لە هەناو توێژی بیزنیسدا.  نەوت و سیستەمی موچەی بەرفراوان و پێویست نەبونی خەڵک هەموو ئەو بنەمایانە دادەڕێژن کە بنەماڵەیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سەری دەوستێت.

یادگار سدیق گەڵاڵی لێڕەو لەوێ و لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر دەنگۆی جیاکردنەوەی ناوچەیەک لە ناوچەیەکی تری هەرێم سەر هەڵدەدات، جیاکردنەوەی ناوچەی سلێمانی و گەرمایان و هەڵەبجە  لە ناوچەی هەولێر ودهۆک .  ڕاشکاوانەتر جیاکردنەوەی زۆنی سەوز و نیلی لە زۆنی زەرد.  بە بیانووی ئەوەی کە گوایە ئەم ناوچەیە داهاتی زۆرە و خەڵکەکەی لێی بێبەشە، یان داهاتی ئەم دەڤەرە بۆ هەولێر دەچێت. من لێرەدا ناچمە ناو هۆکارە سیاسیەکانی پشت ئەم مەسەلە و باسی گەندەڵی هەردوو ناوچەکەش ناکەم کە لە ئاستێکی مەترسیداردایە، کۆمپانیاکانی حیزب پنتێکی ئەم  وڵاتە نەماوە قۆرخی نەکەن، هەر لە لوتکەی چیاکانەوە بگرە تا سەر قەبران و بۆ ژێر قەبرانیش  شۆڕبووەتەوە. بەڵکو دەمەوێت ئەو واقیعەی لە دابەش بوونی سەروەتی سروشتی هەرێم هەیە بیخەمە بەرچاوی ئەوبەڕێزانەی کە داوای یاخود هەوڵی سەربەخۆیی مالی بۆ ناوچەی سلێمانی و چواردەوری دەکەن،بەبێ ئەوەی بچمە ناو مەعمەعای دروستی و نادروستی هەوڵەکەوە. چوونکە یەکێک لە بیانووە زەقەکان ئەوەیە کە ئەم ناوچەیە زۆر دەوڵەمەندە بە نەوت و گاز و سامانەکەی بۆ خزمەتی ناوچەکە و خەڵکەکەی بەکار نایەت. هەر لەدوای ڕووخانی ڕژێمی ئێراقەوە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی فراوان واڵاکرا لەبەردەم کۆمپانیا بچوک و مام ناواندو هەندێک جار گەورەی نەوتی و گازی تاوەکو گەڕان و پشکنینی تێدا بکەن و بەدوای ئەو سامانە سروشتییەدا دەگەڕان   و دەگەڕێن، بەو هیوایەی ببێتە هۆی بوژاندنەوەی ئابوری و وەکو چەکێکی کاریگەر بۆ بەهێزکردنی پێگەی هەرێم بتوانرێت مامەڵەی پێوە بکرێت و بژێوی دانیشتوانی ئەم جوگرافیا بچکوکە بگەشێتەوە.. هەندێ لەو کۆمپانیایانە سەرکەوتوبوون و هەندێکی تریش دەستیان لەبنی هەمانەکەوە دەرچوو (نەوت یان گازی پێویستیان نەدۆزییەوە و هەرێمیان جێ هێشت).  ئێستا دوای نزیکەی ١٥ ساڵ لە دەستپێکردنی  ئەو پرۆسەیە بە شێوەیەکی چڕ و پڕ  بزانین بەکوێ گەشتووە و واقعی  دابەشبوونی  جوگرافی ئەو سامانە سروشتییە چۆنە لەئێستادا.  کێڵگەکان دابەش دەکەین بەسەر سێ  جۆردا  دوانیان  نەوت (ئەوانەی لە بەرهەمدان و ئەوانەی لەقۆناغی پێش بەرهەمدان)، سێهەمیان کێڵگەکانی گاز لە گەڵ پێگەی جوگرافی و ڕێژەی بەرهەمی هەر ناوچەیەک .  یەکەم: کێڵگە نەوتیەکانی کە لەبەرهەمدان.       لە هەرێمدا تائێستا تەنها نۆ(٩) بلۆکی نەوتی لە قۆناغی بەرهەمهێناندان. هەشت( ٨) لەم بلۆکانە  دەکەونە پارێزگای هەلێرەوە کە بە هەمویان رێژەی  ٧,٩٢%  هەموو بەرهەمی نەوتی هەرێم پێک دەهێنن. دوو لەو  کێڵگانە  (تاوکی و تەق تەق) لەقۆناغەکانی پێشوتردا حکومەتی ئێراق چەندین بیری لێداوە تیایداو نەوتی تیا دۆزراوەتەوە دەتوانین بڵێین تا رادەیەکی باش زانیاری هەبووە لەسەر کێڵگەکە و حەشارگە نەوتییەکانی. کێڵگەی خورمەڵەش کێڵگەیەکی بەرهەم هێن بووە سەر بە کۆمپانیای نەوتی باکور بووە لە ساڵی ٢٠١٤ وە حکومەتی هەرێم خستیە سەر وەزارەتی سامانە سروشتییەکان. تەنها ئەم سێ کێڵگەیە بەرهەمیان دەگاتە نزیکەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە.  تەنهایەک کێڵگەی بەرهەم هێنی نەوت لە ناوچەی سلێمانی و گەرمیان تا ئێستا هەیە ئەویش  بریتییە لە (کێڵگەی گەرمیان) کە بەرهەمی ڕۆژانەی بە پێی دوا ئامارەکان بریتییە لە ٢٤ هەزار بەرمیل نەوت.  هەرچەندە کێڵگەی تەقتەق لەڕووی ئیدارییەوە کەوتووەتە سەر پارێزگای هەولێر بەڵام لێرەدا لەسەر ناوچەی سلێمانی حسابی دەکەین و  لە کۆتایی ٢٠٢٠ دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بریتی بووە لە ٨ هەزار و ٥٨٠ بەرمیل نەوت ئەمە لەکاتێکدا لە ساڵی ٢٠١٥ یەکێک بووە لە کێڵگە گەورەکانی هەرێم و ئەوکات بەرهەمی رۆژانەی  ١٢٨ هەزار بەرمیل زیاتر بوو، بەڵام چەند ساڵە بەرهەمی بەوشێوە زۆرە کەمی کردووە. ئەم دوو کێڵگەیەی ناوچەی کۆیە و گەرمیان تێکڕا ڕێژەی  ٣,٧% ی بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن.  بە لیوردبوونەوەیەکی ئەوخشتەیە زۆر بەڕونی ناوچەی چوگرافی و بڕی بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان وپشکی کۆمپانیاکان لە نەوتی هەرێم وڵاتی خاوەن کۆمپانیاکان جیاکراوەتەوە. ئەوەی جێی تێبینییە لەناو ١٤ کۆمپانیا کە پشکیان هەیە لە بلۆکە نەوتییەکانی هەرێم و بەرهەمیان هەیە زۆرترین پشک  بەر کۆمپانیای کار و  دی ئێن ئۆی نەرویچی دەکەوێت بەو  دوو کۆمپانیایە  نزیکەی ٥٧٪ی  بەرهەم  پێک دەهێنن، بەڵام بە دوو کۆمپانیای ئەمریکی    (ئێچ کەی ئێن و شێڤرۆن)    تەنها رێژەی  ٩٩,٣% بەرهەمی هەرێم پێک دەهێنن.  دووەم: ئەو ناوچەو کێڵگانەی لە قۆناغی گەڕن و پشکنیندان: هەر دوو کۆمپانیای زەبەلاحی ئەمریکی ئێکسۆن مۆبیل و شیڤرۆن  لە هەرێم وەبەرهێنان دەکەن بەڵام هێشتا لە قۆناغی گەڕان و پشکنیندان. لەساڵی ٢٠١٥ دا کۆمپانیای ئێکسۆن مۆبیل کشانەوەی لە سێ کێڵگە ڕاگەیاند لەکۆی ٦ کێڵگە، بریتی بوون لە ( بەعشیقە، ئالگوش،پیرمام ، بێتواتە، قەرە هەنجیر وە ڕۆژهەڵاتی عەربەت) ئەو سێ کێڵگەیەی کە کشایەوە و نەوتی بازرگانی تیا نەدۆزییەوە هەرسێکیان لە پارێزگای سلێمانی بوو( بێتواتە، قەرە هەنجیر، رۆژهەڵاتی عەربەت).لە کۆتایی  ساڵی ٢٠١٦دا ڕاپۆرتێکی شیکاریم لەسەری نوسی و ئەوپارانەی کە ئێکسۆن و کۆمپانیای ئی تی سی تورکی لەو کێڵگانەدا خەرجیان کردووە باس کردووە. لینکی بەشێک لە شیکارییەکە: http://www.shanpress.com/details.aspx?jimare=8959 لەبەعشیقە ئێکسۆن بەردەوامە لەگەڵ گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆدا. زانیاری نوێ  لەسەر پیرمام و ئالگوش بەردەست نییە.  