سەلاح رەشید لە زوربەی وڵاتانی دیموکراتدا، کۆمەڵێک دەزگایەک هەیە، بۆ چاودێری بازار و ئەرکیان ئەوەیە کە نەهێڵن چەند کۆمپانیایەکی گەورە  و  زەبەلاح کۆنترۆڵی تەواوی بازار بکەن. ئەو دەزگایە کە ناسروە بە کارتێل Cartel ، چاودێری هەمو بوارەکانی بازار دەکات و زەمینە دەرەخسێنێت بۆ بەربەرەکانی (مونافەسە) ی بازرگانی، بۆ ئەوەی هەمو بازرگان و کۆمپانیایەک فرسەت و مافی یەکسان و تەواوی هەبێت و بتوانێت لە بازای ئازادا ئەسپی خۆی لە چوەرچێوەی یاسادا تاو بدات و هیچ کەس و لایەنێک رێگر نەبن لەبەردەمیدا. یاسایەک هەیە کە مونافەسە رێک دەخات، بەناوی یاسای دژی سنوردارکردنی منافەسە، کە لە ساڵی 1870  لە ئەمەریکا و لە ١٩٥٨ لە ئەڵمانیا کاری پێدەکرێت. ئەو دەزگایە چاودێری دەکات، کە ئایە کۆمپانیایەک هەوڵ ئەدا دەست بەسەر هەمو بازاردا بگرێت و بۆ بەرژەوەندی خۆی و بەکاری بهێنێت. کارتێل چاودێری کۆمپانیا زەبەلاحەکان دەکات، کە دەسەڵاتی بازرگانیان بە خراپە بەکار نەهێنن، بۆ نمونە ئەو بەرهەمانەی ئەوان بەرهەمی دەهێنن بە گران نەیخەنە بازارەوە و هاوڵاتی ناچارنەکرێت کە تەنها مامەڵە لەگەڵ بەهەمەکانی ئەو کوماپانیایە بات. هەروەها کارتێل چاودێری یەکگرتنەوە و توانەوەی کۆمپانیا گەورەکان دەکات لە یەک کۆمپانیای زەبەلاحدا، بۆ ئەوەی ئەوان نەتوانن بە تەوای بازار قۆرخ بکەن و دەستبخەنە بینای بەربەرەکانی بازارەوە. کارتێل ئەبێت رەزامەند بێت کاتێ دو کومپانیای فرۆکەوانی یان دو یان سێ کومپانیای دروستکدرنی دەرمان بیانەوێت یەکبگرن و بە ئارەزوی خۆیان نرخ لەسەر کاڵاکان دابنێن، لەبەر نەبونی مونافەسە. ئەبێ حکومەت بە ئاشکرا و زۆر بە رونی، چاودێری قۆرخکردنی بازار بکات و نەهێڵێت هیچ کوپانیایەک بە ناهەق پشتگوێ بخرێت و کۆمپانیایی نزیک لە دەسەڵات و کەسانی دەست رۆشتو پێش بخرێن و کارەکانیان بێ مونافەسە پێ بدرێت، یا بە شێوەی تەم و مژاوی و لە رێگای بەرتیل و پێدانی پارەی زۆرەوە کارەکانیان بە نایاسایی بۆ جێبەجێ بکرێت.  بێگومان لە کوردستان، هیچ یاسایەک نیە، کە رێگری لە قۆرخکردنی بازار بکات، یاخود ئەگەر یاسایەکیش هەبێت، ئەوا کاری پێناکرێت. ئەگینا چۆن رێگا بە هەندێ کۆمپانیا ئەدرێت، کە لە هەمو بوارێکدا کار بکات، بۆ نمونە تاقە کومپانیایەک لەم هەمو بوارانەدا کار دەکات : بواری نەوت، پاڵاوتن، بەنزینخانە، ریگاوبان، نەخۆشخانە، ئوتێل، شقە و ڤیلا و باڵەخانە دروستکردن، بازاری جل و بەرگ، هێنانی دەرمان، خواردن. هێنانی برنج، رۆن، ئاوی تەماتە و نیس و نۆک و دەها جۆری تر.. باشە ئایە پێویستە یەک کۆمپانیا لەم هەمو بوارانەدا کار بکات؟؟ ئەی کومپانیاکانی تر چی بکەن، بێگومان ئەم کومپانیا دەوڵەمەند و زەبەلاحانە ئەتوانن بە ئارەزوی خۆیان نرخ لەسەر کاڵاکانیان دابنێنن و ئیفلاس بە کومپانیای بچوک و مام ناوەند بکەن. ئەوەی ئاشکرایە کە ئەم کومپانیایانە لای حکومەت و حیزبەکان دەستیان دەروات و بە جۆرەها شێوە بەرتیل و پارە دابەش دەکەن و دەسترۆشتوەکانی حکومەت و حیزب راستەوخۆ و ناراستەوخۆ شەریکن لەگەڵیاندا یان سودمەندن لێیان، هەر لەبەر ئەوە بەشی شێر لە هەمو کارێکی گەورەی حکومی و حیزبی بەر ئەمان دەکەوێت و ئەو کومپانیایانەی بەرتیل نادەن بەدەستی بەتاڵ لێدەرئەچن.. بۆ هەیبەتی ئەو کومپانیایانە جوان نیە، خاوەنی ملیاردەها دۆلار بیت, کەچی خەریکی هێنانی نیسک و نۆک بیت!! مام عەلی کە دوکانێکی بچکۆلانەی وشکە فرۆشی هەیە لە ناوبازار ناچارە دوکانەکەی دابخات، چونکە نیسک و فاصولیای کومپانیاکە کەمێ هەرزانترە و مام عەلیش منافەسەی ئەوانی پێ ناکرێت!! ئەم سیاسەتە ئابوریە نا عادیلانە، نە لەگەڵ بازاری ئازدا و نە لەگەڵ دیموکراسی و نە لەگەڵ پەیرەوی ئاین پیرۆزدا یەکدەگرن و دەگونجێن، با هەریەکە خەریکی بواری خۆی بێت. پاڵاوتنی نەوت و هێنانی دەرمان و نەخۆشخانە و هتدد .. لەگەڵ هێنانی برنج و زەیت و ساوەردا کوجا مەرحەبا و چی دەیانبەستێتەوە بەیەکەوە؟       

  زانا تۆفیق بەگ   تورکیا تاکە دەوڵەتە، کە ئیمپریالیزم تا کۆتاییەکانی جەنگی جیھانی یەکـــــەم حوکمی نەکردبێت، یان ئینتدابی دەوڵەتێکی زلھێزی جیھان نە بووبێت .  ھەمیشە جێگەی مەترسیەکی گەورە بووە بۆ ووڵاتــــــانی خۆرئاوا، بەتـــــایبەتی لە دوای ئەوەی کە ســـۆڵتان عەبدولحەمید بانگەشەی کۆمکاری ئیسلامی ڕاگەیاند ھەوڵــی دا تورکیا وەکو مۆدیلی خانەی ئیسلامی لەسەر بنەماکانی شەریعەتی ئیسلام  و خەلافەتــــەکەی رابگەیەنێــــت، بــــەڵام ئــەم خەونـــە لەدوای ھەرەســــھێنانی خەلافەتەکە و کەوتنی دەسەڵاتی خەلیفە مودیلی حکومڕانی تورکیا گوڕا. بەتایبەتی لە دوای دروست بوونی ئیتحادوتەرەقی وبەشداری تورکیا لە جەنگی جیھانی یەکەم تەرفداری بۆ دەوڵەتی ئەڵمانیا.  پاش تێـــکشکاندنی دەوڵەتی عوســــمانی ھەڵوەشــــاندنەوەی خەلافـــــەتەکـەی ئەتـــاتورک بۆ ڕاگرتنی مـــەرجەکانــی ھاوپەیـــمانەکان کـــــە لـــە شـــەڕەکـــەدا سەرکەوتنیان بەدەست ھێنا بوو. ھەڵسا بە بەستنی دوو کۆنگرە لە شارەکانی ئەرزڕۆم و سیفاس بۆ ڕاگرتنی فشارەکانــی خۆرئاوا و ڕاگرتنـــی دابەشـــکردنی ئیمپڕاتوڕێتی عوسمانی کە لە میژوودا بە پیاوە نەخۆشەکە بەناوبــانگە. بەڵام لە دوای کۆتایی ھێنانی ھەردوو کۆنگرەکە وە سنوردانان بۆ ووڵاتانی بـــراوەی شەڕ لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی ئەوکاتەدا.  ئەتــاتورک پشتگیریەکی گەورەی لەسەر ئاستی ناوخۆی تورکــیاو وە پشــتیوانی تەواوی پەڕلەمانی بەدەستھێناو، کرایە سەرۆکی ڕاپەڕاندنی حکومەتی نـوێ تورکیا. سەرەتا بۆ بەھێزکردنی  دەوڵـــەتی تورکــــیا ئەتاتورک ھەنـــگاوی چارەســـەری کێشەکانی ناخۆیی تورکیا دا، ئەویش بە دروستکردنی گوتاری ھاوبەش لەگەڵ نەیارەکانــی بۆ ســـەرکەوتنی پلانــــەکەی . سەرەتـــا ھەنـــگاوی یەکــــەمی بـــۆ سەرکەوتنی ئەجنداکەی بە ھێرشێکی گـــەورەی بۆســەر ئەرمـــەکان دەستپێکرد قەتل وعامێکی گەورەی خەڵکی سڤیلی کرد  ، ھــە تا داوای جیابوونەوە نەکەن  پاشان ھەڵمەتێکی گەورەی بۆ ئازادکردنــی بەشــــێکی ئەو ناوچانە دا  کــــە دەوڵەتی  یۆنانی داگیری کرد بوون  دەرئەنجام بە ھێزێکی گەورە ئازادی کردن،  وە شاری ئەزمیری گەڕانەوە بۆ ژێر رکێفی خۆی. ئەم کردارو ھەڵوێستە بە ھێزانەی ئەتاتورک بوونە ھۆکارێکی بەھێز لە کاتـی ناردنی  شاندێکی دیبلۆماسی  بۆ سویسرا بە سەرۆکایەتی عێمت ئینینۆ لەگەڵ وەزیری دەرەوەی بریتانیا لۆردکیریزۆن بۆ گوڕینـــی بەندەکانــــی رێکەوتـــنامەی سیڤەر  سەرکەوتتنێکی گەورە بەدەست ھێنا.  پـــاش ئەوەی تورکیـــا ڕازی بوو بە مەرجەکانی بریتانیا بۆ گوڕینی سیستەمی تورکیــا لە ووڵاتیــــکی ئیــــسلامی خەلافەتـــەوە  بۆ سیــــستەمـــی سیــــکیۆلاری جـــیاوازتر لە مۆدیلی خەلافــەتـــی عوسمانی و لە دایکبوونی ڕێکەوتنامەی لۆزانی لــــێکەوتـــەوە بەتایبــــەتی گۆڕینی بەندەکانی ویلایەتی موســـڵ  مادەکانی ٦٣ ، ٦٤ کـە تایبەت بوون بــە مافی کورد. لەساڵی ١٩٢٣ سەڵــــتەنەی عوســــمانی ھەڵوەشـــێنرایەوە وە ئەتــــاتورک کـرا بەسەرۆکی کۆماری تورکیا لە پاشا وەرگرتنی پۆستی سەرۆکایەتی . ئەتاتورک ستەمکارێکی بێ وێنە بوو  ،  لە پێــــناو چەسپاندنی کۆمارەکــەی ، بەتایبەتی گوڕینی نووسینی عەرەبی بۆ لاتینی کە زمانی قورئان بوو ، بانگدانی کرد بــە زمانی تورکی ،خەڵکی ناچارکرد شەبقەی رۆژئاوا لەسەر بـــکەن ،رۆژی پشــــوی گوڕی لە ھەینــــی وە بۆ یەکشەممــــە ، جەژنـــــی ڕەمــــەزان و قوربانی  گـــوڕی ، ساڵنامەی کۆچی گوڕی ، لێدان و کپکردنی دەنگە ناڕەزاییەکان کورد وەک  شێخ سەعیدی پیران لە ناوبردنی. ئەمانە کۆمەڵی ئاکـــاری ستەمکارانـــەی ئەتاتورک بــــوون ، بۆ بەھـــێزکردنـــی کۆمارەکەی کەچی کەمترین ناڕەزایی لە ناخـــۆی کۆمارەکەی لـــێ کەوتـــــەوە بەشێکی زۆری چین و توێژاڵەکانی تورکیا بە رۆح و خوێن پشتگیریــــان دە کرد ، ئەم یەکڕێزەی ناخۆی تورکیا بووە ھۆکاری ئەوەی کە پێگەی سیاسی و سەربازی تورکیا لەناو کۆمەڵگای نێودەوڵەتیدا بەھێز بێت و دۆژمنەکانی تورکـــیا  ئــــەم ھێزە گەورەیەی ناوخۆ بۆ پشتگیری ئەتاتورک بە ھەند وەربگرن ، وە جارێــــکی تر کەسێتی مەعنەوی دەوڵەتی تورکیا  بەھێزتر بـــێت . بەتایبەتی لە زەمەنـــــــــی عەدنان مەندریسە کە ھەڵبژێرا، جارێکی تر پەیوەندییەکانیان  لەگەڵ خۆرئاوا و ئەمەریکا تونـــدوتۆڵتر کرد، بوونـــــە بەشـــــێک لە ئەنزیمـــــەی ســـەربــازی لـــە دژی بەرژەوەندییەکانی روسیا، چەندین دەستکەوتــــی سیاسی و سەربازی و ئابوریان بۆ تورکیا دەستەبەر کرد.  چونکە یەکڕیزی لە ناو دەوڵەتی تورکـــیا بەھێز بوو، پەرتەوازەیی ناو  پێکھاتەکانی خۆیان چارەسەرکرد. تەنھا کەلێنێکی بچووکیان نەھێشتەوە کە دوژمـــن سودی  لێ وەربگرێـــت ئەمـــە خاڵی بەھــێزی سەرکەوتنەکانی ئەتاتورک و کۆمارەکەی بوو، بۆیە بەردەوامی یەکڕیزی ناوخۆیی تورکیا لە بەرامبەر دووژمنە دەرەکیەکاندا،  بۆتە ھەوێنی بەھێزی بەردەوامی دەوڵەتی تورکیا لە ناوچەکەدا.

   هیوا سەید سەلیم   دوای چەندین جار سەردانی شاندی هەڕێمی کوردستان بۆ بەغدا، بە مەبەستی گفتوگۆکردن لەسەر یاسای بودجەی .  سەرەنجام هەموو لایەک لە لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لەسەر سیغەیەک رێککەوتن،  شایانی باسە رێکەوتنەکە جێگرەوەی ماددەی ١١ی پرۆژەی حکومەتە بۆ یاسای بودجە، کە دەمێکە وەک خاڵی ناکۆک گیریخواردووە لە نێوان هەرێم و ناوەند. رۆژی ١٩/٣، هەردوولا گەیشتنە رێکەوتنێک،  کە هەرێمی کوردستان دوای جیاكردنه‌وه‌ی پشكی پێویست بۆ خه‌رجی و گواستنه‌وه‌ى ٤٥٠ هەزار بەرمیل نەوتى رۆژانە،  پێویستە ٢٥٠ هه‌زار به‌رمیل راده‌ستی سۆمۆ بكات، و هه‌رێم پابه‌ند ده‌بێت به‌ راده‌ستكردنی %50ی داهاتی نا نه‌وتی به‌ بەغدا. لە بەرامبەر جێبەجێکردنى بڕگەکانى خاڵى دووی ماددەی ١١ی یاسای بودجە، بەغدا پابه‌ند ده‌بێت به‌ پێدانی شایسته‌ داراییه‌كانی هه‌رێمی کوردستان، هەروەها وه‌زاره‌تی دارایی له‌ سه‌ره‌تای ئەمساڵەوە قیسته‌كانی قه‌رزی په‌یوه‌ست به‌ هه‌رێم له‌ بانكی بازرگانی عێراق داده‌نێت. شایانی باسە لە ئێستا و رابردوودا، یەکێک لە کۆسپەکانی بەردەەم رێک نەکەوتنی نێوان هەرێم و بەغدا،  بریتیە لە نە بوونی متمانە لە نێوانی هەردوولا، بۆیە ئەمجارەیان بۆ داڕشتنی یاسای بودجە، هەریەکەیان  تا بۆیان کراوە مەرجەکانیان لەسەر یەکتری زیاتر کردووە.  بەغدا دەیەوێت هەرێم ناچار بکات داهاتی نەوتی رادەست بکات نەک نەوتەکە، ئەمەشیان دوو هۆکاری هەیە: یەکەمیان ئەوەیە کە بەغدا چۆتە ژێر پابەندبوونێک لەگەڵ رێکخراوی ئۆپیک سەبارەت بە سنووردارکردنی هەناردەی نەوت بۆ بازارەکان.  دووەمیشیان بریتیە لەو کێشانەی لە گرێبەستە نەوتیەکانی هەرێم هەن، بەغدا تا یەکلابوونەوەی شکایەتەکەی دادگای پاریس نایەوێت تەواوی کۆنتڕۆلی نەوتی هەرێمی بکەوێتە دەست. لە بەرامبەر ئەو داوایانەی ناوەند لە هەرێمی کوردستان هەیەتی، هەرێم تەنیا بۆ ئەوەی سیاسەتی نەوتی لەدەست خۆی بمێنێتەوە بە مەرجە قورسەکانی بەغدا رازی دەبێت. وێڕای تێپەڕاندنی ئەو بڕگەیەی پەیوەست بە شایستە دارایەکانی هەرێمی کوردستان لە یاسای بودجە لە لایەن لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، لە کاتژمێرەکانی دوایدا،  کاتێک ئەنجومەن ئامادەکاری دەکرد بۆ دەنگدان لەسەر یاساکە، لایەنە شیعەکان بڕگەیەک لە یاساکە زیاددەکەن کە تیایدا هاتووە ( ئەگەر هەرێمی کوردستان پابەند نەبێت بە رێککەوتنەکە ئەوا هیچ بودجەیەک لە عێراقەوە نانێردرێت) هەموو لایەک دەزانین بۆ هەر رێکەوتنێک عیبڕەت لە جێبەجێکردنی دایە، بۆیە کاتێک مەرجی جێبەجیکردنی ئەو رێکەوتنامەیە وا قورس دەکرێت لەسەر یەکتری، تێدەگەین ئەوەی کراوە لە نێوانی هەرێم و بەغدا، رێکەوتنە بۆ رێک نەکەوتن، چونکە لە نێو رێکەوتنەکەدا کۆمەڵیک مینی چێندراو هەیە لە نموونەی پرسی یەکلاکردنەوەی كێشەو قەرزە دارییەكان لە دوای ساڵی ٢٠٠٤ەوە و چاودێری داهاتی هەرێم و ووردبینی لیستی مووچە خۆران، چونکە ئەمانە مەرجی نەکردەن. بەڵام ئەوەی جێگای نیگەرانیە ئەوەیە کە دیسان لە کاتی نەگەیشتن بە رێکەوتن، سزاکە بەسەر خەلکی کوردستان دەسپێندرێت، و باجە گەورەکەش خەڵکی کوردستان بە گشتی و چین و توێژی مووچەخۆران دەیدەن، وەک ئەوەی لە دوا بڕگەی زیادکراو هاتووە، کە لە حاڵی پابەندنەبوونی هەرێم بە رادستنەکردنی بڕی دیاریکراو بۆی لە نەوت و داهاتی ناوخۆ، هەرێم لە شایستە دارایی و مووچە و ئی دیکەش بێبەش دەکرێت.  هێشتان ماوە بزانین هەرێمی کوردستان دەچێتە ژێر باری بڕگە زیادکراوەکە، یان تەواوی ریسەکە دەبێتەوە بە خوری و خەرمانی ئەو هەموو هاتوچۆیەی شاندی هەرێم بۆ بەغدا بە با دەدرێت، با چاوەڕوان بین.

