زانا توفیق بەگ لە دوای کوشتنی قاشقچی لە سەردەمی ئیدارەی ترامپ دا ، کاربەدەستانی ئەمەریکا لە ڕێگای ئەم کەیسەوە توانیان کۆمەڵی دەسکەوتی مادی لە بنەماڵەی شانشینی سعودیە کۆبکەنەوە بەبێ ئەوە هیچ بەهایەك بۆ ئاشکراکردنی کەیسی تیرۆرکردنەکەی قاشقچی دابنێن . وە هەوڵیاندا ئەم کەیسە بەشاراوەیی بمێنێتەوە هەتا دوای هەڵبژاردنی بایدن بۆ پۆستی سەرۆکی ئەمریکا، پرسیاری جەوهەری ئەوەیە ؟ بۆچی جارێکی تر ئەم کەیسە چالاك کرایەوە، وە بەشێوەیەکی ڕاستەخۆ بنەماڵەی شانشینی سعودیە بەوە تاوانبارکران کە بە فەرمانی ڕاستەخۆی شا محمد جێنشینی پاشای سعودیە ئەم ڕۆژنامەنووسە تیرۆرکراوە. کەیسی قاشقچی تەنها ڕەهەندێکی عەرەبی نیە بەقەد ئەوە ئێستا بۆتە ڕەهەندێکی جیهانی زۆربەی دەزگاکانی نزیك لە حکومەتی ئەمریکاو هاوکات ووڵاتی قەتەر و ئەوروپا ،بەشێوەیەکی زۆر شێلگیرانە ئەم کەیسە بەکار دەهێنن ، بۆ لاوازکردنی بنەماڵەی ئال سعود بەتایبەتی لەلایەن کاربەدەسانی نوێ بایدن. وە زۆربەی هێماکان و ئاڕاستەکان بۆ جوڵاندنی ئەم کەیسە ئەنجامی ئەو پەیوەندیە سیاسی و بازرگانیە کە شا محمد جێنشینی سعودیە لەگەڵ ئیدارەی ترامپ دا هەیبووە ، وە بەشێوەیەکی ناڕاستەخۆ لەکاتی هەڵبژاردەکانی ووڵاتی ئەمریکادا پشتگیری هەڵبژاردنەوەی ترامپیان دەکرد . جگە لەو ڕێکەوتننامانەی کە لەسەردەمی ترامپدا لەگەڵ ووڵاتی سعودیە کرا . وە هەندێ لە کاربەدەستانی کۆنی دیموکراتەکان و ڕۆژنامەنووسەکان دەڵێن هە موو ئەو ڕێکەوتنانەی ترامپ واژۆی کردوە ، بۆ بازرگانی لەگەڵ کۆمپانیاکانی ئەمریکا ترامپ بووە، بەشێوەیەکی ناڕاستەخۆ پشک و دەستکەوتی دارای هەبووە ،وە قانجازێکی گەورەی بەو کۆمپانیا یە گەیاندوە کە نزیك بوون لە خۆیە وە . هاوکات لە ڕێگای رێکەوتنێکی ژێربەژێر لەگەڵ دەوڵەتی تورکیا کراوە بۆ داپۆشینی کەیسەکە ، وە تورکیا لە بەرامبەر ئەم ڕێکەوتنە ژێربەژێرە دا ، کۆمەڵی فشاری سیاسی لە بەرامبەر ئەمریکا و سعودیە بەکارهێناوە بەتایبەتی لەسەر ڕووداوەکانی لیبیا و ، وە پشتکردنە هێزەکانی سوریای دیموکرات لەلایەن ئیدارەی ترامپەوە. ڕەهەندێکی تری ئەم کەیسە پەیوەندی بە دەوڵەتی ئیسرائیلەوە هەیە ، کە لەسەردەمی ئیدارەی ترامپدا ڕێکەوتنی سەربازی بازرگانی لەگەڵ ووڵاتانی کەنداو واژۆ کرد. بەپێ دیدی هەندێ لە چاودێرە سیاسیە ئەوروپێکان و هەندێ ڕاپۆڕتی ڕۆژنامەنووسان . دەلێن ئەو ڕێکەوتننامەی نێوان بەشێك لە ووڵاتانی عەرەبی و بەتایبەتی سعودیە گوڕینی نەخشەی سیاسی وسەربازی و بازرگانی بووە ، دەرئەنجامەکەی لە بەرژەوەندی تەنها دەوڵەتی ئیسرائیل کۆتایی هات . بەپێ ئەو ڕێکەوتنە هێزی بازرگانی دەوڵەتی ئیسرائیڵ لە ناوچەکەدا زیادی کردوە . بە تایبەتی کردنەوە چەند دەروازەیەکی بازرگانی لە نێوان ووڵاتی میسر و ئەردون و کەنداودا، ئەمەش وا دەکات ، بەرژەوەندێکانی ئەوروپا و بەتایبەتی ئیدارەی ئێستای ئەمریکا کەم بکاتەوە ، بۆیە لە ئێستادا بایدن دەیەوێت لە ڕیگای دروستکردنی فشاری نێودەوڵەتی لەسەر کەیسی تیرۆرکردنی قاشقچی پەیامێکی ڕاستەخۆ بدا، بە ووڵاتی سعودیە جارێکی تر سەرلەنوێ نەخشەیەکی سیاسی و بازرگانی لەگەڵ ئەمریکادا دابڕێژێتەوە. بتوانێ هەندێ دەستکەوتی مادی لە بەرژەوەندی کۆمپانیاکانی نزیك لە بایدن و دیموکراتەکان مسۆگەر بکات لە داهاتوودا . وە پشکەکانی ترامپ لە ناو نەخشەی نوێ دا نەمێنی، وە باشترین فشار لە ئێستادا هەڵدانەوەی کەیسی قاشقچیە چۆنکە بەپێ یاسا نێو دەوڵەتێکان ووڵاتی سعودیە دەوکەوێت ناو قەیرانێکی یاسایەوە ،چۆنکە پێشتر ووڵاتی سعودیە واژۆی لەسەر ڕێکەوتنامەی نێودەوڵەتی کردوە لەبەرامبەر ڕیزگرتن لە ئازادیە سیاسی وبەرەنگار بوونەوەی تیرۆر بەپێ بڕگەکانی میپاقی نەتەوە یەکگرتووەکان سعودیە تووشی لێپێچینەوە یاسای و سیاسی دەبێت. وە ناتوانی بەشێوەیەکی ئاسان لەم کەیسە سیاسیە رزگاری بێت وە هەمیشە هەر دەوڵەت و بنەماڵەیەکی سیاسی بکەوێتە ناو چوارچێوەی یاسانێودەوڵەتێکان لە بەرامبەر کاری تیرۆری سیاسی ئەنجامەکەی بە لێکترازان و هەڵوەشاندنەوەی سیستەمی سیاسی ووڵاتەکە کۆتایی دێت . باشترین نمونە کەیسەکەی عمرحەسەن بەشیری سودان کە لەپاشا چەندین ساڵ بەردەوام ملاحەقاتی یاسایی دەبووە ، لە لاهای تەنانەت نەیدەتوانی لە چوارچێوەی ووڵاتی سودان بێتە دەرەوە وە لە دەرئەنجامدا سەری خوارد.
.gif)
د. كامه‌ران مه‌نتك له‌و رۆژانه‌دا زۆر رووداوی مێژوویی گرنگ رووده‌ده‌ن، كه‌چی به‌داخه‌وه میدیاكانی كوردی به‌شێوه‌یه‌كی گشتی له‌ئاستی ئه‌و رووداوانه نین، به‌تایبه‌تیش میدیاكانی باشوور، كه زۆرینه‌یان پابه‌ندی حزبه‌كانن و به‌رژه‌وه‌ندی ته‌سكی حیزبه‌كانیان ریگایان پینادات راستیه‌كان بدرێكن، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی هه‌ژموونی ده‌وڵه‌تانی هاوسێ له‌باشوور هێنده زۆربووه، كه سانسۆرێكی گه‌وره‌ی له‌سه‌ر هه‌موو كایه‌كان، له‌وانه‌ش میدیاكانی هه‌ریم دروست كردووه، ئه‌مه سه‌رباری ئه‌وه‌ی ئاستی هوشیاری رۆژنامه‌نووسانی كورد به‌داخه‌وه له‌ئاستی پێویست و گه‌وره‌یی رووداوه‌كان نیه‌و زیاتر خه‌ریكی شه‌ڕه دندوكی ناوه‌خۆن. له به‌ره‌به‌یانی 10 ئه‌و مانگه‌دا، دوای ماوه‌یه‌ك له‌هه‌ڕه‌شه و چاوسووركردنه‌وه، هیزه‌كانی توركیا په‌لاماری چیای گاره‌یان دا و هێرشیان كرده سه‌ر بنكه‌كانی پارتی كرێكارانی كوردستان، هه‌موو پێشبینه‌كان به‌و ئاڕاسته‌یه بوو، كه ئه‌و شه‌ڕه زۆر ده‌خایه‌نێت و سه‌ركه‌وتنی گه‌وره به‌ده‌ستدێنێت، چونكه له‌رووی چه‌ك و تفاقی جه‌نگیه‌وه هیچ به‌راوردێك له‌نێوان هێزی توركیاو هێزی گه‌ریلاكان ناكرێت، ئه‌مه سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌ناوه‌خۆو ده‌ره‌وه له‌رووی سیاسیه‌وه پاڵپشتی توركیا ده‌كرێت و گڵۆپی سه‌وزی بۆ له‌ناوبردن و سڕینه‌وه‌ی PKK ی بۆ داده‌گیرسێنرێت. به‌ڵام دوای ته‌نیا چوار رۆژ، واته له 13 هه‌مان مانگدا توركیا هه‌واڵی وه‌ستاندنی شه‌ڕی راگه‌یاندو به بێده‌نگی هێزه‌كانی خۆی كشانده‌وه. له‌راستیدا توركیا هێزه‌كانی نه‌كێشایه‌وه‌و وه‌ك رایانگه‌یاند ئه‌ركه‌كه‌یان ته‌واو نه‌كردبوو، به‌ڵكو توركیا رووبه‌ڕووی شكستێكی گه‌وره بووه‌و وه‌ك ده‌ڵێن سه‌ری دای له‌به‌ردی چیای گاره. ئه‌وه‌ی له‌و شه‌ڕه‌دا كه‌متر هه‌ڵوه‌سته‌ی له‌سه‌ر كرا، چه‌ند گه‌ریلایه‌ك نه‌ك توانیان سوپای توركیا بووه‌ستێنن به‌ڵكو زۆر به‌خراپی تێكبشكینن و زۆربه‌ی ئه‌و ئه‌فسه‌رانه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی مه‌یدانی سه‌رپه‌رشتی شه‌ڕه‌كه‌یان ده‌كرد، زۆر به‌خێرایی له‌ناوبران و كوژران، كه ئه‌مه ئیراده‌ی سوپای توركیای به‌ته‌واوی تیكشكاندو توانای به‌رده‌وامكردنی شه‌ڕه‌كه‌ی لانه‌هێشت، ژماره‌ی كوژراوه‌كانی توركیا زۆر زیاتره له‌وه‌ی هه‌ردوولا باسی ده‌كه‌ن، له‌راستی پارتی كریكارانی كوردستانیش له‌به‌ر نه‌وروروژاندنی رای گشتی توركیا ژماره‌ی زۆری كوژراوه‌كانی سوپای توركیا راناگه‌یه‌نێت، واته جۆره رێكه‌وتنێكی رانه‌گه‌یه‌نراو له‌لاه‌ین PKK و حكومه‌تی توركیا هه‌یه، كه راستی ژماره‌ی كوژراوه‌كانی توركیا رانه‌گه‌یه‌نن، یاخود PKK رایناگه‌یه‌نێت و توركیاش خۆی لێبێده‌نگ ده‌كات!. وه‌ك له‌سه‌ر زاری به‌رپرسێكی PKK هاتووه ، نزیكه‌ی بیست فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان و 41 فڕۆكه‌ی شه‌ڕكه‌رو سه‌دان سه‌ربازو هێزی تایبه‌تی توركیا به‌شداری ئه‌و شه‌ڕه‌یان كرد، به‌شداریكردنی ئه‌و ژماره زۆره له‌فڕۆكه واتای گه‌وره‌یی شه‌ڕه‌كه‌و ترسناكی ستراتیژی توركیا بووه له‌و شه‌ڕه، كه پێموایه هه‌وڵیكی شكستخواردووی توركیا بوو بۆ فراوانكردنی قووڵایی ئه‌و پشتێنه ئاسایشه‌ی له‌رۆژئاوای كوردستانه‌وه ده‌ستیپێكردووه تا ده‌گاته دوا خاڵی هه‌ژموونی توركیا له ئێراق، واته زینی وه‌رتێ، به‌ڵام ئه‌و هه‌وڵه شكستی هێنا، ئه‌نجامدانی شه‌ڕێك به‌رامبه‌ر هێزیكی له‌و جۆره و شكاندنی هێرشیكی له‌و شێوه‌یه ره‌نگدانه‌وه‌ی دوو خاڵی گرنگه: 1- بوونی ئیراده‌یه‌كی پۆڵایین و گیانێكی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی له‌بن نه‌هاتوو. 2- ئاستێكی به‌رزی شه‌ڕی پارتیزانی، به‌شێوه‌یه‌ك دووه‌م گه‌وره‌ترین هێزی ناتۆ نه‌توانیت به‌رامبه‌ری بوه‌ستێت!. توركیا له‌و شه‌ڕه‌دا هه‌موو جۆره چه‌كیكی به‌كارهێناوه، وه‌ك له‌راگه‌یه‌نراوه سه‌ربازیه‌كه‌ی PKK داهتووه، سوپای توركیا به‌چه‌كی كیمیاوی هێرشی كردۆته سه‌رئه‌و ئه‌شكه‌وته‌ی، ژماره‌یه‌ك له‌دیله‌كانی توركیای تیابووه، كه به‌گوێره‌ی هه‌مان به‌یاننامه ژماره‌یان 13 كه‌س بووه، له‌گه‌ڵ گیراوێكی تری باشووری كوردستان و 6 گه‌ریلای تیابووه، پاسه‌وانی دیله‌كانیان كردووه، هه‌موویان كوشتووه پاشان بۆئه‌‌وه‌ی شوێنه‌واری ئه‌و تاوانه بشارێته‌وه، به‌چه‌كی تر، واته به‌گوله له جه‌سته‌ی دیله‌كوژراوه‌كانی داوه. ئه‌و شه‌ڕه پێویسته سروشی لێوه‌ربگیرێت و كورد له‌هه‌موو پارچه‌كان وه‌ك ئه‌زموونێكی به‌ره‌نگاربوونه‌وه سوودی لیوه‌ربگرێت، ته‌كنیك و ته‌كتیكی ئه‌و جۆره شه‌ڕانه پێویسته له ئه‌كادیمیا سه‌ربازیه‌كان بخوینرێت و گه‌نجانی كورد له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه په‌روه‌رده بكرێن، هاوكات ئه‌مه ئه‌وه‌مان بۆ روونده‌كاته‌وه، كه كورد چیتر ناكرێت به بچووكیه‌وه سه‌یری خۆی بكات و خۆی له‌ئاست دوژمناندا نزمتر ببینێت، ئه‌و شێوازه به‌رگریه مۆدیلێكه پێویسته درێژه‌و په‌ره‌ی پێبدرێت، هیوادارم ئه‌و شكسته‌ی توركیا ببێته هۆی ئه‌وه‌ی چیتر بیر له‌چاره‌سه‌ری سه‌ربازی بۆ مه‌سه‌له‌ی كورد نه‌كاته‌وه و توركیا و PKK بچنه‌وه سه‌ر مێزی دانوستان، له‌پێناو چاره‌سه‌ریه‌كی ره‌واو ئاشتیانه‌ی دۆزی كورد له‌باكووری كوردستان، توركیا له‌جیاتی ئه‌وه‌ی ئابووری وڵاته‌كه‌ی له‌كوشتنی رۆڵه‌كانی خۆیدا به‌هه‌ده‌ر بدات، بۆ بونیاتنان و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی وڵاته‌كه‌ی به‌كاریبهێنێت.