کۆمپانیایی شیڤرۆن لە کێڵگەی قەرەداغ لە پارێزگای سلێمانی  لەگەڵ گەنێڵ ئەنێرجی لە قۆناغی گەڕان و پشکنینە. کۆمپانیای رۆزنەفتی روسیش لە ساڵی ٢٠١٧ دا گرێبەستی لە پێنج بلۆکی نەوتی لەگەڵ گەرێم هەیە ،هەر پێنج بلۆکەکە لە ناوچەی هەولێر و دهۆکە. لەماوەی ٢٠٠٧ تا ئێستا زیاتر لە ٥٠ گرێبەستی نەوتی کراوە ،  بەپێێ نەخشەی حکومەت هەموو کوردستان دابەشکراوە  بۆ بلۆکی نەوتی.، بەڵام  لەهەموو ناوچەکانی کوردستان لە زاخۆ تا خانەقین لەبواری نەوتدا ئامانە ئەوانەن کە ئێستا چالاکن. زۆرێک لە کێڵگەکانی تر یا ڕادەستی هەرێم کراونەتەوە  یان کاری گەڕان و پشکنین و پەرەپێدان تیایاندا زۆر سستە. سێهەم: سەکتەری گاز: لەسەکتەری گازدا چەند ناوچە و کێڵگەیەکی دیاری کراو هەیە، بە سەیرکردنێکی خێرای ئەو خشتەیەی بۆ کێڵگە گازییەکانمان کردووە دەردەکەوێت تەنها ٤ کێلگەی گاز ئێستا لەهەرێم هەیە کە یەکێکیان کۆرمۆر - چەمچەماڵ لە ساڵی ٢٠٠٩ وە لە بەرهەم هێندانایە و خورمەڵە کێڵگەی نەوت و گازە  زانیاری لەسەر ئاستی بەرهەمی ڕانەگەیەنراوە و سوتەمەنی بۆ ویستگەی کارەبا دابین دەکات، دوانەکەی تریش  هێشتا لە قۆناغی هەڵسەنگاندن و پەرەپێداندایە. کۆمپانیای پێرێڵ لە چەمچەماڵ کە پێکدێت لە پێنج کۆمپانیا وەبەرهێنان دەکات لە کێڵگەی گازی کۆرمۆر- چەمچەماڵ لە پارێزگای سلێمانی . گرێبەستی پیتێڵ ( ناسراو بە داناگاز، دانا گاز بەشێکە لە پێرێڵ) یەکێکەلە خراپترین گرێبەستەکانی هەرێم و تەنها بڕێکی گاز تا ٦٥٠ ملیۆن پێ سێجا دابین دەکرێت و بە بۆری دەگوازرێتەوە بۆ ویستگەکانی وەبەرهێنانی کارەبا لە چەمچەماڵ و هەولێر زیادەی ئەو گازەی بەرهەم دێت کۆمپانیا خۆی دەی فرۆشێت لەگەڵ کۆندێنسینت و ئێڵ پی جی یان گازی ماڵان ئەوەش موڵکی کۆمپانیا وەبەرهێنەکەیە.( ئەمە جگە لەوەی هەرێـم ٢ ملیار و٢٣٩ ملیۆن دۆلاری وەک قەرەبوو لە٢٠١٧ دا داوە بە پۆمپانیاکە و ماوەی گرێبەستەکەش تا ساڵی ٢٠٤٩ درێژکراوەتەوە و ناوچەی گرێبەستەکە فراوان کراوە). کێڵگەی میران لە ناوچەی بازیانە لەسلێمانی بنەباوێ لە هەولێرە دوو کێڵگەی  گازین و گەنێڵ ئەنێرجی پەرەپێدانی تیادا دەکات و بڕیارە گرێبەستێکی جیا لەگەڵ هەرێم بکات بۆ جیاکردنەوەی گرێبەستی نەوت لە گاز و سەبارەت بە گرێبەستی فرۆشتنیش زیاد لەساڵێکە لەگەڵ هەرێم نەگەشتوون بەڕێکەوتن.   ئەوە واقیعی کەرتی نەوت و گازی هەرێمە چ کێڵگە بەرهەم هێنەکان وە چ ئەوانەشی  هێشتا لە پەرەپێدانداندان و نەکەوتونەتە بەرهەم.  مرۆڤ هەرکارێکی بازرگانی دەکات بۆ ئەوەی سەرکەوتوو بێت پێویستە جەدوای ئابوری بۆبکات تاوەکو بەرچاو ڕونبێت لەو هەنگاوانەی دەینێت. گەرئەمە بە بزنسیش سەیربکرێت( کە بەڕای من نابێت بەوشێوە سەیر بکرێت) ئەوا دەبێت حساباتی ووردی بۆ بکرێت، گەرنا وەکو هەربزنسێک مایەپوچی چاوەڕێی دەکات.  لەبری ئەوەی هەوڵ بۆ سەربەخۆیی دارایی دەدرێت هەوڵ بدرێت سەربەخۆیی کارگێڕی بچەسپێنرێت و دەستەڵاتە کارگێڕییەکان شۆڕبکرێتەوە بۆ پارێزگاو قەزاو ناحییەکان پێ دەچێت سودی زیاتربێت بۆ هاووڵاتی لە سەربەخۆیی دارایی.

کــارۆخ خــۆشناو کارەکتەری (تڕەمپ) وەک سەرۆکی ژمارە (45)ی ئەمریکا قسە زۆر هەڵدەکرێت، لەگەڵ دەستبەکاربوونیشی لە (کۆشکی سپی) ڕەوتی سپی پێستی نەژاد پەرست (White Supremacist)  لەژێر سایەی چەتری (تڕەمپیزم)دا گەیشتە لوتکە، بە جۆڕێک ڕووداوەکانی چوارشەممەی ڕابردوو کڵپەی ئەم ڕەوتەی گەیاندە (ترۆپک) و خەریک بوو کۆنگرێسی ئەمریکاش بسوتێنێت، ئەم ڕووداوانەش هەموو جیهانی توشی شۆک کرد. چاوەڕواندەکرێت ناوی (تڕەمپ) وەک یەکەم سەرۆکی تاکڕەوی ئەمریکا بچێتە ناو مێژوو، چونکە تڕەمپ توانی لە ڕێگای پڕۆسەی دیموکراسی ئەمریکاوە بگاتە ترۆپکی دەسەڵات و هەروەها توانی لە ڕێگای پڕاکتیزەکردنی مۆدێلێکی نا تەندروستی ناڕەزایی دەربڕین (لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان) ئەم سیستەمە بهەژێنێت، بەڵام هێرشکردنە سەر کۆنگرێس و بەزاندنی هێڵی سور، بوونە هۆی ڕاچڵەکاندنی داڕێژەرانی بڕیاری ئەمریکا، زۆربەیان گەیشتنە ئەو باوەڕەی کەوا پێویستە لە ڕێگای یاساوە بە توندترین شێواز ڕووبەڕووی ئەم ڕەوتە تێکدەرە ببنەوە و سنورێک بۆ ئەم شەپولە دژە دیموکراسیە دابنێن، ئەمەش لە پێناو پارستن و پتەوترکردنی سیستەمی دیموکراسی ئەمریکا کە بە دایکی کۆی سیستەمە (دیموکراسیەکانی جیهان) دەشوبهێنرێت، بۆیە لە ئێستادا دیموکراتەکان و کۆماریەکان لەهەوڵدان تاکو پەرژینێکی (قایمتر لە جاران) بە دەوری دیموکراسیەتی ئەمریکادا بکێشن، تاکو هیچ کارەکتەرێکی هاوشێوەی تڕەمپ جورئەت نەکات جارێکی تر شکۆی سیستەمی دیموکراسی ئەمریکا لەکەدار بکات و نەیارانی ئەم سیستەمەش دڵخۆش بکات. لەم چوارچێوەیەدا لەلایەک لە سەر ئاستی ناوخۆی پارتی کۆماری، هەوڵی جدی لە ئارادان تاکو پارتەکەیان لەژێر چەپۆکی تڕەمپ دەربهێنن، چونکە هەڵسوکەوتەکانی تڕەمپ هۆکاری سەرەکی بوون نەک تەنها بۆ لە دەستدانی کۆشکی سپی، بەڵکو بۆ دۆڕانی (پارتی کۆماری) لە هەردوو ئەنجومەنی کۆنگرێس (پیران و نوێنەران)، ئەگەرچی هەر لە سەرەتاوە کۆمەڵێک کارەکتەری دیاری  پارتی کۆماری نیگەران بوون لە هەوڵەکانی تڕەمپ بۆ قۆرخکردن و دەستبەسەرداگرتنی پارتی کۆماری، بەڵام ئەوکاتە سەرکەوتوو نەبوون لە سنودارکرنی تڕەمپ. لەلایەکی تریش لە سەر ئاستی هەردوو  دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن هەوڵێک لە ئارادایە بۆ دوورخستنەوەی تڕەمپ لە کۆشکی سپی و کاراکردنی هەموواری (25)ی دەستوری ئەمریکا، بەڵام چونکە ئەم پڕۆسەیە کاتی دەوێت، لەوە ناچێت ئەم هەوڵانە بگەنە ئامانج، بۆیە تڕەمپ تا کۆتا ڕۆژەکانی خولەکەی واتە تاکو ڕۆژی چوارشەممە (2021/1/20) وەک سەرۆکی ئەمریکا لە کۆشکی سپی دەمێنێتەوە، ئەمەش وا دەکات ووڵاتانی نەیاری ئەمریکا تاکو (10) ڕۆژی تر دەستیان لەسەر دڵیان