چیا عەباس بەشی دوەم: یەکێتی و شێخ لاهور، هێزەکانی زۆنی دەسەڵاتیان لە هەمو جۆرە پەیوەندیەکدا هێڵێک بەرچاو دەکەوێت، دەکرێت لە پچراندنی ئەو هێڵەدا گڕی بدرێتەوە، بەڵام هەرگیز شوێنی پچراندنەکە ناسرێتەوە.    لە مێژوی دور و نزیکدا هیچ هێز و رێکخراو و ئاراستەیەک نیە لە ناوچەی دەسەڵاتی یەکێتی کە لە گەڵیدا توشی کێشەی قورس و شەر نەبوبێت، وەک پارتی، سۆشیالیست، بزوتنەوەی ئیسلامی،  ئاڵای شۆرش، پاسۆک، هێزە ئیسلامیە میانرەوکان، کۆمینیستەکان، شوراکان، گۆڕان، نەوەی نوێ و تەڤگەرەکانی ئازادی، کەسایەتی و گروپە رۆشنبیر و لیبراڵەکان، تەنانەت لە گەڵ هێزەکانی بەشەکانی تری کوردستانیش وەک دیموکراتی ئێران و پەکەکە. پشکۆ نەجمەدین لە به‌رگی یه‌که‌می "ئه‌زموون و یاد" دا، کە مەبەستی سه‌ره‌کی نووسینه‌که‌ی له‌قاودان و مه‌حکووم کردنی شه‌ڕی براکوژی و ناوخۆیە هاتوە: " گوندێک له‌ ئێواره‌یه‌کدا له‌ دوکه‌ڵی چه‌کی براکاندا ڕه‌ش هه‌ڵگه‌ڕا و له‌ خوێنی براکاندا سور داگیرسا. هاوار و ناڵه‌ی ئه‌نگاوته‌کان، توک و نزای ژنان، زوڕه‌ و قریشکه‌ی منداڵانی هه‌تره‌شچو و باڕه‌ و قاڕه‌ی مه‌ڕ و بزن ئاسمانیان سه‌رڕێژ کرد".  بە بۆچونی خۆم زەمینەیەکی گرنگی هاندەر بۆ ئەو شەر و کێشانە مەغروری و لە خۆ باییبونی یەکێتیە( هەندێک بە شۆڤینزمی حزبی پێناسەی دەکەن )، چونکە یەکێتی، تایبەت لە رابوردودا، پێی وایە خۆی تاکە خاوەنی شیاوی گۆرەپانی ناوچەکانی خەبات و دەسەڵاتیەتی، بەزاندنی ئەو سنورە بێ سزا نابێت.  چەمکی تێریتۆریەم ( ناوچەی سنوردار بە خۆت) و پاراستنی دیاردەیەکی زۆر دێرین و سروشتیە، بەڵام کاتێک بۆ مەبەستە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریە تایبەتەکان پێرەو دەکرێت ئەوە کێشە و کارەساتیان لێدەکەوێتەوە.  لە سەردەمی خەباتی شاخدا بەرێکەوتنی تایبەت پێشمەرگەکانی یەکێتی و پارتی توانیویانە بە ناوچەکانی یەکتردا هاتوچۆ بکەن و لە زۆنی بەرامبەردا چالاکی ئەنجام بدەن. لە سەردەمی نە شەر و نە ئاشتی، حوکمرانی هاوبەش و ژیانی پەرلەمانیشدا ئەم چەمکە پێرەو کراوە، فیفتی فیفتی و دو ئیدارەیی و رێکەوتنی ستراتیژی و دیواری وەهمی دێگەڵە ئاماژە حاشا هەلنگراوەکانن.  مەلا بەختیار، بەرپرسی پێشوی دەستەی کارگێری مەکتەبی سیاسی، چەندساڵێک لەمەوبەر لە لێدوانکیدا گوتی: " ئەگەر یەکێتی یەک کورسی پەرلەمانیشی هەبێت هەر یەکێتیە" مەبەستی بو بڵێت حزبەکەی لە زۆنی دەسەڵاتیدا خاوەن هێز و دەسەڵاتێکی رەهایە و هیچ هێز و ئامرازێک بە هەڵبژاردنیشەوە بۆیان نیە ئەو واقیعە بگۆرن یا هەوڵی گۆرینی بدەن. ئەم زەمینە سیاسی و فکری و خێلەکی ئاسایە تا ئەم ساتەش بە شێوازی جیاجیا کرۆکی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی تر لە سنوری دەسەڵاتیدا دیاری دەکات.  رەگ وریشەی ئەم دیاردەیە بۆ مێژویەکی دوری کۆمەڵایەتی و ئابوری دەگەرێنەوە، سەردەمی جلالی و مەلایی و دواتر شەرە ناوخۆێیەکانی سەردەمی خەباتی شاخ و دوای راپەرینیش دابەشکردنی نیشتمان و نەتەوە و پێشمەرگە و حوکمرانی و زمان و رەنگ و پاشان خولەکانی شەری ناوخۆ ... تاد، بەرگێکی ئەستوری قێزەوەنی سیاسی و سەربازی و ئابوری و کۆمەڵایەتیان بەبەری دیاردەکەدا کرد، چەند لێکۆلەوەرێکی دەرەکی توێژینەوەی وردیان لەسەر کردوە و بڵاویش کراونەتەوە، تایبەت دەربارەی سەرەتای بەرپاکردنی شۆرشی هەستانەوەی دوای شکستی شۆرشی ئەیلول. بە کورتی دیاردەیەکی ئاڵۆز و خۆپەرستانە کە زیاتر لە نیو سەدەیە بونیادی کۆمەڵگای کوردەواری و بزافی نەتەوەیی شەکەت کردوە، بە ئاسانیش کۆتایی نایەت.  ئەم دیاردەیە لە زۆنی یەکێتی بۆ چەندساڵێکیش دوای راپەرین پشتئەستور بو بە جەماوەری حزبی و چەندین سەرکردە و کادری یەکێتی و هێزی پێشمەرگە و مام جلال یش. پێداگری پارتی و یەکێتی لە زۆنی تایبەت بە خۆیان ئاوێنەی مێژوی ئاڵۆز و خوێناوی و بێ متمانەیی و ترسیشیانە لە یەکتر. شێوازێکە لە چارەسەرکردنێکی سەرەتایی خێڵەکی بۆ قەیران و کێشەیەکی خەست و ئاڵۆزی نەتەوەیی و نیشتمانی. لە گەڵ دروستبونی گۆڕان و سەرکەوتنە مەزنەکەی، دژایەتیکردنی توندی یەکێتی لە زۆنەکەی خۆی بەرامبەر گۆڕان، رێکەوتنی بەرژەوەندخوازی ( برامان برایی کیسەمان جیایی ) لە گەڵ پارتی، تاوانەکانی دەسەڵات لە روداوەکانی ١٧ شوبات و دواتر و نەخۆشکەوتنی مام جلال ئەو وێستگە هەستیارانە بون کە یەکێتی ئەوەندەی تر لاواز کرد، ئەم دژایەتیکردنە توندەی دەسەڵاتی یەکێتی بۆ گۆڕان دەربرینی ئاستێکی گەورەی ترسی بو لە تێکشکاندنی ئەو دەسەڵاتە رەهایەی بەسەر ناوچەکەدا هەیبو و دور و نزیکیش فری بە کوردایەتیەوە نەبو، بەکارهێنانی هێزی مرۆڤ کوژ لە روداوەکانی هەڵەبجە و کەلار و ١٧ شوبات و چەند روداوێکی تردا، شەهیدکردنی ژمارەیەک لە رۆڵەی نارازی و گرتن و ئەشکەنجەدان و بریندارکردن و سەپاندنی سزای سیاسی و نانبرین و دەرکردن لە کار و ... تاد. درندەیی ئەو ئەقڵیەتە سیاسیە دەسەلمێنێت کە بە پاساوی یاسا و کوردایەتیەوە رۆڵەکانی میللەتەکەی دەکوژێت. هۆڵەندیەکان پەندێکیان هەیە دەڵێت: کاتێک هێز رو لە داکشان دەکات ئەگەر زۆرە ببێتە مەترسی جدی. پێوەرێکی سەرەکی بۆ پارتی و یەکێتی لە پەیوەندیەکانیان لە گەڵ هێزەکانی تردا ئەوەیە خۆی چەند سودمەند دەبێت و تەرەفی بەرامبەر چەند زەرەرمەند و دەستەمۆ دەبێت. سەرەرای شکست و پەرتەوازەیی یەکێتی و روداوە خوێناویەکان لە زۆنی دەسەڵاتیدا، بەڵام مانەوەی بەهێزی یەکێتی بە هۆکاری چەند فاکتەری سەرەکی گرنگەوە بو: کەسایەتی مام جلال، بزوتنەوەی گۆران و تایبەت کەسایەتی کاک نەوشیروان، ململانێ و رکابەرایەتی پارتی، هێزی چەکدار لە دەزگاکانی دەسەڵاتی لۆکاڵی و لە دەرەوەشی، پارە و کاریگەری ئێران و ناوبەناویش چاوبازی لە گەڵ دەسەڵاتی بەغدا. لێرەدا دەردەکەوێت بنەما فکریە رەسەنەکانی یەكێتی وەک کۆڵەکە پتەوەکانی هێز و بونی لە هەڵوەشاندنەوە و دارماندا بون، وەک ناسراوە هەر هێزێک کەرەستە رەسەنەکانی کاڵبوەوە و لە دەستدا ئامادەیە زۆر شت بکات.   مام جلال لە کاریگەری و رۆڵی گرنگی کاک نەوشیروان تێگەیشتبو، بۆیە کاتێک لە پارتی مەئیوس بو تواناکانی خستە گەر تا پەیوەندیەکانی لە گەڵ کاک نەوشیروان ئاسایی بکاتەوە، هەنگاوی سەرەتایی لێتێگەیشتنی دەباشان بو و دوا ئەڵقە ئەو دانیشتنە داخراوە هەستیار و گرنگە بو کە دو مانگ پێش نەخۆشبونی مام جلال لە ماڵی کاک نەوشیروان کردیان، هەر لە سایەی ئەو ئاساییکردنەوەشدا رێکەوتنی نێوان گۆران و یەکێتی بە حزوری مام جلال و کاک نەوشیروان لە دەباشان واژۆکرا.  بەشێک لە هاوکارە دێرینەکانی مام جلال لە سەرکردایەتی یەکێتی بەم هەنگاو و رێکەوتنە قەڵس بون، بۆیە لەغیابی فعلی مام جلال دا بۆ لەباربردنی رێککەوتنەکە پەنایان بۆ پارتی برد. ئەم تاقمە ترسیان لێ نیشتبو مەنزلی دەسەڵات و پێگە و بەرژەوەندیەکانیان کە لە زۆنی یەکێتیدا بون لە دەستبدەن و شوێنێکی ئەمینیش نەبێت، بەو ناوچانەشی لێوەی هاتون، روی لێ بکەن. وەفاتی کاک نەوشیروان و بەچەند مانگێک دواتر وەفاتی مام جلال جادەکەی بۆ ئەو تاقمەی ناو یەکێتی تەخت کرد تا بەکەیفی خۆیان دژایەتی گۆڕان و کاک نەوشیروان، کە لە ژیانیشدا نەمابو، بکەن. لەو ساڵانەدا سەرەرای ئەو هەمو دژایەتی و توندرەویەی یەکێتی بەڵام گۆڕان دانی بەخۆیدا گرتبو و هێمنانە مامەڵەی لە گەڵ دۆخەکەدا دەکرد، تەنانەت کاتێک گۆڕان لە هەڵبژاردنەکان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان لە سلێمانی براوەی یەکەم بو، بەرامبەر بە دەمارگیری یەکێتی و رێگریکردنی لە جێبەجێکردنی دابەشکردنی ئەو پۆستە ئیداریانەی کە شایستەی رەوای گۆڕان بون، گۆڕان و خودی کاک نەوشیروان نەرمیەکی زۆریان بەرامبەر بە کەللەرەقی یەکێتی پێرەوکرد، کۆنوسی کۆبونەوەکان دەربارەی ئەو پرسە ئەم راستیە دەسەلمێنن.  شێخ لاهور ئەم ئیرسە ئاڵۆز و گرژەیی لە پەیوەندیەکانی حزبەکەی لە گەڵ هێزێکی بەرچاو لە زۆنی دەسەڵاتیدا بۆ ماوەتەوە، هەرچۆنێک بێت لەو سەردەمانەدا شێج لاهور ئەندامی ئەنجومەنی گشتی یەکێتی بو لە گەڵ بەرپرسیاریەتی لە دژەتێرۆر و ئاژانسی هەواڵگری هەرێم، بۆیە بێگومان گەر رۆڵی لەو دژایەتیکردنانەدا نەبوبێت بەڵام لە روداوەکان بەئاگابوە. یەک دو جار لە لێدوانەکانیدا بە توندی قسەی بەرامبەر گۆڕان و تەنانەت تەحەدای کاک نەوشیروانیشی کردوە، لە لێدوانێکی رۆژنامەگەریدا رو لە کاک نەوشیروان دەکات و دەڵێت: فەرمو ئەوە ئەرز و ئەوە گەز، کاک نەوشیروانیش بەرێگەی دو ئەندامی ناسراوی ناو یەکێتی وەڵامێکی پێویستی بۆ نارد.  لەو ساتەوەی ئەستێرەی سیاسی شێخ لاهور لە هەڵکشاندایە شێوازی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی سنوری دەسەڵاتیان لە روکەشدا گۆراوە بەڵام لە جەوهەردا بەهەمان ناوەرۆکی نیەتی جاران پێرەو کراوە.  شێخ لاهور دوای بەدەستهێنانی پۆستی هاوسەرۆکی یەکێتی سەرقاڵی دارشتنی کارنەمەیەکە کە لە مەقامی یەکەمدا بۆ بەهێزکردنی پێگە و دەسەڵاتەکانی یەکێتی و خۆیەتی لە دەڤەری دەسەڵاتی حزبەکەیدا، بۆ ئەم مەبەستە بەلایەنی کەمەوە پێویستی زۆری بە بێدەنگی خەڵکی دەڤەرەکەیە، تایبەت پارێزگای سڵیمانی، چونکە باش دەزانێت کاتێک خەڵکی سلێمانی دەنگیان بەرزکەنەوە و لێی بخوێنن ئەوا زو یاخود درەنگ لە ناویاندا شوێنی نابێتەوە. هەرچەندە شێخ لاهور ماوەیەک پێش وەفاتی کاک نەوشیروان و دواتریش مامەڵەکردنێکی دۆستانەی لە گەڵ گۆڕان هەبو، بەڵام تا ئەم ساتەش نەیتوانیوە  بیکاتە کرۆکی سیاسەتێکی چەسپاوی یەکێتی کە لە سایەیدا هێزەکانی ئۆپزسیۆن و نارازی لە بەرەیەکی نیشتمانیدا کۆبکرێنەوە، گێچەڵکردن بە مەکۆی سەرەکی گۆڕان و مەزاری کاک نەوشیروان و بە سەرکردە و کادرەکانی نەوەی نوێ ئاماژەی  زەقن کە لەسەردەمی دەسەڵاتی شێخ لاهوردا ئەقڵیەتی کلاسیکی مامەڵەکردنی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی زۆنەکەی دەسترۆیشتوە.   لە سەردەمی دەسەڵاتی شێخ لاهور گەورەترین تاقیکردنەوە دوا خۆپیشاندانەکانی هاوڵاتیان بو لە دەڤەری دەسەڵاتیدا. شێخ لاهور تا بە زەبری فیشەک و گرتن و درندایەتی کۆتایی کاتی بەو نیمچە راپەرینە نەهێنرا زۆر بێدەنگ بو.  خۆشی بوێت یاخود ترش بەشێکی گەورەی ئەو تاوانانە لە ئەستۆیدایە تا ئەو ساتەی بەفەرمی وردەکاری ئەو کوشتن و درندەییە بەرامبەر خۆپیشاندەران ئاشکرا نەکات و تاوانباران سزای شایستە نەدرێن، چونکە کوشتنی هەمەجی رۆڵەی نارازی و بێ گوناه تاوانێکی زۆر قورسە هەروا لە بیر ناکرێت. گۆڕانی ئێستا جیاوازی ئەرز و ئاسمانی لە گەڵ گۆڕانی سەردەمی کاک نەوشیروان هەیە، لاوازبونی بنکەی جەماوەری گۆڕان، بەشداربونی شەرمنانەی لە حوکمرانیدا، سەرهەڵدانی گەندەڵی و بێسەروبەری لە کار و هەڵوێستیدا و چەند فاکتەرێکی تریش زەمینە خۆشکەر بون کە مامەڵەی یەکێتی لە گەڵ گۆڕان بەو ترس و مەراقەی جاران نەبێت، چونکە گۆڕان هێزێکی جەماوەری بەهێز نەماوە تا ببێتە ترس لەسەر دەسەڵاتەکانی یەکێتی لە زۆنەکەیدا.  