د. نیاز نەجمەدین ئاشنا دەرگایەكی باشی بە رووی قسەكردن لە سكانداڵەكانی خوێندن كردەوە. جیاوازی ئاشنا (كە مامۆستای زانكۆ نییە بەڵكو فەرمانبەرە بە ناونیشانی تێبینەر) و سەدان خوێندكاری دیكە ئەوەیە كە ئەم خۆی ددان بە راستییەكاندا دەنێت و ئەوانی دیكە ناینێن. واتە ئەگەر ئاشنایەك هەبێت، ئەوا سەدانی دیكە هەبوون و هەن. من هیچ بەرگرییەكم لێی نییە و خوازیار بووم بە فشقیاتەوە قسە نەكات، بەڵكو لە لایەك داوای لێبوردن بكات و لە لایەكی دیكەشەوە رەخنەی ئەو سیستمە بكات كە هانی خوێندكار دەدات گزیی بكات. فەزیحەكانی خوێندن لە پەروەردە و خوێندنی باڵادا، وەك دەزگاكانی دیكە (لە خێزانەوە بۆ دادگا) زۆر لەوە زیاترن ئاشنا ددانی پیادا دەنێت. فەزیحە ئەگاتە ئەوەی پرسیار بدرێت بە خوێندكار، جیاوازیی لە نێوان خوێندكارێكدا كە مامۆستاكە بیەوێت لەگەڵ خوێندكارێكدا مامۆستاكە نەیەوێت ئەرز و ئاسمان بێت (یەكەمیان نانی دەكەوێتە رۆنەوە و دووەمیان قوڕ بەسەریدا كراوە). ئەم جیاوازییانە دەشێت لەسەر بنەمای نێر و مێ، ئینجا نێر و مێی باڵادەست بەرامبەر بەبێ دەسەڵات، تەنانەت لەسەر بنەمای عەقیدە و حزبایەتیی و خێڵایەتیی ئەنجام دەدرێن و زۆرجار نمرە دابەش دەكرێن. هێشتا ئەمەش كەمە كە من وتم. بۆ نمونە هەرگیز بیستوتانە پۆستێك لە زانكۆكاندا رابگەیەنن بە هەڵبژاردن كەسەكە پۆستەكە بباتەوە؟ یان كەسێكی سەربەخۆ و بێ لایەنتان بیستووە پۆستێكی پێ بدرێت؟ نەخێر، هەمووی مەركەزییەوە و هەمووی لە سایەی ئیتیفاقیەی حزبەكانە و دەبێت لە خۆیان بن، ئەمانەش كاردەكاتە سەر رەوتی خوێندن. نە خوێندكار ئومێدێكی بە خوێندنە، نە مەنهەج بە كەڵكی شتێكی ئەو تۆ دێت، نە مامۆستا بە لێهاتویی جێی دەبێتەوە و ژیانێكی باشتر بۆ خۆی مسۆگەر دەكات. سیستمەكە بە چەشنێكە خراپترینەكان دەتوانن بیبەنەوە. سیستمەكە بە شێوەیەك چنراوە ئینتیمایەك بۆ مامۆستا یان خوێندكار دروست ناكات، بۆیە بە ئاسانیی گزیی ئەكەن. پاشان با بپرسین ئایا تەنها لە نێوان خوێندكار و مامۆستا گزیكردن هەیە؟ لە كام پەیوەندییدا گزیكردن نەبووە بە نەریت؟ قوڕاوی كۆمەڵگەكە لە بنەوە شڵەقاوە و ئەوەی لە هەموو ئاستەكاندا ئەیبینین هیچی دیكەیە نییە جگە لەوەی خڵتە و پیسییەكانێتی و كەوتۆتە سەر ئاو. كێ گزیی ناكات؟ ئەسڵی مەسەلەكە ئەوەیە گزیكردن لە پەیوەنیدییەكانی ئێمەدا وەك ئاوخواردنەوەی لێ هاتووە. وەی لەو رۆژە جیلەكانی ئایندە سكانداڵەكانی جیلی ئێمە و جیلەكانی پێشووتر هەڵدەدەنەوە، دەبێت بەسەر چ زێرابێكدا بكەون؟ ئەو رۆژە دەبێت چەند بۆ جیلەكانی ئایندە بەئازار بێت كاتێك دۆكومێنتی پیسییەكانی ئێمەیان دەكەوێتە بەردەست، پیسییەكانی ئەو هەزاران كەسەمان كە كەسایەتیی خۆمان دۆڕاند و لەگەڵ پۆست و پلە و پارە و ئیغرائاتی بچوكی دیكەدا گۆڕیمانەوە و ئێستا و ئایندەی هەزارانمان پێوە سوتاند؟ سروشت زۆر ناعادلە ئەگەر دۆزەخێكی نەبێت بۆ سزادانی ئێمە. بەڵام هەیە، ئەوەتا زۆر كات لە دۆزەخدا دەژین بەو هۆیەوە لە ئینسانیبوون نزیك نابینەوە و دیوە حەیوانییەكەمان زاڵ دەبێت بەسەرماندا. دوای چل ساڵ جەنگ و شەڕی ناوخۆ و گەمارۆ و تاڵانیی، دوای ئەوەی ئەزانیت غەش بووە بە نەریت، تەنها شتێك كە سەیرە ئەوەیە تۆ لات سەیر بێت خوێندكارێك بڵێت گزیی و قۆپییەم كردووە. تۆش كە هەواڵێكی ناخۆش دەبینیت، زۆر دڵتەنگ مەبە، لێگەڕێ با پیسییەكان بێنە دەرەوە و لوتبەرزییەكانمان بشكێنن. پاشان لەناو سیستمەكەدا هێشتا سەدان مامۆستا و هەزاران خوێندكار هەن كە سەرباری كون و كەلەبەرەكان، ئامادە نین غەش بكەن و خۆیان ماندوو دەكەن، بەڵام كەس نایانبینێت و نابنە ماتریاڵی هەواڵ. بۆ ببن؟ میدیاكان بەدوای خواستدا دەگڕێن، چی لەمڕۆدا لە خەم و مەینەتی خواستی زیاتری لەسەرە؟
سەلاح رەشید بریاری وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا، ئەنتۆنی بلینکن لە ٢٦/٢/٢٠٢١ دا دەربارەی ئەوەی کە دەسەڵاتدارانی سعودی لە کوشتنی رۆژنامەنوس جەمال خاشوقچی لە ٢/١٠/٢٠١٨ لە کونسولیەتی سعودی لە ئەستەمبوڵ، دەنگێکی هەمەلایەنەی زۆر خراپی نایەوە. هەمولایەک گوێیان بەوە راهاتبو، کە وڵاتەیەکگرتوەکانی ئەمەریکا، هەمیشە پشتگیری کوێرانەی هاوپەیمانەکانی خۆی کردوە، بێ رەچاوکردنی پرنسیپە سەرەکیەکانی مافی مرۆڤ و راست و دروستی کێشەکان، لە مێژوی ئەمەریکادا روی نەداوە کە ئەو وڵاتە پشتگیری باشترین و بەهێزترین بەوەفاترین هاوپەیمانی خۆی نەکات، و ئەمە یەکەم جارە بوترێت ( بەهای مرۆیی ئەمریکی) لە پێش بەرژەوەندی سیاسی و سەربازی و ئەمنیەوەیە. سعودیە، هاوپەیمانێکی بچوک و ئاسایی نیە و نەبوە بۆ ئەمریکا، بەڵکو قورسایی خۆی هەبوە لە رۆژهەڵاتی ناوەراست و چاوساغی بوە لەم ناوچەیە و تەنها هێزی گەورەیە کە توانیوێتی وڵاتانی کەنداو کۆبکاتەوە و سەرپەشتیان بکات و وەک هاوپەیمانیەک دژ بە ئێران بوەستێت، هەروەها ئەمەریکا لە رێگای سعودیەوە پشتگیری مالی و سەربازی چەندەها و چەندەها وڵات و لایەن و گروپی کردوە و نەوتی سعودیە بەشێک بوە لە بەرژەوەندیە سەرەکی و ئیسراتیجیەکانی ئەمەریکا. پەیوەندیەکانی ئەمەریکا دەگەرێتەوە بۆ ساڵی ١٩٣٢ کە رێکەوتنێکیان مۆر کردوە، کۆمپانیە ئەمریکیەکان، دەستبکەن بە گەڕان و دەرهێنانی نەوت لە سعودیە. تەنها لە سەردانی سەرۆکی جارانی ئەمەریکا ترامپ، لە مانگی مایسی ٢٠١٩ بۆ سعودیە، رێکەوتنێکیان مۆر کرد بە بەهای ١٠٠ ملیار دۆلار بۆ کرینی چەک بۆ سعودیە. ئەمە نمونەیەکە لە بەرژەوەندی ئەمەریکا لەگەڵ ئەو وڵاتەدا. بریاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا دژ بە ٧٦ لێپرسراوی ئاسایشی دیوانی محەمەد بن سەلمانی جێگری پاشای سعودیە، کە هەمویان لە تیمی پارێزەرانی تایبەتی ئاسایشی شا محەمەدن و هیچ جوڵەیەک و چالاکیەک ناکەن، بێ رەزامەندی ئەو جێنشینە نەبێت ئەم هەڵوێستە نوێیەی جۆن بایدن ( بەهای مرۆیی ئەمریکی پێش بەرژەوەندی سیاسی)، جێی دەستخۆشیە، وەک وەزیری دەرەوە ئەنتۆنی بلینکن دەڵێ " ئێمە لەمەودوا لە هیچ لایەک خۆشنابین کە دژی چالاکوانانی مەدەنی، رۆژنامەنوسان، هیزە ئۆپۆزیسۆنەکان دەوەستنەوە" ، ئەمە سەرەتای سیاسەتی نوێی دەرەوەی ئەمەریکایە بەرمبەر بە وڵاتان، هەروەها لە هەمان بواردا، راگرتنی فرۆشتنی چەکی بە سعودیە، لەبەر ئەوەی ئەو چەکانە لە شەڕی یەمەن دژ بە حوسیەکان بەکار دێت، ئەمەریکا چەک بە هاوپیمانەکانی ئەفرۆشێت ( بۆ بەرگری لە خۆیان، نەک بۆ هێرش بۆسەر وڵاتانی تر) . ئەم سیاسەتە نوێیانەی ئەمەریکا، هەمو وڵاتانی جیهانی دەگرێتەوە، لەوانەش عێراق و کوردستان. ئەبێ حکومەتی هەرێمی کوردستان، پارتی و یەکێتی و دەزگا ئەمنیەکانیان، لەمرۆ بەدواوە، ئاگاداربن، کە دۆستایەتی ئەمەریکاو پشتگیریکردن و هاوکاریەکانیان بۆ هەرێمی کوردستان، بێ سنور و بێ باج نیە، لەمەودوا رەچاوکردن و پێشێلنەکردنی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤ سەنگی مەحەکەن بۆ پەیوەندیەکانی ئەمەریکا بە جیهانی دەرەوە. هیچ کاتێک کوردستانی عێراق بەقەدەر نیوەی سعودیە گرنگ نیە بۆ ئەمەریکا، ئەگەر ئەوە حاڵی خێزانی پاشای سعودیە بێت، ئەبێت حاڵی خانەوادەکانی ئەمانەی خۆمان چۆن بێت؟. زیندانیکردنی کۆمەڵێک رۆژنامەنوس و چالاکوان بە ٦ ساڵ، تەنها و تەنها بەهۆی نوسینی چەند وتارێکەوە، ئەمە نەک جێی قبوڵ نیە لە دنیای ئازاددا، بەڵکو جێی قبوڵ نیە لای ئەمەریکا و بە دڵنیایەوە بێ هەڵوێست نامێنەوە. چۆن دەبێت ئەمەریکاو هاوپەیمانەکانیان، پشتگیری مالی و سیاسی و سەربازی حکومەتی هەرێم بکەن، بەڵام لە پایتەختی کوردستاندا، نەتوانرێت خۆپیشاندانێکی ئاشتیانە سازبکریت، نەتوانرێت وتارێکی رەخنە ئامێز بنوسرێت و نەتوانرێت باسی دزی و گەندەڵی و بەفیرۆدانی سامانی گشتی نەکرێت، بەهۆی ئەوانەوە زیندانی بکرێیت و بە سیخور بدەنە قەڵەم و ناوی خۆت و هەمو خانەوادەت بۆ هەمیشە بخرێتە لیستی رەشەوە. بە دڵنیایەوە، ٢٦/٢/٢٠٢١ بە رۆژێکی وەرچەرخان دەژمێرێت لە دنیای ئازادی و سەبەستی و رەچاوکردنی پرنسیپەکانی مافی مرۆڤدا لە هەمو دنیادا، چۆن دەسەڵاتدارانی سعودیە هەستیان پێکرد و ئازاریان پێگەیشت، سبەینێ لە کوردستان و لە شوێنەکانی تریش بە هەمان شێوە دەبێ. هەست دەکرێت کە تیشکی روناکی لە کۆتایی تونێلە تاریکەکەدا دەبینرێت.