بێت، نەوەک تڕەمپ گۆبەندێک بنێتەوە و گورزێک بوەشێنێت، بەمەبەستی تاڵکردنی مانگی هەنگوینی (بایدن) لە کۆشکی سپی، ئەم نیگەرانیەش لەوە سەرچاوەی گرتووە کەوا هەڵسوکەوتەکانی تڕەمپ پێشبینی نەکراون، بەتایبەت لە ئێستادا بەهۆی دۆڕانی لە هەڵبژاردنەکان (سایکۆلۆژیای تڕمپ) ناجێگیر و توڕە دەردەکەوێت، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو هەر وەک فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی ئەمریکا هەموو دەسەڵاتێکی هەیە و کۆدی چەکی ئەتۆمیشی لەبەردەستە، بۆیە نیگەرانیەکان لە زیادبووندان. لەبەرامبەردا بەهۆی ترسی تڕەمپ لە لێپیچینەوەی یاسایی دوای بەجێهێشتنی کۆشکی سپی، چاوەڕان دەکرێت لە کۆتا ڕۆژەکانی سەرۆکایەتیدا فەرمانی لێ خۆش بوون بۆ خۆی و بنەماڵەکەی دەربکات تاکو پارێزراو بێت لە هەر هەوڵێکی دادگاییکردن لە دوای نەمانی لە کۆشکی سپی. لە کۆتاییدا دەتوانین بڵێین ئەوەی هەفتەی ڕابردوو لە (واشنتن) ڕوویدا لە مێژووی دیموکراسی ئەمریکادا بێ وێنە بووە، ئەمەش وایکرد (تڕەمپ) کۆی پڕۆسەی دیموکراسی لە ئەمریکا و جیهاندا بخاتە ژێر تاقیکردنەوەیەکی سەخت و وێنەی ناشرینترین سەرۆکی ئەمریکا بۆ خۆی بکێشێت، بە جۆرێک ئەو هەوڵەی تڕەمپ وەک جۆرێک لە خۆکوژی سیاسی (Political Suicide) لەقەڵەم درا و بەم هۆیەشەوە دوا بزماری لە تابووتی ژیانی سیاسی خویدا، لەبەر ئەوەی ڕووداوە نەخوازراوەکانی کۆنگرێس بە هاندان و بانگهێشتی تڕەمپ ئەنجام دران، بۆیە چاوەڕووان دەکرێت دوای چەند ڕۆژێکی تر سەردەمی ژیانی سیاسی (تڕەمپ) بۆ هەتا هەتایە کۆتایی پێ بێت، بەڵام چاوەڕوان ناکرێت ڕەوتی (تڕەمپیزم) بەم نزیکانە بە کۆتا بێت! ٭ سەرۆکی ئینستیتۆی توێژینەوەی (ئەمریکی-کوردی)

د. كامه‌ران مه‌نتك كۆمه‌ڵگای كوردی ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی گشتی له‌ دووتوێی كۆمه‌ڵێك وه‌همدا ده‌ژیت، وه‌ك وه‌همی ئایدیۆلۆژیای ئاینی و ماركسی و ناسیونالیستی و دیموكراسی و چه‌ندین وه‌همی تر، كرۆكی كێشه‌كه‌ له‌وه‌دایه‌، كه‌ وه‌ك راسته‌قینه‌یه‌كیش مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌و وه‌همانه‌ ده‌كات و ته‌نانه‌ت ئاماده‌یه‌ ژیانی خۆی له‌ پێناویاندا بكه‌نه‌ قوربانی. جێگای داخه‌ چڕبوونه‌وه‌و قووڵبوونه‌وه‌ی ئه‌و وه‌همانه‌ش ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵته‌كاندنی مۆرك و ره‌سه‌نایه‌تی و كه‌لتوورو ته‌نانه‌ت كورد وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌كیش. بۆ نمونه‌ ئه‌گه‌ر ئێستا سه‌یری كۆمه‌ڵگای كوردی بكه‌ین و به‌راوردی بكه‌ین نه‌ك به‌ مێژووێكی دوور، به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ماوه‌یه‌كی نزیكی به‌ر له‌راپه‌ڕین، ده‌بینین گۆڕانكارییه‌كی مه‌ترسیداری به‌سه‌ر داهاتووه‌و زۆر تایبه‌تمه‌ندی  گرنگی خۆی له‌ ده‌ستداوه‌، كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ مانه‌وه‌ی خۆی هه‌یه‌ وه‌كو نه‌ته‌وه‌یه‌ك. ره‌نگ بێت یه‌كێك له‌ ترسناكترین ئه‌و تایبه‌تمه‌ندیانه‌ رێزگرتن له‌ خودو شانازیكردن به‌ كوردبوونه‌وه‌یه‌، كه‌ پێشتر له‌ناخی هه‌موو تاكێكیی كورد به‌ قووڵی ره‌گی داكوتابوو، له‌ ماوه‌ی ئه‌و سی ساڵه‌ی رابردوو، ئه‌و فاكته‌ره‌ گرنگه‌ی مانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ ته‌واوی چرووك كراوه‌، له‌ په‌نای وه‌همی ئایدیۆلۆژیانی ئاینی خه‌ریكه‌ كورد له‌ناخه‌وه‌ ده‌گۆڕدرێت و به‌ عه‌ره‌ب ده‌كرێت، له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌و ئایدیۆلۆژیا ئاینیه‌ی له‌ كوردستان، به‌ تایبه‌تیش له‌هه‌رێمی كوردستان له‌ بره‌ودایه‌، به‌ ئایدیۆلۆژیایه‌كی ناسیونالیستی عه‌ره‌بی توندڕه‌و موتربه‌ كراوه‌، كه‌ به‌ته‌واوی مۆركی ئاینی خۆی، وه‌ك كۆمه‌ڵێك پڕه‌نسیپ و كردار له‌ ده‌ستداوه‌، هاوكات له‌ په‌نای ئایدیۆلۆژیای ماركسیشدا هه‌مدیس كوردبوون په‌ڕاوێز خراوه‌، هه‌رچه‌نده‌ له‌ دنیابینی ماركسیدا بزووتنه‌وه‌ی ناسیونالیستی وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی پێشكه‌وتوخواز له‌قه‌ڵه‌م دراوه‌و به‌ قۆناغێكی سه‌ره‌تایی له‌ هه‌نگاونان به‌ره‌و سوسیالیزم هه‌ژمار ده‌كرێت، به‌ڵام ئه‌و ئایدیۆلۆژیا ماركسیه‌ی هاتۆته‌ كوردستان تێكه‌ڵ به‌ بیری ناسیونالیستی نه‌ته‌وه‌ سه‌رده‌ست و باڵاده‌سته‌كان كراوه‌و له‌ژێر سایه‌ی ئه‌ویشدا كوردبوون نه‌ك هه‌ر فه‌رامۆشكراوه‌، بگره‌ له‌لایه‌ن خودی كورد خۆیه‌وه‌ شه‌ڕی كراوه‌، ئه‌و شه‌ڕه‌ی ماركسیسته‌ كورده‌كان دژی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان كردووه‌، ئه‌گه‌ر له‌شه‌ڕی دوژمنانی كورد زیاترو مه‌ترسیدارتر نه‌بووبێت هه‌رگیز كه‌متره‌ نه‌بووه‌. ئه‌وه‌ی سه‌یره‌ ئایدیۆلۆژیای ناسیونالستیش، كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ده‌بێت له‌ خزمه‌تی كورد دابێت، له ئایدیۆلۆژیاكانی تر مه‌ترسیان بۆ سه‌ر كورد زیاتر هه‌بووه‌، له‌به‌رئه‌وه‌ی تاكی كوردی تا ئێستا نه‌گه‌یشتۆته‌ قۆناغی ناسیونالیستی و لێی تێنه‌گه‌یشتووه‌، ئه‌و كه‌سانه‌ی سه‌ركردایه‌تی به‌ناو جولانه‌وه‌ ناسیونالیستیه‌كانیان كردووه‌، كه‌سانی كۆڵه‌وارو بازرگانی سیاسی بووینه‌و هیچ په‌یوه‌ندیه‌كیان به‌ ناسیونالیسته‌وه‌ نه‌بووه‌، له‌ماوه‌ی زیاتر له‌ نیو سه‌ده‌ له‌ په‌نای دروشمه‌كانی ناسیونالیستیدا یاریان به‌ چاره‌نووسی كورد كردووه‌و مه‌سه‌له‌ی كوردیان وه‌ك ئامڕازێك بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردن و هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆیان به‌كارهێناوه‌، ئه‌وانه‌ له‌ هه‌موو دوژمنه‌كانی كورد بۆ كورد مه‌ترسیدارتر بووینه‌، چونكه‌ به‌ چه‌كی كوردایه‌تی له كوردیان‌  داوه‌ته‌وه‌، بووینه‌ته‌ دارده‌ستی هێزه‌ هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیه‌كان