سەرکردایەتی یەكێتی بە شێخ لاهوریش ەوە بەهۆکاری لاوازی گۆڕان بە موجامەلە و سەردانی روکەشی و جارجاریش بە دڵفراوانی روکەشانە و ئاسانکاری لە بواری ئیداریدا ختوکەی گۆڕانی ئێستا دەدەن، خوازیارن دەسەڵاتی گۆڕان هەنگاوێک لە پارتی دور بخەنەوە، هاوکات لە گەڵ ئەم موجامەلەکردنە یەکێتی، تایبەت شێخ لاهور، مەبەستیانە تاقم و گروپە نارازیەکان لە گۆڕان لە فەلەکی خۆیاندا گرتکەنەوە و هانیشیان بدەن بۆ یاخیبونی توندتر بەرامبەر بە گۆڕان و دەسەڵاتی هەرێم، شێخ لاهور هەوڵێکی زۆریشی دا کە لە گەڵ سەرکردە  نارازیەکانی پێشوی گۆران لێتێگەشتنێک ئەنجام بدەن، بەڵام ئاکامێکی ئەوتۆی نەبو.  هێزە ئیسلامیەکان لە زۆنی دەسەڵاتی یەکێتیدا، تایبەت لە چەند ناوچەیەکی دیاردا واقیعێکە یەکێتی ناتوانێت ئینکاری بون و هێزیان بکات، تایبەت ئەو هێزانە بێجگە ناسنامەی ئاینی قوڵاییەکی ئیقلیمیشیان هەیە، بۆیە کەس لە ناو یەکێتیدا لەم دۆخەی ئێستادا بوێری ئەوەی نیە خۆی لە قەرەیان بدات سەرەرای ئەوەی بەشێک لێیان بەتوندی دژی دەسەڵات و یەکێتی قسە دەکەن و وەستاونەتەوە. دەربارەی پەیوەندیەکانی یەکێتی لە گەڵ هێزەکانی بەشەکانی تری کوردستان بابەتێکی چڕ و گرنگە، هەوڵ دەدەم لە ئایندەدا باسیان بکەم. نوسینی: چیا عەباس  

ساڵح ژاژڵەیی  زۆرن ئەوانەی بیرەوەریەكانی سەردەمی شاخ و پێشمەرگایەتی خۆیان نوسیوەتەوە و بڵاویان كردۆتەوە . هەموو ئەو بیرەوریانە دەبن بە بەشێك  لە میژوی خەباتی میللەتەكەمان ئەگەر چی گیِرانەوەی  ڕوداوەكان و بەسەرهاتەكان  لەو بیرەوریانە دا بەڕاستگۆیانەو وەكو خۆی یان بە پێی مەبەستی كەسەكەو  زیاتر بۆ بەرژەوەندی خۆیی و خۆ دەرخستنی بوبێت . بەڵام هەموو بیرەوریەكانی ئەو تێكۆشەرانە زیاتر لایەنی ڕاستگۆیی تێدا بەدی دەكرێت و دەستیان خستۆتە سەر برینەكان.  بەڵام بیرەریەكانی دكتۆر هەژار مەعروف بەناوی ڕەنجی فەرهادەكان  لە هەمویان زیاتر كاری تێكردم و  سەرنجی ڕاكێشام و ناخمی هەژاند .  كاتێك كە بەسەر هاتی  ئاهو ناڵەو ئێش و ئازاری پێشمەرگە بریندارەكان دەگێڕێتەوە  كە چۆن هەندێكیان لەبەر چاوی خۆی گیانیان  بە كوردو كوردستان بەخشیوە ، كێ هەیە خۆی بگرێت و گریانی نەیەت .  لەبەر ئەوەی  بیرەریەكانی دكتۆر هەژار دوای 5 ساڵ و نیوی پێشمەرگایەتی  چۆتە وڵاتی ئەڵمانیاو  بڕوانامەی دكتۆرای  لە بواری دەرونناسی  لەوڵاتێكی پێشكەوتوی وەكو ئەڵمانیا بەدەست هێناوە ئەوەش ڕەنجی فەرهادی پێویست بوە ، زۆر بە جوانی توانیویەتی  دەست بخاتە سەر كێشەو ململانێكانی ناوشۆڕش و  لێكدانەوەی زانستیان بۆ بكات لە ڕوی دەرونی بواری كۆمەڵایەتی و  ئاستی  سیاسی  كۆمەڵگای كوردی بە گشتی و  سەركردەكانی شۆڕش بە تایبەتی  هەموی بەیەكەوە گرێدبدات و لێكدانەوەیان بۆبكات .  دەبێ هەموو لایەك ئەوڕاستییە بزانن  كە هیچ كەسێك ئازارو مەیەنەتی و ماندوبون و هیلاكی و هەژاری و  مەترسیەكانی  سەر ژیانی پێشمەرگەكانی ڕۆژە سەخت و مەترسیدارەن  نازانێت ،  تەنها  پێشمەرگەكان خۆیان نەبن . هەموو پێشمەرگەیەك لەچ ئاست وپلەوپۆستێكدابوبێت  بەقەدەر خۆی خاوەنی كۆمەڵێك بیرەوەری ناخ هەژێنە . سەردەمانێك پێشمەرگە جێگای ئومێدی گەل و نیشتمان بوو ، ڕەمزی خەبات و شۆڕگیری بوو ، خۆشەویستی ناوجەماوەر بوو ، بەڵام بەداخەوە بەناو سەركردە خۆپەرست و چاو چنۆكەكان  بونە هۆكاری ئەوەی ناوی پێشمەرگەش سوك بكەن لە پێناوی بەرژەوەندی خۆیاندا . گرینگی بیرەوریەكانی دكتۆر هەژار لەوەدایە : 1-هەر لە هەڕەدی لاوێتیدا خولیای كوردایەتی  لە ناخیدا دروست بوە . بۆیە لە كاتێكدا لە كۆلیجی پزیشكی خوێندۆیەتی ویستویەتی  واز لە خوێندن بهێنێت و ببێتە پێشمەرگە . بەڵام بەخت یاوەری بوەو خزم و دۆستەكانی  وایان لێكردوە خوێندنەكەی تەواو بكات . 2-دوای ئەوەی دكتۆر هەژار دەبێتە پزیشك و لە سلێمانی بۆ ماوەیەك كاری پزیشكی دەكات جارێكی تر خولیای بون بە پیشمەرگە ئۆقرەی لێ دەبڕێت و  لە مانگی 8 ساڵی  1979 ماڵ ئاوایی لە دایك و براو  كەس وكاری دەكات و پەیوەندی بە شۆڕەوە دەكات ، بە نیازی ئەوەی  ببێتە پ.م  لە ناو ڕێزەكانی یەكێتیدا ، بەڵام بەخت یاوەری نابێت و دەكەوێتە ناو حیزبی سۆسیالیستەوە .  بەڵام دوای چەند مانگیگ  خۆی دەگەیەنێتە ناو ڕیزەكانی یەكێتی نیشتمانی . بۆیە نابێت پێشمەرگایەتی  دكتۆر هەژار و كەسانی وەكو ئەو  بە كەسانێك بەراورد بكرێت ، كە لەبەر ترسی سەربازی بونە پێشمەرگە .     3- كاتێك دكتۆر هەژار دەیەوێت ببێت بە پیشمەرگە لە خۆشەویستیەوە  بوە بۆ گەل و نیشتمان و بۆ ئەوە نەبوە پلەو پۆست بەدەست بهێنێت  چونكە هەر بڕوانامەكەی  خۆی لە خۆیدا پۆستێكی گەورەو پڕبایەخ و  جێگای شانازیە بۆخۆیی  .  یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە لە ساڵی 1976  دامەزراوە  تا كاتی ئەنفالەكان بەوهەموو گەورەیەوە  ژمارەی ئەو پزیشكانەی پێشمەرگە بون لە 20 پزیشك تێنەپەڕێون . بۆیە پزیشكێكی پێشمەرگە  زۆر گرنگ و پڕبایەخ و  پێویست بوە .  4-هەموو پزیشكە پێشمەرگەكان  بێ جیاوازی  كەسانی تێكۆشەرو ماندو نەناس و  دڵسۆز بون جێگەی  ڕێزو  خۆشویستی بون . لە ڕاستیدا دەبێ هەر واش بێت . ئاسانە كە فەرماندەیەك شەهید دەبێت كەسێكی تر جێگەی بگرێتەوە ، بەڵام ئاسان نییەو ناكرێت و نابێت كەس لە خۆوە ببێتەپزیشك . بۆیە بونی ئەو پزیشكانەی ناو شۆڕش پێویستییەكی حەیاتی بوو .  5- دكتۆر هەژار تەنها كاری پزیشكی نەكردوەو بێ ئاگابوبێت لە ڕوی سیاسییەوە . دكتۆر هەژار لە یەك كاتدا پزیشك بوە ،  بە كۆڵە پشتە پڕلە پێداویستی  پزیشكی  بەشداری شەڕیشی كردوە  ،  لە هەمان كاتدا پێشمەرگە بوەو ڕۆڵی كادیرێكی حیزبی بینیوەو خەڵكی هوشیار كردۆتەوە و خەڵكیش زۆربە باشی گوێیان بۆ گرتوە و ڕێزیان گرتوە .   ناكرێت لێرەدە  هەموو بیرەوەریە ناخ هەژێنەمانی دكتۆر هەژار بنوسمەوە . خۆزگە هەموو كەسێك بیتوانیایە  بیخوێنێـەوە بۆ ئەوەی ئەو تێكۆشەرە وەكو خۆی بناسێت و بزانێت  چ كارێكی فەرهادانەی كردوە ، چەند دڵسۆز بوەو گیانی چەند پێشمەرگەی لە مردن ڕزگار كردوە . بۆ ئەوەی لە ڕێگای  ئەویشەوە  هەموو كەسێك هەست بە ئازارو مەیەنەتیەكانی هەموو پێشمەرگەكانی تر بكەن .   لە بیرەوەریەكانیدا   سوپاسنامەی زۆر ئەو پێشمەرگانەی نوسیوەتەوە كە لەمەرگ ڕزگاری كردون . من كاتی خۆی لە نزیكەوە تەنها دكتۆر هەژار و دكتۆر فایەق گوڵپیم  ناسیوە كە بەڕاستی نمونەی خەڵكی دڵسۆزو تێكۆشەربون  هەمیشە لە پێشەوەی مەرگەوەبون . هەمیشە بە كۆڵە پشتە پڕلە دەرمانەكانیانەوە بەدوای پێشمەرگەوە بون لە كاتی شەڕداو زۆر جاریش  ڕاستۆخۆ بەشداری شەڕەكانیشیان دەكرد . ئاخر چۆن دەكرێت كەسانی ئاوا لەبیر بكرێن ؟. هەردوكیان وەكو یەك خاوەن هەڵوێست و قسەی خۆیان بون . بەو هۆیەوەپێیان دگوتن موتەتەڕیف. بەداخەوە بە سەدان ماندو نەناسی وەكو ئەمانە هەیەو كەس نایانناسێیت و تەنانەت  لەبیریش چونەوە .   6-دكتۆر هەژار  هەر لە سەرەتای پێشمەرگایەتیدا و زۆر زو هەستی  بە ناكۆكی نێوان سەركردەكانی  هەموو حیزبەكانی  ناۆ گۆڕەپانی سیاسی و  باڵەكانی ناو یەكێتی نیشتمانی و خودی كۆمەڵەش كە ئەو خۆی بە ئەندامی كۆمەڵە زانیوە ، كردوە . بۆیە هەر لەسەرەتاوە  جۆرێك لەبێ ئومێدی لە ناخیدا دروست بوەو پیش ئەوەی پەیوەندی بە شۆرشِەوە بكات ، هەر گیز چاوەڕوانی ئەوەی نەكردوە  .   دكتۆر هەژار دەڵێت : ئەوكاتەی من لە بێدەلان لای حیزبی سۆسیالیست بوم ساڵی 1979  (دەیڤیدهێرست) پەیامنێری ڕۆژنامەی گاردیان  سەردانی كوردستان دەكات  دوای گەڕانەوەی  دەنوسێت :  هەموو حیزب و سەركردەكانیان  دژی یەكتر قسە دەكەن . كەواتە چۆن دوكتۆر هەژارێكی گەنج لە هەڕەدی  گەنجێتی و دەستپێكی كاری سیاسیدا ، بەو هەموو گەرموگوڕیەی كوردایەتیەوە ، ئەمە ببیستێ  توشی شۆك و دوو دڵی و جۆرێك لە پەشیمانبونەوە نابێت ؟.  لەبەر ئەوەی دكتۆر هەژار نە بە هیوای وەرگرتنی پلەو پۆست بۆتە پێشمەرگەو نە نیازی ململانێی ئەم و ئەوی هەبوە . ئەو بۆ بەدەست هێنانی مافەكانی كورد بۆتە پێشمەرگە  بۆیە بێ منەتانەو بێ ترس و زۆر ڕاستگۆیانەو ڕاشكاوانە و ڕاستەو خۆ ڕەخنەو قسەی  خۆی لە  هەموو كۆڕو كۆبونەوەیەكدا  هەبوە.  گومانی تێدا نییە كە سەركردەكانی كورد هەم لە ڕابوردو و هەم لە ئێستادا خۆشیان لە كەسانی ئاوا نایەت . ئەوان پێویستیان بە كەسانی گوێڕایەل َو  ماستاوچی هەیە ، چونكە ئەوان خۆیان لە گەل و نیشتمان خۆشتر ویستوەو هەمیشە لە هەوڵی ئەوە دابون تا دەمێنن هەر خۆیان سەركردەو خاوەن دەسەڵات و خاوەن بڕیاربن و هەموو كەسێك لە خوار خۆیانەوە ببینن . دكتۆر هەژار دوای كۆنفڕانسی  3 ی كۆمەڵە  ناوی دەخرێتە لیستی ڕەشەوەو غەزەبی لێ دەگیرێت  گومانی لێدەكرێت  لەسەر ئەوەی ڕەخنەی گرتوەو  تۆمەتبار دەكرێت بەلایەنگری  بۆ مەلابەختیار كە نیازی دامەزراندنی ئاڵای شۆڕشی هەبوو . لە بری ئەوەی وەڵامی ڕەخنەكانی بدەنەوە دوای 5 ساڵ و نیو پێشمەرگایەتی و  ڕەنجی فەرهادانەی   لە ناو یەكێتیدا، تازە بە تازە تانەی ئەوەی لێدەدەن كە كاتی خۆی سۆسیالیست بوە .    بۆیە دڵی لەپێشمەرگایەتی سارد دەبێتەوەو بڕیار دەدات بەرەو هەندەران سەری خۆی هەڵگرێت .  دواجار  خۆیی و خێزان و كوڕە بچوكەكەی لە كۆتایی مانگی 12 ی ساڵی 1980ماڵ ئاوایی لە هەموو یادەوەریە خۆش و ناخۆشەكانی دەكات و بە دڵێكی شكاوەوە  لە شاخی سۆرێنەوە بەرەو ئێران دەكەونە ڕێگاو لەوێشەوە بۆ سوریاو  دوای زەحمەتێكی زۆر دەگەنە وڵاتی ئەڵمانیا .   دكتۆر هەژار لە ئەڵمانیاش  بەردەوام لەگەڵ خەمی میللەتەكەیدا  دەبێت و لەگەَڵا كوردانی دڵسۆزی ئەڵماینا  بەردەوام خەریكی كۆڕو كۆبونەوەو خۆپیشاندان و كۆكردنەوەی كۆمەك دەبن بۆ ئاوارەكانی كوردستان  . دوای كۆڕەوە یەك ملیۆنیەكەی كورد ، خۆی دەگەیەنێتە تاران بۆ ئەوەی بە فریای  ئاوارە لێقەوماوەكان  بكەوێت  بەڵام لە تاران ڕێگای پێنادەن و  دەیگەڕێننەوە بۆ ئەڵمانێا .  دكتۆر هەژار دوای 5 ساڵ خوێندن دكتۆرا لە بواری دەرونناسی  وەردەگرێت و  و دوای چەندین ساڵ كاركردن لەوبوارەدا لە مانگی 9 ساڵی  2009  بە یەكجاری دەگەڕێتەوە  بۆ كوردستان . بەڵام لەكوردستان بڕوانامەكەی  وەكو 3 ساڵ بۆ حساب دەكەن . دیارە خوێندنی كوردستان لە خوێندنی  ئەڵمانیا لەپێشترە .  