چیا عەباس لە ماوەی ساڵانی رابوردودا دەستەواژەی نارازی بەخەستی کەوتۆتە نێو ئەدەبیاتی سیاسی کوردی باشورەوە، لە گەڵ سەرهەڵدانی گروپ و تاقمە نارازیەکان لە دوای راپەرینەوە و لە سەردەمی باڵی ریفۆرمی ناو یەكیتی و دروستبونی گۆڕان، تایبەت دوای کۆچی دوایی کاک نەوشیروان، لە لایەن دڵگران و بەشخۆر و بۆڵەبۆڵکەر و یاخیبو و موریدە راستگۆکانی چاکسازی ناو گۆڕان و هێزەکانی تر و بەرەیەکی فراوانی هاوڵاتیان بەرگێکی فکری و سیاسی فرە رەنگ بەبەری ئەم چەمکەدا کرا. لە ئەدەبیاتی سیاسی ئەو گروپانەدا ئەو چەمکە بە مەبەستی خۆ پێناسەکردن وەک بەرەیەکی ئۆپزسیۆنی نافەرمی و کەنارگیر لە سێبەردا وەک دوعا و نوشتەی نزا جیاوازەکانیان بە زهن و خواست و ئیرادەی هاوڵاتیاندا چرپێنراوە. ئێستا گەیشتۆتە ئاستێک دەیان گروپ و کەسایەتی و ئاراستە لە سایەی نارازایەتیان نازناوی تریشیان بۆ خۆیان هەڵبژاردوە و هەمان پەیامیش دەچرنەوە. لە ماوەی ساڵانی رابوردودا سەرجەم ئەو تاقم و گروپانەی ئاڵای نارازیان بە موناسەبە و بێ موناسەبە بەرزکردۆتەوە بەو ئاڵایە موخاتەبەی هاوڵاتیان کردوە، هەرچەندە ئەم کارە لایەنی ئەرێنی هەبوە، تایبەت وەک زەنگێکی هۆشیاردان بە دەسەڵات و حزبەکان کاریگەری هەبوە، بەڵام هاوڵاتی بەئاگا لەوان بیرتژتر و بەئاگاتر پێکهاتە و وردەکاری و مەبەستە جیاکانی ئەو چەمکە و هەڵگرانی خوێندۆتەوە، بە شێوازێکی عابر و بە دڵەراوکێ و نارونی بەدەنگیەوە چون و دەچن. بۆچی؟ چەمکی نارازی و رازیبون لە بنەرەتدا دیاردە کۆمەڵایەتی و ئاینی و کڵتوری و ئابوری و سیاسیەکانی لە خۆ گرتوە، بۆ نمونە ئەو ئایاتانەی قورئان پەیوەندیان بە رازیبونەوە ( الرچا ) هەیە ٥٤ دانەیە، لە روی زمانەوانیشەوە وشەیەکە لە زمانی عەرەبیەوە وەرگیراوە و بەپێی بەکارهێنانی مانای جیاواز رادەگەیەنێت. لە ئاینی ئیسلامدا رازیبون دو مانای بنەرەتی دەگەیەنێت: رازیبونی کەسێک لە خوا و رازیبونی خوا لە کەسێک، لەم هاوکێشەیەدا خەسڵەت و ئەرک و رەفتارە ئیسلامیەکان رۆڵی سەرەکی دەگێرن، بۆ نمونە: قَاڵ اللَّهُ تعالی: (هَژَا ێوْمُ ێنْفَعُ الصَّادِقِینَ صِدْقُهُمْ ڵهُمْ جَنَّاتٌ تَجْڕی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا رَچِێ اللَّهُ عَنْهُمْ ۆرَچُوا عَنْهُ ژَلِكَ الْفَوْزُ الْعَڤِیمُ [المائدە: 11]. لە بواری کۆمەڵایەتیدا نارازیبون زۆر بوار دەگرێتەوە و بەهەمان وەتیرەش لە بوارەکانی کارکردندا، لە سەرجەم ئەم حاڵەتانەدا دەکرێت پەیوەندار بە جێبەجێکردنی بەشێک یا هەمو خواستەکانی رازی بکرێت. نارازیەتی لە کایەی سیاسی و حزبیشدا دیاردەیەکی ئاساییە، زۆر بوار دەگرێتەوە، وەک نارازیبون لە سیاسەتی حزب، لە سەرکردەکان یا بەشێک لێیان، لە دیاردە قێزەوەنەکانی ناو حزب، لە بێبەشبون یاخود کەمبەشی لە دەسکەوت و ئیمتیازات و پلە و پێگە و ....تاد. چەندین جار رویداوە کە لایەنەکانی ئەم دیاردەیە لە ناو حزبێکدا بە چارەسەر نەگەیشتون بۆیە جیابونەوە و شەر و مەرافە و ناخۆشییان لێکەوتۆتەوە. " نارازیبونی " ئەم سەردەمە کۆکردنەوەی زۆربەی ئەو فرە زەمینە و هۆکارانەیە، ئەمەش وایکردوە کە بەکارهێنانی وەک چەمکێکی سیاسی بە پەرتەوازەیی و سەقەتی و نارونی و لە تەم و لێڵیدا بەرێوە دەچێت، هاوکاتیش سەرەرای زەمینەی پەرتەوازەیی و دەمارگیری و تاکرەوی ئەو هەمو گروپ و تاقمە "نارازیە" سیاسیانە، بەڵام تا ئەم چرکەیەش لە سەریەک خاڵی بنەرەتی هاوران، ئەویش هەمویان " نارازین " و لە سایەی سحری ئەو چەمکەدا بەم شێوازەی ئێستایان دوای سەرابی گۆرانکاری و چاکسازی کەوتون و کات بەرێ دەکەن. بۆ خۆم زۆرجار لە نوسینەکانمدا ئەم دەستەواژەیەم بەکار هێناوە، ئێستا زۆر لێی پەشیمانم، چونکە پێناسەیەکی نەگونجاوە لە گەڵ هیوا و خواستەکانی خۆم و هەزاران هاوخەونەکانم. بیرکردنەوە لە جێگرەوەیەکی دروست بۆ ئەم دەستەواژەیە رێگاخۆشکەر دەبێت بۆ بەرچاورونی زیاتر، بۆ زیاتر تێگەیشتن لە یەکتر و بۆ گەشەکردنی متمانە و هیوای هاوڵاتی بەو ئاراستە سیاسی و فکرە نوێیە یەکگرتوەی سەرهەڵدەدات. لە نێوان دەستەواژەکانی جێگرەوە لای من زانراون: تاوکەر، هەوڵدەر. گۆرانکار، خۆراگر و ....تاد خۆراگر لە هەمویان بەگونجاتر دەزانم.
.gif)
فەرحان جەوهەر ئەمە کێشەی تەنها گەلانی عیراق نییە ، بەڵکو ناوچەکەمان بەگشتی نۆستالوجیاومەیلیان بۆ رابردوو گەلێک زۆرە ، هەربەهۆی ئەو مەیل و خۆشەویستییەیان بۆ رابردوو، ناتوانن لە نێوان دوو بژاردەی ئێستاو رابردوودا دەربچن ، بەهیچ شێوەیەک رێگای سێیەم و بیرلە بژاردەی نوێ ناکەنەوە ، بۆیە کەوتوونەتە ئەم دۆخە ، ناتوانن بەرەو پێشەوە بچن . لەم چەند رۆژەی رابردوو کەناڵی عەرەبییە بە ئامانجی سیاسی ، زنجیرە چاوپێکەوتنێکی رەغدی کچی دیکتاتۆری لە ناوچوو، سەددام حسێنی بڵاو کردەوە ، ئەم چاوپێکەوتنە بووە هۆی دنەدانی زیاتری ئەو نۆستۆلۆژیایەی عیراقییەکان بۆ رابردوو ، ئارەزوو کردن و خۆزگە هەڵکێشان بۆ سەردەمی حوکمی ئەو دیکتاتۆرەی کە خرابی باروودۆخی سیاسی ئێستای عیراقیش بەشێکی زۆری پەیوەستە بە مانەوەی ئەو میراتە سیاسی و فکرییەی بەعسییەکان ، هەموو ئەو زوڵم و زۆرییەی بەعسییەکان بەهۆی خرابی حوکمڕانییەتی ئێستا لەبیر دەکەن ، مەیل و ئارەزووی حوکمڕانییەتی ئەو دکتاتۆرە دەکەن ، هەرلەسەردەمی ئەو دیکتاتۆرە بوو، عیراقی دووچاری سێ جەنگی وێرانکەرکردووە ، بەبێ ئەوەی یەک دەسکەوتی هەبێت ، جەنگی یەکەمی لە گەڵ کورد هەڵگیرساند ، بۆ لە ناوبردنیان ، ئاو خاکی عیراقی بەخشییە ئێران ، ئەنجام ئاو خاکی دۆڕاند و کوردیش لە ناو نەچوون ، جەنگی دووەمی لە پێناوی گەڕانەوەی ئەو خاک و ئاوە لەگەڵ ئێران هەڵگیرساند ، ماوەی هەشت ساڵ رۆڵەکانی بەکوشتن دان ، جگەلە زیانی ئابوری بەبێ هیچ دەسکەوتێک لەو جەنگەش دەرچوو ، سێیەم جەنگیشی داگیرکردنی کوێت و دوڕاندنی یەکجاری بوو ، ئەمەو سەرباری نەبوونی هیچ ئازادییەک و لەسێدارەدانی هەزاران کەس تەنها لەسەر وشەیەک ، کوشتنی ئەندامانی سەرکردایەتی حزبەکەی بە تاک و کۆ . کەچی دوای ئەو هەموو وێرانییەی بە چاوی خۆیان بینیویانە ، بیری ئەو سەردەمە دەکەن ، ناتوانن لە نێوان ئێستاو رابردوودا بیرلە بژاردەیەکی نوێترو باشتر بکەنەوە ، هەمیشە ئێستا لەگەڵ رابردوو بەراورد دەکەن ، ناتوانن لە بازنەی ئەو دوو بژاردەیەدا دەربچن ، راستە عیراقی نوێ دروست نەبووەو نوخبەیەکی فاسید بەڕێوەی دەبەن ، حوکمی میلیشیاکانە و باروودۆخی ئەمنی و ئابووری خرابە . ئەی بۆچی دەگەڕێنەوە بۆ ئەو رابردووە رەشە و قسەکانی ئەو کچە دەیانجولێنێت ؟ ئایا هیچ رێگایەک بژاردەیەکی تر نییە ؟جگەلە ئێستاو رابردوونەبێت ؟ بۆچی چاو بۆ دۆخێکی باشتر و نوێ تر ناگێڕن ، هێزێک ئەزموون کرابێ گەڕانەوەی بۆ چییە ؟ ئەمە کێشەی گەلانی رۆژهەڵاتە بەگشتی ناتوانن چاویان لە داهاتوو بێت ، ئەوەندەی بیر و ئارەزوویان لای رابرددوە ، نیو ئەوەندە چاویان لەسەر داهاتوو نییە ، عیراقییەکان ئەگەر بیانەوێت لەم دۆخەی ئێستا دەربچن با چاو بۆ بیری نوێ وسیاسی و هێزی نوێ بگێڕن ، پشت بە جیهانی ئازاد ببەستن ، بەکەمتر لە دیموکراسی و ئازادی رازی نەبن ، خۆیان لە دەمارگیری رزگار بکەن ، ئەمە چارەسەرە ، نەک گەڕانەوە بۆ رابردوویەکی رەشتر لە ئێستا .
رێبوار محەمەد وەزارەتی دارایی لە رێنماییەکی دارایی چوار بڕگەییدا ، زیاتر لە چوار هەڵەی یاسایی بەسەردا تێپەڕییوە ، لەخوارە بە کورتی ئاماژەیان پێدەدەین ، مەبەستمان لە هەڵەی یاسایی ئەوەیە کە رەچاوی بنەمایاساییەکانی دەرچواندو رێکخستنی یاسایی تێدانەکراوە ، روونە لای هەموان کە رێنماییش جۆرێکە لەیاسا و وەزارەت یان حکومەت دەبێت تییادا رەچاوی بنەماکانی یاسا بکات و لە دەربرینەکانی ووردبێتەوە چونکە حوکمی یاسایی لەسەر بنیادئەنرێ. سەرەتا دەبێت بڵێین کە مووچە و شایستەداراییەکانی مووچەخۆران بە یاسا چەسپێنراوە و ئەمەش وادەکات کە حکومەت و وەزارەتی دارایی مافیان نەبێت لە دەستکاری و بڕین و کەم کردنی و نەدانی ئەو مافانە دا. برگەی یەکی رێنماییەکی ناوبراو ئاماژەیەکی ڕوونە بە دانپێدانانی حکومەت لەسەر ئەو تاوانانەی کە حکومەت دەرحەق بە مووچەخۆران ئەنجامی داوە ، وە دەستەواژەی ( مووچەی شایستەی نەدراو ) رواتب مستحقە غیر مدفوعە ) داهێنراوێکی نوێیە لە کارە سەیروسەمەرەکانی حکومەتی هەرێم ، چونکە خۆی ئەلێ مووچەی شایستە ، کەوایە بۆچی نەدراوە ؟ ئەمە پەرلەمانی کوردستان دەخاتە ژێربەرپرسیارێتیەکی یاساییەوە ، لە لێپرسینەوە لەحکومەت و وەزارەتی دارایی ، پاشان چۆنیەتی پێدانەوەی مووچە خوراوەکانی دیاری نەکردووە تەنها دانپێدانانێکی یاساییە بە قەرزاری حکومەت بەرامبەر ئەو مووچە نەدراوەکانی سالانی ٢٠١٦ و ٢٠١٧ . لە بڕگەی دووی رێنماییەکەدا پاساو بۆحکومەت دێنیتەوە لەوەی کە مووچە ٧ مانگی ساڵی ٢٠٢٠ ی نەداوە ، و بە حسابی وەزارەتی دارایی ئەومووچانە قەرزە لەسەر حکومەتی عێراق ، ئەم جۆرە لە دەربرین لە رێکخستنی رێنمایی دا نادروستە و ئاماژەیە بۆ خۆدزینەوەی حکومەت بەرامبەر مووچەی ٧ مانگی مووچەخۆران ئەمە لەلایەک، لەلایەکی ترەوە لەم برگەیە ووشەی ( الدائنون) ی بەکارهێناوە کە جگە لەوەی ئەم ووشەیە لەجێگەی خۆی دا نیە ، لەگەڵ ئەوەش دا پێمان دەڵێ کەحکومەتی هەرێم خاوەن قەرزە بەرامبەر بغداد ، لەراستی ئەمە پێچەوانەی بنەماسەرەتاییەکانی دەرچواندنی رێنماییە وەک جۆرێک لە یاسا ، چونکە پەیوەندی نێوان هەرێم و بغداد وەک دوو کەسی ئیعتباری پەیوەندی بە مووچەخۆرانەوە نیە ، واتە بابەتی رێنماییەکە باس لە رێکخستینی ماف و قەرزی نێوان مووچە خۆران و حکومەتی هەرێمە نەک عێراق، وەهەروەها بڕگەی سێی رێنماییەکە هەمان تێبینیەکانی سەرەوە هەڵدەگرێ ، لە برگەی چواردا دەلێ ( ئەم رێنماییە جێبەجێ دەکرێت لە رۆژنامەی وقائعی کوردستان بلاودەکرێتەوە ) ، ئەم رێکخستن و دەربرینە هەڵەیە و دەبێ بڵێ ( ئەم رێنماییە لە رۆژی بڵاوکردنەوەی لە رۆژنامەی وقائعی کوردستان بڵاودەکرێتەوە ) ، ئەم دوو دەستەواژەیە لەرووی یاساییەوە ماناکەیان زۆر جیاوازە دەتوانین بەهەڵەیەکی روونی یاسایی ئەژماری بکەین. ئەم چەن تێبینیە سادەیەی خرانەڕوو ئەو راستیەمان پیشاندەدەن کە لە هەرێمی کوردستان دا شتێک نیە بەناوی دامەزراوەیی بوون و پەیرەوکردنی بنەمایاساییەکان لە پێدان و پاراستنی مافەکان دا ، هەر ئەم راستیەشە وای کردووە خەڵکی کوردستان ئینتمای بۆ خاک و نەتەوە نەمێنێت ولە بری قوربانی دان لەپێناو کوردستان دا داوای گەڕانەوە بکات بۆ سەر حکومەتی بغداد . * مامۆستای زانکۆ