وه‌ك هێزی كرێگرته‌ به‌ناوی ناسیونالیستی و بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیه‌وه‌، شه‌ڕی ئه‌ملاو ئه‌ولایان كردووه‌، كه‌ئه‌و شه‌ڕانه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك له‌به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌كه‌یاندا نه‌بووه‌، ته‌نیا خه‌ونه‌كه‌ هی كورد بووه‌، كه‌ وه‌كو هه‌موو گه‌لانی دنیا خه‌ونی به‌ ئازادیه‌وه‌ بینبیوه‌و ویستویه‌تی ئه‌ویش ببێته‌ خاوه‌نی خۆی. ئه‌و خه‌ونه‌ ئه‌گه‌رچی له‌ بنه‌ڕه‌تدا خه‌ونێكی ره‌وایه‌، نه‌ك خه‌ون ته‌نانه‌ت مافی هه‌موو كه‌سێكه‌ وه‌كو مرۆڤێك بژی و خۆی خاوه‌نداری خۆی بكات، كه‌چی ئه‌و خه‌ونه‌ زۆر به‌خراپی له‌لایه‌ن دوژمنه‌كانی كورد، هێزو سه‌ركرده‌كانی كورد له‌ پێشه‌وه‌ی هه‌مووان دژی كورد به‌كارهێنراوه‌و خوێنی كورد كراوه‌ته‌ ئامڕازێك بۆ هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خه‌ڵكانی تر، له‌ په‌نای ئه‌و خه‌ونه‌ ره‌وایه‌وه‌، مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌ك كراوه‌ته‌ قوربانی، ده‌رهاویشته‌ی مه‌ترسیداری ئه‌مه‌ش پڕۆسه‌ی به‌ دوژمن كردن و به‌ دوژمن بینین بووه‌، پڕۆسه‌ی دروستكردنی ترس و گومان بووه‌ له‌ هه‌موو كه‌س!. بۆ ئه‌وه‌ی له‌ دوژمنه‌كه‌ت رزگار بیت پێویستت به‌سه‌ركرده‌یه‌كی چه‌قاوه‌سوو چه‌كبازه‌ به‌رگریت لێبكات، بۆئه‌وه‌ی خۆت بپارێزیت ده‌بێت هه‌موو ده‌وروبه‌ره‌كه‌ت به‌ دوژمن ببینیت، كه‌ ئه‌م به‌ دوژمن بینینه‌ش هێنده‌ی له‌ خزمه‌ت خودی دوژمنه‌كه‌و ئه‌و هێزو سه‌ركردانه‌ بووه‌، كه‌ جاڕی ئه‌و هه‌سته‌یانداوه‌و له‌ پێناو مانه‌وه‌ی خۆیان كاریان بۆ كردووه‌، نیوهێنده‌ نه‌ك هه‌ر له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی كورد نه‌بووه‌، به‌ڵكو رێك پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی بووه‌و بۆته‌ ئامڕازێك بۆ نه‌هێشتن و له‌ناوبردنی، له‌به‌رئه‌وه‌ی هیچ هاوسه‌نگیه‌ك له‌نێوان كورد، وه‌ك نه‌ته‌وه‌یه‌كی په‌ڕاوێزخراو و تووڕ هه‌ڵدراو له‌سه‌ر گۆڕه‌پانی نێوده‌وڵه‌تی، له‌گه‌ڵ دوژمنێك، كه‌ چه‌ك و جبه‌خانه‌ی سه‌رده‌می خراوه‌ته‌ ژێر ده‌ست و به‌ هه‌موو هێزێكیه‌وه‌ له‌په‌نای هه‌مان بیرۆكه‌ی ناسیونالیسته‌ شێواوه‌كه‌دا گۆشكراوه‌و هه‌وڵی له‌ناوبردنی تۆ ده‌دات، له‌ ئارادا نیه‌، كه‌واته‌ وه‌همی ئایدیۆلۆژیای ناسیونالیستی به‌ ته‌نیا لای كورد به‌هه‌ڵه‌ گۆش نه‌كراوه‌، به‌ڵكو له‌لایه‌ن مۆدێرنیته‌ی رۆژئاواییه‌وه‌ كراوه‌ته‌ ئامڕازێكی كاریگه‌ر بۆ چاندنی ترس به‌رامبه‌ر یه‌كتر و هاوكات به‌ دوژمنكردنی یه‌كتر، له‌و حاڵه‌تدا كوردێكی بێچه‌ك، یاخود به‌ هێندێك جۆری چه‌ك پڕچه‌ك كراو، كه‌ ته‌نیا بتوانێت ئه‌و شه‌ڕانه‌ی پێبكات، كه‌ ئه‌وان ده‌یانه‌وێت، له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تێكی به‌ناو ناسیونالیستی، كه‌ نوێترین چه‌كی سه‌رده‌می خراوه‌ته‌ به‌ر ده‌ست و له‌ پاڵ ئه‌مه‌ش به‌ناوی شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه‌ شوێنێكی بۆ له‌یاسای نێوده‌وڵه‌تی و رێكخراوه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان داگیركراوه‌، كه‌ی ده‌چێته‌ بواری خه‌باتی چه‌كداریه‌وه‌، ئه‌مه‌ خه‌باتێكه‌، یاخود شه‌ڕێكه‌ به‌وه‌كاله‌ت ده‌كرێت له‌پێناو هێنانه‌دی به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكانی تر، شه‌ڕێكه‌ بۆ ئه‌وه‌ی پڕۆژه‌ ئابوریه‌كانی رۆژئاوا نه‌وه‌ستێت و به‌رده‌وام بێت له‌ پێشكه‌وتن. ئه‌وه‌ی له‌ په‌نای ناسیونالیستی له‌ كوردستان گوزه‌راوه‌، به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌ك له‌به‌رژه‌وه‌ندی كورد نه‌بووه‌، بگره‌ دژی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ ناسیونالیستیه‌كانی كورد، هه‌ر بۆیه‌ ده‌بینین له‌و ماوه‌یه‌دا مه‌سه‌له‌ی كورد به‌رده‌وام له‌گه‌ڕانه‌وه‌ دواوه‌و بووه‌و و به‌رامبه‌ر ئه‌مه‌ش خاكی كوردستان له‌ ده‌ستدراوه‌و جوگرافیای كوردستان بچووكتر بۆته‌وه‌ ناوچه‌ ستراتیژی و گرنگه‌كانی لێسه‌نراوه‌ته‌وه‌، بۆ نمونه‌ ئێستا به‌شێوه‌یه‌كی فه‌رمی گفتوگۆ ده‌رباره‌ی ئه‌و ناوچانه‌ ده‌كرێت، كه‌ له‌ ده‌ستوری ئێراق به‌ ناوچه‌ جێناكۆكه‌كان ناوه‌زه‌د كراوه‌، له‌كاتێكدا شاره‌كانی تری قووڵایی هه‌رێم، وه‌ك هه‌ولێرو سلێمانی و دهۆك، به‌ پله‌ی یه‌كه‌میشش هه‌ولێر له‌ژێر كاریگه‌ری پڕۆسه‌یه‌كی به‌عه‌ره‌بكردنی ئێجگار چڕدایه‌و دیمۆگرافیاكه‌ی خه‌ریكه‌ به‌ ته‌واوی ده‌گۆڕێت.... سه‌یر له‌وه‌دایه‌ له‌نوێترین مۆده‌ی ئایدیۆلۆژیای سه‌رده‌مدا، كه‌ به‌رهه‌می مۆدێرنیته‌و سه‌رمایه‌داری رۆژئاواییه‌، دیاره‌ مه‌به‌ستم له‌ دیموكراسی لیبڕاڵیه‌، كورد هێنده‌ی تر په‌رپوتكراوه‌، ته‌نانه‌ت وا خه‌ریكه‌ جلی كوردبوونیشی له‌به‌ر ده‌كرێته‌وه‌و زمان و ناسنامه‌ی خۆی به‌ ته‌واوی له‌ده‌ست ده‌دات، ئه‌و ئایدیۆلۆژیایه‌ش له‌ هه‌رێمی كوردستان ده‌روێشانه‌ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرێت و خه‌ریكه‌ وه‌ك ئامڕازێك به‌كارده‌هێنرێت بۆ تواندنه‌وه‌ی كورد... ماویه‌تی