دوای گەڕانەوەی بۆ كوردستان وەكو خۆی نوسیویەتی  یەكێتی شوقەیەكیان پێ داوە لە گوندی ئەڵمانی و پێشیان گوتوە دوایی دەتوانی تاپۆی بكەی . بەڵام كە بزوتنەوەی گۆڕان  دامەزرا ، دكتۆر هەژار پەیوەندی بە گۆڕانەوە كردو بوو بە ئەهەڵسوڕاوێكی چاڵاكی بزوتنەوەكە . دوای ئەوە یەكێتی ئاگاداری دەكەنەوە لە ماوەی 24 سەعاتدا شوقەكە چۆِل بكات .  ئەویش دەچێتە لای عەلی فەتاح و پێی دەڵێت بەكری بمدەنی . بە هەر حاڵ بەكرێش نایدەنی و دەری دەكەن .  چەند سەرنجێكی گرنگ  وەكو لە بیرەوریەكانی دكتۆر هەژارەوە هەستم پێكردوەو بە پَیی ئەزمونی 10 ساڵی پێشمەرگایەتیم لەناو  یەكێتیدا گەیشتمە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە :  یەكەم : سەركردەكانی یەكێتی  لە ئاستی ئەو بەرپرسیاریەتە گەورەیەدا نەبون  كە لە ئەستۆیاندا بوە. ئەوەندەی خەریكی ململانێ و دروستكردنی دوو بەرەكی و باڵ باڵێن و  ملشكاندنی یەكتری بون ئەوەندە لە خەمی شۆڕش و گەل و نیشتمان نەبون . هەموو شتێكیان لە چاوی بەرژەوەندی تەسكی حیزبی و  شەخسیدا  بینیوە .  لەبەر ئەوە هەرگیز نەیانتوانیوەو  نەیانویستوە لە دەرەوەی بەرژەوەندی خۆیاندا  گرینگی بە كەسە بە تواناو پێویستەكانی ناو شۆڕش بدەن و پۆڵینیان بكەن  . یەكێتی نیشتمانی  بەو حەشاماتە گەورەیەوە  كە لەشاخ  هەیبوە ، تا ئێستا ئەرشیفی پێشمەرگەكانی خۆی نییەو لەسەر ڕاپۆرتی ئەم و ئەو پلە بۆ پێشمەركە دیاری دكرێت .  فەلسەفەی ئەوانە ئەوە بوە : ئەگەر لەگەڵ منی كوڕی چاكی، ئەگەر لەگەڵم نێت زۆر خراپی ئەگەر شێر بە گوێش بگرێت .  لەسەر ئەم بنەمایە بە درێژایی ساڵانی شۆڕش بێمنەتانە  مامەلەیان لەگەڵ خوار خۆیانەوە كردوە بۆیە دواجار ڕۆژمان گەیشتە ئەم ڕۆژەی ئێستا . ئەگەر وانەبێت  چۆن كەسێكی وەكو دكتۆر هەژار پزیشكێكی دڵسۆز دوای 5 ساڵ و  نێو پێشمەرگایەتی لە هەرە ڕۆژەسەختەكانی ژیانی پێشمەرگایەتیدا  شوقەیەكی پێ ڕەوانابینرێت  ئەگەر لەگەڵ تۆش نەمابێت .  بەڵام لە بەرامبەر ماندو نەناسێكی وەكو دكتۆر هەژار كەسێكی وەكو دكتۆر محمد قادر خۆشناو  كە لە كاتی خۆپیشاندانەكانی زانكۆی پزیشكی هەولێر لە موفاوەزاتی ساڵی 1984  تەنها 13 خوێندكار بەشداری خۆپیشاندانیان نەكردبوو بۆ ئەوەی نەكرێن بە جەیشی شەعبی ،  دكتۆر ممحمد خۆشناو یەكێك دەبێ لەوانەو هەمووئەوانیتر ساڵێكی خوێندن  دوادەكەون .  بەڵام  محمد خۆشناو و 12 كەسەكەی تر لە خوێندن  دواناكەون . من هیچ تۆمەتێك بۆ كەس دروست نكەم ، بەڵام  ئەم ماستە مویەكی تێدا نییە ؟.  دوای ڕاپەڕین  مامجەلال دەیكاتە وەزیری تەندروستی  ، بەڵام دكتۆر هەژارێكی ماندو نەناس وەكو سەربازی گومناو ماوەی 5 سال َو نیو شەو ڕۆژ بە دوای تیمار كردنی پێشمەرگەوە بێت ، شوقەیەكی پێ ڕەوانەبینیت . ئەگەر وانەبێت  چۆن كەسێكی دڵسۆزی نیشتمان پەروەری وەكو دكتۆر  عومەر محمدشەریف  كە دكتۆر هەژار لە لاپەڕە 55 بیرەوەریەكانیدا  باسی كردوە  ، ناو براو هاوڕێی  قوتابخانەی منیش بو  لە  ساڵی 1974 ئەویش وەكوپزیشكێك پەیوەندی بە شۆڕشەوە كرد . تا بڵێی  پیاوێكی جوامێر و نیشتمان پەروەرو  خۆشەویستی ناوخەڵك بوو . لە بەغدا بەشێكی دكتۆراكەی  تەواو دەكات و دەبێت بۆبەشی دوەمی بچێت بۆ بەریتانیا  بەڵام بەمەرجی ئەوەی  ئیمزای بكات كە بەعسییە . ئەم جوامێرە  دەست بەرداری بڕوانامەی دكتۆراكەی دەبێت و ئیمزای ناكات كە هەموو پزیشكێك خەوی پێوە دەبینێت .  ئەوانیش ناینێرن بۆ بەریتانیا . بەڵام سەرباری ئەوەشی ئێمزای ناكات لەبەر ئەوەی پلەی نایابی دەبێت لە پاداشتی ئەوەدا  ئەرزێكی 400 مەتری لە توی مەلێك  لە ناو شاری  سلێمانی پێ دەدەن . كاتێك شەڕی نەگریسی ناوخۆ دروست دەبێت ، بە خۆیی و ماڵ مناڵیەوە  ڕودەكاتە هەندەران .یەكێتیش پیاوانە ئەرزەكەی لێ دەسێننەوەو دیدەنە خەڵكی تر . ئەمە عەقڵ و ڕ‌فتاری سەركردەكانی كورد بێت ، چۆن ئەم میللەتە  بە مافەكانی خۆی دەگات ؟. ئەگەر وانەبێت  بۆچی بەندە بەو هەموو دڵسۆزیەمەوە بۆ شۆڕش و بریندار بونی خێزانەكەم و شەهێد بونی كوڕەكەم دوای ئەنفالەكان پێان وتێن وەزعمان خراپەو  هەرچی دەتوانێت  بچێت بۆ هەندەران .  پێش كارەساتی كیمیابارانی هەڵەبجەش  خوالێخۆشبوو دكتۆر كەمال فوئاد فیزای ئەڵمانیای بۆ خێزانەكەم وەرگرتبوو  بۆ مەبەستی چارە سەر ، بەڵام  لەبەر  خۆ ئامادە كردن بۆ گرتنی هەڵەبجە ، وتیان دوای بخە .  كاتێك لە هەندەران  گەڕامەوە وتیان  هەموو ئەوانەی چونە هەندەران وەكو دابِراو  حسابیان بۆ دەكرێت ، واتە وەكو پێشمەرگەی پلە دوو وەكو ئەوەی خیانەتمان كردبێت . بەڵام ئەوانەی پێشەرگەش نەبون لە قاسمە ڕەش لیستیان  بۆ كراو  كرانە قاڕەمان  . لە كاتێكدا مامجەلال  ئەوانەی چونە ئەروپا بە داربڕاویان  حساب  دەكات پێش ڕاپەڕین خۆشی  چۆتە ئەوروپاو ئاگای لە ڕاپەڕین نەبوە . لەوەش خرابتر ئەی كوڕەكانی خۆی كە تا ڕاپەڕین هەوای كوردستانیان هەڵ نەمژیبوو ،چۆن وبە چ حەقێك  لە پڕ هاتنەوەو حسابی دابڕاویشیان  بۆنەكراو  بونە خاوەنی ڕەنجی هەمو شەهێدان و فەرهادەكان .  باشە ئەگەر ڕاپەڕێن نەكرایە ، مامجەلال و كوڕەكانی دەگەڕانەوە. وەڵامەكەی نەخەیر .    دوای گەڕانەوەم لە ئەورپا موچەیەكی زۆر كەمیان بۆ بڕیمەوە كە هەرگیز نەدەگونجا لە گەڵ ئەو هەموو ماندوبونەی من . بەڵام لە هەموی سەیتر ئەوەبوو بە فەرمانی عومەر فەتاح بۆ ماوەی یەك ساڵ ئەو موچەیەشیان بڕێم  بە بەهانەی ئەوەی باسی عومەر فەتاحم بە خراپی كردوە .  بۆ ئاگاداری  هەموو لایەك من لە ساڵی 1984 بومەپێشمەرگەو ئەوكاتە یەك بستی زەوی ئازاد كراو لە كوردستانی عێراق نەبوو ، ماڵ و مناڵم بردە ئێران ، بەڵام عومەر فەتاح دوای مفاوەزات دەبێتە پێشمەرگەو بە حەقی خۆی دەزانێت دەست بەرێت بۆ هەموو زەحمەتی خۆم و ماڵ و مناڵم و بڕیاری بڕینی موچەكەم بدات . سەدام بەو هەموو دڕندایەتی خۆیەوە كاری لەو شێوەیەی نەدەكرد . شۆڕشێك خاوەنی سەركردەی ئاوا قین لەدڵ بێت ،چۆن سەردەكەوێت .  ئەگەر ئێمە خاوەنی سەركردایەتییەك بوینایە لە خەمی ئایندەی نیشتمان و خەڵكدابوایە و  خاوەنی ویژدان و ئەمەك بونایە  دەبوو لە جێگای محمد خۆشناو دكتۆر هەژاری  ماندوو نەناسی پێشمەرگەی ڕۆژەسەختەكان بكرایە بە وەزیر . یان دەبوو نیشتمان پەروەرێكی دڵسۆزی وەكو دكتۆر  عومەر محمد شەریفی خاوەن هەڵوێست  بكرایە بە وەزیر  نەك محمد خۆشناو بەو ڕابوردوە گومانیاوەیەوە  .  ئاخر ئەمە چ ویژدانێك و ئەخلاقێكە تۆ بێی موستەشارێكی ئەنفال چی خائین بە گەل و نیشتمان بە پلەی وەزیر خانە نشین بكەیت و لەشكرێك پاسەوانیشی بۆ دابنێیت ،  بەڵام منێك دوای 10 ساڵ پێشمەرگایەتی و كەم ئەندام بونی خێزانمو شەهید كرانی  كوڕەكەم  وەكو موستەشارێك موچەم پێ ڕەوا نەبینن و سەرەڕای ئەوەش  لە تۆڵەی ئەوەی قسەم كردوە ، موچەكەم  بۆ ماوەی ساڵێك ببڕن .   ئەو كاتەی لەشاخ بوین سەركردەكان  خەڵكیان جۆش دەدا بۆ خەبات  بەناوی كوردایەتی و سۆسیالیزم و ماركسیەتەوە زیاتر بۆ بەرژەوەندی خۆیان . كاتێك گەڕانەوە ناو شار بە پێڵاوی لاستیكەوە ، خۆیان لێگۆڕاو كەوتنە تاڵانی و خۆدەوڵەمەندكردن و كۆكردنەوەی سامان و ئازاردانی خەڵك و بێ منەت بون لە خەڵك . سەیرە ئەوانە وەكو ئەوەی توشی نەخۆشی لە بیرچونەوە بوبن ، هاوڕێ و كەس و كاری شەهیدەكانی خۆشیان لە بیر كردبوو .  تێكۆشەرێكی وەكوئاوات  قاڕەمانی كە پێشمەرگەی سەرەتایی ئەم شۆڕشە و ئەندامی سەركردایەتی كۆمەڵە  تا لە شار بوو ماڵەكەی بنەكەی كۆمەڵە بوو . كاتێك چوو بۆ هەندەران و گەڕایەوە ،  وەكو ئەوە مامەلەی لەگەڵ كرا ، كە نایناسن ، هەمو ئەو پێشمەرگانەی  چوبونە هەندەران و دوایی دەگەڕانەوە ، زۆر بەكەم سەیر دەكران لە لایەن بەرپرسەكانەوە .  قسەیەك هەیە كە دەڵێت : ئەو كەسانەی كە لە بنەڕەتدا فەقیرو هەژار و هیچ  نەدیو بون و دواجار دەبنە خاوەنی دەسەڵات ، دوو مەترسی گەورەیان هەیە بۆ سەر كۆی كۆمەڵگا . یەكەم  هەرگیز چاویان پر ِنابێت لە كۆكردنەوەی پارەو سامان و  چۆن سن و كوللە كشتوكاڵ لەناو دەبات ، بەو شێوەش ئەمانە سامانی وڵات تاڵان دەكەن . مەترسی دووەم : سڵ ناكەنەوە لە ئازاردانی خەڵك و تۆڵەی فەقیری  ڕابوردویان  لە هاوڵاتیان دەكەنەوەو دەبنە دڕەندەو خۆیان لێ دەبێتە پاڵەوان و خەڵكیش ژێردەستە . ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان بەرجەستە دەكرێت و دەگوزەرێت ، ڕێك وەكو ئەو قسەیە وایە . كەواتە نابێت نە دكتۆر هەژار و نە هیچ كەسێكی تر لە ئێمە و هەموو ئەوانەی ڕەنجی فەرهادەكانیان كێشا ، چاوەڕوانی هیچ كارێكی چاكە لەم كاربەدەستانەی ئێستا بكرێت . ئەوانە جاشێكی دوێنێیان  پێ باشترە  كە ئەمڕۆ پاسەوانی بەردەگاكەیانە ، لە تێكۆشەرێكی ماندو نەناسی وەكو دكتۆر هەژار و هەزارانی تر كە لە ناچاریدا ئاوارەی هەندەران بون و ئێستا وەكو كەسانی ڕاكردو لە بەرەكانی شەڕ حسابیان بۆ  دەكەن . ماوەتەوە  ئەوەی بڵێم .  شانازی و سەبەرزی  بۆ هەموشەهێدانی كوردستان و ئەوانەی ڕەنجی فەرهادەكانیان كێشاوە  لە پێناوی میللەتدا . مردن و سەرشۆڕی ڕیسوایی بۆ هەموو ئەوانەی ڕەنجی شەهێدان و فەرهادەكانیان بۆ خۆیان بردو خەڵكیان خەڵەتاند لەپێناوی خۆیان و كەس و كاریان و هەرێمی كوردستان و خەڵكی كوردیان گەیاندە ئەم قۆناغەی ئێستاو توشی فەقیری و هەژاری  بێ ئومێدیان كردن .  نەعلەت لەو سەركردانەی  لە بنەڕەتدا ڕاستگۆ نەبون لەگەڵ خەڵكداو  خۆیان  بە ئاغاو جەماوەریان  بە ڕەعیەتی خۆیان زانیوە و بە ناوی كوردایەتیەوە  فێڵیان لێكردون .  بە بۆچونی من ئەم دەسەڵاتەی ئێستا   وەكو ڤایرۆسی  كۆڕۆنا وایە كە هەموو جیهانی بە خۆیەوە سەرقاڵ كردوەو بۆتە مەترسییەكی گەورە. چۆن ڤایرۆسی كۆڕۆنا خۆی ئەگوڕێت  و ئیستا نەوەی دووەم سێیەمیشی دەركەوتوەو مەترسییەكەشی گەورەتر بوە . بۆیە هەموو جیهان خەریكی دۆزینەوەی چارەسەرن .  دەسەڵاتی كوردیش  بەردەوام لە خۆگۆڕیندایە . نەوەی یەكەمی ئەم دەسەڵاتە دوژمنایەتییەكیان بۆ كورد دروست كردوە ، تا كورد ماوە پێوەی دەناڵێنێت و بە ئامانجەكانی ناگات .  لە بری ڕزگار كردنی نیشتمان ، خاكیان فرۆشت ، سامانی ولاتیان تاڵان كرد . بونە داردەستی دوژمنانی كورد . نەوەی دووەم هاتون بەرهەمی ڕەنجی شەهیدان و فەرهادەكان تاڵان و فەرهود دەكەن بە بەرچاومانەوە . نەوەی سێیەم وەچەكانیان ئەوەندە زۆر دەبن ، نیشتمان دەخە سواڵ و سەر ساجی عەلی و خوا لە شەڕی ئەوانە بمانپارێرێزیت و هێوادارم كەس ئەو سەردەمە بە چاوی خۆی نەبینێت .  تاكە ڕێگایەك و تاكە چارەسەرێك بۆ كۆتایی هێنان بەم دەسەڵات و حوكمڕانیە تۆتالیتاریە تاڵانچییە نیشتمان فرۆشە و بۆ ئەوەی سەردەمی  نەوەی سێیەمی چاوبرسیی نەبینێن ،  ئەوەیە كە ڕاپەڕێنێكی جەماوەری بەرفراوانی سەرانسەری دەست پێ بكات چونكە ئەمانە بە قسەی خۆش ناڕۆن .   