سۆزان سەعید داواکاری گشتی نوێنەری تاك و کۆمەڵگایە لە دادگاکان. رۆڵێکی پراکتیکی و رەمزی هەیە. پێویستە لەکاتی لێکۆڵینەوە بێلایەن و سەربەخۆ بێت. بە مانای (تاوانبارکردن و بێتاوانبارکردن)(الاتهام و البرائة) à charge décharge ، مانای ئەگەر کەسێك کەسێکی تری تاوانبارکرد بە ناڕەوا ئەوسا پێویستە داواکاری گشتی و دادوەری لێکۆڵینەوە لێکۆڵینەوە بکەن بۆ سەلماندنی ئەوەی کە ئایا ئەو کەسە تاوانبارە یان بێتاوان؟ پارێزەرانی و یاساناسان و داوەری گشتی نزیك لە پارتەکانی دەسەڵات سەبارەت بە رای کۆمەڵگا دەڵێن؛ ''کەسانێك کە لە یاساکان بەئاگانین، مافی ئەوەیان نیە دەستێوەردان بکەن و ڕەخنە لە بڕیارەکانی دادگا بگرن.'' وا پێدەچێت کە ئەو بە ناو یاساناسانە هێشتا لە فەرهەنگی بەگرنگ گرتنی کۆمەڵگا و رای خۆسەپاندن بەسەریاندا ڕزگار نەبوبن! ئەگەر بەهۆشیاریەوە بڕوانینە یاسا بنەماییەکان کەمەخابن لە پەرتوکی کۆلێژی یاسایاندا بە بەرچاوییاندا تێپەریووە، نەیانتوانیوە یان نەیانویستووە لەسەر بنەما سەرەکیەکان ڕابوەستن، کە داواکارە بە بێلایەنانە پیشەکەیان ئەنجام بدەن و پرنسیپە مرۆڤایەتی و بەهاکانی کۆمەڵگاکەیان لەبەرچاوبگرن. یان بێئاگان لە تاقیکردنەوەکانی وڵاتانی تری دونیا لەو بوارانەدا؛ لە وڵاتانی ئەنجلۆ زاکسن و لە زۆربەی وڵاتانی دیموکراسی و شارستانی سیستەمی یاسایی لە کەیسە گەورەکاندا وەک کوشتن و هەوڵی کوشتن لەلایەن ''جوری'' یەوە واتە ئەندامانی سوێندخواردوی کۆمەڵگا بڕیاری سزادان دەدرێت. کە بریتین لە ١٢ کەس، کەسانی ئاسایین و تەنها خاوەندی بیرو مێشکی ئاسایین و لە سەرو تەمەنی ١٨ ساڵن. ئایا بۆچی ئەمانە دەهێنرێنە دادگاکان و دەبنە بڕیاردەر لەبری دادوەر؟ وەلامی تەنها و تەنها ئەوەیە کە ئەمانە ڕۆڵی نوێنەرانی کۆمەڵگاکەیان دەبینن. ئەوان وەك نوێنەری خەڵك بۆ ماوەی چەند هەفتەیەك بە کەیسەکە و سەرجەم لایەنەکانی و لێکۆڵینەوەکان و هەلومەرجەکانی روداوەکان بە ئاگا دەکرین و ئەوسا لە داگاکاندا بڕیاردەری سزاکە دەبن. سەرەتا ئەوانن کە بە زۆربەی دەنگ بڕیاردەدەن کە گومانلێکراو یان تاوانبارکراو، تاوانبارە یان نا. لە قۆناغی دوهەمدا ئەم بڕیارەی ئەمان سەرنجەکانی دادوەر و داواکاری گشتی دەخرێتە ڕو کە دەبێت چەند و چ سزایەك بدرێن و ئەگەرەکانیان بۆ شیدەکرێتەوە کە لە چوارچێوەی یاساکاندان. دوا قۆناغ ئەندازە و شێوازی سزاکە لەلایەن (جوری) یەوە دیاری دەکرێت. ئەوەش پاش ئەوەی دادوەر بۆیان شی دەکاتەوە کە دەتوانن لەچوارچێوەی یاسادا چەند سزابدەن. لە وڵاتانی دیموکراسی ڕای گشتی گرنگی زۆر و فشارێکی زۆری هەیە بۆ تەواوی کەیسەکان کە کاریگەری ڕای گشتیان لەسەرە. بۆ نمونە، کەیسی گەورە لە دادگای تاوانە قورسەکان، گرنگیەکی گەورە دەدرێت بەوەی کە ئەو تاوانبارەی سزادراوە کەی و لە ژێر چ هەلومەرجێکدا بگەڕێتەوە ناو کۆمەڵگا. یاساو سزادان دەبێت پر بەپێستی هەست و سۆزو نەریتی کۆمەڵگاکە بێت، نە کەمو نە زیاد. ئەم بوارە بەجۆرێك جێگای گرنگیپێدانە کە دەزگای داواکاری گشتی لە ولاتانی پێشکەوت و دیموکراسی، بەشی لێکوڵێنەوەی تایبەتیان هەیە سەبارەت بە رای پەیوەست بە کۆمەڵگاوە، کە هەمیشە پشکنینی سەرنج و تێروانینەکانی کۆمەڵگا دەکەن بۆ تاوانە جیاوازەکان و سزا جیاوازەکان. تەواوی ئەم کارانەش بەو مەبەستەیە کە دادگا و بڕیارەکان لە کۆمەڵگادا پەسەندکراو بێت و هاوڵاتیان هەست بە دڵنیایی و ڕەوایی بڕیارەکانی دادگا بکەن و بە تاکەکانی کۆمەڵگا نامۆ نەبن. لە هەمانکاتدا دڵنیابن لە ژیانی ڕۆژانەیان کە دادگاکان پارێزەریانن نەك بەشدار و ئاسانکارن لە پێشێلکردنی مافەکانیان. ئەو دەربڕینانە کە پێشاندەری خۆسەپێنی و پشتیوانی پێشێلکردنی مافەکانە، کە گوایە بۆیان نییە ڕەخنە لە دەزگاکەیان بگرن، ئەمە خۆی لەخۆیدا دوبارە دەبێتەوە جێگای ڕەخنەی توندتر بەرامبەریان. ئەم گوایە یاساناس و دەزگایانە ئاگادار نین لە ڕوانگەی کۆمەڵگا و یاسایی ؛ دادگاکان و کۆمەڵگا گڕێبەستەی هەمیشەییان هەیە، کە بەڵێنی ڕەواییی ئەرکی ئەخلاقی و ناوەرۆکی گڕێبەستەکەیانە. پەیرەوکردنی ئەو گرێبەستە دڵنیایی دەداتە تاکەکانی کۆمەڵگا و بە پیچەوانەشەوە بە پێچەوانەوە دەبێت. لەوڵاتانی دیموکراسی و ماف پەڕوەر هەمیشە خۆپێشاندان و گردبونەوە و ناڕەزایی دەربڕین، لەبەردەم دادگا و زیندانەکان بە شێوازی جیاواز ئەنجام دەدرێت. نوێترین نمونەی زیندو کە تەواوی دونیا و هاوڵاتیانی کوردستان لێی بەئاگابون، کەیسی جۆرج فلۆید بوو. ئێستاش رۆژانە دادگاکان و داوەری گشتی لە تەواوی ماڵپەر و دەزگا میدیاییەکان و خەڵکانی ئاسایی لە میدیا کۆمەڵایەتیەکانا دەکەونە بەر لێشاوی ڕەخنە، سەرباری جیاوازیە گەورەکانی نێوان ئەو دادگایانە و دادگاکانی هەرێمەکەمان. لە ڕۆژئاواو لە ولاتانی دیموکراسی هەمیشە کەس و کاری قوربانیان خۆپێشاندان و نارەزایەتی دەردەبرن لەبەر ئەوەی دادگاکان هەندێك جار بە نەرمی و مرۆڤدۆستانە تاوانباران سزا دەدەن. بەڵام لە هەرێمەکان بە پێچەوانەوە بێتاوانەکان بە قورسی و نامرۆڤانە تاونبار دەکرێن و سزا دەدرێن. بۆیە کۆمەڵگا ناچارە ڕێگای نارەزایی و ڕەخنە بگرێتەبەر و روی ڕاستی دزێوی دادوەران و داواکارە گشتیەکان بخەنە ڕوو. هەر بەو شێوازەش دەمێنێتەوە تاکو ئەو کاتەی دادگاکان بە پرنسیپ و مرۆڤانە و سەربەخۆ کاردەکەن و پرنسیپەکانی گرێبەستەکەیان لەگەڵ کۆمەڵگاکەیان پەیرەو دەکەن.
.gif)
هیوا سەید سەلیم دوای هەڵبژاردنی جۆ بایدن بە سەرۆکی ئەمەریکا، و دەستبەکاربوونی ئیدارەی تازە لە کۆشکی سپی، و خوولی تازەی حوکمی دیموکراتەکان لەو وڵاتە، پرسی سیاسەتی دەرەوە بەگشتی و لە ناویشیاندا چاودێری کردنی مافی مرۆڤ و ئازادی بیرورا لە جیهان و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە تایبەتی بابەتی ئازادی بیروڕا و ئازادی کاری راگەیاندن بۆتە رۆژەڤ دیموکراتەکان. لەو بارەیەوە، لە ماوەی تەنیا دوو مانگی دەسەڵاتی دیموکراتەکان، ئەمەریکا زیاترلە پەیامێکیان بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان ناردووە، کە ئەوان لە نزیکەوە چاودێری بابەتی ئازادی بیروڕا و رەوشی کاری رۆژنامەنووسی لە هەرێمی کوردستان دەکات. شایانی باسە، پەیامەکانی ئەمەریکا لە رێگەی دیداری ڕاستەوخۆی نێردە دبلۆماسیەکانی ئەو وڵاتە گەیەندراوەتە بەرپرسە باڵاکانی هەرێمی کوردستان، جارجاریش بە تەلەفۆن و نووسراوە بووە. هەموو ئەو پەیامانەش دوای ئەوهات کە ژمارەیەک چالاکوان و رۆژنامەنووس لە بادیانان دەستگیرکران و تۆمەتی جۆراوجۆریان ئاڕاستەکرا و بەشێکیان حوکمی دادگایان بەسەر سەپێندرا. دوایین پەیامیش کە میدیای نزیک لە حکومەتی هەرێم تەنیا ئەو بەشەی لێ بڵاوکردەوە کە لە بەرژەوەندیەتی، ئەو ڕاگەیەندراوە بوو کە کۆنسڵخانەی ئەمەریکا لە هەولێر رۆژی ٢٤ شوبات دوای دیداری باڵوێزی گشتی ولاتەکەیان (ماسیۆ تۆلەر) بڵاویکردەوە. کە ناوەڕۆکەکەی بریتی بوو لەو تەوەرانەی کە باڵوێز لەگەڵ هەریەک لە سەرۆکی هەرێم و سەرۆکی حکومەت و وەزیری ناوخۆ باسی لێوەکردووە. ئەگەر بەوردی لە راگەیەندراوەکەی کونسلخانەی ئەمەریکا لە هەولێر بڕوانین، تێدەگەین کە ئەمەریکا پەیامێکی روونی بۆ بەرپرسانی هەڕێمی کوردستان ناردووە. کە لە پاڵ پشتیوانیان بۆ چارەسەری کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، داخوازیان بۆ یەکڕیزی نێوان پارتی و یەکێتی، هەروەها ئەمەریکا جارێکی دیکە جەغت لە لە ئازادی بیروڕا و ڕاگەیاندن لە هەرێمی کوردستان دەکاتەوە. ئەم پەیامەی باڵوێزی ئەمەریکا لە کاتێک دایە کە پرسی داگاییکردنی رۆژنامەنووس و چالاکوانانی بادینان نەک هەر پێک‌هێنەرە سەرەکیەکانی کابینەی نۆی (پارتی –یەکێتی- گۆڕان) بەسەر دوو بۆچوونی جیاواز دابەشکردووە، بگرە لە نێوان سێ سەرۆکایەتیەکەش (هەرێم، حکومەت، پەرلەمان)، و ناوخۆی پارتی، هەروەها دەسەڵات و شەقامیش خوێندنەوەی جیاجیا بۆ پرۆسەی دەستگیرکردن و ندادگایکردنی ئەو رۆژنامەنووس و چالاکوانانە دەکرێت. شایانی باسە پێشتریش نووسینگەی راگەیەندنی بالوێزخانەی ئەمەریکا لە عێراق، لە راگەیەندراوێکیان باسیان لەوەکردبوو کە (ئەوان لە نزیکەوە چاودێری پرسی دەستگیرکردن، و دواتر دادگایکردنی رۆژنامنەنووس و چالاکوانانیان کردووە و ئەو بابەتەشیان لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم باس کردووە). ئەگەرچی بابەتی ئازادی بیروڕا و کاری راگەیاندن لە هەرێمی کوردستان بۆتە جێگای تێبینی، بەتایبەت لە لایەن وڵاتانی پەیوەندار بە پرسی عێراق و کوردستان و ناوچەکە، لەو چەند رۆژەی دوایدا، کۆبونەوەی نێردەی وڵاتانی ئەورپی لەگەڵ دەستەی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستان، تایبەت بەو پرسانە، بەشێکن لەو فشارانە بۆ سەر دەسەڵاتدارانی هەرێم دەنرێن تا رێز لە ئازادی بیروڕا بگیرێت. هەروەها لە پاڵ هەموو ئەو هەوڵە دەرەکیەکانەدا بۆ فشارخستنە سەر دەسەڵاتدارانی هەرێم، پرسی دادگایکردنی رۆژنامەنووس و چالاکوانانی بادیانان لە ئاستی ناوخۆی هەرێمی کوردستانیش زۆرترین رەخنە و ناڕەزایی لێکەوتۆتەوە، ، بەڵام هێشتان بەرپرسان لە هەرێمی کوردستان نەک دان بەو کێماسیانە نانێن، بگرە نکۆڵی لەوە دەکەن کە ئەوانەی دەستگیرکراون لە بادینان رۆژنامەنووس و چالاکوان بن!! دواجار دەڵێین دەبێت بەرپراسانی بڕیار بەدەست لە هەڕێمی کوردستان، تێبینی و پەیامەکانی وڵاتان بە تایبەت پەیامی ئەمەریکا بەهەند وەربگرن، تا لەوە زیاتر ناو و ناوبانگی ئەو هەرێمە نەکەوێتە ژێر پرسیاری ئەو وڵاتانە و رای گشتی، بە تایبەت لە بوارەکانی مافی مرۆڤ و ئازادی بیروڕا و ئازادی کاری راگەیاندن.