میهرەبان رەوف لەیادی دامەزراندنی سوپای عێراق هەندێک نوسەر و ئەکادیمی نەتەوەیی و نیشتیمانی و شعوبی لەڕوانگەی خۆیانەوە هەڵسەنگاندن بۆ ڕۆڵ و توانا و کوالیتی سوپای عێراق ئەکەن . هەندێکیان لەسەر رۆژی دامەزراندنی و کێ و چۆن دامەزراوە و ڕۆلیان لە ململانێی ناوخۆ چۆن بوە . جیاواز لەو بابەتانە ، ئەم بابەتە لە ڕوانگەی هێزی عەسکەری و دەوڵەت و دەوڵەتداریەوەیە .  سەرەتا با بڵێین رۆژی دروستکردنی خانویەک دیار نیە کە ئایا رۆژی دانانی بەردی بناغەکەیەتی ، یان سەقف تێكردن یان کلیل وەرگرتنە ! ئیتر پێویستە خاوەن ماڵ لەسەر رۆژێ ڕێبکەوێت . یان ئایا بنەچەی کورد مێدەکانە یان نا ؟ ئیتر پیویستە کورد خۆی ساغبکاتەوە کە بنەچەی کورد میدەکانە یان نا .  ئەم بابەتە بۆ سوپای عێراق یەکلاکراوەتەوە ، چونکە گرنگ ئەوەیە عێراقیەکان لەسەر ئەو رۆژە ڕێکەوتوون و باوەریان وایە کە شەشی یەک ١٩٢١ رۆژی دامەزراندنی سوپای عیراقە .  دامەزراندنی یەکەمین نواتی سوپای عێراق لە ١٩١٥ دا بوە کاتێک هێزی عەسکەری بەریتانی گەشتە ناسریە،  نەقیبێکی خزمەتگوزاری-گشتی بەناوی ئێدی (J, I, Edie) چل عەرەبی عەشایەری ناوچەکەی دامەزراند بە مانگانەی پێنج ڕوپیە بۆ چاوساغی و پاسەوانی کەسی و پارێزگاری لە دزو جەردە لە ڕێگەوبان. ئیتر ژمارەی ئەو چەکدارانە قۆناغ بە قۆناغ زیادی کرد لە کورد و عەرەب و ئاسوری .  لەدوای گەشتنی ئاسوریەکان و جێگیرکردنیان لە بەعقوبە ، هەندێک لە گەنجەکانیان تەجنید کران لەو یەکانەدا . ئاسوریەکان گوێڕایەڵتر و کەم کێشە تر بوون بەراوورد بە کورد و عەرەب . لە ١٩١٨ ئەو هێزانەیان ناو نا هێزی شبانە کە لە تورکیەوە وەرگیرابوو . بەڵام لەبەر ئەوەی ووشەکە خۆشەویت نەبوو ،  بۆیە لە ١٩١٩  ناوەکەیان گۆری بۆ هێزی میلشیا . سیستەمی خۆبەخشی دانرا و مەرجەکان رێکخرا و جلوبەرگیان موەحەد کرا  و بە چەکی ٣٠٣ ی بەریتانی چەکدار کران . ئەرکەکەیان زیادی کرد بۆ  ڕێگەتاقیکردنەوە و پاسەوانی تایبەتی ئەفسەرە بەریتانیەکان و ئەرکی پۆلیسی بۆ پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ  و راکێشانی هێڵی تەلەگراف و گرتنی خەڵکانی داواکراو و باج وەرگرتن .   لە مانگی تەموزی ١٩١٩ ناوەکەیان گۆرا بۆ هیزی خۆبەخشی لێڤی . لە ١/٨/١٩١٩ لیڤی کەوتە ژێر فەرمانی ئەفسەری تەفتیش و ئەفسەری سیاسی و فەرماندەی ئیداری لۆکەڵی . هێزە شەڕکەرەکانیان لە مقەری ناوچیەی ئیداری دانران . لە ١٢/٨/١٩١٩ ناوەکەیان گۆرا بۆ هێزی لیڤی عەرەب و کورد . جوڵەی ئەو هێزانە بۆ عملیاتی کورت لەژێر فەرماندەیی ئەفسەری سیاسی بوو ، بەلام بۆ عملیات کە ٢٤ سەعات زیاتر بخایەنێت پێویستی بە رەزامەندی ئەفسەری تەفتیش هەبوو کە لە سێ ناوچەی عێراق دانرابوون : موسڵ، بەغداد ، بەسرە .  لە نۆڤەمبەری ١٩١٩ فەرمانی مەشقپێکردنیان بۆ دەرکرا لەسەر : جۆڵەی خێرا ، هێرش و گەمارۆدان ، بەرەووپێشچوون/تقدم ، پاسەوانی بەشی موئخرە ، شەڕکردن لەناو هۆڕەکان و روبارەکان ، هەماهەنگی لەگەل هێزی ئاسمانی و مدرعات و بەلەم و تۆپخانە و رەشاش ، شەڕی ناوچەی شاخاوی و بیابان . ئەم مەشقانە لە ئەنجامی نەبوونی دیسپلین و هەماهەنگی و نەشارەزایی لە بەکارهێنانی چەک و جوڵەدابوو ، چونکە لە کۆتایی مانگی دووی ١٩١٩ وە چەند جارێک بەکارهێنران بۆشەڕ دژی هەڵگەرانەوە عەشایەریەکان لە باکور و باشور بێتواناییان دەرکەوت. لە بەهاری ١٩١٩ هێزی لیڤی بە فەرماندەیی رائد ( F. S. Greenhouse) لە ئەزمەر دژی هێزی کورد شکا ، لەشەری تاسلوجە و دەربەندی بازیان لە مانگی شەشی ١٩١٩ لێڤی بەشداربوو بە فەرماندەیی فیرقەی ١٨ جنرال T. Fraser کە شێخ مەحمود بە برینداری گیرا . لەشەری ئامێدی لە ١٧/٧/١٩١٩  دوو کەتیبەی ئاسوری لیڤی لە باقوبەوە رۆشتن و ئامێدیان داگیرکرد . لە ١٠/١٢/١٩١٩ ڕەوشی دیرەزور خراپ بوو ، دوو هەزار عەرەب گەمارۆی ناوچەکەیاندا ، لیڤی عەرەب چونە پاڵ هێزە عەشایەرەکە و دەرەنجام هەموویان بەخشران لە خزمەت و هەریەکەیان شەست ڕوپیەیان پێدرا و لە خزمەت دەرکران . هەر لەوکاتەدا مزەکەرە درا بە پەرلەمانی بەریتانیا کە تەدریب بە لیڤی کورد و عەرەب نەکەن ، ئیتر لەو کاتەوە دەستکرا بە بەخشینی کورد و عەرەب لەناو هێزی لیڤی و ،  ئاسوری لەجێیان دانران . موچەی هەرلیڤیەیک لە ١٩١٩ پێنج روپیە بوو، بە بدل ارزاق ١٥ روپیە و لیڤی سوارە ٢٥ روپیەی هەبوو مانگانە . بە قسەی ئارنۆلد ویلسن لە کتێبەکەی دەڵیت لەوکاتەوە بوو بە عەیبە لای خەلکیی کەسێک ببێ بە لیڤی ، بەلام دوایی بۆ تەجنیدی سوپا ئەو عەیبەیە نەما .  لەلایەکی ترەوە ، ناسەقامگیری و ئالۆزی عەشایەری دیرەزور و موسڵ و ئامیدی و سلێمانی و باشور پرۆسەی دامەزراندن و پشتیوانی سوپای خێراتر کرد .  حاکمی سیاسی بەریتانیا ئارنۆڵد ویڵسن کە لە هیندستانەوە هات بۆ عێراق ، ڕوپیەی هیندی و سەربازی هیندی لەگەل خۆی هێنابوو و  پلانەکەی وابوو کە ئەو بەشەی ژێر دەستی بەریتانیایە بخاتە سەر حوکمداری هیندستان . لەلایەکی ترەوە ستراتیجی تی ئی لۆرانس و خاتوو بێڵ دامەزراندنی دەسەلات بوو بۆ عەرەبی ناوچەکە . دەرەنجام پلانەکەی لۆرانس و بێڵ سەرکەوت و لە پایزی ١٩٢٠ پێرسی کۆکس لە تارانەوە شوێنی ئارنۆڵدی گرتەوە . دەرەنجام لە دیسەمبەر ١٩٢٠ سەرۆک وەزیری بەریتانیا لێپرسراوێتی رۆژهەلاتی عەرەبی لە حکومەتی هند وەرگرتەوە و خستیە سەر وەزارەتی مستعمرات و لە ٣١/١/١٩٢١ ئیدارەی عێراق کەوتە سەر وەزارەتی مستەعمرات .  کە کۆنگرەی قاهیرە ڕێکخرا لە ١٢/٣/ ١٩٢١ بۆ ڕێکخستنەوەی چوار ڕێکەوتن و بەیاننامەی ئاشتی کە تارادەیەک دژبەیەکبوون : سایکس – پیکۆت و بەیاننامە چواردە خاڵیەکەی سەرۆکی ئەمەریکا لە مانگی یەکی ١٩١٨ وپەیمانی بەلفۆڕ و سیڤەر .  پێشتر لە ١٩١٣ کە ونستۆن چەرچل وەزیری دەولەت بوو بۆ هێزی دەریایی بریاریدابوو کە ووزەی پاپۆڕەکان لە خەڵوز بگۆڕێت بۆ نەوت بە چاوبڕینە نەوتی کەرکوک ، چونکە ئەو کاتە تەنها نەوتی باشوری ئێران لەبەردەستدا بوو  . جا کە لە ١٩١٨ وە کەرکوک مسۆگەر بوو بۆ بەریتانیا ، ئیتر هەنگاو بە هەنگاو کاتی جێبەجێکردنی پلانەکەی چەرچل نزیککەوتەوە .  