            سەهین موفتی بە داخەوە شەوی رابردوو، جارێکی دیکە یەکێتی چوویەوە پاڵ پڕۆژەیەکی دیکەی ئێرانی، کە دەیەوێت ئێڕاق بە تەواوی بکاتە کۆپی کۆماری سێدارە و کوردستانەکەیشمان بە ناویشەوە نەمێنێت.  پڕۆژەی یاسای نوێ و هەموارەکە، هەردووکیان لە بەرژەوەندی کورد نەبوون، کە یەکێتی دەگەڵ هەردووکیان بوو...!  بەڵام هەموارەکە زیانەکەی کەمێک کەمترە، دەنا هەمواری یاساکۆنەکەش ئەوەی پەسەند کرا مەترسیدارە بۆ هەرێمی کوردستان .  کە هی پێشتر حاکمەکان بە هەماهەنگی لە گەڵ ئەنجومەنی دادوەریی کوردستان دادەنران بەڵام لە هەموارەکە ناوی ئەنجومەنی دادوەریی هەرێم لادراوە کە ئەویش بە بڕیاری یەکێتی بوو گوایا ئەنجومەنی دادوەری لە هەولێرە و نوێنەرایەتی ئەوان ناکات....! یەکێتی زیانێکی زۆری بە ناوو پێگەی خۆی گەیاند . ئاخر لە مەودوا چۆن ئیدیعای پێشکەوتن و سۆشیال دیموکراتی دەکات لە کاتێکدا پشتگیریی پڕۆژەی بە شیعەکردنی عێراقی کرد کە دەیانەوێ دادگای ئیتیحادی (کە گرنگترین و بەرزترین دامەزراوەیە لە کاتی کێشەکان پەنای بۆ ببرێت) ببێتە هاوشێوەی (مجمع تشخیص مصلحت نظام)ی کۆماری سێدارەی ئێرانی عەمامەکان....! باشە یەکێتی بە چ روویەک ئیدی باسی مافی پێکهاتەکانی وەک ئێزیدی و مەسیحی و ...هتد دەکات لە کاتێکدا چوویە پاڵ پڕۆژەی بە ئیسلامیکردنی عێراق.  بەراستی خۆش سۆشیال دیموکراتە ئەم یەکێتیی

عەلی مەحمود محەمەد زەمینەی  دامەزراندنی  كۆمۆنە لە رێكەوتی 4-8-1870 پروسیەكان لە سیدان تێكشكانێكی گەورە بەسەر سوپای فەرەنسادا دەسەپێنن, لە رێكەوتی 2-9 هەموو سوپای فەرەنسا لەپێشیانەوە ئیمپراتۆرو 39 ژەنەرال و 86 هەزار سەرباز دیل دەكرێن لە لایەن پرۆسیەكانەوە , لە كۆی سوپایەك ژمارەی  120000 سەرباز  بوو, سوپای پرۆسی تا قەراغی شاری پاریس رانەوەستان. لە رێكەوتی 18-1-1871 لە ڤێرسایەوە " بەشێكی پاریسە" ڕایخی ئەڵمانی ڕاگەیەنرا, كە زۆربەی توێژەرەوان و چاودێران هەڵبژاردنی ئەم شوێنەیان بۆ ڕاگەیاندنی ڕایخ بە سوكایەتی بە هەستی نەتەوایەتی فەرەنسیەكان زانی, بە پێی دەستووری نوێ فیلهیلیم بووە قەیسەری ئەڵمانیا و بسماركیش بوو بە سەرەك وەزیرانی وڵات, لە رێكەوتی 19-2-1871 تییر حكومەتی لە بۆرژوازی و پاشایەتی خوازانی فەرەنسا پێك هێنا كە ملكەچی رێكەوتن بوون لە گەڵ ئەڵمانەكان, كۆماریخوازەكان سەرشۆڕییان رەتكردەوە, دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنێكی  تەنها پیاوانەدا لە رێكەوتی  8-2-1871 پۆستەكەی مسۆگەر كرد.  لە رێكەوتی 26-2-1871 پەیماننامەیەك لە نێوان ئەڵمانیاو فەرەنسا دەبەسترێت, بە پێی ئەو پەیمانامەیە ئەلزاس و لۆرین دەدرێت بە ئەڵمانیا, ناوچەی لۆرین بە هەرێمی متزوتیون ڤیلوەوە, ئەلزاس بێ بلفۆرت و دەورو بەرەكەی, لە پاڵ دەست بەسەردا گرتنی سێ یەكی خاكی فەرەنسا, تا ئەوكاتەی قەرەبوی زیانەكان دەكرێتەوە لە لایەن فەرەنساوە ,بڕەكەی دیاری كرابوو بە 5  ملیار فرەنكی فەرەنسی. تیر بۆ ئەوەی داخوازەكانی بسمارك جێ بە جێ بكات, پێویستی بەوە هەبوو  چەك و تۆپەكانی (پاسەوانی نیشتمانی)بدات بە دەستەوە, پاسەوانی نیشتمانی لە پاریس وەك دەسەڵاتی دوولایەنە مامەڵەیان دەكرد لە بەرامبەر حكومەتی ناوەندی, هەیبەتی حكومەتەكەی تیریان لاواز كردبوو, تیر بۆ گەڕاندنەوەی ناوەندی دەسەڵات بۆ حكومەتەكەی و جێ بە جێ كردنی پەیمماننامە سەر شۆڕانەكانی, ویستی پاسەوانی نیشتمانی چەك بكات, تۆپەكانیان لێ  وەرگرێتەوە. لە 18ی ئازار سوپایەكی 4000 سەربازی نارد لەسەر خواستی پروسییەكان بۆ ئەوەی  دەست بەسەر ئەو 227 تۆپەدا بگرن كە پاریسیەكان دەستیان بەسەردا گرتبوو, بۆ بەرگریكردن لە شارەكەیان كە لە لایەن سوپای پرۆسیاوە ئابلوقە درابوو لە ساڵی پێشوەوە  لە بەرزایەكانی مۆنمارت و بلفێل  دایان بەستابو. لە رێكەوتی 16-3 تییر دەسەڵاتدارانی شاری بانگ كرد بۆ شارەوانی لە رێكەوتی 17-3 لە لایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە نەخشەی چەككردنی پاسەوانانی نیشتمانی داڕێژرا, ژەنەراڵەكانیش تیایدا بەشدار بوون, ژەنەرال ڤیوا دیاری كرا بەسەرپەرشت كاری  بڕیارەكە, بڕیار درا بەزوترین كات چەككردنی پاریس جێ بەجێ بكرێت, بۆیە لە رێكەوتی 18-3-1871 بڕیاری چەككردنی (پاسەوانی نیشتمانی )یاندا, بە ناوی ئەوەی گوایە ئەو تۆپانە موڵكی دەوڵەتن, بۆیە دەبێت بگەڕێنرێنەوە بۆی, بەمەش  تیر دەیەویست لە لایەكەوە بڕیارەكە جێ بە جێ بكات لە لایەكی دیكەوە  مەترسی یاخی بونەوە لە سەر دەسەڵاتەكەی لاببات, بەڵام پاسەوانانی نیشتمانی بە بڕیارەكە ڕازی نابن, چونكە ئەو چەكانە ئەوانە بون كە پاسەوانانی نیشتمانی لەو شوێنانە ڕزگاریانی كردبوو  كە پرۆسیا داگیری كردبوو, بۆیە موڵكی دەوڵەت نەبوون, دیارە دەست گرتن بەسەر چەكەكاندا, بەمانای دەس گرتن دەهات بەسەر پاریسدا.  برسیەتی,گرانی, بێكاری,نەخۆشی و هەژاری  باڵی بەسەر پاریسدا داگرتبوو, لەم بارودۆخە ناسكەدا, بۆرژواكان بە خۆیان و خەزێنەو سەروەت و سامانیانەوە, لە پاریس بە كۆمەڵ هەڵدێن, نیشتمان لە ناخۆشرین ڕۆژەكانیدا بۆ كرێكاران و ڕەنجدەران بەجێ دەهێڵن . بڕیار بوو كاتژمێر 2 ی شەو هێرش دەس پێ بكرێت, پۆلیسیش  بڕیارە   ئەندامانی كۆمیتەی ناوەندی و كۆمیتە هەڵبژێردراوەكانی 20 گەڕەكەكی شاری پاریس و لقی فەرەنسای ئنتەرناسیۆنالیزم دەستگیر بكەن, شەڕ كاتژمێر 5 بەیانی رێكەوتی 18-3 دەستی پێكرد, لە ئاكامی بەرگری بێ وێنەی پاسەوانانی نیشتمانی و خەڵكی پاریس بە ژن و پیاوەوە كە بەرەو روی سوپاكەی تیر بونەوە بۆ داكۆكی لە تۆپەكان, دەستیان  بەسەر بەشێكی شاردا گرت, شكستیان بە نەخشەكانی تیر هێنا, جەماوەری  پاریس ڕژانە سەر شەقامەكانكەوتنە سەنگەر لێدان, سەربازان خۆ بەدەستەوە دەدەن و ئەفسەرانیش هەڵدێن و خۆیان دەشارنەوە, خەڵكەكە دروشمی بژی كۆمار بژی كۆمۆنیان دەوتەوە, تەواوی باڵاخانەكانی شار دەستیان بەسەردا گیرا, چەك وتەقەمەنیەك زۆر گیرا, تەنها لە قەڵای فانف 450000 تفەنگ دەسكەوت  بوو, لە كۆی 300000 سەربازی بەرگری نیشتمای, تەنها 300 كەس بەدوای داخوازەكانی تیرەوە چون, ئەوانی دیكە پەیوەست بوون, بە بەرەی شۆڕشەوە, دەست بەسەر بارەگای شارەوانیدا دەگرن و تیر لە پاریس هەڵدێت. رێكەوتی ( 19 -3) ەیەو  پاریس ئازادە, نە حكومەتی تیر وە نە سوپای داگیركەری پروسی تێدایە, لە بەیانی زوەوە شار جمەی دێت, كرێكار, دوكاندار,پیشەگەر, ڕۆشنبیران,پاساوانانی نیشتمانی, ژنان, منداڵان, گەنج و لاو, ڕژاونەتە سەر شەقامەكان, كۆمیتەی ناوەندی پاسەوانانی نیشتمانی, لە بارەگای شارەوانی پاریس, كە لە بان باڵاخانەكەی ئاڵای سور بۆ یەكەمجار لە مێژوودا دەلەرێتەوە, بەیاننامەیەكی  ڕوو لە خەڵكی پاریس  دەركرد, بە یاننامەكە بە كۆماری فەرەنسا و  دروشمی "سەربەستی,یەكسانی,برایەتی" دروشمە سەرەكیەكەی شۆڕشی فەرەنسا دەستی پێكرد, لە بانگەوازەكەدا داوا لە خەڵكی پاریس كرا, لە شوێنی خۆیان  ئامادە بن  بۆ ئەنجام دانی هەڵبژاردن, ئەم بانگەوازە  لە لایەن 21 ئەندامی ئامادەبووی كۆمیتەی ناوەندی پاسەوانانی نیشتمانیەوە  واژۆ كرا لە كۆی 40 ئەندام, كە هەرئەوانە لەو كاتەدا لەو شوێنە ئامادە بوون, ئەوانی دی بەهۆی كاروبارەوە  ئامادە نەبوون, رێكەوتی26-3  واتە دوای یەك هەفتە  دیاری كرا بۆ هەڵبژاردن, هەر ئەو ڕۆژە  بڕیاری ئازاد  كردنی زیندانییە سیاسیەكان دەركرا. هەڵبژاردنی كۆمۆن   دوای 8 رۆژ  لە هەڵبژاردنێكی ئازادانەدا بە بەشداری نزیك 230 هەزار كەس لە پیاوان و ژنانی پاریس ئەنجومەنێكی 78 كەسەییان هەڵبژارد, لەوكاتەدا ژمارەی دانیشتووانی پاریس دەوروبەری ملیۆنێك هاووڵاتی بوو, بەشێكی پاریس وەك فێرسای بەدەست كۆمۆناركانەوە نەبوو, وە سەرمایەدارەكانیش لە ترسی ئابلووقەی پاریس بەشێكیان هەڵاتبوون. ڕانۆی رێكەوتی 28-3  لەبەردەم شارەوانی پاریس, ناوی هەڵبژێردراوەكان بڵاو دەكاتەوە , بە دروشمی بژی كۆمار , بژی كۆمۆن دەستی بە قسەكانی كرد . هەمان ڕۆژ كۆمۆن دەستی بە كارەكانی كرد, بە سەرپەرشتی شارل بلی  تەمەن 76 ساڵە, كە پیرترین ئەندامی هەڵبژێردراوی  كۆمۆن بوو. لە 26 ئەپریل  هەڵبژاردن تەواو كرا, شاعیری گەورە ئۆژین پۆتیە" نووسەری سرودی ئەنتەرناسیۆنال"و چوار ئەندامی دیكە هەڵبژێردران لەو خولەدا.  لە هەڵبژێردراوان  33 كەسیان كرێكارو پیشەگەر بوون, دە كەسیان هونەرمەند بوون,  لە ناویاندا وێنەكێشی بەناو بانگ غۆستاف كۆربیە هەبوو, 5یان خاوەند پیشەی بچووك بوون, وە ژمارەیەك ژن  لە نوێنەرایەتیدا جیگایان گرت كە لە حكومەتی بۆرجوازیدا مافی دەنگدانیشیان نەبوو, لەوانە لویز میشیل, ئەلیزابیس دمتریف نوێنەری ماركس و ناتانی لۆمل, دوای دو رۆژ نوێنەران كۆمۆنەی پاریسیان راگەیاند. لە روی پێك هاتەی سیاسییەوە نوێنەران لە یەعقوبییە لایەنگرەكانی شۆڕشی فەرەنسی, كۆمارییە شۆرشگێڕەكان,ئانارشیستەكانی لایەنگری پلانكی و بردۆن و ماركسییەكان پێك دەهاتن, 21 بلانكی و 20 برۆدۆنی و 2 ماركسی (فرانكل و سیریالیە فارلین), بە شێوەی گشتی یەكسانیخوازان بە هەموو باڵەكانیەوە, برۆدۆنی, بلانكی, ماركسی, یەعقوبیەكان, زۆربەی زۆری كۆمۆنەیان دیاری دەكرد, دامەزرێنەری ئەو  بەڕێوەبەرایەتی یە بوون. ماركسییەكان هۆی هەڵبژاردنی زۆربە, لە وردە بورژوازی لە ڕوی چینایەتی, باڵە سۆسیالستە غەیرە ماركسییەكان, لە ڕوی سیاسییەوە, دەبەنەوە سەر ئەوەی   فەرەنسا لەو كاتەدا وڵاتی بۆرژوازی بچوك, وە ماركسیزمیش بیرو باوەڕێكی نوێ بوو .*  بڕیاركانی چۆنە دا كۆمۆن دەسەڵاتداریەتیەكی دیموكراسی راستەوخۆ بوو, بڕیارەكان راستەوخۆ دەدرا, سەركردایەتی هەرەمی نەبوو, هێزە سەركوتكەرەكانی هەڵوەشاندەوە, دین لە دەوڵەت جیاكرایەوە, خوێندن بە خۆڕایی كرا, یەكسانی ژن و پیاو  مسۆگەر كرا, بێگانەكان بوونە هاووڵاتی, شوێنی لەش فرۆشی قەدەغە كرا, موچەی نوێنەران بە 6000 فرەنك وەك موچەی كرێكارێكی هوشیار دیاریكرا..... . كۆمۆن لە ڕوی بەشداری  هەمووان  بە بێ جیاوازی چینایەتی و ڕەگەزی   لە سەروی 18 ساڵییەوە لە دەنگداندا, یەكەم ئەزمونی دیموكراسی بوو  تاكو ئەو كاتە مرۆڤایەتی بە خۆیەوە ببینێت, كە تا ساڵی 1944 لە فەرەنسای مەڵبەندی دیموكراسی, ژنان مافی دەنگدانیان نەبوو, كۆمۆن نمونەیەكی نۆێی دیموكراسی پێشكەش  مرۆڤایەتی كرد, خەڵكی پاریس لە سەردەمی پاشایەتی و دواتریش دابەش دەكران بەسەر سێ توێژدا" نەبیلەكان,پیاوانی كەنیسە,ئەوانەی داهاتیان مام ناوەندی بوو(بورژوازی)", توێژی یەكەم و دووەم لە باجدان ئازاد كرابوون, مافی دەنگدان بۆ هەمووان نەبوو, بەڵام كۆمۆن كودەتایەكی شۆڕشگێڕی كرد  بەسەر سیاسەتی باودا, نموونەیەكی نوێی سیاسەتی بۆ یەكەمجار لە مێژووی مرۆڤایەتی پێشكەشكرد, هەموو ئمتیازاتێكی لە چینە باڵاكان سەندەوە. كۆمۆنە تەنها 72  رۆژ بەردەوام بوو, لەو 72 رۆژە پاریس نەخەوت, نوێنەران شەو و رۆژ  بە موچەی  كرێكاری  هەر بیریان دەكردەوەو كاریان دەكرد.  لە 2 نیسانەوە دەسەڵاتی تیر هەوڵەكانی خستە گەڕ بۆ روخاندنی, بە هاوكاری سوپای داگیركەری پرۆسی, لە 21ی ئایارەوە پەلامار دەستی پێكرد, لە28ی ئایار دوای كوشتنی زیاتر لە 30 هەزار كۆمۆنار كە روباری سین لە خوێنی ئەوان سور ببوو كۆمۆنە تێك شكێنرا, بەڵام پەندو ئەزموونەكانی  بۆ مێژوو مایەوە. ئایا دیكتاتۆری پرۆلیتاریا مەرجی سەركەوتنی شۆڕشی كرێكاری یە؟؟؟؟؟. تا ئێستا ئەو مەقولەیەی دەڵێت دەوڵەت چینایەتییە, ئامرازێكە بە دەست چینێكەوە  بۆ سەركوتی چینێكی دیكە لە ناوەڕۆكدا راستە, ئەگەریش لە نمایشدا خۆی وا نەنوێنێت و بە رواڵەت لە رێگای دەنگدانەوە وا خۆی ئاشكرا بكات لە نێوان چینەكانی كۆمەڵگادا بێلایەنە, لێ ئەوا لە رێگای دەستور و یاساو راگەیاندن و دەسەڵاتی قوڵەوە چینی فەرمانڕەوا  بەرژەوەندیەكانی خۆی دەسەپێنێت و بە ئاگرو ئاسن موڵكدارێتی تایبەتی و پەیوەندی بەرهەم هێنانی چینی دەسەڵاتدار دەپارێزێت, بۆیە دەبینین ئەنجامی هەڵبژاردنەكان تەنها گۆڕینی دەموچاوەكانە, ئەوجارانەشی قازە رەشەكەیان بۆ دەردەچێت, ئەوا دەیكوژن  نموونە جیمی كۆربین و بیرنەر ساندەرز و سیریزاو ئێس پەی....., بە گشتی ئەنجامی كایە سیاسییەكە جێگۆڕكێیەك كەمە بە خاڵەكانی بودجە نەك سستەم,  بە پێی ئەو بەنجەی بۆ كۆمەڵگا سیاسەتمەدارانی چینی باڵادەست دەیبڕنەوە لەو قوناغەدا. بە دوای كۆمۆنە دەستەواژەی دكتاتۆری پرۆلیتاریا لە زمانی رابەرانی ماركسیزمەوە  هێنرایە ناو ئەدەبیاتی سیاسی و  لە زۆربەی حالەتەكاندا لە ژێر ئاڵای دكتاتۆری چینێك كە زۆرینەی كۆمەڵگا پێك دەهێنێت دكتاتۆری حیزب و كەس داسەپێنرا. بە بۆچونی ماركس دكتاتۆری پرۆلیتاریا شێوەیەكی ڕامیاری یە, لەم دوایەدا دەركەوت, كە ڕزگاری ئابووری بۆ كار بەدەست دێنێت, ئەمەش لە كۆمۆنەدا دەركەوت . هەروەها دەڵێت:  لە بارودۆخی گواستنەوە لە سەرمایەدارییەوە بۆ سۆسیالستی, شێوەی دەوڵەت ناكرێت هیچ شێوەیەك بێت جگە لە دیكتاتۆری شۆڕشگێرانەی پرۆلیتاریا. ئەنگلزیش لە ناساندنی كۆمۆنەدا دەڵێت: ( بەڕێزە خۆشەویستەكان, ئایا دەتانەوێت بزانن دیكتاتۆری پرۆلیتاریا چی یە و چۆن خۆی دەنوێنێ؟ فەرموون چاوێك بە كۆمۆنەدا بخشێنن, لە ڕاستی دا ئەوە دیكتاتۆری كرێكاران بوو). لینین لە پەرتووكی كاوتسكی هەڵگەڕاوەدا پێداویستی دیكتاتۆری پرۆلیتاریا لەم خاڵانەدا دەبینێتەوە: (1- سەركوت كردنی بەرەنگاربوونەوەی هێزی بورژواكان.2 - ترس خستنە دڵی كۆنەپەرستان.3  -پاراستنی دەسەڵاتی پرۆلیتاریا دژ بۆرژواكان.  4 - تا پرۆلیتاریا بە هێز لە دوژمنەكانی بدات.  لە  دوای كۆمۆنە ناوەڕۆكی كۆمۆنە لە رێگای چەمكی دیكتاتۆری پرۆلیتاریاوە, لە هەمە رەنگی, ئیرادەی زۆرینە, كاركردن, بڕیارانی بە كۆمەڵ, نەهێشتنی دامودەزگای سەركوتكەرو ئیمتیازاتی چینی دەسەڵاتدار, داهێنان و پێشەنگی لە سیاسەت مرێندرا, تەنانەت مۆركی بەشداری زۆرینەی ئانارشیستی نا دەسەڵاتداری لە سەركردایەتی كۆمۆنە لە گۆڕنرا, هەموو كۆمۆنە لە چەمكی دكتاتۆریەكە كورت كرایەوە, بەمەش سۆسیالستەكان بەناوی وەفاداری بۆ كۆمۆنە بەرەو روی ناوەڕۆكی كۆمۆنە بونەوە.  لە یەكەم ئەزموونی دوای كۆمۆنە, بە دوای شۆرشی ئۆكتۆبەردا, ئەو هەموو ستایشەی كە پێشتر لینین لە پەرتووكی دەوڵەت و شۆڕشدا بۆ كۆمۆنەی كردبوو, ساڵێك  بەرگەی هەمە رەنگی پەرلەمانەكەی نەگرت و هەڵیوەشاندەوە, كە لە 25ی نۆڤەمبەری 1917 لە گەرماو گەرمی دوای شۆڕش و بڕیارە گرنەكان وەك  زەوی بۆ جوتیار, ئاشتی, كار بۆ كرێكار, بەشداری هەموووان لە هەڵبژاردن و دەنگی یەكسان بۆ هەمووان" پێشتر دەنگی چینە باڵاكان چەند دەنگی هەژاران دەژمێردرا, ئەنجامدرابوو نموونە لە هەڵبژاردنی 1907 دا خاوەند زەوییەكی دەرەبەگ ب 230 دەنگ, كەچی كرێكارێك بە 125000 دەنگ و جوتیارێك بە 60000 دەنگ دەچونە دۆماوە, بۆیە لە دوا هەڵبژاردنی پێش شۆڕشی ئۆكتۆبەر 51%ی ئەندامانی دۆما لە نوبەلا پێك دەهات" لە هەڵبژاردنەكەدا 103 لیست بەشداری تێدا كردبوو, لە ئەنجامدا سۆسیالستە شۆڕشگێڕەكان زۆرینە بوون 37,61%ی دەنگەكانیان هێنابوەوە, بەلشەفیكەكان 23,26% ی دەنگەكانیان هێنایەوە, دەیكردە دە ملیۆن و شەش سەت و حەفتاو یك هەزارو سێسەدو هەشتاو حەوت دەنگ, مەنشەفیكەكان تەنها 3,02%ی دەنگەكانیان هێنابوەوە.  لە كۆمۆنەوە بۆ ئێستا, زاراوەی دیكتاتۆری پرۆلیتاریا, خاڵی باسی بۆرژواكان و ماركسیەكان بووە, بەردەوام لە رۆژەفی گەرمدا بووە, لە كاتێكدا ئەم دەستەواژەیە هاتە پێشەوە, دەسەڵاتداری دكتاتۆری موتڵەق لە زۆرینەی جیهان بە پراتیك پیادە دەكرا, كەچی بۆرژوازی دژی چەمكی دكتاتۆری پرۆلیتاریای زۆرینەی كۆمەڵگا بوو, هەڵبژاردن لە جوگرافیایەكی بچووكی جیهان تەنها بۆ پیاوانی چینە باڵاكان بوو, كرێكاران و رەنجدەران بەشدارییان زۆر لاواز بوو لە ژیانی سیاسی یان هەر نەبوو, گۆڕانكاری كۆمەڵایەتی  هێواش بوو, شۆڕشی پیشەسازی سێ و چوار و لێكەوتەكانی نەبوو, خەباتی سیاسی سەركوت دەكرا, بریكاریا ناویشی نەبوو,......لە بارودۆخێكی وادا كە دكتاتۆریەت باڵی بەسەر جیهاندا كێشابوو, كۆمۆنە لە بەرامبەر دكتاتۆری چینە باڵاكانی  دەرەبەگ و سەرمایەداران لە جیهاندا, شێوە حكومەتێكی دیكەی هینایە پێشەوە, تەواو پێچەوانەی ئەوانە, لێرەدا هەژاران دەسەڵاتدارن ناونرا دكتاتۆری پرۆلیتاریا, كە وەك لەشكرەكەی سپارتاكۆس زەبروزەنگی پیادە ناكرد, دڵی گەورەو بە بەزەیی بوو, كە لە ناوەڕۆكدا زۆر دیموكراسیانەو مرۆڤ دۆستانە بوو, تەنانەت حوكمی ئیعدامی تێدا هەڵەشابوەوە, گفتوگۆی سیاسی لە لوتكەدا بوو, زۆر كۆڕوكۆمەڵە لەو ماوەیەدا پێك هاتن, رۆژنامە داخراوەكانی پێشوو ئازادی كاركردنیان پێ درایەوەو ئازادی بێ قەیدو شەرتی سیاسی زەمانەت كرا جگە لە دژە شۆڕشان, بۆیە  هەموو ئەو پراتیكانە لە گەڵ بەكار هێنانی چەمكی دكتاتۆری یەك ناگرێتەوە. هەرچەندە هەنووكە چەمكی دیكتاتۆری پرۆلیتاریا, بێ ئەوەی ڕابگەیەنرێت, بەشی زۆری پارتە ماركسی و كۆمۆنیستیەكان جیهان, لە ئەدەبیات و بەرنامەی خۆیان لایان داوە. ئەگەر ماركس پاش كۆمۆنە, لە ئەزمونی ئەو دەسەڵاتەوە چەمكی دیكتاتۆری پرۆلیتاریای هێنایە ناو ئەدەبی ماركسیزمەوە, ئایا دوای ڕوخانی شورەوی و كامپی خۆرهەڵات  و ئەو پێشەوە چونانەی دیموكراسیەت لە بواری یاسای هەڵبژاردن و بەشداری هەمووان تیایداو زەمانەتی بەشێكی باش لە ئازادییەكان ناویەتی, وە ناشرینی و قێزەونی چەمكی دكتاتۆری, و خراپ بەكار هینانی چەمكەكە لە رابردوودا بەناوی ماركسیزمەوە كە دەریایەك خۆێنی بەهۆوە رژێنراوە, ئەمڕۆ ماركسیش لە ژیاندا بووایە,  هەوڵی گۆڕینی چەمكەكەی دەدا, رایدەگەیاند كۆمۆنە نموونەی دیموكراسی راستەوخۆی پرۆلیتاریایە. كۆمۆنە قازە رەشەكەی دیموكراتی و دادپەروەری بوو, ئەوپەڕی  دیموكراسیەتی تێدا جێبەجێ كرا, تا ئێستا پاریسیەكان كە قیبلەنەمای بیركردنەوەی داهێنەرانەن لە سیاسەت لە جیهاندا پێی نەگەیشتوون, بۆیە پێویستە دەستەواژەكە بگۆڕێت, هەرچەندە دەشێت بۆ هەندەك ئەمە كفرە گەورەكە بێت.

  ئاسۆ حاجی  دەرچوون لە کۆدەنگی کوردستانی و چوونە پاڵ کۆدەنگی شیعە لە پێناو بەهێزترکردنی ئێران لە عێراق و لە رێگاشیەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە ئەو خەسڵەت و ناونیشانەی یەکێتی نیشتیمانی کوردستانی پێ دەناسرێتەوە. دەڵێن یەکێتی لە دوای مام جەلال ئەوهای بەسەر هاتووە  بەڵام مێژوو و رووداوەکان ئەوە ناسەلمێنن چونکە لە سەردەمی مام جەلال و لە پێناو هێشتنەوەی نوری مالیکی لە پۆستی سەرۆک وەزیران یەکێتی لە کۆدەنگی دەرچوو و کە دەرئەنجامەکەی نوری مالیکی هێزی دیجلەی دروست کرد و هەوڵیدا هێرشبکاتەوە سەر کوردستان و پاشانیش بودجە و موچەی خەڵکی کوردستانی بڕی، نامە بەناوبانگەکەی رەوانشاد مام جەلال بۆ سەرۆک بارزانی ئەوە پشتڕاست دەکاتەوە. بە قسەی مەلا بەختیار یەکێتی پێداگر بوو لەوەی کە دەبێ ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی بێت و پاشانیش لێی هەڵگەڕایەوە و لە خیانەتی شازدەی ئۆکتۆبەر خەنجەری لە پشتی پێشمەرگە و مێژووی زیاتر لە سەت ساڵ تێکۆشان و قوربانی دانی گەلی کوردستان دا و سەربەخۆیی لە ئامانجێکی نەتەوەیی و نیشتیمانی کردە ئامرازێک بە دەست داگیرکەرانەوە بۆ لاوازکردن و لەباربردنی تاکە قەوارەی سیاسی و دەستوری کە خەڵکی کوردستان خاوەندارێتی دەکات. دەرچوونەوەی یەکێتی لە کۆدەنگی کوردستانی لە دەنگدان بە یاسای دادگای فیدڕالی دووبارە کردنەوەی هەمان مێژووە لەلایەن یەکێتیەوە، لە پێناو بەهیزکردنی شیعە و هەژموونی ئێران بە ئاراستەی دامەزراندنی دەوڵەتی (ولي الفقيه) و بەڕێوەبردنی عێڕاق لەلایەن حەشدی شەعبیەوە رێک وەک سوپای پاسداران و ئێران. بە دڵنیایەوە سەرکردەکانی یەکێتی و میدیاکەی و میدیای وابەستە بە ئەجێندای ئێرانی هەوڵی شێواندنی راستیەکان و لاتەریک کردنی بۆچوونەکان دەدان دەربارەی ئەو رووداوە ترسناک و هەستاریە بەڵام ئەنجامەکەی ناتواندرێ بشاردرێتەوە، وەک چۆن دەرئەنجامی شازدەی ئۆکتۆبەریان پێ نەشاردرایەوە و ئێستا کەرکوک و کەرکوکیەکان شایەدی ئەو خیانەتەن کە لە ئەنجامی دەرچوون لە کۆدەنگی کوردستانی دروست بوو

سالار عه‌زیز له‌ ساڵی ٢٠٠١دا كاك مولازم عومه‌رو كاك قادری حاجی عه‌لی و من بڕیارمان دا كاروباری حیزبی له‌ناو یه‌كێتیدا نه‌كه‌ین، هه‌ر وه‌ك ئه‌ندامێكی یه‌كێتی له‌ماڵی خۆمان دابنیشین و ته‌ره‌فداری هیچ ده‌سته‌و گروپێكیش له‌ناو یه‌كێكێتیدا نه‌بین. له‌هه‌ڵبژارده‌كانی ناو خۆدا بێلایه‌ن بوین و به‌رنامه‌كه‌ی كاك نه‌وشیروانمان پێ په‌سه‌ند نه‌بو. هه‌رچه‌نده‌ درێغیمان له‌ راو بۆچونه‌كانی خۆمان له‌ بواره‌ سیاسی و راگه‌یاندنه‌كاندا نه‌كردوه‌. پاش وازهێنانی كاك نه‌وشیروان و وه‌رگرتنی گردی زه‌رگه‌ته‌ و ئه‌پارتمانێكی گه‌وره‌و ٢٨٠ دۆنم زه‌وی له ‌بازیان و ده‌ ملیۆن دۆلار له‌لایه‌ن مام جه‌لاله‌وه‌، ئێمه‌ یانی كاك مولازم عومه‌رو كاك قادری حاجی عه‌لی و من، به ‌چاكمان زانی له‌گه‌ڵ كاك نه‌وشیرواندا له‌مه‌ڕ پێكه‌وه‌ كاركردنێكی نوێ ئه‌م جاره‌یان به ‌شێوازێكی جیاواز له‌ناو یه‌كێتیدا، گفتوگۆ بكه‌ین. پاش چه‌ندین جار دانیشتن و وتووێژ، له‌ئه‌نجامدا ده‌سته‌یه‌كی پێنج كه‌سیمان وه‌ك سه‌ركردایه‌تی ئه‌م مینبه‌ره‌ پێكهێنا كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی ئاشكراو دیموكراتیانه‌و سه‌رده‌میانه‌ له‌ پێناوی چاكسازی له‌ناو ڕیزه‌كانی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستاندا درێژه‌ به‌خه‌باتی بدات. ئه‌وه‌ی ئه‌بوه‌ به‌ربه‌ست له‌م كاره‌دا هه‌وڵی كاك نه‌وشیروان بو، كه‌ ئه‌یویست ئه‌م موڵك و ماڵه‌ ‌له‌سه‌ر كومپانیای وشه‌ تاپۆ بكات كه‌ هی خۆی بو. بۆیه‌ ئێمه‌ پێمان وت باشتروایه‌ به‌ناوی تۆوه‌ نه‌بێ، ئه‌م ڕێبازه‌ یه‌كێ له‌كاره‌ گرنگه‌كانی چونه‌وه‌یه‌ به‌گژ ئه‌وانه‌ی ته‌ماعیان له‌سه‌روه‌ت و سامانی خه‌ڵك و ئه‌م نیشتمانه‌یه‌، با هه‌وڵبده‌ین ڕێگه‌كی دی بدۆزینه‌وه‌. كاك نه‌وشیروان وتی با به‌ناوی هه‌رپێنجمانه‌وه‌ی بكه‌ین. ئێمه‌ ره‌تمانكرده‌وه‌و رازی نه‌بوین و به ‌شۆخییه‌وه‌ وتمان یانی كه ‌مردین مناڵه‌كانمان بێن و بڵێن به‌شی باوكمانی پێوه‌یه‌!!! چوینه‌ لای كاك ڕوشدی عه‌زیز، كه ‌له‌به‌شی یاسایی گرده‌كه ‌كاری ئه‌كرد، بۆ ئه‌‌وه‌ی بتوانێ ده‌رچه‌یه‌ك بۆ ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌ بدۆزێته‌وه‌و ‌تاپۆكه‌ی بخرێته‌ سه‌ر جه‌معیه‌تێك، یا رێكخراوێك، هه‌تا ئه‌م مینبه‌ره‌ش هه‌بێ و به‌رده‌وام بێت، یا ببێته‌ شتێكی دی بتوانرێ سود له‌و موڵك و ماڵه‌ وه‌ربگیرێ... دوای نه‌مان یا هه‌ڵوه‌شاندنه‌ی ئه‌م قه‌واره‌یه‌ش ئه‌وا ببه‌خشرێت به‌ زانكۆ یا هه‌ر پرۆژه‌یه‌كی خه‌یری، به‌ڵام سه‌ركه‌وتو نه‌بو! دواجاركاك مولازم عومه‌ر چووه‌ لای كاك (دڵشاد عوسمان‌) كه ‌شاره‌زاییه‌كی باشی له‌و بوارانه‌دا هه‌بو... ئه‌و توانیبوی به‌رنامه‌یه‌ك یا سیغه‌یه‌ك بۆ گرفته‌كه‌ بدۆ زێته‌وه‌. كاك نه‌وشیروان ئاماده‌ نه‌بو ته‌ماشای بابه‌ته‌كه‌ش بكات. دواجار نیشانی دا كه ‌له‌سه‌ر كۆمپانیای وشه‌و تاپۆی ئه‌كات كه‌ هه‌مو پشكه‌كانی هی خۆی بون. من چه‌ند جار ناچاركراوم كه ‌له‌سه‌ر ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌و گه‌لێ مه‌سه‌له‌ی زۆر گرنگ قسه ‌بكه‌م و چه‌واشه‌كارییه‌كان ڕاستبكه‌مه‌وه‌، حیكایه‌ته‌كان وه‌كو خۆی چۆنه‌ بگێرمه‌وه‌، به‌ڵام هه‌ڵوێستی نیشتمانپه‌روه‌رانه‌ی گۆڕان له‌ مه‌ڕ پاراستنی ‌یه‌ك پارچه‌یی هه‌رێم و پارێزگاری ئه‌م قه‌واره‌یه‌ بێده‌نگیم لێكردوه‌ . ماوه‌یه‌ك به‌سه‌ر چوو كاك مولازم عومه‌رو كاك قادر له‌گه‌ڵ مندا قسه‌یانكرد كه ‌چیتر نایانه‌وێ له‌گه‌ڵ كاك نه‌وشیرواندا بمێننه‌وه‌...، بەڵام به‌و‌ سیفه‌ته‌ی كه‌ ئێمه‌ سێ هاورێی هه‌میشه‌ پێكه‌وه‌ بوین و ماوه‌یه‌كی درێژمان له‌ ناو ئه‌م گێژاوو ڕوداوانه‌دا به‌سه‌ر بردبوو، زۆرهه‌وڵم دا په‌شیمانیان بكه‌مه‌وه‌ بێ سوود بوو. هه‌رچه‌نده‌ من دڵشكاوتر بووم، به‌ڵام ده‌ستهه‌ڵگرتن له ‌په‌یامێك كه ‌خۆمان نه‌خشه‌كێشه‌كه‌ی بوین لای من سته‌مێكی گه‌وره‌بو. ئه‌وان ڕۆیشتن... ئیتر چی ڕویداو چی به‌دوادا هات... لێره‌دا منیش باسه‌كه‌م ئه‌وه‌ستێنم و بۆ بیره‌وه‌ریه‌كانی به‌جێ ئه‌هێڵم.