د. ئەنوەر محەمەد بە درێژایی چەند ساڵی رابردوو لەگەڵ هەر دیاردەیەکی سەرنج راکێشدا، کۆمەڵگەی ئێمە دابەشبوونێکی توند بەخۆیەوە دەبینێت، تا ئاستی ئاڵۆزی و پێکدادان، ئەم دوو لەتبوونە لەسەر ئاستی سۆشیاڵ میدیا بەرجەستە و بینراوترە، هەرچەندە هەندێکجار دەگاتە ئامرازەکانی میدیای گشتی و دامودەزگا فەرمی و نافەرمییەکانیش. بێگومان کەرەستەی سەرەکی ئەم پێکدادانانە بابەتە کۆمەڵایەتی و ئایینی و سیاسییەکانە، کە جێگەی مشتومڕو راوبۆچوونی جیاوازن. ئەوەی جێی سەرنجە هەندێکجار ئەکتەرەکانی هەردوو بەرەی دژیەک بەپێی بابەتەکە (کۆمەڵایەتی، ئایینی، سیاسی) دەگۆڕێن، بەڵام ئەوەی جێگیرە توندی هەڵوێست و رەدکردنەوەی بەرامبەرە، خاڵی هاوبەشی نێوان هەڵوێستەکان بریتیە لە نەهێشتنەوەی خاڵی هاوبەش بۆ یەکترقبوڵکردن و گفتوگۆو ئاڵوگۆڕی راوبۆچوون. یەکێک لە هۆکارەکانی پشت ئەم دۆخە ئاڵۆزە بریتییە لە قبوڵنەکردنی ئەو گۆڕانەی کە بەسەر کۆمەڵگەی ئێمەدا هاتووەو بەردەوامیش دەبێت، هەروەها تێنەگەیشتن لە سەردەمی نوێ و ئەگەرەکانی گۆڕانکاریی زیاتر، سەردەمێک کە چیتر یەک رەنگ و یەک دەنگ نابێت لە هیچ بابەتێکدا، بە ڕادەیەک تاکە خاڵی جێگیری سەردەمی نوێ بریتییە لە فرەیی لە هەموو بوارەکاندا. لێرەدا ئاماژە بە یەکێک لە بابەتە پڕ کێشە و مشتومڕ ئامێزەکان دەکەم، ئەویش جیاوازی هەڵوێستەکانە لە نێو کایەی ئایینی لەلایەک، هەروەها دوو لەتبوونی توند لە نێوان ئاراستە ئایینییەکان و ئاراستە سێکیولارەکاندا، ئامرازی دەستی هەندێک لە ئاراستە ئایینییەکان بریتییە لە کشاندنەوەی شەرعیەتی ئایینی لە بەرامبەرەکانیان لە رێگەی «تەبدیع» و «تەکفیر»ەوە، لە بەرامبەریشدا ئامرازی دەستی ئاراستە سێکیولارەکانیش بریتییە لە کشاندنەوەی شەرعیەتی نەتەوەیی و نیشتمانی و ئەقڵانیەت و زانستخوازی لە بەرامبەرەکانیان لە رێگەی «تەخوین» و «تەجهیل»ەوە. تاکە چارەسەر بۆ ئەم دۆخە بریتییە لە تێگەیشتن هەردوو ئاراستەکە (ئایینی و سێکیولار) لە کۆمەڵگە وەک ئەوەی کە هەیە و خەریکە بەردەوام بەرجەستە دەبێت، نەک ئەوەی هەر ئاراستەیەک دەیخوازێت یان خۆی وێنای دەکات، پاشان قبوڵکردنی ئەو جیاوازییانە و خۆ راهێنان لەسەر قبوڵکردنی فرەیی فیکری و دابەشبوونی کردەیی بەسەر ئاراستە و گروپی جیاوازدا، چونکە لە کۆتاییدا لە قازانجی هەردوولایە. ئەم تێگەیشتن و قبوڵکردنە پشتدەبەستێت بە سێ بنەمای گرنگ: یەکەم: بنەمای فەلسەفی: هەردوو ئاراستەکە مافێکی بنەڕەتیان هەیە بۆ ئامادەبوون و بەشداریی لە بواری گشتی کۆمەڵگەدا، واتە هەمان ئەو مافەی کە تۆ بە خۆتی دەدەیت بۆ دەربڕینی بیروبۆچوونەکانت، دەبێتە بنەمایەکی بەهێز بۆ شەرعیەتدان بە بیروبۆچوونی بەرامبەر، هەروەها هەر رەدکردنەوەیەکی بەرامبەر لەڕووی فەلسەفییەوە یەکسانە بە رەدکردنەوەی خود. دووەم: بنەمای سۆسیۆلۆژی: هەردوو ئاراستەکە مافێکی کۆمەڵایەتییان هەیە بۆ وەرگرتنی شوناس و خۆ نمایشکردن و پیادەکردنی مافە کەلتوورییەکانیان، هیچ ئاراستەیەک (ئایینی یان سێکیولار) دارای پیرۆزی و هەڵاوێردنێکی تایبەت نییە، واتە شەرعیەتی بوونی هەر شوناسێک لە کۆمەڵگەدا دەگەڕێتەوە بۆ کارلێککردن و ئاڵوگۆڕی پۆزەتیڤ لەگەڵ ئاراستەکانی تردا، ئەمەش دەبێتە هۆی بەهێزکردنی تەونی کۆمەڵایەتی ئەو کۆمەڵگەیە. سێیەم: بنەمای چالاکی و خەبات: هەر ئاراستەیەکی فەلسەفی و شوناسێکی گروپی کۆمەڵایەتی لە هەوڵی ئەوەدایە کە لە کایە جیاوازەکانی بواری گشتیدا چالاکی بنوێنێت، فیکری خۆی بڵاوبکاتەوە و کاریگەریی لەسەر ئەوانیتر دروستبکات، لە رێگەی پرۆژەی جیاوازی فەرهەنگی و سیاسی و ئابورییەوە، واتە هەر جوڵە و چالاکییەک لەلایەن هەر ئاراستەیەکەوە واتە مافێکی یەکسان و بەرامبەر بۆ ئاستەیەکی دیکە بۆ خەبات و چالاکی لە بواری گشتیدا، بێگومان لەم کێبڕکێیەدا سەروەری یاسا باڵادەستە و پاراستنی مافە بنەڕەتییەکان مرۆڤ خاڵی جێگیرە. پوختەی مەبەست: هەردوو ئاراستەی (ئایینی و سێکیولار) لە رووی (فەلسەفی و سۆسیۆلۆژی و چالاکی)ەوە دەبێت پابەندی (رێسای زێڕین، Golden Rule) بن، واتە (ئەوەی بۆ خۆت پێتخۆشە و بە ڕەوای دەبینیت، بۆ ئەوانیتریش پێتخۆشبێت و بە ڕەوای ببینە) یان (ئەوەی بۆ خۆت پێتناخۆشە و بە ڕەوای نابینیت، بۆ ئەوانیتریش پێتناخۆشبێت و بە ڕەوای مەبینە).
ئاسۆ حاجی ئەو پرسیارە یەک وەڵامی هەیە کە زیاتر کار ئاسانیە بۆ دانیشتوانی ئەو پارێزگایە و پارێزگاکانی دیکە،بەڵام دوو مەبەستی جیاواز لە پشت ئەو وەڵامە هەیە: مەبەستی یەکەم خۆی لە دەسەڵاتی حیزبی و بنەماڵەیی سیاسی ئەو دەڤەرە دەبینێتەوە کە لە رێگای یەکێتی نیشتیمانی کوردستان دەستیان بەسەر داگرتووە و ئێستا ترسیان لەوە هەیە کە کابینەی نۆیەم و شەخسی سەرۆکی حکومەت چیتر ئەوەی ساڵانی رابردوو بۆیان دەچووە سەر قبوڵی نەکات، ئەوەش لە رێگەی جێبەجێکردنی یاسای چاکسازی و گەڕانەوەی هەموو داهاتی نەوتی و نا نەوتی بۆ گەنجینەی دەوڵەت بەوەش ئەوان خۆیان بە زەرەرمەند دەبینن و نایانەوێ ئەو پارە مفتەی لە ساڵانی رابردوو لەسەر حیسابی خەڵکی سلێمانی و لە بڕە بەشی شارەکە کە سەتا چل و سێی بودجەی هەرێمی کوردستان بووە و نیوەی بە هەموو خەڵکی سنووری پارێزگای سلێمانی و هەلەبجە و ئیدارە سەربەخۆکانی بووە و نیوەشی بۆ گیرفانی ماڵباتی هاوسەرۆکەکانی یەکێتی بووە. بۆیە ئەوان کە باسی لامەرکەزیەت و بە هەرێم کردنی سلێمانی و یان رادەستکردنەوەی بە بەغدا دەکەن مەبەستیان پاراستنی ئەو سەتا پەنجایەیە کە دەچێتە گیرفانیان، نەک لەبەر بەرژەوەندی خەڵک کە قسەیەکی ئەوەندە سواوە خەڵک بێزی لێ دەبێتەوە. مەبەستی دووەم ئەوەیە کە رێگری بکەن لە بەهێزبوونەوەی قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان چونکە ئەوەیان بە زیانی بەغدای دادەنێن و ئێران نایەوێ هەولێرێکی بەهێز ببینێتەوە، بەڵکو ئەو پلانی هەیە کە قەوارەی دەستوری هەرێمی کوردستان ئەگەر هەڵیشنەوەشێتەوە ئەوە بە رادەیەک لاوازی بکات و بە دەردی حکومەتەکەی کازمی ببات کە نەتوانێ لە تەنازول و داوای لێبوردن لە حەشدی شەعبی شتێکی تر بکات. لێرەشدا سەرانی یەکێتی ئامادەیان هەیە و ئەوان بەشێکن لە داڕشتنی پیلانەکە و جێبەجێکردنی بە هەمان ئامانج و نەفسیەتی شازدەی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017 بەو ئامانجەی ئەوان جێگرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بن و ئەزموونی سلێمانی بەسەر هەموو هەرێمی کوردستان جێبەجێ بکەن کە ئەوان وەک حاکمی عەسکەری مامەڵە بکەن، بۆ ئەوان گرنگ نیە سەر بە حەشد دەبن یان راستەوخۆ سەر بە سوپای پاسداران. گرنگ ئەوەیە پارە موفتەکە بگاتە دەستیان و ئیمپڕاتۆریەتە میدیایەکەیان لە دژی نەتەوە و نیشتمانیان کاربکەن. هەردوو مەبەستەکە یەک ئامانجی هەیە مانەوەی دەسەڵات و بەڕێوەبردنی سلێمانی بە حوکمێکی عەسکەری و گرەنتی کردنی ئەو سەتان ملیۆن دۆلارەی لە داهتی گشتیەوە بۆ داهاتی کەسی هاوسەرۆکانی یەکێتی و بنەماڵەکانیان دەگوازرێتەوە.
.gif)
رێبوار كه‌ریم وه‌لی مه‌سه‌له‌كه زۆر ساده‌یه، رێككه‌وتن كاتێك ده‌كرێت كه دوو هێز هاوتای یه‌ك بن، له غه‌یری ئه‌وه یه‌كێك ته‌سلێمی ئه‌وه‌ی دیكه ده‌بێت. كورت و پوخت له باشترین حاڵه‌تدا، ئه‌گه‌ر به‌غدا نه‌توانێ تێكڕای دۆسیه‌ی نه‌وت له‌ژێر چنگی كورد ده‌ربێنێت ئه‌وا تا ماوه‌یه‌ك ره‌نگبێ بڕه پاره‌یه‌ك بنێرێ. * به‌غدا ئیتر ترسی له كورد شكاوه و زۆریش بێمنه‌ته. هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی كه تا پێش ریفراندۆم و شانزده‌ی ئۆكتۆبه‌ر وه‌كو دیفاكتۆ بۆ كورد چووبووه سه‌ر، به‌غدا له رێگه‌ی ده‌ستووره‌وه ده‌یانخاته‌وه ژێر ركێفی خۆی. چه‌سپاندنی ده‌ستوور سیاده‌یه‌كی ئه‌وتۆ بۆ كوردستان ناهێڵێته‌وه. * قه‌یرانێكی سیاسیی جددی به‌رۆكی كوردستان و ئه‌و حكومه‌ته‌ی ئێستای گرتووه؛ هه‌موو حزبه‌كان به پارتیشه‌وه(كه حكومه‌تی لایه) به‌شێكیان لاقێكیان له ناو ده‌سه‌ڵات و لاقێكی دیكه‌یان له‌ناو موعاره‌زه‌یه. ئه‌وه‌ش زه‌مینه‌یه‌كی له‌باره بۆ بنكۆڵبوونی تێكڕای سیسته‌مه‌كه. * ئه‌م بارودۆخه‌ی ئێستا هاتۆته ئاراوه، له كاتێكدایه كه قه‌یران به قه‌یران ده‌ڵێ"نه‌ختێ خۆت لاده" و حكومه‌تیش له زۆربه‌ی كاتدا، كه‌وتۆته حاڵه‌تی ره‌دفعل و به‌رگری له‌خۆكردن. به‌رامبه‌ره‌كانی زیهنییه‌تێكیان له مێشكی خه‌ڵكدا چاندووه كه خه‌ڵك بڕوا به هیچی حكومه‌ت نه‌كات. ئه‌گه‌رچی ئێستا تا رادده‌یه‌ك بوغرایی رۆژانی سه‌ره‌تای كابینه‌ی نۆیه‌م به‌دی ناكرێت، به‌ڵام نه‌بوونی متمانه‌ی سیاسی زۆژبه رۆژ زیان به پێگه‌ی حكومه‌ت ده‌گه‌یه‌نێ و بۆ گێڕاندنه‌وه یان بنیادنانی ئه‌و متمانه‌یه هه‌نگاوێكی ئه‌وتۆ به‌دی ناكرێت. * سلێمانی پاژنه‌ی ئاشیلی ئه‌م حوكمڕانییه‌ی ئێستایه. ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر حكومه‌ت توانای دابینكردنی موچه‌شی هه‌بێت، ده‌ستبه‌رداری لامه‌ركه‌زییه‌تی ئیداری و مالی نابن و له حاڵه‌تی به‌رده‌وامیی ئه‌م ململانێیه‌ی ئێستا، هیچ دوور نییه له ژێر پاساوی دیكه‌دا مامه‌ڵه‌ی راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ به‌غدادا بكه‌ن. ئارگۆمێنتی سه‌رانی یه‌كێتی ئه‌وه‌یه كه ده‌ڵێن نامانه‌وێ له سلێمانی باجی بڕیاری یه‌كلایه‌نه‌ی پارتی له هه‌ولێر بده‌ین چونكه له مانگی ئازاردا، ده‌نگۆی ئه‌وه هه‌یه كه خۆپێشاندانی به‌رفراوان ده‌ست پێ بكات. * یه‌كێتی زه‌مینه‌سازییه‌كی زۆری له رووی مێدیایی و جه‌ماوه‌رییه‌وه(ته‌نانه‌ت نێوده‌وڵه‌تیشه‌وه) بۆ دابڕاندنی سلێمانی(گه‌رمیان، راپه‌ڕین وهه‌ڵه‌بجه) و ده‌رهێنانیان له ژێر ده‌ستی هه‌ولێر ئه‌نجام داوه. ئه‌مه‌ش به‌دڵی به‌غدا و هێزه ئیقلیمییه‌كانه و سه‌ره‌تایه‌كه بۆ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی قه‌واره‌ی هه‌رێم و، به لامه‌ركه‌زییه‌تیش ناوه‌ستێ، ئه‌گه‌ر وه‌زع به‌و ئاقاره‌دا بڕوات. * ئه‌گه‌رچی یه‌كێتی ده‌ڵێ ئه‌وه دوو ئیداره‌یی نییه، به‌ڵام جارێ زمانێك به‌كاردێنێ كه كارتی گوشاره‌كه‌ی زۆر به جددی وه‌ربگیردرێت و له هه‌مانكاتیشدا پێگه‌ی له حوكمڕانیی هه‌ولێردا ئه‌گه‌ر به شێوه‌یه‌كی سه‌مبۆلیكیش بێت بمێنێت. * ئه‌وه‌ی یه‌كێتی له مێشكیدایه له داهاتوودا بیكات، كرانه‌وه‌ی ده‌رگای جه‌هه‌ننه‌مه بۆ پارتی. وڵاتێك دوای چوارساڵ له حه‌ماسی سه‌ربه‌خۆییه‌وه گه‌ڕابێته‌وه بۆ وابه‌سته‌یی زیاتر و زیاتر بۆ به‌غدا و هه‌رێمه‌كه‌شی بووبێته دووله‌ت و، ئاسه‌واری كوردستانێكی به‌هێز نه‌مابێت، كاره‌ساته!