بابەتی پەیوەندیداری کۆنگرەی قاهیرە بە عێراقەوە : هێزی لێڤی جێگای هێزی بەریتانی بگرێتەوە لە زۆر ناوچەدا و ئەرکی هێڵێ پێشەوە و بنکەکانیان پێ بسپێررێت هەتا سوپای عێڕاقی دادەمەزرێنن و بەهێزی ئەکەن . لەپاڵ دانانی مەلیک فەیسەڵ ، عەرەب و کورد هەموویان لە ناو لێڤی ببەخشرێن و لەناو یەکەی سوپای عێراق رێکبخرێنەوە کە وەزارەت و هەیئەی ئەرکانەکەی لە کۆتایی ساڵی رابردوودا ( ١٩٢٠) دامەزرابوو . لە کۆنگرەی قاهیرە جەعفەر عەسکەری بەشدار بوو کە بە پێی قسەی مێژوونووس James Barr  لە کتێبی  a Line in the Sand دەڵێت وەک تەنها عەرەبی عێراقی  بەشدار بوو . دیارە جەعفەر عەسکەری خۆی بە عەرەب لەقەلەم داوە لەو موتەمەرە . جەعفەر کە لە سوپای عوسمانیەکان فیراری کرد نەهاتبوە سلێمانی بۆ لای شێخ مەحمود وەکو تۆفیق وەهبی و مستەفا پاشای یامولکی و ئەوانی تر ، بەڵکو پەیوەندی کرد بە فەیسەلی کوری شەریف لە حیجاز ، هەرچەند  لەدواییدا فەیسەل بەوەفا بوو لەگەڵیدا و جەعفەریش هەتا دوا هەناسە دڵسۆزی خۆی بۆ بنەماڵەی پاشایەتی سەلماند ، بەڵام لە دوای کودەتاکەی ١٩٣٥ بەکر سدقی جەعفەری کوشت (کە بە نوێنەرایەتی پاشا هاتبوو بۆ دانوسان) و نەیهێشت پرسەی بۆ دابنرێت . بەکرد سدقی (کە پاش فیرارکردنی لە سوپای عوسمانی راستەوخۆ بۆ ناو سوپای عێراق رۆشت ) پاش کەمتر لە ساڵێک بە دەسیسەی کوردێکی تری ناو سوپا کوژرا . کە عێراق بوو بە مستعمرە بەریتانیا بە فەرمی لە ٢٤/٤/١٩٢٠ ، بریاردرا کە یارمەتی عێراقیەکان بدرێت هەتا خۆیان توانای بەریوەبردنی خۆیانیان ئەبێت و پاشان سەربەخۆیی وەربگرن . لەو کاتە لە عێراق ٦٠ هەزار بەریتانی لێبوو ، مەسرەفیان سالانە ١٨ ملیۆن پاوەن بوو . بۆ مەبەستی کەمکردنەوەی بودجە ، چەرچل مسولیەتی عەسکەری عێراقی خستە ئەستۆی وەزارەتی فرۆکەوانی و ئامانجی کەمکردنەوەی بودجە بوو بۆ ٧ ملیۆن پاوەن (پێنج ملیۆنی بۆ عەسکەری و دوو ملیۆنی بۆ نەفەقاتی مەدەنی) .  هەر لە کۆنگرەی قاهیرە بریاردرا کە لیژنەیەکی عەسکەری پێکبێت بۆ دامەزراندنی هێزی عەسکەری عەرەبی لە سەر ڕاپۆرتی جەعفەر عەسکەری . لیژنەکە پێکهاتبوو لە : جنرال ‌الدن ، نائب مارشال ئالزۆ سالمۆند، عقید فێرت، عقید کۆرنۆالیس، رائد ئێدی ، فەریق جەعفەر عەسکەری وەک راوێژکار . هەروەها گفتوگۆ کرا لەبارەی بڵاوە پێکردنی سربی فرۆکە لە عێراق .   کاری پیرسی کۆکس وەک حاکمی سیاسی ، بریتی بوو لە جێبەجێکردنی ئەم ئەرکە لە عیراق . وەزارەتی بەرگری وەک بەشێک لە حکومەتی عێراق لە مانگی ١٠ی ١٩٢٠ دامەزرا و جەعفەر کرا بە وەزیر . کە بارەگای وەزارەت دامەزرا لە  ٦/١/١٩٢١  ، ئەو رۆژە ناسێنرا بە رۆژی دامەزراندنی سوپای عێرق . ئەو ئەفسەرە کورد و عەرەبانەی بەردەست بوون بەسەر بەشەکاندا دانران [لەژێر فەرمانی ئەفسەرە بەریتانیەکاندا ]و سیستەمی خۆبەخش بریاری لێدرا و هەر لەو مانگەدا ٢٣٤ کەس وەرگیران . بە قسەی رائد J, I, Edie  لە ١٩/٧/١٩٢١ قافلەی یەکەمی خیالە بلاوە پێکران کە ١٦٠ سەرباز بوون  و لە ٢٨/٧/١٩٢١ یەکەم فەوج دامەزرا بە ناوی فەوجی ئیمام موسای کازم . بەڵام هێزی لیڤی بەتەواوەتی لە دەرەوەی دەسەڵاتی وەزارەتی بەرگری مابۆوە . گەشەی سوپای عێراق خاو بوو لەو کاتە ، لە مانگی یەکی ١٩٢٢ یەکەم یەکەی سوپای عێرق گەشتە موسل و لەلایەن تیپی موسیقای عەسکەری فەوجی East Yorkshire   ی بەریتانی پێشوازیان لێکرا .    لەدوای کۆنگرەوە بریاردرا کە تەنها ئاسوریەکان لەناو لیڤی بمێننەوە . ئەم ئاسوریانە عیراقی نەبوون ، ئیسلام نەبوون ، خاوەن زەوی نەبوون ، هەژاربوون و جگە لە بەریتانیا پشت و پەنایان نەبوو ، بۆیە  گوێڕایەڵتر بوون . لە هەڵگەرانەوەکەی رەشید عالی گەیلانی لە مانگی پێنجی ١٩٤١ ، دوو هەزار لیڤی لەناو بنکەی حەبانیە بوو لەگەل لیوایەکی بەریتانی-هندی. بنکەی حبانیە گەمارۆدرابو لەلایەن سوپای عێراقی بە سەرکردایەتی عقید سەلاحەدین سەباغ . هێزەکەی لیڤی و هیزی ئاسمانی بەرگریان کرد هەتا لیوایەک و فەوجێک لە فەلەستینەوە فریای بنکەی حەبانیە کەوتن و هێزەکەی سەباغ شکاو هێزی بەریتانی داخڵی بغدا بوونەوە و گەیلانی رایکرد بۆ ئەلمانیا و شۆرشەکە تەفروتونا بوو ، سەباغ دوای گرتن و راکردن و گرتنەوە ئیعدامکرا . هەرچەند وەزارەتی بەرگری هەبوو و خاوەنی سێ فیرقەی زەمینی و کلیەی عەسکەری و هێزی ئاسمانی بوو ، بەلام هێزەکانی لیڤی بەپێی رێکەوتنی ٣٠/٦/ ١٩٣٠ی ئەنگلۆ – عیراقی هەر لەرژێر فەرمانی هێزی بەریتانیا مانەوە هەتا کۆتایی جەنگی جیهانی دوەم لە پاڵ دامەزراندنی ئیسرائیلدا ، ئیتر لیڤی هەلوەشایەوە و کۆتاییان پێهات .  سوپای عیراق ئەگەر داپڵۆسێنەر بووبێت لە دژی کورد و شیعە و سوننە لە سەردەمە جیاکاندا لە ١٩٢١ وە ، کەم توانا بووبێت لە مەیدانی جەنگدا ، چەکی قەدەغەکراوی بەکارهێنابێت ، بەریتانیا بناغەی دامەزراندبێت و لە ١/٦/١٩٢١بێت یا هەر بەروارێکی تر ، بەلام هەموو رژێمەکانی عێراق : پاشایەتی لە فەیسەل و غازی و فەیسەلی دوەم ، هەتا  کۆماریەکان لە قاسم و هەردوو عارف و بەکر و سەددام و عەلاوی و جەعفەری و مالکی و عەبادی و کازمی ، هەموویان ئەو سوپایە بە فەرمی و نیشتیمانی و پیشەیی و سیمبولی دەوڵەت دەناسێنن .  هەروەک هەموو سوپاکانی جیهان ، سوپای عیراق لە شەڕی ناوخۆ و دەرەکی تێوەگلاوە و جەنگاوە . لە سەردەمە جیاکاندا لایەنگری دەسەلاتە جیاکان بوە و دڵسۆزیەکەی گۆڕاوە لەپاڵ گۆڕانی رژێمەکاندا ، بەلام هەر بە عێراقی ماوەتەوە .   عێراقیەکان و دۆستەکان دان بەو ڕاستیەدا ئەنێن کە هێزی عەسکەری عێراق لەم کاتەدا : قوەی قیتالی لاوازە و فعالیەی عەسکەریەکەی توانای پارێزگاریکردن یا بەدیهێنانی ئامانجە سیاسیەکانی دەوڵەتی نیە .   گەندەڵی ئیداری و مالی تیایە ، سیاسیەکان و گەندەڵکاران و میلشیاکان خەرقی دامەزراوەکە ئەکەن ، و کوالیتیەکەی لە چێ‌و ناوبانگەکەیدا نیە .  بەلام لە ئاستی ناوخۆ هەمیشەییە و دەستوریە و فەرمیە ؛ لە ئاستی نێودەوڵەتی دانپیانراوە و فەرمیە ، هاوپەیمانی ناتۆ و ئێران بە دۆستی خۆیانی ئەزانن . زلهێزەکانی جیهان لە کۆریای باشورەوە هەتا ڕوسیا و رۆژهەلاتی ناوەراست و ئەوروپا و ئەمەریکا تەعاملیان لەگەل ئەکەن و هاتوچۆ و هەماهەنگی هەیە لە نێوانیاندا بۆ پڕچەککردن و ئیستخبارات و مەشق و هەماهەنگی لە مەیدانی شەڕدا دژی تیرۆر . ئامانجی هەمویانە کە باشتری بکەن . بێگومان ئەم کارانە ئاسان نیە بەلام ئەنجامی باشی ئەبێت .   