ئومێد حەمەعەلی  (لەڕۆحەوە و لەو قووڵاییە هەستپێنەكراوانەی ناخەوە سڵاو بۆ گیانی پێنج هەزار شەهیدی هەڵەبجە ئەنێرم)  یەكێك لە بنچینەییترین قسەی فەیلەسوف و دەرونشیكاریی فەرەنسی ژاك لاكان دەربڕینێكی كورتی ئەوە دەربارەی ئەویتری گەورە، كە دەڵێت ئەویتریی گەورە بوونی نییە، هێندەی ئەوە هەیە، كە مرۆڤ پێیوابێت هەیە. ئەمەش یارمەتیماندەدات دەربارەی ئەو ئەویتریی داگیركەرە قسەبكەین، كە لە دۆخی ئێمەدا بە دوو شێوەی جیاواز دەردەكەوێت، شێوەیەكی مێژوویی و قووڵ، كە تا ئەم چركە ساتە شوێنی بوون-نیشتمان و ، ئیرادە و، بەئەندازەیەكی ترسناكیش رۆح و دەرونی بەشێكی گەورەی ئینسانی ئەم سەرزەمینەی داگیركردووە. داگیركردنێكی ڕیشەیی و ئەفسوناویی، داگیركردنێكی كاریگەر، كە ئەویتری داگیركەر-ئەویتری گەورە بووتە فەرمانڕەوا و بڕیاردەر و بیركەرەوە لە هەناوی ئەو بەشە گەورەیەی ئینسان و، خەسڵەتی خۆی وەك ئەویتری داگیركەر شاردۆتەوە، ئایدۆلۆژیا و تەوەهومی ئینساندۆستی و تۆلێرانسگەراییەكی ڕووكەشی، كە تێیدا كۆیلە بە كۆیلەیی خۆیی و، ئەویتریی گەورە-ئاغا  بە ئاغایەتی خۆی ئەمێنێتەوە، ڕووكەشی ئەویتری داگیركەر دەكەن و سیمایی ڕاستەقینەی دەشارنەوە. پاساوهێنانەوە بۆ ئەویتری داگیركەر لە جەوهەردا پاساوهێنانەوەی كۆیلەیە بۆ كۆیلایەتی خۆی، پاساوهێنانەوەی كۆیلەیە بۆ ڕەوایەتی دۆخی بوونەوییانەی داڕماوی خۆی، ئەو ئەرگۆمێنتانەیە بوونی كۆیلە بۆ خۆدزینەوەی لە تێگەیشتن و وتنی نەخێرێكی ڕاستەقینە و ڕادیكاڵ بەڕووی ئاغاكەیدا بەبەردەوامی پشتیپێدەبەستێت. كۆیلە، یان مرۆڤی بچوك هەتا بە كۆیلایەتی و بچوكی خۆیەوە بژی، هەتا لەو ڕووبەرە دیاریكراوەدا یاریبكات، كە ڕووبەریی داخوازیی و بەرژەوەندی ئاغاكەیەتی، بەدڵنیایی هەندێك سەلامەتی و ئارامی هەیە، ئەتوانێت قوربانی گەورەنەدات جگە لە شكۆ و كەرامەتی خۆی، هەڵبەت قوربانیدان بە شكۆ و كەرامەت گەورەترین و ترسناكترین لەدەستدانی بوونەویی و جەوهەریی ئینسانە، بەڵام لە گۆشەنیگای بیر و ئەقڵی كۆیلایەتییەوە لەدەستدان و قوربانی گەورە واتای تریی هەیە، لەساكارترین شێوەیدا ئەوەیە ئەو ئارامی و سەلامەتییە لەدەستبدات، كە سیستەمی ئەویتریی گەورەی داگیركەر دروستیكردووە. كاتێك كۆیلە، یان مرۆڤی بچوك دەگاتە ئەو ئاستەی تیۆریزەی كۆیلایەتی خۆی بكات، نزمی و بەردەستبوونی خۆی بۆ ئەویتری گەورە بە ئاشكرا لەژێر ناوی ئایدۆلۆژی و تۆلێرانسی ڕووكەشیدا خاڵی لە یەكسانی بوون و ئۆنتۆلۆژی، بهزرێنێت و، بیەوێت فۆرم و چوارچێوەی فیكریی بۆ بدۆزێتەوە، ئەوە ئیدی كۆیلایەتی بووەتە ئایدۆلۆژیا و، بووەتە مەترسیی و، لەوە دەرچووە وەك نەنگییەك بیدەینەوە بە ڕووی ئەوانەدا كە خەسڵەتەكانی كۆیلایەتی پەسەن دەكەن و پاساوی بۆ دەهۆننەوە. شێوەی دووەمی ئەویتریی گەورە-داگیركەر ڕوویەكی كەسییانە و بوونی مرۆییانە (ئێكزیستێنسییالییانە) ی هەیە، بەتایبەت ئەویتریی گەورە وەك ئەوەی لە دیاردەی بنەماڵەی سیاسی، حیزب، نوخبە و كارێزما و سەرۆكێكی سیاسییدا خۆی دەنوێنێت و، بە پاساو و ئەرگۆمێنتی جیاوازەوە دەستبەسەر كەسایەتی و بیركردنەوە و ئیرادەی مرۆڤدا ئەگرێت. ئەمەش بێگومان لە كۆمەڵگەی كوردستاندا ئامادەییەكی گەورەی هەیە و قورساییەكی مەترسیداریی لە ڕاگرتنی پایەی كۆیلایەتی و سیستەمی ئاغایەتی-ئەویتریی گەورەی داگیركەریشدا هەیە.   پاساوهێنانەوەی كۆیلە، یان بوونی بچوك و نائازاد بۆ ئەویتری داگیركەر ئیشكردنی ئەویتریی گەورەی داگیركەر خۆیەتی لە هەناو و دەرون و گیانی كۆیلەدا، ئەو ئامادەییە فەرهەنگی و ئایدۆلۆژی و ترسە دەرونییەیە، كە سیستەمی داگیركەریی فاشیستی بە كاتێكی دوورودرێژی مێژوویی خزاندویەتییە ئینسانی ئێمەوە. ئەمە فەرهەنگێكە، ڕۆحیەتێكە، شێوەیەكی بیركردنەوەی ناڕەسەنە، كە ناتوانێت بنچینەیی كێشەكان ببینێت، نائاگامەندییەكەی، هۆشمەندییە ڕووكەش و خۆلادەر و خۆدەرەپاڵەكەی ڕێگەیی ئەوەی پێنادات حەقیقەتی فاشیستی و داگیركەرانەی ئەویتری گەورەی ناو خودی خۆی و ناو مێژوویی میللەتەكەی ببینێت، ئەوەندە پاساوخوازێكی داگیركراو و ئەویترخوازە، كە بۆ كوشتن و وردكردنی خۆیشی، بۆ لەناوبردنی دەستەجەمعییانەی میللەتێكیش ئەتوانێت هەزار پاساو و ئەرگۆمێنتی فیكریی لە هیچەوە دروستبكات. ئەوەی لاكان لەبارەی بوون و نەبوونی ئەویتریی گەورەوە دەیڵێت، گرێدانەوەی بوونی ئەویتری گەورەیە بە پێوابوونی مرۆڤ خۆیەوە، ئەوە بوونی ڕاستەقینەی ئەویتریی گەورەنییە، كە بوونی ئەویتریی گەورە دەسەلمێنێت و دیاریدەكات، ئەوە پێوابوونی مرۆڤە ئەو بوونە ئەسەلمێنێت یان ڕەتیدەكاتەوە. واتە ئەویتریی گەورەی داگیركەر، هەر ناو و فۆرمێكی هەبێت، تەنیا ئەو كاتە بوونی هەیە، كە مرۆڤ پێیوابێت هەیە و ڕاستەقینەیە، بە پێچەوانەوە، ئەو كاتەی كۆیلە دەڵێت "نا" ئیدی ئەویتریی گەورە و ئاغا كۆتایی دێت، چیدی شتێك نییە بەناوی ئەویتریی گەورەوە، هەر ئەمەیە، هەر ئەو نەخێرە پێویستەیە دەتوانێت بناغەی ئەو ئەقڵە كۆیلایەتییە پاساوخواز و خۆدەرەپاڵ-ئەویترە لەڕیشەوە هەڵتەكێنێت، بەشێوەیەك چیدی پاساوهێنانەوە بۆ كردەوەی فاشیستی و دوژمنكارانەی ئەویتریی گەورەی داگیركەر بهێنێتەوە.

هاوڕێ تۆفیق لە مێژووی دەوڵەتی عێراقا ،ھەر لە یەکەم دەستوری سەردەمی پاشایەتی لە(١٩٢٥)وە بە گوێرەی ماددەی (٨١ )قانونی بنەڕەتی ئەو سەردەمە دادگای دەستوری ھەبوە، ئەو وەختە پێی وتراوە (دادگای باڵا )لە نۆ ئەندام پێکھاتوە، چوار لە ئەندامانی لە دادگای تەمیزەوە ھێنراون و چوارەکەی تری لە ئەندامانی ئەنجومەنی ئەعیان ھەڵبژێردراون و سەرۆکەکەی خودی سەرۆکی ئەنجومەنی ئەعیان بوە. لەو سەردەمەیا، بە پەرلەمانی عێراقیی وتراوە ئەنجومەتی میللەتی عێراق(مجلس الامە) کە لە دوو ئەنجومەن پێکھاتوە ، یەکەمیان ئەنجومەنی نوێنەران بوەو ژمارەیان ٨٨ ئەندام بوە، لەلایەن میللەتەوە بەدەنگدان ھەڵبژێردراون، دووەمیان پێی وتراوە ئەنجومەنی ئەعیان کە لەلایەن مەلیکەوە بەبێ ھەڵبژاردنی گەل ، ڕاستەوخۆ مەلیکی وڵات خۆی دایناون و لە کەسانی ناوداری ڕۆشنبیر و ئاینیی و سەرۆکی خێڵەکان پێکھاتوە، یەکەم سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران، رەشید عالی گەیلانی بوەو ئەنجومەنی ئەعیانیش یوسف سویدی سەرۆکی بوە. بەپێی ئەو راستییە مێژووییانەی باسمانکرد ئاشکرایە کە یەکەم دادگای باڵا لە مێژووی عێراقا کە دروستکراوە ،بەتەنھا لە دادوەران پێکنەھاتوە، بەڵکو تێکەڵاو بوە لە دادوەران و ئەندامانی ئەنجومونی ئەعیان و ھەریەکەیان پیشەی جیاواز لە دادوەرییان ھەبوە . دواتر بەپێی دەستوری کاتی ١٩٦٨ ی بەعسییەکان ،قانونی ژمارە١٥٩ لە ساڵی ١٩٦٨ بۆ دادگای دەستوری دەرکردوەو پاشان لە ساڵی ١٩٦٩ ھەموارییان کردۆتەوە، بەگوێرەی ئەو قانونە دادگای دەستوری بەھەمان شێوەی سەردەمەی پاشایەتی و دادگای فیدراڵی ئێستا لەرووی ژمارەوە  ھەر لە (٩)نۆ ئەندام پێکھاتون، ئەندامانی تێکەڵاو بوە لە دادوەر و ژمارەیەک فەرمانبەری باڵای دەوڵەت ، بەمشێوەیە؛ ١.سەرۆکی دادگای تەمیز، سەرۆک. ٢ . سەرۆکی چاودێری دارایی، ئەندام. ٣ .سەرۆکی تەدوینی قانونی، ئەندام.  ٤ .دادوەرێکی ھەمیشەیی تەمیز، ئەندام.  ٥ .دادوەرێکی ھەمیشەیی تەمیز، ئەندام.  ٦ .دادوەرێکی ھەمیشەیی تەمیز، ئەندام.  ٧ .ڕاگیری کۆلێژی ماف، ئەندام. ٨ .سەرۆکی فەرمانگەی پشکنینی وەزارەتی ناوخۆ ، ئەندام. ٩.بەڕێوەبەری گشتی بودجەی گشتی ئەندام. پاشان لە دوای ڕوخانی رژێمی دیکتاتۆری بەعس لە٢٠٠٣ ، بە پشتبەستن بە قانونی ئیدارەی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە ، قانونی دادگای فیدراڵی ژمارە٣٠ ساڵی٢٠٠٥یان دەرکرد، بەپێی ئەو قانونە دادگاکە ھاوشێوەی قۆناغەکانی پێشوتر ژمارەی ئەندامانی ھەر بە ٩ نۆ ئەندام مایەوە. بەڵام جیاواز لە مێژووی دادگای فیدراڵی ھەر ٩ نۆ ئەندامەکەی جگە لە دادوەران کەسی تری تیانەبوو .  لە ئێستایا پەرلەمانی عێراق سەرقاڵی پەسەندکردنی قانونی تازەی دادگای فیدراڵییە لەبەر ڕۆشنایی دەستوری پەسەندکراوی عێراق بۆ ئەوەی قانونەکە دەربکا. وەکو زانراوە ژمارەیەک ماددەی قانونەکە دەنگی لەسەر دراوە ، لەگەڵیشیدا ژمارەیەکی تر لە ماددەی قانونەکە، کە بە  جەوھەرو دڵی دادگاکە دائەنرێ، ھەتاوەکو ئێستا پەسەندنەکراون و گفتوگۆکانیش بەردەوامن. بەرلەھەموو شتێک ھەقی وابوو سەرۆکایەتی پەرلەمان و ھەموو ئەندامان مەسەلەی دادگای فیدراڵیان لەناو ھۆڵی پەرلەمانا قەتیس نەکردایە، ئەم قانونە کۆڵەکەو پایەکی گرنگی باڵەخانەی سیستەمی دەستوریی و سیاسی وڵاتە، پەیوەندی بەھەموو خەڵکەوە ھەیە ، ئەبوایە پەرلەمان ،کراوەتر لەسەر ئەم قانونە گفتوگۆی بکردایە، دەیان کۆرو سیمیناری لەدەرەوەی پەرلەمان لەسەر بکرایە، زانکۆو ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی و ڕۆژنامەوانان و دادوەران قسەیانبکرایە.  بەشێوەیەکی گشتی چۆن دادگاکە دروست بکرێ ؟ بە چ شێوەیەک ئەم دادگایە بۆ کورد باش ئەبێ؟ ئەمە خودی پرسیارە جەوھەرییەکەیە، بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە ،ئەم راو و پێشنیارانە ئەخەینەڕوو؛ یەکەم؛ پێکھاتەی دادگاکە ھەر وەکو ئێستا لەدادوەران ببێ باشترە، بەڵام بەو پێیەی لە ماددەی ٩٢ بڕگەی دووەم لە دەستوری عێراقا ھاتوە (کە دادگای فیدراڵی پێک دێ لە ژمارەیەک لە دادوەران و شارەزایانی فیقھی ئیسلامی وفوقەھای قانون .بە قانون کاری دادگاکەو ژمارەیان دیاری ئەکرێ، شێوازی ھەڵبژاردنیان ڕێکدەخرێ) لەم بارەیا، مەسەلەی  ژمارەو پێکھاتەکەی بۆ کورد زۆر گرنگ نابێ، باشتریش وایە کورد لەسەر ئەو پێشنیارە جێگیر ببێ کە شارەزایانی ئیسلامی و یاسا ناسان لە دادگاکەدا ببن بە ئەندام بەڵام بە سیفەتی راوێژکاریی و لەمەسە غەیرە ئیسلامییەکان بۆیان نەبێ دەنگ بدەن،بەڵکو تەنھا مەشورەت پێشکەش بکەن.  دووەم: ئەگەر ئەو رایەی، ئەڵێ (با ژمارەی ئەندامانی دادگاکە ١٣ سیانزە کەس بێ)سەرکەوتوو بوو. ئەمە لەگەڵ ئەوەی ھەر خۆی ژمارە١٣ ژمارەیەکی شومە! بەڵام ئەمەیان باسێکی ترە، لەم بارەیا ئەکرێ ، کورد پێشنیاری بونی ژنان لە ئەندامێتی دادگاکە بکا ، ھەم وەکو پابەندییەکی دەستوریی و لەگەڵیشیدا جۆرە ھاوسەنگییەک بۆ ژیانی مەدەنی ناو دادگاکە ئەگێرێتەوە، وا پێویست ئەکا، دوو ژن بکرێن بە ئەندام. بەرگێکی شارستانی بە باڵای دادگاکەیا ئەکاو لە ھەمان کات زۆر گرنگیشە بۆ چەسپاندنی یەکسانی نێوان ژنان و پیاوان.  سێیەم:شێوازی دەنگدانی ئەندامانی دادگاکە بۆ بریاردەرکردن، لە ھەموو بابەتێکی تری دادگاکە گرنگترە، ھەر ئەو برگەیەشە بۆتە گرێکوێرەی دەرنەکردنی قانونەکە. بۆ کورد واباشە شێوازی دەنگدان بۆ بریار دەرکردن، بکرێ بە سێ جۆرەوە؛ ١: ئەو بابەتانەی کارگێڕین و تانەی دادگا کارگێرییەکانن ھاوشێوەی ئێستا ،بە زۆرینە دەنگ بریار بدرێ. ٢: ئەو بابەتانەی تایبەتن بە کێشەی ھەرێمەکان و تەفسیری دەستوریی و ماددەی١٤٠ بە تێکرای دەنگ بێ(الاجماع) بریار بدرێ،ئەگەر ئەمەش نەسەلمێنرا ،پەیڕەوی دوو لەسەر سێ بکرێ . ٣: ئەو بابەتانەی تایبەتن بە کێشەکانی دابەشکردنی داھات و نەوت و گاز پێویستە بە تێکرای دەنگ بێ(الاجماع) بڕیار بدرێ،ئەگەر ئەمەش نەسەلمێنرا، پەیڕەوی دوو لەسەر سێ بکرێ .