پێشواز فەیزوڵا وەڵامێک بۆ مەریوان قانع و ئاراس فەتاح ووتارەکەیان بە ئەم رستەیە دەستپێدەکات: "لە کۆمەڵگای ئێمەدا، بەشێوەیەکی گشتی، ژن خاوەنی جەستەی خۆی نییە." لەسەر بنەمای ئەم رستەیە، ئەم ئارگیومێنتە دەخەنەڕوو: ئەگەر ژن خاوەنی جەستەی خۆی نەبێت (مەبەستیان لە کچان و ژنانە کە لە ڤیستیڤاڵی باڵاپۆشییدا بەشداربوون وەک گروپی یەکەم؛ ئەو ژنانەشی کە مۆدێلن و لە ئێستادا بوونەتە جێگەی باس لە کوردستان وەک گروپی دووەم)، کەواتە قسەکردن لەسەر ئازادی هەڵبژاردن لای ئەو ژنانە، بەگوێرەی ووتارەکەیان، "خۆهەڵخەڵەتاندنە". لە دەرئەنجامی ووتارەکەشیاندا باس لەوەدەکەن کە لەدەرەوەی ئەو دوو گروپە لە ژن، گروپی سێیەم هەیە کە ئەو ژنانەن کە خاوەنی جەستەی خۆیانن. هەروەها دەڵێن پێویستە بەرگری لە گروپی سێیەم بکرێت نەوەک لە گروپی یەکەم و دووەم لەبەرئەوەی تەنها گروپی سێیەم خاوەنی تەواوی جەستەی خۆیەتی و هەڵبژاردنەکانی دروستن. ئەو نووسەرانە لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی "ئەوانەی خاوەنی جەستەی خۆیان نین" و "ئەوانەی خاوەنی جەستەی خۆیانن" تێکڕای ئارگیومێنتی ووتارەکەیان داڕشتووە. بەڵام بناغەی ئارگیومێنتەکەیان هەڵەیە. واتە ئەو جیاکردنەوەیە بەو شێوە رەهایە بوونی نیە. لەخوارەوە روونیدەکەمەوە. خاوەندارێتی جەستەی ژن یەکێك لە ئارگیومێنتە سەرەکییەکانی بزووتنەوەی فێمینیستی لە سەرتاسەری دنیادا بریتییە لە داکۆکیکردن لە مافی ژن لە خاوەنداریکردنی جەستەی خۆیدا (واتە سەربەخۆیی ژن لە کۆنترۆڵکردنی جەستەی خۆیدا). کۆنترۆڵکردنی سێکسکردن و سیستەمی منداڵبوون لەلایەن ژن خۆیەوە گرنگترین و سەرەکیتریین بەشی ئارگیومێنتی فێمەنیستەکانە و بناغەی خودخاوەنداریکردنی جەستەی ژنە. خودخاوەنداریکردنی سیستەمی منداڵبوون واتە تەنها ژن خۆی بڕیاربدات لەسەر رێگەکانی بەرگرتن لە سکپڕبوون، هەروەها لەکاتی روودانی سکپڕبوونی پلانبۆدانەنراودا، ژن مافی بڕیاردانی هەبێت بۆ کۆتاییهێنان بەو سکپڕییە، لانیکەم لە یەکەم سێیەی قۆناغی سکپڕبووندا. ژنان لە چەندین ووڵاتدا ئەم مافەیان هەیە و ئەم مەسەلەیە یەکێکە لە تەوەرە گشتی و سەرەکییەکانی داکۆکیکاریی بزوتنەوەی فێمێنیستی لە دنیادا لەبەرئەوەی مافی کۆنترۆڵکردنی جەستە دەخاتەوە دەستی ژن خۆی و لەژێر کۆنترۆڵی پیاو و دیین و دەوڵەت و هێز و گروپەکانی دیکە دەرهێنراوە. ئەگەر پێوەرێکی گەردوونیی مافی ژن بۆ خاوەنداریکردنی جەستەی خۆی بریتیبێت لە مافی ژن بۆ کۆنترۆڵکردنی سیستەمی منداڵبوون، کەواتە دەتوانیین ئەم پێوەرە بەکاربهێنیین بۆ هەڵسەنگاندنی هەمان پرس لە کوردستان. مەریوان و ئاراس پێماندەڵێن کە گروپی سێیەم لە ژنان لە کوردستان خاوەنی جەستەی خۆیانن. ئەم ڕاگەیاندنە ڕاست نیە. لە عێراق و لە کوردستان لەباربردنی سکپڕیی تاوانە و ژنی ئەنجامدەر سزای یاسایی دەدرێت بەپێی ماددەی ٤١٧ لە یاسای سزادانی عێراق. لە ووڵاتێکدا کە ژن مافی کۆنترۆڵکردنی سیستەمی منداڵبوونی بەدەست خۆی نەبێت، کەواتە ژن خاوەنی تەواوەتی جەستەی خۆی نیە. ئەمەش ڕاستییەکی بابەتییە و لە 'ڕا' بەدەرە. کەواتە ڕستە ڕاستەکە ئەمەیە: ژنان لە کوردستان خاوەنی جەستەی خۆیان نین. کەواتە ژنانی گروپی سێیەمیش کە مەریوان و ئاراس دەستنیشانیانکردوون، خاوەنی تەواوەتی جەستەی خۆیان نین. بەڵام پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە کە بۆچی ئەم ناڕاستییەیان کردۆتە بناغەی نووسینەکەیان؟ لەناو مەتنی ووتارەکەی مەریوان و ئاراسدا خستنەڕوویەکی تێروتەسەل هەیە لەبارەی چۆنیەتی کۆنترۆکردنی جەستەی ژن لەلایەن هێزگەلی دەرەوەی ژن و بەو پێیەش پاشکۆکردنی ژن و ئیستیغلالکردنی لەناو کۆمەڵی کوردیدا لەلایەن هزری پیاوباڵایی و ئایینی و دەستەڵاتی مەعریفی و کۆمەڵایەتییەوە. لەم ڕووەوە، ئەوەی خستوویانەتەروو هەمووی سەرنج و شیکاریی یەکجار ورد و گرنگ و دروست و بەسودن و لەسەدا سەد لەگەڵیاندام. ئەگەر مەریوان و ئاراس بەتەنها سەرنجەکانیان لەچوارچێوەی ڕەخنەکردنی ئەو دۆخ و ژینگەیەدا بهێشتایەتەوە کە ئەو ژنانەی گروپی یەکەم و دووەمی کردووە بە قوربانی، ئەوا من ئەم نوسینەم نەدەنووسی. بەڵام ئەوان لە ڕەخنەکردنی ژینگە و دۆخەکەوە بازیانداوە بۆ ڕەخنەکردنی ئەو ژنانەی کە حیجابیانکردووە و جوانکاریی دەکەن و بوونەتە مۆدێل. بەڵگەش ئەوەیە کە لە کۆتاییدا گروپی سێیەم دەهێننە ناو بابەتەکە و پێماندەڵێن کە دەبێت تەنها بەرگریی لە گروپی سێیەم بکەین. لەم فەتوایەیانەوە دەردەکەوێت کە مەریوان و ئاراس ژنانی گرووپی یەک و دوو یەکساندەکەن بەو ژینگەیەی کە تیایدا هەڵدەسوڕێن، و کاتێک ئیدانەی ژینگەکە دەکەن (کە کارێکی ڕەوایە) بازدەدەن و ئیدانەی ژنەکانی ئەو ژینگەیەش دەکەن (کە ناڕەوایە). لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە بۆچی مەریوان و ئاراس لە ڕەخنەکردنی جەلادەوە پەڕیوونەتەوە بۆ ڕەخنەکردنی قوربانی؟ بەگوێرەی خستنەڕووەکانی خۆیان، ژنانی گروپی یەکەم و دووەم قوربانیین و ئەم دوو نووسەرە داکۆکیکارە لە مافی ژن چۆن هێرشدەکەنە سەر قوربانییەکان و تێکەڵیاندەکەن لەگەڵ ئەو دۆخەی کە ئەو ژنانەی کردووە بە قوربانی؟ ئینجا لەسەر بنەمای گریمانەیەکی ناڕاستەوە، دەچنە سەر قسەکردن لەسەر ئازادی و ئازادیی بڕیار و ئازادیی هەڵبژاردن و دواجاریش تەحریمکردنی بەرگریکردن لە هەڵبژاردنەکانی گروپی یەکەم و دووەمی ژنان و ژنەکان خۆشیان، ئەمەش چەند گرفتێک دروستدەکات: یەکەم: لەناو ئەم ووتارە فەتوائاسایەی ئەم دوو نووسەرەدا تەنزێکی شاراوەی ترسناک هەیە کە پێماندەڵێت: لەبەرئەوەی ئەو ژنە جەستە لێزەوتکراوانە ئازاد نین لە خاوەندارێتی جەستەی خۆیان، کەواتە هەڵبژاردنەکانیان ئازادانە نیین، و بەوپێیەش ناکرێت بەرگری لە 'هەڵبژاردنەکان'یان و خودی ئەو ژنانەش بکەین. بێگومان لە نووسینەکەیانەوە ئەو پەیامە شاراوە چەوتەشمان پێدەدەن کە بەرگریکردن یەکسانە بە تەبەنییکردن. واتە ئەگەر کەسێك بەرگری لە ئازادیی هەڵبژاردنی کەسێک یان گروپێکی دیکە کرد، واتە ئەو کەسە ئەو هەڵبژاردنەی پەسەندە. ئارگیومێنتەکەی ئەم دوو نووسەرە (و زۆرێکی هاوشێوەیان) دەیەوێت وەهای پیشانبدات کە ئەگەر یەکێک بەرگری لە مافی حیجابکردن بکات، کەواتە ئەو کەسە خوازیاری کۆیلەکردنی ژنە؛ ئەگەر یەکێك بەرگری لە مافی ژنێك بکات کە جوانکاریی دەکات و لایەنی جنسی خۆی دەردەخات، ئەوا ئەو بەرگریکردنە برەودانە بەو کردارە؛ بۆ نمونە ئەگەر یەکێک بەرگری لە زەردەشتییەکان بکات بۆ مومارەسەکردنی ئازادانەی دینەکەیان، واتە ئەو کەسە برەودەدات بە بڵاوکردنەوەی زەردەشتییەت. (وابزانم بیرۆکەکە روونبووەوە). ئەم تێگەیشتنە تێگەشتنێکی چەوتە و لە دواجاریشدا هەزەلییە و بەرمەبنای تێنەگەیشتنە لە خودی بەرگریکردن لە ئازادیی هەڵبژاردن. لە کوردستان بەردەوام گوێمان لە گوتاری ئەم تێگەیشتنە هەڵەیە دەبێت، و ئێستاش مەریوان و ئاراس هەمان گوتار دووپاتدەکەنەوە. لەوەش مەترسیدارتر، پێشمەرجێکی ترسناک و دژەئازادی دەخرێتەڕوو ئەویش ئەوەیە کە تەنها مرۆڤی ئازاد و خاوەنداری جەستەی خۆی دەتوانێت بڕیاری ئازادانە بدات لەبارەی جەستەی خۆی، و ئەوانەی تر بڕیارەکانیان هەمووی پووچن، و بەرگریلێکردنیان هەڵەیە. ئەگەر گریمانەی ئەم قسەیە ڕاستیش بێت، دەرئەنجامەکەی چەوتە. ئەوان نایانەوێت لەوەتێبگەن کە کاتێک بەرگری لە مافی ژنێک بۆ حیجابکردن دەکەین، لە راستیدا بەرگری لە مافی ژنێکی دیکەش دەکەین بۆ لابردنی حیجاب. لەسەرەتادا روونمکردەوە کە لە کۆمەڵی کوردیدا هیچ ژنێك خاوەنی تەواوەتی (رەهای) جەستەی خۆی نیە، کەواتە بەگوێرەی لۆجیکی ئاراس و مەریوان، هیچ هەڵبژاردنێکی ژنانی کورد مایەی بەرگریلێکردن نیە. دووەم: جوداکاریی لەنێوان گروپەکانی ژناندا لەسەر بنەمایەکی ئایدیۆلۆجی کە مەریوان و ئاراس، بەشێوەیەکی هەڵە، دووانیان بێبەشدەکەن لە مافی بەرگریلێکردن و بۆ سێیەمییان ڕەوایدەکەن، کە لە ڕاستیدا گروپی سێیەمیش لەڕووی ئەو پێوەرەی ئەوان دایانناوە بۆ ئەو پێشمەرجە، کە خاوەندارێتی جەستەیە، جیاوازییان لەگەڵ گروپی یەکەم و دووەمدا تەنها لە دەرجە خاوەندارێتییەکەدایە نەوەک لە هەبوونیدا. لەباشترین حاڵەتدا لەوانەیە گروپی سێیەم بە چەند دەرەجەیەك زیاتر لە گروپی یەکەم و دووەم، خاوەنی جەستەی خۆی بێت، بەڵام خاوەنداریی تەواوەتی نیە. بەڵام ئەمە بناغەی ئارگیومێنتەکەی مەریوان و ئاراس نیە. لە ووتارەکەی ئەواندا جیاوازی لەنێوان هەبوون و نەبووندا کراوە، نەوەک پلەکانی هەبوون. سێیەم: بەرگریکردن لە ئازادی مەترسیدارترین تەنزی ووتارەکەی مەریوان و ئاراس بریتییە لە حەرامکردنی بەرگریکردن لەو هەڵبژاردنانەی ژنان کە بەلای ئەم دوو نوسەرەوە بەرمەبنای ئازادی نین و حەڵاڵکردنی بەرگریکردن تەنها لەو گروپەی کە خاوەنی جەستەی خۆیەتی. بەگوێرەی لۆجیکی نوسینەکەیان، مەریوان و ئاراس مەرج دیاریدەکەن بۆ 'ئازادیی هەڵبژاردن' و بەرگریکردنیش لەو ئازادییە سنورداردەکەن بۆ دەستەیەك، نەوەک بۆ گشت. ئارگیومێنتەکەیان لەگەڵ ئەوەدا کە ناڕاستە، مەترسییەكی دیکەشی هەیە، ئەویش ئەوەیە کە گروپە ئایدیۆلۆجیستە دژە ژنەکانی دیکە دەتوانن بیقۆزنەوە بۆ داکۆکیردن لە سەرکوتکارییەکانیان بەرامبەر بە ژنان. بۆ نمونە هێزە ئیسلامییەکان دەقاودەق هەمان ئەم