سەلاح خدر ڕاستە کۆمەڵکوژی پاریس بەدەستی دەوڵەتی تورک پێکهات بەڵام هێزی دیکەی شاراوەش لەناو ئەو تاوانەدا هەن. ئەو کۆمەڵکوژییە لەکاتێدا پێکهات کە قۆناغی دیالۆگ بوو، لە ئیمراڵی گفتوگۆ لە نێوان دەوڵەتی تورک و ڕێبەر ئاپۆدا هەبوو. لەو کاتەدا کە هەواڵی ئەو تیرۆرە گەیشتە ڕێبەر ئاپۆ ئەو ڕوداوەکەی وەک هەوڵێک بۆ تێدانی دیالۆگ و دیدارەکانی ئیمراڵی و بەردەوامی پیلانگێڕی بەناوکرد و ئاماژەی بە ڕۆڵی گلادیۆش کرد لەو تاوانەدا. ئەوە یەکەم ڕووداو نەبوو لە کاتی دانوسانەکانی ئاشتیدا ڕووبدەن. بەرلەوەش لەکاتێدا ڕێبەر ئاپۆ و دەوڵەتی تورک لە گفتوگۆدا بوون، کوشتن و کۆمەڵکوژی ئەنجامدرا. لە دانوسانەکانی ١٩٩٣ لەسەردەمی تورگوت ئۆزالی سەرۆک کۆماری ئەوکاتی تورکیادا، بەکوشتنی ٣٣ سەربازی تورک لە ناوچەی لیجەی ئامەد لەلایەن شەمدین ساککەوە قۆناغەکە لەباربرا و پاشان دەرکەوت شەمدین پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی تورک هەبووە و هەربۆیە تەسلیمی پارتی بوو و پارتیش ڕادەستی تورکیای کرد، لەدوای ئەوە ئۆزالیش ژەهرخوارد کرا و کوشتیان بەوەش نەیانهێشت دانوسانەکان بگاتە ئەنجام و شەڕ دەستی پێکردەوە. لە ساڵی ١٩٩٧ دا و لە سەردەمی نەجمەدین ئەربکان دا جارێکی تر ناڕاستەوخۆ دانوسان لەنێوان حکومەتی تورک و پەکەکەدا دەستی پێکرد، بەڵام ئەوکاتیش دەوڵەتی قوڵ و گلادیۆ کودەتای سپی یان بەسەر ئەربکاندا کرد و حکومەتەکەیان پێهەڵوەشاندەوە و دانوسانیش نەگەیشتە ئەنجام. جارێکی تر لە کۆتایی ٢٠٠٥ تا ٢٠٠٦ ناڕاستەوخۆ دیدارەکانی ئۆسلۆ دەستی پێکرد، تا لە یەکی تشرینی دووهەمی ٢٠٠٧ دا شاندی پەکەکە و حکومەتی تورک ڕوبەڕوو لە ئۆسلۆ دانیشتن، ئەمە هەتا مانگی تەمووزی ٢٠١١ بەردەوام بوو بەڵام نەگەیشتنە ئەنجام. کۆتایی ٢٠١٢ جارێکی تر لە ئیمراڵی دیدارەکان ئەنجامدرانەوە، ئەوکات ئەردۆغان دان بەوەدانا کە دیدار هەیە، بەڵام بەشێوەیەکی تاکتیکی تەعامولی لەگەڵ قۆناغەکەدا دەکرد، سەرەتای مانگی ئاداری ٢٠١٣ چونی شاندەکان بۆ ئیمراڵی دەستی پێکرد، لەگەڵ ئەوەی موتابەقاتی دۆڵمەباخچە لەنێوان هەردوولاشدا واژۆ کرا بوو، بەڵام ئەردۆغان کاتێک زانی نەیتوانیوە پڕۆسەکە بۆ مەرامە سیاسیەکانی بەکاربهێنێت، لە مانگی نیسانی ٢٠١٥ کۆتایی بەدانوسانەکان هێنا و کۆمەڵکوژ و ڕەشبگیری لە باکوری کوردستان ئەنجامدا. تەواو لە گەرمەی دیدارەکانی ئاشتی ئیمراڵیدا لە نۆی کانونی دووهەمی ٢٠١٣ دا بوو ساکینە جانسز و هەڤاڵانیان تیرۆر کرد هەر بۆیە، ڕێبەر ئاپۆ شەهیدکردنی ساکینە جانسزی وەک کودەتای نۆی کانونی دووهەم بەناو کرد و گوتی، ئەمە پەیامێکە بۆ پەکەکە. لە دیدارەکانی ئەو ساڵەدا ڕێبەر ئاپۆ ئاماژە بەڕۆڵی گلادیۆ دەکات لەو کۆمەڵکوژیەیی پاریسدا و دەڵێت ئەو کارە لەلایەن گلادیۆوە ئەنجامدراوە، دەرچوونی خۆشی لە سوریا بە ئۆپەراسیۆنی گلادیۆ – ناتۆ ناوبردبوو، شەهیدکردنی ساکینە جانسزیشی وەک پیلانگێڕی دووهەمین بەناو کردبوو. لەناو دەوڵەتی تورکدا هێڵی گلادیۆ و هێڵی نزیکی چارەسەری هەیە، هەربۆیە هەمیشەی هەوڵی کودەتا دەدرێت. ڕێبەر ئاپۆ ڕایگەیاندبوو لەو ڕۆژەوەی تورکیا بووەتە ئەندامی ناتۆ، ڕووداوی سیاسی، کۆمەڵایەتی و پیلانگیڕێ نێونەتەوەیی لەڕێی ناتۆ – گلادیۆوە ئەنجام دەدرێن. ڕێبەر ئاپۆ لە کوشتنی سەرۆک وەزیرانی سوید ئۆلف پاڵمێ دا ئاماژەی بەڕۆڵی ناتۆ کردبوو و ڕووداوەکەش هەتا ساڵی پار بەسەرداپۆشراوی مایەوە و ئێستاش لەگەڵیدا بێت پلاندانەرانی ئەو تیرۆرە ئاشکرا نەکران. ئەگەر ئەو قۆناغانە باش شیکار نەکرێت ئەوا زەحمەتە لە ڕووداوە گرنگەکان تێبگەن. گلادیۆ هێزێکی شاراوەی ناو ڕێکخراوی پەیمانی ئەتڵەنتیکی باکوور ناسراو بە ناتۆ یە، ئەگەر ئەو هێزە نەبوایە کێ دەیتوانی لەپاریس کۆمەڵکوژیەکی وەها ئەنجام بدات، ڕاستە بەدەستی دەوڵەتی تورک پێکهات بەڵام بەچاودێری و لەژێر کۆنتڕۆڵی گلادیۆدا ئەنجامدرا. کەواتە دەبێت ڕۆڵی فەڕەنساش لەو تیرۆرەدا هەبێت، چونکە هەتا ئێستا فەڕەنسا ڕاستی تاوانەکە و تاوانبارانی ئاشکرا نەکردووە. لەگەڵ ئەوەی هەموو کەس دەزانێت حکومەتی ئاکەپە و ئەردۆغان بڕیاری ئەو کۆمەڵکوژییەیان داوە، لەلایەن میتی تورک و هاکان فیدانەوە پلان و جێبەجێ کراوە و بکەرەکەشی عومەر گونەی بووە، هێشتاش دادگای فەڕەنسا لێپرسینەوەی لە حکومەتی ئەردۆغان نەکردووە، ئەمەش هێزی داوتە حکومەتی تورک کۆمەڵکوژی دیکە ئەنجام بدات. ڕوونترین بەڵگە دانپێدانانەکانی دوو کاربەدەستی میتی تورکە، کە ساڵی ٢٠١٧ لە ئۆپەراسیۆنێکی تایبەتدا لەلایەن هەپەگەوە لە شارۆچکەی دووکانی سلێمانی دەستگیرکران کە پەکەکە بە ئۆپەراسیۆنی تۆڵەسەندنەوەی کۆمەڵکوژی پاریس بەناوی کرد، ئەو دوو میتە لە دانپێدانانەکانیاندا زۆرێک نهێنیان لەبارەی کۆمەڵکوژی ساکینە جانسز و هەڤاڵانی ئاشکرا کردووە. هەر دوو کاربەدەستەکەی میت بەناوەکانی ئەرهان پەکچەتین و ئایدن گونەل، ماوەی ٢٠ ساڵ لە کوردستان و تورکیا کاریان بۆ میت کردبوو. دوای پێنج مانگ لێکۆڵینەوە لەگەڵیاندا لەلایەن هەپەگەوە دانیان بەوەدانا کە بەفەرمانی ئەردۆغان و میت کاریان بۆ تیرۆرکردنی بەڕێوبەرانی پەکەکە کردووە، دانیان بەوەشدانا کە کۆمەڵکوژی پاریس بەفەرمانی ڕاستەوخۆی ئەردۆغان ئەنجامدراوە. ئەرهان پەکچەتینی میت ئاشکرای کردبوو کە کۆمەڵکوژی پاریس لەلایەن سەرۆکی ژووری چالاکی پارچەکردنی نەتەوەیی بەناوی ئوغوور کان ئایک و بەرێوبەری