 ئەبو كاروان  گەلی كوردستان، لەپێناوی گەیشتن بەمافە ڕەواكانی، لەنێویاندا بەرجەستەكردنی دیموكراتی، دەستەبەركردنی ئازادیەكان، سەروەری یاسا، مافی هاوڵاتیبوون، مافی مروڤ‌و تاد، ساڵانێكە خەبات‌و بەرخوردانی بۆ دەكات، ساڵانێكە دژی داگیركەران تێكۆشاوە لەپێناو ڕزگاربوون لە داگیركەران‌و سەربەخۆیی. لەدوای ڕاپەڕینی گەلی كورستان دژی ڕژێمی بەعس لە ئازاری 1991و دواتریش كۆڕەوی ملیونی خەڵكی كوردستان بۆ سەر سنوورو ڕەتكردنەوەی مانەوە لەژێر دەسەڵاتی بەعس دا، ئەوەبوو لەئاكامدا  ئەنجومەنی ئاسایشی سەربە نەتەوەیەكگرتوەكان بریاری ژمارە "688 لە 5/1994" دەركرد، ئەمەش بەمەبەستی پاراستنی خەڵكی كوردستان لە دڕەندەیی ڕژێمی بەعس، كە خۆی لەخۆیدا بووە هوكاری یەكەمی دامەزراندنی قەوارەی سیاسی لە هەرێمی كوردستان كە هەڵبژاردنی پەرلەمان‌و دروستبوونی یەكەم كابینەی حكومەتی كوردستانی بەدواداهات. پارتی‌و یەكیتی هەر لەسەرەتاوە بەساختەكاری دەستیان پێكرد. ئیدی لە هەڵبژاردنەكانەوە بگرە هەتا ساختەكردن لە كاری دامەزراوەكانداو حوكمی فاشلی (فیفتی بە فیفتی). جێگەی خۆیەتی ئاماژە بەوە بدەم كە چۆن لەیەكەم هەڵبژاردندا ساختەیان كردو لەسیاقی سرووشتی خۆی دەریان كرد، دەبینین لەوكاتەوە تا ئێستا ساختەكاری لە هەڵبژاردندا لەلایەن ئەو دوو حیزبە بووەتە كەلتوورو بەردەوام پەیڕەوی دەكەن. ئەم دۆخە ناسرووشتیە درێژەی كێشا تا شەڕی ناوخۆو كلكگریدان لەگەڵ بەعس‌و وڵاتانی دەوروبەرو دووئیدارەیی‌و بەحزبیكردنی دەسەڵاتەكان‌و بەرتەستكردنەوەی ئازادییەكانی بەدوودا هات. هەر هەموو ئەوانە وایكرد كە قەوارەی سیاسی هەریم‌و حكومداری‌و كیانەكەی ببیتە كیانی دوو حزبی فەرمانڕەوا، یا ڕوونتر بڵێین هەمووی لەلایەن ئەو دوو حیزبەوە  قۆرخ كران‌و شتێك یا كیانێك نەما بەناوی (كیانی دەسەڵاتی سەربەخۆی خاوەن هەیبەت‌و ڕێز). هەرلایەن‌و كەسێك ڕەخنەی لەم شێوازە بەڕێوەبردنە بگرتایە، ئیدی بەشیوازی جۆراوجۆرو لەژیر پەردەی (شەرعیەتی دەسەڵاتداری) بەتووندی وەڵام دەدرایەوە. یا سەركووتدەكرا. لەدوای پرۆسەی ڕووخانی ڕژێمی بەعس‌و ڕاكەڕاكەی  سەركردەی حزبەكان بۆ بەغدا بۆ بونیاتنانەوەی عێراقی نوێ‌و وەرگرتنی پلەو پوست‌و پارە، ئەوەبوو لەدوای ڕێككەوتن لەسەر دەستوری عێراق‌و تۆماركردنی مافەڕەواكانی هەریمی كوردستان‌و شەرعیەتدان بە دەزگا فەرمییەكانی هەرێم لەچوارچێوەی دەستوردا، قەوارەی هەرێم دانی پیانراو مامەڵەی لەگەڵدا كرا وەك هەرێمێكی فیدراڵ. لەكاتێكدا بەكردەیی دەسەڵاتدارانی هەرێم پێشتریش فاشیل بوون لەئیدارەدان‌و بەڕێوەبردندا، میللەتیان تۆشی نەهامەتی‌و بێزاری‌و بێكاری كرد، سەدان نموونەی زۆڵم‌و ستەمی دەسەڵاتی سەپێنراو لەیادەوەری هاوڵاتیاندا بوونیان هەیە. لەم كاتدا بۆ بەردەوامی حوكمڕانییان‌و پەردەپۆشكردنی شكستەكانییان وە لەژیر ناوی مەترسی لە ناوچوونی قەوارەی هەرێم، ئەم قەوانە سواوە لێدەدەنەوەو بەمەش دوو ئامانجیان هەیە، یەكەم ترساندنی هاوڵاتیان، دووەم سەركووتكردنی هەموو دەنگێكی ناڕازی. ئەوەی لای خەڵكی كوردستان ڕوونە ئەوەیە كە دەسەڵاتی دووحیزب هیچ حسابێك بۆ هاوارو دڵسۆزی خەڵكی ئازادو  پێشكەوتنخواز، سیاسەتمەداری پاك‌و سەدان ڕۆشنبیری دڵسوز ناكەن‌و بەهەند وەریان ناگرن، بەڵكو تەنها كویلەو گۆیڕایەڵە بەرژەوەندخوازەكان‌و ڕابردوو ناپاك‌و جاش‌و كۆنە بەعسی لایان گرنگەو جێگەی متمانەن. مەترسی لەناوچوونی قەوارەی سیاسی‌و یاسایی هەرێمی كوردستان لە بەردەوامبوونی دەستیوردانی حزبی  لەكاروباری دادگاكان‌و سەربەخۆ نەبوونی دەسەڵاتی دادوەری‌و گەندەڵی‌و بەرتەسكردنەوەی  ئازدییەكان‌و تەشەنەكردنی بێكاریەوە سەرچاوە وەردەگرن، نەك لە دەربڕینی ناڕەزایی دڵسۆزانەی خەڵك لێرەوە لەوێ. بەڕوونی‌و ڕاشكاوی دەڵێم تا ئەمڕۆش سیاسەتی دەسەڵاتی هەرێم لەبەرژەوەندی وڵاتە زلهێزەكان‌و وڵاتانی ئەقلیمییەو هیچكام لەو دەوڵەتانە هەڕەشەی لێنەكردووین‌و قبوڵی تێكدانی ناكەن‌و لەبەر خاتری بەرژەوەندییەكانییان دەیپارێزن. ڕاستییەكیش هەیە دەبێ بگوترێ، سەرەڕای ناكۆكییەكانمان لەگەڵ بەغدا ئەوانیش داوای گوڕینی دەستورو نەمانی ئەم قەوارەیەیان نەكردوە، ئیتر ئەم هەڵایە بۆچی؟ گەر دەسەڵات ڕاستدەكات با ئەو هێزو لایەنانە ئاشكرا بكات كە مەترسین بۆسەر هەرێمەكەمان، چونكە مافی هاوڵاتیانە ڕاستیەكان بزانن، دەنا بەسە خۆڵكردنە چاوی خەڵك، بەسە یاریكردن بەهەست‌و سۆزی خەڵك، بەسە ترساندنی خەڵك لەژێر پاساو و ناونیشانی هیچ‌و پوچدا. لەوەش گرنگتر ئەوەیە ناكرێت‌و نابێت خەڵكی كوردستان، حزب‌و لایەنە سیاسییەكان بە چەپ‌و ڕاستەوە، لەژێر پاساوی بێ بنەمای داكۆكیكردن لە ئەزموون‌و كیانەكە، لەسەنگەری داكۆكیكردن بن لەم دەسەڵاتە ناشەرعیە، چونكە بەو هەڵوێستە چەوتەیان بمانەوێ‌و نەمانەوێ دەچنە سەنگەری دەسەڵاتەوە، چونكی ئەوان پێش دەسەڵات باش دەزانن كە كیانەكەمان لەمەترسیدا نیە، بەڵكو ئەوانەی مەترسین بۆ ئەم كیانە، خودی دەسەڵاتداران‌و سەركردەكانیانن.  

‎رێبوار كەریم وەلی ‎رەنگبێ تەنها داواكاریی هاوسەرۆكی یەكێتی لاهور شێخ جەنگی بۆ دیدار لەگەڵ سەرۆك بارزانیدا ئەوە بووبێت كە ئامادە نییە تەنها بۆ (وێنەگرتن) دیدار بكات‌و دەبێ دەرفەتی ئەوە هەبێت وەكو دوو هێزی شەریك لە حوكمڕانیدا، باسی كێشەكانی نێوان خۆیان بكەن. نوقتە سەری دێڕ. * ‎لەشكرێكی پڕچەك‌و پڕ پارەی مێدیای ئەمنی لە هەردوولا كەوتنەخۆ كە چۆن دانیشن شانامە لەبارەی پێشمەرج‌و پاشمەرجەكانی ئەم دیدارە سیاسییە بهۆننەوە؛ هەر لایە دەیویست بیكاتە دەستكەوتی خۆی! لایەك دەیویست بڵێ ها قسەی خۆمان بردەسەرو، لایەكەی دیكەش دیگووت بۆ دەستماچكردن فەرموون بۆ كۆشكی پادشا! شێخ مەحمودی حەفیدزادەش سەلامەت بێت كە نەدەبوایە چاكەكەی وا هەڕاج بكات‌و گەیاندییە گوێی سوڵتانی كەڕیش! وایكرد كە هەوڵەكە هەر لە منداڵداندا لەبار بچێ‌و رووی دنیا نەبینێ. * ‎خۆ ئەگەر كوردستان وڵاتێكی دیموكرات بایە (چونكە هەڵبژاردن پێوەری دیموكراسی نییە) قسەیەكی سلێمان دەمیرەڵم پێیە كە دەیگووت:"لە دیموكراسییەكاندا چارە كۆتایی نایەت"، كەچی پێدەچێ حوكمڕانیی كوردستان ئەسیری دەستی پۆپۆلیزمێكی سیاسی بووبێت كە خەریكە وەكو قوبرسییەكان بڵێن:"چارە لە بێچارەییدایە." چونكە بۆ ئەوان (نان) لە شەڕدایەو بۆ فەقیرو هەژاریش لە بەرماوەی شێر!  * ‎راستییەكەی ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكێتی لە جیاتی كۆپی پەیستكردنی (نووسراو)ی بەرپرسێك لە بارەگای بارزانییەوەو گەمەكردن بە وشەكانی، دەیانتوانی بەپرسانەتر مامەڵە بكەن‌و بە راگەیەندراوێك پەرۆشیی خۆیان بۆ ئەو دیدارە دەربڕن‌و هیوا بخوازن كە ئەمە تەعبیر لە بۆچوونی بارەگا نەكات! * سەرباری ئەوەی كە بارەگا خۆی لەو نووسراوە نەكردە خاوەن‌و دیار بوو لەكوێڕا هاتووە، بەڵام نەتوانرا وەزعەكە بەئاقارێكی دیكەدا ببردرێت. یەكێتی تۆپێكی وایان لابوو كە زۆر بە ئاسانی هەڵدەدرایەوە گۆڕەپانی بەرامبەر، بەڵام نەك ئەوە رووی نەدا، بگرە بە هەوڵی بێوچانی هەردوولا ئاستی شەڕەكەیان لە بەرژەوەندیی گەلەوە گەیاندە ناوگەڵ! * ‎زوو یان درەنگ ئەو دیدارە هەر روو دەدات، ئەگەرچی لەناو یەكێتی‌و پارتیش كەسانێك هەبن خەریكی تەوركاری بن، بەڵام ئەو وەزعە بەو لەنگییە هەتا سەر رێ ناكات‌و بەردەوام نابێت. بەرژەوەندیی هەردوولایان بۆ مانەوەی خۆیان حوكم دەكات كە دانیشن. بەس جارێ پێدەچێ هەندێك كۆنە قەرز مابن كە ساف نەكراون. رەنگبێ ئەخیرەن شتەكە وا بێ بەها بكرێ كە لە زەینی خەڵكدا، تەنها حوكمی وێنەیەكی فۆتۆگرافیی بمێنێت. یان هەندێكیش پێیانوابێ كە فۆتۆشۆپە!  

‎رێبوار كەریم وەلی ‎رەنگبێ تەنها داواكاریی هاوسەرۆكی یەكێتی لاهور شێخ جەنگی بۆ دیدار لەگەڵ سەرۆك بارزانیدا ئەوە بووبێت كە ئامادە نییە تەنها بۆ (وێنەگرتن) دیدار بكات‌و دەبێ دەرفەتی ئەوە هەبێت وەكو دوو هێزی شەریك لە حوكمڕانیدا، باسی كێشەكانی نێوان خۆیان بكەن. نوقتە سەری دێڕ. * ‎لەشكرێكی پڕچەك‌و پڕ پارەی مێدیای ئەمنی لە هەردوولا كەوتنەخۆ كە چۆن دانیشن شانامە لەبارەی پێشمەرج‌و پاشمەرجەكانی ئەم دیدارە سیاسییە بهۆننەوە؛ هەر لایە دەیویست بیكاتە دەستكەوتی خۆی! لایەك دەیویست بڵێ ها قسەی خۆمان بردەسەرو، لایەكەی دیكەش دیگووت بۆ دەستماچكردن فەرموون بۆ كۆشكی پادشا! شێخ مەحمودی حەفیدزادەش سەلامەت بێت كە نەدەبوایە چاكەكەی وا هەڕاج بكات‌و گەیاندییە گوێی سوڵتانی كەڕیش! وایكرد كە هەوڵەكە هەر لە منداڵداندا لەبار بچێ‌و رووی دنیا نەبینێ. * ‎خۆ ئەگەر كوردستان وڵاتێكی دیموكرات بایە (چونكە هەڵبژاردن پێوەری دیموكراسی نییە) قسەیەكی سلێمان دەمیرەڵم پێیە كە دەیگووت:"لە دیموكراسییەكاندا چارە كۆتایی نایەت"، كەچی پێدەچێ حوكمڕانیی كوردستان ئەسیری دەستی پۆپۆلیزمێكی سیاسی بووبێت كە خەریكە وەكو قوبرسییەكان بڵێن:"چارە لە بێچارەییدایە." چونكە بۆ ئەوان (نان) لە شەڕدایەو بۆ فەقیرو هەژاریش لە بەرماوەی شێر!  * ‎راستییەكەی ئەنجومەنی سەركردایەتیی یەكێتی لە جیاتی كۆپی پەیستكردنی (نووسراو)ی بەرپرسێك لە بارەگای بارزانییەوەو گەمەكردن بە وشەكانی، دەیانتوانی بەپرسانەتر مامەڵە بكەن‌و بە راگەیەندراوێك پەرۆشیی خۆیان بۆ ئەو دیدارە دەربڕن‌و هیوا بخوازن كە ئەمە تەعبیر لە بۆچوونی بارەگا نەكات! * سەرباری ئەوەی كە بارەگا خۆی لەو نووسراوە نەكردە خاوەن‌و دیار بوو لەكوێڕا هاتووە، بەڵام نەتوانرا وەزعەكە بەئاقارێكی دیكەدا ببردرێت. یەكێتی تۆپێكی وایان لابوو كە زۆر بە ئاسانی هەڵدەدرایەوە گۆڕەپانی بەرامبەر، بەڵام نەك ئەوە رووی نەدا، بگرە بە هەوڵی بێوچانی هەردوولا ئاستی شەڕەكەیان لە بەرژەوەندیی گەلەوە گەیاندە ناوگەڵ! * ‎زوو یان درەنگ ئەو دیدارە هەر روو دەدات، ئەگەرچی لەناو یەكێتی‌و پارتیش كەسانێك هەبن خەریكی تەوركاری بن، بەڵام ئەو وەزعە بەو لەنگییە هەتا سەر رێ ناكات‌و بەردەوام نابێت. بەرژەوەندیی هەردوولایان بۆ مانەوەی خۆیان حوكم دەكات كە دانیشن. بەس جارێ پێدەچێ هەندێك كۆنە قەرز مابن كە ساف نەكراون. رەنگبێ ئەخیرەن شتەكە وا بێ بەها بكرێ كە لە زەینی خەڵكدا، تەنها حوكمی وێنەیەكی فۆتۆگرافیی بمێنێت. یان هەندێكیش پێیانوابێ كە فۆتۆشۆپە!  

عومەر عەلی پێم بڵێن چ نیعمەتێک لەوە گەورەترە کە خوا ئەم نیشتمانە خۆش و دڵڕفێن و پڕ لە پیت و بەرەکەتەی پێداون.سەرزەوی و ژێر زەوی هەموی جوانی و پاکی و سامانە،هەروەرزێکی جوانی خۆی هەیە .هەر ناوچەیەکی خاوەنی کانزاو کەرەسەی بایەخداری خۆیەتی.جوگرافیایەکی ناوازەی هەیە لە شاخ و دۆڵ و دەشتایی و ڕووباروکانی،درەختەکانی ڕەنگاو ڕەنگن دار بەڕوو زۆرینەی داپۆشیوە ،جونترین و ناوازەترین میوەی هەیە ،دەشتی کشتوکاڵی بەپیت ،لەوەڕگای زۆر،بونی جۆرەها ئاژەڵی ماڵی و کێوی.سەرەڕای هەمو ئەمانەش گەلێکی خواناس و پاک و دڵسۆزو چالاک و زیرەک.ئیبراهیم پێغەمبەر باوکی پێغەمبەران کەبەڕەمزی یەکتاپەرستی و بت شکێنی مێژو ناسراوە مێژوو نوسان دەڵێن بەڕەچەڵەک کورد بوە، پەیامەکەی لەکوردستان بڵاو کردۆتەوەو هەر ئەویش کۆتایی بە دەسەڵاتی ستەمکاری  نەمرود هێناوە.سەڕای ئەوەی کە پێغەمبەر نوحیش هەر لە کوردوستان بوەو بەپێی بەڵگە مێژووییەکانیش دەست پێکردن وەی ژیان لەقۆناغی دوەمی دوای لافاو کە لە کوردستانەوە بوە  هەمو ئەم نیعمەتانەی کە خوا بەم گەلەی داوە دەتوانین بە کورد بڵێین گەلی هەڵبژاردەی خوا و کوردوستانیش نیشتمانی هەڵبژاردەی خوایە.بەڵام سەد مەخابن دوای ڕاپەڕینی گەلی کوردوستان حوکمڕانیەکی هاتە ئاراوە کە لە ئاست شکۆی گەورەی نیشتمان و نەتەوەو سەروەری مێژوی و شارستانیەکانی دا نەبوو.سەرکردەکانی نەیانتوانی لە ئاست پیرۆزەکانی ئەم نیشتمان دا بن .خەوی گەورەیان نەبوو بۆ ئەوەی ئەم گەل و نیشتمانە بکەنە سونبولی لێبوردەیی و گەشەپێدان .بۆ ئەوەی گەلەکەی لەنێو گەلانی ناوچەکە سەربەرز بکەن و قەرەبووی ئەنفال و کیمیاباران و جینۆ ساردی بۆ بکەنەوە.لەجیاتی ئەمە سەرۆکەکان هاتن دەستیان دایە شەڕی ناوخۆو دزی و گەندەڵی و تاڵانچێتی و بون بە داردەستەی بێگانە . لەئێستادا هەمو ئەو نیعمەتانەی کە خوا بەم نیشتمانی داوە نادیدەگرتوەو کردویەتی بە بەڵا بۆی و گەلی کوردوستان ی خستۆتە خراپترین دۆخ و زۆرینەی هاوڵاتیان چاوەڕێی خێری ڕێکخراوە خێرخوازی و نێودەوڵەتیەکانن و وڵاتەکەشیان کردوە بە کاولستان و لە ئێستادا بێجگە لە کەلاوە یەکی وێران هیچی ترنابینین.لێرەوە دەڵێین خوایە ئەمانە چەند تاوانبارن، بڕواناکەم دەرگاوانی دۆزەخیش وەریان بگرێت.