ئارگیومێنت و میکانیزمەی مەریوان و ئاراس بەکاردەهێنن و دەڵێن ژنی سفور ئازادانە بڕیارینەداوە و ناکرێت بەرگریلێبکرێت و دەبێت تەنها بەرگری لە ژنی حیجابکردوو بکرێت چونکە 'تەنها ژنی حیجابکردوو لە ئازادی ڕاستەقینە تێگەیشتووە'. یاخود دەستەڵاتی سیاسی هەمان ئارگیومێنت بەکاردەهێنێت بۆ قەدەغەکردنی بەرگریکردن لەوانەی دژی دەستەڵاتەکەیین. تێگەیشتن لە ئازادی ئازادی لەلای کورد یەکێکە لەو چەمکانەی زۆرترین هەڵەتێگەیشتن لەبارەیەوە هەیە. بۆ نمونە ئازادیی هەڵبژاردن/بیرکردنەوە/بڕیاردان بریتی نیە لە ڕێبازێک/ڕێگەیەك/بەرنامەیەك بۆ کردنی شتی باش یان باشترین. بەڵکو ئازادی بریتییە لە ژینگەیەك کە تیایدا مرۆڤ بتوانێت هەڵە بکات. ئازادی بوار و کایەیە، نەوەک بەرنامە و پرۆگرام و مەزهەب. کاتێک تاکەکەسەکان ئازادبن لە هەڵبژاردن و کردارکردندا (بەبێ زیانگەیاندنی جەستەیی ئەوانیتر و پێشێلکردنی مافی ئەوانیتر)، ئەوکات کۆمەڵ بەتێکڕا دەتوانێت زامنی ئەوەبکات مافی هیچ کەس پێشێلناکرێت و هیچ کەس سەرکوت و دەمکوتناکرێت. هەر لەناو ئەو ژینگەیەشدا تاکەکەسەکان دەتوانن مومارەسەی ژیانی خۆیان بکەن بەمەرجێک زیانی جەستەیی بە کەسانی دیکە نەگەیەنن و مافیان زەوتنەکەن. بەرگریکردنیش لە ئازادیی کەسەکان لە هەڵبژاردنی ئەو شتانەی بەلای خۆیانەوە باشن، تەنانەت ئەگەر ئەو هەڵبژاردنە لەلای هەندێك باشیش نەبێت، بناغەی سەرەکی فەراهەمبوونی ئەو کایەی ئازادیەیە. بێبەشکردنی گروپێک لە مافی بەرگریلێکردن بەهەرپاساوێک بێت بێجگە لەوەی تێنەگەیشتنە لە خودی ئازادی، دژایەتیکردنی ئازادییە و دەبێتە مایەی بەرتەسککردنەوەی ئازادی و ماف. یەکێکی دیکە لە هەڵەتێگەیشتنەکان بریتییە لە یەکسانکردنی ئازادی هەڵبژاردن لەگەڵ هەڵبژاردنی راستترین بژارە. ئەمەش مەترسیدارە لەبەرئەوەی چەمکی 'ڕاست' یاخود 'بژارەی ڕاست' پاساودەدات بە سەرکوتکردنی کەمینە لەلایەن زۆرینەوە، یاخود سەرکوتکردنی خەڵک لەلایەن دەستەڵاتی ستەمکارەوە. کاتێک زۆرینەی خەڵك، یاخود دەستەڵاتی ستەمکار، پێناسەیەك بۆ چەمکی "ڕاست" بە جۆرێك دەکەن کە خۆیان دەیخوازن و سنورەکانی دیاردەکەن، لە ئەنجامدا هەموو ئەوانەی دەرەوەی پێناسەکەی خۆیان بە 'ناڕاست' دادەنێن و شەرعیەتیش دەدەن بە سەرکوتکردنی هەڵاوێردکراوەکان. ئەو شەرعیەتدانە مەرج نیە ڕاستەوخۆ بانگەشەی سەرکوتکردن بکات، بەڵکو دەشێت هاندەر و ڕێگەخۆشکەری بێت، یاخود بێدەنگبوونبێت لە ئاست پێشێلکارییەکاندا، کە دواجار ستەمکاریی لێدەکەوێتەوە. مەریوان و ئاراس هەمان ئەم کارەیان کردووە لەم ووتارەیاندا. ئەمان وەسفەیەکیان داناوە یاخود پێناسەیەکیان کردووە بۆ ئەوەی کە لای ئەوان 'ڕاستە' و شایەنی بەرگریلێکردنە؛ لەبەرامبەردا ئەوەی دیکەیان بێبەشکردووە لە مافی بەرگریلێکردن لەبەرئەوەی بەڕای ئەوان 'ناڕاستە'. پێدەچێت مەریوان و ئاراس (زۆر کەسانی تریش لە کۆمەڵی کوردیدا) ئازادی و ئازادیی هەڵبژاردن وەک ئیمتیاز تەماشابکەن نەک وەک ماف. لە تەحریمکردنی بەرگریکردنەوە بەرەو سەرکوتکردن تەنزێکی مەترسیداری ئەو ووتارەی مەریوان و ئاراس پێماندەڵێت کە بەرگریکردن لە گروپی یەکەم و دووەم ناجائیزە و تەنها بەرگریکردن لە گروپی سێیەم ڕەوایە. پاساوەکەشیان ئەوەیە کە گروپی یەکەم و دووەم هەڵبژاردنەکانیان ئازادانە نەکردووە. پرسیارەکە لێرەدە ئەمەیە: ئەگەر قسەکەی ئەو دوو نووسەرە بە ڕاست وەربگرین، کەواتە بەرگریکردن لە هەڵبژاردنەکانی ئەو ژنانە کارێکی خراپە. و لێرەوە ئەمان لە بواری ئازادییەوە دەچنە ناو بواری بەهاوە، واتە باش و خراپ؛ بەواتەیەکی دیکە دەچنە پانتایی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر. پرسیاری گرنگ ئەمەیە: لەئەگەری بەڕاستدانانی ئارگیومێنتەکەی مەریوان و ئاراسدا: ئایا زیانی گشتیی بەرگریکردن لە ژنانی گرووپی یەکەم و دووەم بەبەراورد بە زیانی گشتیی سەرکوتکردنی ئەو دوو گروپە لەکاتی بەرگرینەکردن لێیاندا، کامیان زیانی زیاترە؟ لە تێکڕای گشتیدا یاخود لە دەرئەنجامی کۆتاییدا (ئەگەر مەریوان ئاراس سەد لە سەدیش ڕاست بن لەبارەی بەهای کردارەکانەوە) بەرگریکردن لە هەڵبژاردنێکی ئەنجامدراو لەسەر بنەمایەکی چەوت و هەڵە هێشتا مەترسیی و زیانەکانی کەمترن لە بەرگرینەکردن لە هەمان ئەو هەڵبژاردانانە. لەبەرئەوەی لە ئەگەری یەکەمدا (بەگوێرەی ئەوان) هەڵبژاردەی چەوت بڵاودەبێتەوە، بەڵام لە ئەگەری دووەمدا ئازادیی هەڵبژارن و ئازادیی دەربڕیین زەوت دەکرێن. ئەگەر ئەم دۆخە بەراوردبکەین بە جەستەی مرۆڤێك، ئەوا لە ئەگەری یەکەمدا وەک ئەوە وایە ئەو جەستەیە تووشی هەوکردنێك بووبێت کە ئەگەری چارەسەری هەیە و لە ئەگەری دووەمدا ئەو جەستەیە تووشی شێرپەنجەیەکی کوشندە دەبێت. شەڕی من لەسەر فراوانکردنی ئازادییە نەوەک بەرتەسککردنەوەی. دڵنیام مەریوان و ئاراسیش هەمان بانگەشە دەکەن. بەڵام جیاوازیی هەڵوێستی من لەگەڵ ئەوان لە ووشەی "بەڵام"دایە. ووتارەکەی ئەوان دەڵێت لەگەڵ ئازادیداین بەڵام دەبێت بەگوێرەی ئەو مەرجانەبێت کە لە ووتارەکەدا خراونەتەڕوو. منیش دەڵێم دەبێت بواری ئازادیی دەربڕیین و هەڵبژاردن و مومارەسەکردن فەراهەمبێت و خەڵک لەناو ئەو کایەیەدا هەڵبژاردنی ڕاست و هەڵەی خۆیان بکەن و لەهەڵەکانەوە فێرببیین. بیری دەستەگەرایی و ئایدیۆلۆجی پێیوایە هەموو ڕاستی و باشی و چاکەکان بەشێوەیەکی ڕەها لەلای خۆیەتی و پێوەرە ڕەهاکەی خۆی دیاریدەکات کامە باشە و کامە خراپە. ئەم بیرکردنەوەیە هەمان بیرکردنەوەی دیینە. پیاو و گوتاری دیینی پێماندەڵێن: ڕێگە ڕاستەکە ئەمەیە و دەبێت پێڕەوی بکەن چونکە ڕێگەکانی دیکە چەوتن. بەڕای من پێویستە لێگەڕێین بوار هەبێت بۆ هەمووان بۆ ژیانکردن و پێگەوەژیان. ئەم تەحریمکردنی بەرگریکردنە لە حیجاببوون و مۆدێلبوون هیچ جیاوازییەکی نیە لەگەڵ تەحریمکردنی ئازادیی ژن بۆ خوێندن و خۆشەویستی و سێکسکردن و هەڵبژاردن و بڕیاردان و ژیانکردن. ئەمانە دوو دیوی هەمان دراوی دژە ژن و دژە ئازادیین. تێبینی: لەم نوسینەدا 'ژن' وەک زاراوە بەکارهێنراوە بۆ وەسفکردنی نیوەی کۆمەڵ و 'کچ' تەنها بۆ ئەو ژنانەیە کە تەمەنیان لەخوار ١٨ ساڵەوەیە، ئەم بەکارهێنانەی زارەوەی گشتیی 'ژن' بۆ رەتکردنەوەی ئەو جیاکاردنەوە سیکسیستیانەیە کە لەناو زمان و کلتوری کوریدا هەیە و ژن لە کچ جودادەکاتەوە لەسەر بنەمای پێشتر سێکسکردن. بەکارهێنانی یەک زاراوە بۆ لەخۆگرتنی هەموو نیوەی کۆمەڵ گرنگە بۆ پرسی ئازادی ژن و دورکەوتنەوە لە سێکسیزم.
.gif)
ئازاد جۆڵا سەرەتای هەموو دەسەڵاتەکان بە مەرکەزی دەستی پێ کردووە ، هەر لە سەرەتای دروست بوونی خێزان و دواتر کێخوا و ئینجا دەسەڵاتی ئاغا و دەرەبەگ و بنەماڵەو هۆز و خێڵ و دواتر بەڕێوەبردنە سەرتاکانی حوکمڕانی و دوای ئەوەش قۆناغی دەرەبەگایەتی و نیمچە سەرمایەداری و دواتر لووتکەی سەرمایەداری جیهان ، دوای سەرکەوتنی شۆڕشی 17 ی ئۆکتۆبەر گۆڕانکاری گەورەو بەرچاو لە شێوازی حوکمڕانی و سیستەمی بەڕێوەبردنی گەلان هاتە ئاراوە ، ئەوکات جیهان بەسەر دوو بەرەدا دابەش بوو بوو ، جەمسەری ڕۆژهەڵات بەناو ( سۆسیالیزم ) و جەمسەری ڕۆژئاوا ( سەرمایەداری ) ، ساڵانێکی زۆر ئەم دوو جەمسەرە لە شەڕی ساردی نێوانیان بەردەوام بوون ، بەڵام بەهۆی هەڵەکردن لە پیادەکرنی سیستەمی سۆسیالیزم و پەیڕەوکردنی سیاسەتی مەرکەرزی و دەسەڵاتی شموولی لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا سەرئەنجام بەزیانی بلۆکی بەناو سۆسیالیزم و جەمسەری ڕۆژهەڵات و چینی ناوەڕاست و ڕەنجدەران و بەجێماوی گەلانی ڕۆژهەڵات و جیهانیش کۆتایی هات ، لە بەرامبەردا هێزی بەرەپێش چوون و هەیمەنە و هەژموون و داگیرکاری و شەڕی تایبەت و چەوسانەوەو قازانج خوازی لە لایەن ڕۆژئاو و سستەمی سەرمایەداری جیهان بە ڕابەرایەتی ئەمریکا گەیشتە لووتکە و پەلی هاوێشت بۆ ووڵاتانی دوورە دەست و بەجۆرێک لە جۆرەکان کۆنتڕۆلی تەواوی ئابووری و سەربازی و تەنکنۆلۆژیای جیهانی کرد و توانی بۆ ماوەیەک یاری بە چارەنووسی تەواوی مرۆڤایەتیەوە بکات ، بەڵام ئەم سەرکەوتنەی سەرمایەداری جیهان چونکە بنچینەیەکی مرۆڤایەتی و مرۆڤ دۆستی نەبوو هەر بۆیە بێ گرفت و بەهەشت ئاسا نەبوو ، بۆیە ئێستا دووبارە شۆڕشی ڕزگاری مرۆڤایەتی لەناو هەناوی سەرمایەداری جیهان وا خەریکە سەری هەڵدایەوەو لە ڕۆژهەڵاتیش سیاسەتی پاوانخوازی و شموولی و مەرکەزیەت ڕەتکرایەوەو هەردوو هەوڵەکە ئێستا بەئاڕاستەی ئازادی و ڕێزگرتن لە مرۆڤ و دابەشکردن و شۆڕکردنەوەی دسەڵات هاتۆتە بوون و کەم نین ئەم گەل و وڵات و ئازیدیخوازانەی لەسەرانسەری جیهانەوە دەنگی ناڕەزایی و خۆڕێکخستنیان بەرزکردۆتەوەو سنوریان بۆ پەلکێشیەکان و چەوسانەوەی زیاتری سەرمایەداری جیهان و سیاسەتی پاوانخوازی و شموولی و ناوەندێتی داناوەو دووبارە کەوتونەتەوە خۆڕێخکستنەوە و بەدەست هێنانەوەی ئازادی مرۆڤ و دادپەروەری و خۆبەڕێوەبەری لە دەسەڵاتدا ، ئێستا گەلانی دونیا چاک لەم ڕاستیە تێگەیشتوون ( سوسیالیزمی ڕاستەقینە ) کۆمەڵگایەکی هەرەوەز کار و بەرهەم هێنی دەوێت ، نەک کۆمەڵگایەکی مشەخۆری بەکاربەر !!!! هەروەها لەم ڕاستیەش گەیشتوون ( سیسەتمی حوکمڕانی وڵات ) خۆبەڕێوەبەریەکی شارستانیانەی دەوێت ، نەک دەسەڵاتێکی سیاسی چەوسێنەر و خۆسەپێن !!!