لقی ئۆپەراسیۆنەکان ئۆغوز یورەک و ئەندامی ژووری ئۆپەراسیۆنەکان ئایهان ئۆرەن بەڕێوەچووە. یەک لە بەڕێوبەرانی میتی تورک بەناوی سەلاحەدین ئاساڵ کە لەگەڵ موحەمەد دەروێشئۆغڵوو ئەندامی شاندی دانوسانەکان بوون لە ئیمراڵی پلانی کۆمەڵکوژی ٢٠١٣ی پاریس یان داڕشتووە، سەلاحەدین ئاساڵ ڕاستەوڕاست لەگەڵ ئەردۆغان و هاکان فیدان کار دەکات. پەکچەتین دانی بەوەشدا ناوە کە عومەری گونەی بکەری تاوانەکەش ئەندامی میت بووە. باشە چارەنوسی ئەو چوار ئەندامەی میت کە بەفەرمانی ئەردۆغان و هاکان فیدان کۆمەڵکوژیەکەیان ئەنجامدا چی لێهات: پلەی ئوغوور کان ئایک و ئۆغوز یورەک و سەلاحەدین ئاساڵ لە دەزگای میت بەرز کرایەوە. ئایهان ئۆنەن بۆ ئەوەی هیچ نهێنییەک ئاشکرا نەکات بێسەروشوێن کرا. بکەری تاوانەکە عومەر گونەی لە زیندانی پاریس بەپیلانێکی تایبەت کوژرا. بەڵگەیەکی دیکە لە چواردەی کانونی دووهەمی ٢٠١٤ لە چاپەمەنیەکاندا بڵاوکرایەوە و تیایدا ئاشکرای دەکات کە فەرمانی کۆمەڵکوژی ساکینە جانسز و هەڤاڵان بەواژۆی هەرچوار کاربەدەستی ئاماژە بۆکراوی میت ئەنجامدراوە. پاشان تۆمارێکی دەنگی عومەر گونەی بڵاوکرایەوە کە لەگەڵ میت دانیشتووە و قسە لەسەر پلانی کۆمەڵکوژیەکە دەکەن. لەگەڵ ئەوەشدا کاربەدەستانی فەڕەنسا لێپرسینەوە و لێکۆڵینەوەی پێویستیان لە بارەی دۆسیەکەوە نەکرد بەمردن یاخود کوشتنی عومەر گونەی بەبێدەنگی لە ١٧ی کانونی یەکەمی ٢٠١٦ خواستیان دۆسیەکە بەیەکجاری دابخەن.  جگە لەوانەش چەندین سیخووڕ لەو پیلانگێڕییەدا بەکارهێنراون کە یەک لەوانە کەسێکی تورکە بە ناوی روحی سەمەن، لە ئەڵمانیا دەژی  و لێپرسینەوەی لەگەڵدا نەکراوە. عومەر گونەی بکەری تیرۆرەکەی پاریس ساڵی ٢٠٠٣ لەڕێی هاوسەرگیرییەوە چووەتە ئەڵمانیا و لەشاری بادتۆز لە هەرێمی باڤاریا نیشتەجێ بووە. لەو کاتەدا زۆرترین پەیوەندی و هاتن و چوونی لەگەڵ ڕوحی سەمەن لەو شارەدا هەبووە. هەردووکیان لە کارگەری کینشۆفەر GMBH  کاری کردووە . سەمەن لە باڤاریا کاری ڕێکخستنی نەژادپەرستە تورکەکان بووە، ساڵانێک لە مزگەوتەکانی سەر بە ئەردۆغان و ڕێکخراوی یەکێتی کاروباری ئاینی ئیسلامی تورک کاری کردووە، لەهەمان کاتدا لەگەڵ گروپی تۆپی پێی تورکە نەژاردپەرستەکان بەناوی تورک سپۆر هاوشام کاری کردووە. لەدوای کۆمەڵکوژیەکە لە کاتێدا عومەر گونەی لە زیندانی فەڕەنسا دەبێت سەمەن دەچێتە دادگای پاریس و خۆی وەک هاوڕێی گونەی دەناسێنێت و سەردانی دەکات. گونەی لە زیندان نوسراوێک دەداتە سەمەن بۆی بگەیەنێتە میت کە تیایدا داوای لە میت کردووە لە زیندان بیڕفێنن و ئەویش بۆی دەگەیەنێت. لەگەڵ بوونی بەڵگە لەو بارەیەوە لە دەست یەکینە ئەمنیەکانی فەڕەنسا بەلام هیچ لێپێچینەوەیەکیان لەگەڵدا نەکردووە. لەگەڵ هەموو ئەو بەڵگە و ڕاستیانەش لە پەیوەندی سەمەن بە میتی تورکەوە، تا ئێستا دادگای ئەڵمانیاش لێکۆڵینەوەی لەگەڵ سەمەن نەکردووە. هەبۆیە بێ هەڵوێستی ئەڵمانیا لەڕای گشتی کوردان دا وەک چاوپۆشی ئەو وڵاتە لە کار و جموجۆڵەکانی میت لێک دەدرێتەوە.

بابەكر دڕەیی وانەی یەکەم: بەهێزی وەک هۆکارێک بۆ شکست!  وانەکانی گردی زەرگەتە کەم نین. ژمارەیەک مرۆڤ، لەسەرەتای سەرەتاوە لە دەوری نەوشیروان مستەفا کۆبونەوە بەو هیوایەی ئەم مرۆڤە شارەزاو ئازایە بتوانێ دڕێک بەو تاریکی و ناعەدالەتیەی هەناوی کوردستان بدات و گۆڕانێک دروستبکات.   پشتیان گرت و وەک دیوارێکی قایم بونە بەڕۆچکەیەک بۆ بەرنامەو سیاسەت و کارە میدیایی و رۆشنبیریەکانی. چوادەساڵی رەبەق بە هەنگاو لێی دورنەکەوتنەوە. چواردەساڵی تەواو هەرچی ئەو  بە گونجاوی زانی، جێبەجێیان کرد. لە دەرەوەی گردەکەش سەدان و هەزاران کۆبونەوەو پاڵیان دایە یەک بۆ ئەوەی دنیایەکی جوانتر و عادلانەتر بە ڕێبەری ئەو دروستبکەن. لەم 14 ساڵەدا زۆر کەس کەوتنە بەر پاڵاوتن و فلتەرەیشن. زۆر کەس لەم ماوە دورودرێژەدا خۆیان دۆراند و سەنگەریان گۆڕی. زۆر کەس لەم 14 سالەدا خۆیان فرۆشت و پرەنسیپەکانیان گۆریەوە بە پارەو پۆست. زۆر کەس لەم مەودا زەمانیەدا بە ناهەق پەلاماری هاوڕێکانی خۆیان داو بوختانیان بۆ هەڵبەستن. هەنێ کەس، لە کاتێکا خۆیان ملیۆنەر بون و لە حسابی خەلک ببونە سەرمایەدار، پەلاماری هاوڕێ پاک و خاوێنەکانی گردەکەیان دا و لای خەلک زیانیان بە ناوبانگیان گەیاند.. هەنێ کەس بێئەوەی لە تەمەنیانا کارێکیان بۆ چاکسازی ئەنجامدابێ یاخود تەنانەت لە ناو بزوتنەوەکەشدا عارەقیان کردبێتەوە، کورسیە ئەسڵیەکانیان بۆخۆیان فڕاند..  مێژونوسان و شارەزایان دەگێڕنەوە کە لە سەدەکانی شانزەو حەفدەدا، رەشپێستەکانی ئەفریقایان بەو هۆیەوە گواستەوە بۆ ئەمریکا چونکە ئەوان کەسانی بەهێزبون... بەرامبەر نەخۆشی مەلاریا وەک سپیپێستەکان لاواز نەبون و بەرگرییان ئێجگار قایم بو. بەڵام ئەم بەهێزیە جەستەییە، لە بری ئەوەی سەروەری و یەکسانییان بۆ بهێنێ، لە ژێر زەبری کلتورێکی خەیاڵی و پوچدا، کردنی بە کۆیلەی سپیپێستەکان و تا ئێستەش باجی ئەو بەهێزی و ساغیەیان ئەدەن. دەرسی یەکەمی گردی زەرگەتە ئەوەیە کە مرۆڤە ساغ و خاوەن پرەنسیپ و ماندوەکان، لە کۆی هاوکێشەی سیاسەت و چاکسازیدا، زیانمەندی یەکەم دەرچون و کەسانی نەخۆش و بێبەرگری شوێنیانی گرتەوە.  کەسانی ناپاک و لاوازو خۆفرۆش و پاتاڵ و هیچنەکردەش تیایدا بونە سەروەرو وەک بەرزەکی بانانان بۆی دەرچون یان لە قۆناغی دەرچوندان...