.gif)
عەتا قەرەداخی ئایا پەیوەندی نێوان نەتەوەو زمان چییە؟ ئایا زمان وەكو لە كەلتووری كلاسیكی سیاسیدا باس دەكرا یەكێكە لە پایەكانی بوونی نەتەوە، یان داخۆ زمان خاسێتی بوونی نەتەوەیە؟ یان داخۆ نەتەوە زمان درووست دەكات هەروەك چۆن كەلتووری هاوچەرخ و مۆدێرنێتە پێداگری ئەوە دەكات دەوڵەت نەتەوە درووست دەكات؟ ، كە ئەمەش دەشێ بەو مانایە بێت دەوڵەت زمان درووست بكات؟ دیارە بۆ ئێمەی كورد ئەم دیدو تێڕوانینە پەیوەست بە درووستبوونی زمانی ستاندار دەشێ جێگای بایەخ و ئاخاوتن بێت؟ دیارە ئێمە لەسەروبەندی رۆژی زمانی دایكداین، بۆیە لێرەدا دەپرسین ئایا زمانی دایك پیرۆزییەكەی لەوەدایە كە وەكو رەگەزێكی جێگیرو دەست لێنەدراو بمێنێتەوە یان دەبێ پەرە بە خۆی بدات و سنووری لۆكاڵی بەجێبهێلێت و شووناسی خۆی بەدەست بهێنێت؟ شووناسێك كە نەك تەنیا لەو ئاستەدا بێت كە ئەوانی تر دان بەبوونیدا بنێن، نەخێر بەڵكو شووناسێك كە ئەوانی تر پێویستیان پێی بێت، وەكو چۆن ئێستا هەندێ لە زمانەكانی جیهان شوناسی جیهانیبوونیان هەیە. لە كەلتووری كلاسیكدا بۆ بوونی نەتەوە چەند پایەیەك دیاریكراون لە جۆری خاك و مێژووی هاوبەش و كەلتووری هاوبەش و زمان. بەڵام گومانی تێدا نییە كە ئەو رەگەزانە تەنیا خاسێتی سرووشتی بوونیان هەبووە، واتە وەكو خاسێتە سرووشتیەكانی پێكهاتەیەكی ئیتنیكی بوون كە دەشێ ئەو پێكهاتە ئیتنیكییە لە روانگەی كۆمەڵناسی نوێوە وەكو مادەیەكی خاوی نەتەوە سەیر بكرێت چونكە سیما دیارەكانی نەتەوە بەپێی تیۆرەكانی مۆدێرنێتە بە بێ بوونی دەوڵەت ناخەمڵێت. یان بە واتەیەكی تر مادەم دەوڵەت نەتەوە درووست دەكات مانای وایە كە ئەو پایانەی لە رابردوودا بۆ بوونی نەتەوە دەستنیشان كراون كۆمەڵێ رەگەزی جێگیری ئەو پێكهاتەیەن كە دواتر دەوڵەت شووناسی نەتەوەی پێدەبەخشێت. هەر لێرەوە قسەكردن لەسەر زمانی نەتەوە وەكو زمانێكی خاوەن شووناس لە كاتێكدا دەوڵەت بوونی نەبێت، شتێكە لە دەرەوەی پیادەكردنی واقیعانە. ئەگەر لە روانگەی ئەو بوونە سادەیەوە سەیری زمانی كوردی بكەین ئەوە ئاشكرایە كە زمانی كوردی لە رووی ئیتمۆلۆجییەوە مێژوویەكی كۆنی هەیە، ئەو قسەیەش باوە كە زۆرێك لەوانەی بە مێژووی كوردەوە خەریك بوون دەڵێن ئەوەی كوردی لە لەناوچوون پاراستووە زمانەكەیەتی. بەوهەرحاڵ سەرباری ئەوەی كە كورد زمانێكی یەكگرتووی نەبووەو چەندین شێوەزاری هەبووە، بەڵام زمان لەسەر ئاستی ناوچەیی رۆڵی ئامرازی پەیوەندیكردنی بینیووە، بەڵام لەسەر ئەو جوگرفیایەی كە پێی دەگوترێت جوگرافیای كوردستان بە دڵنیاییەوە نە لە رابردووداو نە لە ئێستاشدا زمانی كوردی نەیتوانیووە بە تەواوەتی لە چوارچێوەی ئەو پێناسەدا خۆی بەرجەستە بكات كە دەڵێت: زمان بریتیە لە ئامرازی پەیوەندیكردن. بەهەرحاڵ بۆ هەر زمانێك دوو قۆناغ هەیە قۆناغی زارەكی‌و قۆناغی نووسین. ئێمە دەزانین كە قۆناغی نووسین هەمیشە لە دوای قۆناغی زارەكی دێت. بە گوێرەی زمانی كوردیش قۆناغی نووسین لە مێژوویەكی زۆر درەنگدا دەستی پێكردووە. هەروەك بۆ نووسین ئەوەی پێویستە ئەلفابێتە. ئێستا پرسیار ئەوەیە ئایا نووسینی كوردی بە چ ئەلفابێتێك دەستی پێكردووە؟ بە دەربڕینێكی تر ئایا شتێك هەبووە یان هەیە بە ناوی ئەلفابێتی كوردی؟ یان ئایا دەبێ بوونی ئەلفابێتی تایبەت بە هەر زمانێك مەرج بێت بۆ زیندوویی ئەو زمانە؟ ئەوە ئاشكرایە كە زۆرێك لەسەرچاوە مێژووییەكان باسی ئەوە دەكەن كە یەكەمین ئەلفابێت لەو جوگرافیایەدا دەركەوتبێت كە كوردستانە یان دراوسێی كوردستانە، هەروەك باسی بەكارهێنانی ئەلافبێتی ئارامی دەكرێت بۆ نووسینی كوردی لەرابردووی دووردا. لەلایەكی تریشەوە لەسەر بنەمای گەڕانەوەی كورد بۆ رەگەزی ئاری، بەسی ئەوە دەكرێت كە كوردی بە ئەلفابێتی لاتینی بنووسێت. بەڵام لەپاڵ هەموو ئەمانەشدا ئەو بۆچوونە هەیە كە ئەو رەگەزانە بوونەتە بەشێك لە كەلتوورو تەنیا دەشێت وەكو بەشێك لە توخمەكانی رێنیسانسی نەتەوەیی سەیر بكرێن. بەڵگەش بۆ ئەوە دەهێنرێـەوە كە زمانێكی زیندووی وەكو زمانی ئینگلیزی نە كۆنترین زمانی جیهانە و نە كۆنترین زمانی ئەوروپاشە بەڵكو مێژووی پەرەسەندنی زمانی ئینگلیزی لە دوای سەدەی چواردەیەمەوە دەست پێدەكات و لەگەڵ رێنیسانس و سەردەمی رۆشنگەری و پێگەیشتنی ناسیونالیزمی ئینگلیزیدا بەوشێوەیە پەرەی سەندووەو كاتێكیش كە بووەتە زمانی زانست ئەو بایەخە نێودەوڵەتیەی پەیدا كردووەو لە دوای زمانی دایك لە رووبەرێكی فراوانی جیهاندا وەكو زمانی یەكەم سەیر دەكرێت و لە رووبەرێكی فراوانیشدا بە تایبەتی لە بواری زانستدا زمانی یەكەمی جیهانە. ئەوە ئاشكرایە لەبەرئەوەی كورد لە هیچ كام لەو دەروازانەوە نەهاتووەتە ناو مێژوو كە نەتەوە دیارەكانی ئێستای جیهان هاتوونەتە ناو مێژووەو توانیوویانە ببنە خاوەنی شووناسی دانپێدانراوی خۆیان كە بەدەستهێنانی شووناسیش لە ئاستی یەكەمدا لە رێگای گەیشتن بە بەرهەمهێنانی دەوڵ‌تەوە بووە. كە دەشێ ئەو دەوڵەتە خێڵایەتی، فیودیالی، ئایینی و لە قۆناغەكانی دواتریشدا نەتەوەیی بووبێت. بەڵام شووناس لەبارێكی وەهادا بە مانای بوونی راستەقینە دێت كە ئەو بوونەش كۆمەڵێ خاسێت و بنەمای هەیە كە لە كارپێكردن و رۆڵ و هەژموونیاندا دەردەكەون. كورد كە لەهیچ قۆناغێكدا خاوەنی دەوڵەت نەبووە مانای وایە پێداویستیەكانی دەوڵەتداریش نەبووە كە یەكێك لەو پێداویستیانە زمانە. لەم روانگەیەوە كە دەوڵەت لەلایەك زمانی ئیداری پێویستە كە دەبێ زمانێك بێت یاساو رێساو فەرمانەكانی دەوڵەتی پێبنووسرێت و پێ بەڕێوەببرێت، لەلایەكی ترەوە شێوازەكانی كاركردنی دەوڵەت ئەو زمانە بەرەو بەرزترین ئاستی پێگەیشتنی دەبات. بە تایبەتی ئەوەی كە پێی دەگوترێت زمانی ستاندار كە دەشێ بە زارەاوەی كۆن پێی بگوترێت زمانی هاوبەش. كەواتە پەیوەندی دەوڵەت چییە بە درووستبوونی زمانی هاوبەش یان زمانی ستاندارەوە. ئەوە ئاشكرایە كە درووستبوونی دەوڵەتی خاوەن شووناس چ دەوڵەتی خێڵ بێت یان ئایینی، یان فیودیالی یان نەتەوەیی، مانای پێكهاتنی یەك سیستێمی بەڕێوەبردنە كە ئەوەش مانای هەڵوەشاندنەوەی سنوورە لۆكاڵیەكانە لەسەر جوگرافیای ئەو دەوڵەتە. لەسەروەختی دەسەڵاتی دەوڵەتی ئیسلامیدا كە دەوڵەتێكی ئایینی خێڵایەتی بووە زمانی قورئان بووەتە زمانی دەوڵەتەكەو هەر ئەوەش واتە ئەو سیستێمە سیاسی و ئیدارییە وایكردووە كە زمانی عەرەبی كە مەبەسستمان ئەو زمانە قورئانی پێ هاتووەتە خوارەوە ببێتە زمانێكی فەرمی دەوڵەتەكەو زمانی خوێندن كە بەو هۆیەوە تاكو ئێستا زمانی عەرەبی ستاندار پارێزراوەو لە بەهێزبووندایە. لەلایەكی ترەوە كاتێ دەوڵەت لەسەر ئاستی جوگرافیای نەتەوە پێكدێت، لەگەڵ خۆیدا یان تەنانەت پێش پێكهاتنی دەوڵەتیش سیستێمی ئابووری پێكدێت و لەگەڵیدا بازاڕی هاوبەش پێكدێت، كە یەكێك لە دەرئەنجامەكانی پێكهاتنی بازاڕی هاوبەش زمانی هاوبەشە كە ئەویش سەرئەنجام دەبێتە زمانی سەركی خەڵك و كاروباری دەوڵەتیش بەو زمانە بەڕێوەدەچێت، كە دەشێ بە دەربڕینێكی تر بڵێین زمانی ستاندار بەوجۆرە پێكدێت، نەك بە كۆكردنەوەی میكانیكانەی زاراوە لە شێوەزارە جیاوازەكان. كەواتە ئێستا ئێمە لەبەردەم ئەو پرسیارەداین ئایا زمانی ستانداری كوردی بەبێ درووستبوونی بازاڕی هاوبەشی كوردی ئەگەری درووستبوونی هەیە، كە ئەویش واتە بازاڕی هاوبەش بنەمایە بۆ درووستبوونی چینی ناوەند كە هەر ئەو چینە هەڵگری پرۆژەی دەوڵەتە، واتە دەكرێَ لێرەوە ئاماژە بۆ ئەوە بكرێت كە دەشێ درووستبوونی زمانی ستانداری كوردی پەیوەست بێت بە درووستبوونی دەوڵەتی كوردییەوە. بێگومان ئەوەی رۆڵی بزوێنەەری مێژوو دەبینێت لە ئاستی یەكەمدا پاڵنەری ئابوورییە. ئەوەشی زمانی هاوبەش یان ستاندەر درووست دەكات بازاڕی هاوبەشە، درووستكەری بازاڕی هاوبەشیش مۆتیڤی ئابوورییە، كەواتە دیسان ئەوە ئابوورییە كە زمانی هاوبەش یان ستاندەر درووست دەكات. هەر لێرەوە بە ئاشكرا دیارە كە زمانی ستاندەری كوردی پەیوەستە بە درووستبوونی دەوڵەتی یەكگرتووی كوردییەوە، واتە دەوڵەتێك كە لەسەر جوگرافیای كوردستان درووست ببێت یان دەوڵەتێك كە بەرهەمی پێگەیشتنی چینی ناوەندی كوردی بێت، كە ئەویش تەنیا لە دەركەوتن و پێگەیشتنی ناسیونالیزمی كوردیدا دەبێت، واتە گەیشتنی ناسیونالیزمی كوردی بە ئاستی بزووتنەوەیەكی جەماوەریی ئەوتۆ كە هەموو جەستەی نەتەوە بگرێتەوەو هەموو ئاست و بەش و چین و توێژە كۆمەڵایەتییەكانی كورد لە یەكەیەكی یەكگرتوودا رێكبخات و ببێتە بەرنامەو ئایدیۆلۆجیای بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی جەماوەریی كە ئەو بزووتنەوەیەش هەموو سنوورە ناوچەیی و لۆكاڵیەكان لە سنووری خێڵ و عەشیرەت و مەزهەب و ناوچەو شارو هەرێم و رێبازی تەسەوف و حیزب و شێوەزارو دەسەڵاتی ناوچەیی و بەرنامەی ناوچەیی و پرۆگرامی خویندنی ناوچەیی هەڵبوەشێنێتەوەو لە شوێنی هەموویاندا یەك بەرنامەی نەتەوەیی لەسەر جوگرافیای نەتەوە بەرهەم بهێنێت كە یەك ئینتیما دەخوڵقینێ ئەویش ئینتیمایە بۆ نەتەو نیشتیمان و یەك دامەزراوە بەرهەم دەهێنێت كە دامەزراوەی دەوڵەتی نەتەوەیە لەسەر جوگرافیای نیشتیمان و زمانی كارپێكردن و بەڕێوەبردنی ئەو دەوڵەتەش زمانی هاوبەش یان ستاندارە كە ئەو بازاڕی هاوبەشە بەرهەمی هێناوە كە چینی ناوەندی بەرهەمهێناوەو ئایدیۆلۆجیاو بەرنامەی ئەو چینەی بەرهەم هێناوە كە لەگەڵیدا زمانی دەوڵەتەكە پێكدێت كە زمانی ئەو بازاڕە هاوبەشەو ئەو چینە نوێیەیەە كە پێی دەگوترێت چینی ناوەند، ئەویش هەڵگری پرۆژەی گشتگرو خاوەن شووناسی ناسیونالیزمی كوردییە. واتە زمانی ستانداری كوردی ناسیونالیزمی خاوەن شوناسی كوردی درووستی دەكات. بە دەربڕینێكی تر زمانی ستانداری كوردی دەوڵەتی سەربەخۆی یەكگرتووی كوردستان درووستی دەكات. كە ئەویش شێوەیەكی میكانیكی نییە لە درووستبوون بەڵكو لەگەڵ بەرهەمهاتنی دەوڵەتەكەدا ئەو زمانەش بە شێوەیەكی سرووشتی بەرهەم دێت.
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
