سەرکەوتی جیهاز ئەگەر چی کۆڕەو بۆ خۆی تا ئێستاش پرە لە حیکایەتی تراژیدی کە نمونەیان لە ڕوداوەکانی جیهاندا کەم وێنەیە و دەکرێت دنیایەک ڕۆمان یان شیعر و شانۆ و تابلۆی لێ دروست بکرێت بەڵام دەبێت چی تر لە بازنەی گێڕانەوەی تەنها حیکایەتەکاندا نەخولێنەوە و ڕەهەندەکانی تری بخوێنرێتەوە ، کورد لەم بەشەدا خاوەنی سێ کارەساتی گەورەیە (هەڵەبجە ، ئەنفال ، کۆڕەوە ) کە دەکرێت وەک سێ دۆسیە لەسەر ئاستی سیاسی و مرۆیی جیهانی تا ئێستاش کاری لەسەر بکرێت و بەردەوامی هەبێت ، چی تر دەبێت لەو حیکایەتانە دەرچین کە هەمومان لەبەرمانە ، لەو سەرگوزەشتانە دەرچین کە زۆر لۆکاڵی و لە بازنەیەکی بچوکدا وەک یادنامەیەک بیان گێڕینەوە ، ئەم سێ کارەساتە وەک سێ کارگەی بەرهەمهێنی دۆسیەی گەورەن کورد لەسەر ئاستی دەوڵەتداری دەبێت کاریان لەسەر بکات و نەهێڵێت بێ بەرهەم بن و تەنها لە قۆناغی ڕوداوەکەدا بەرهەمی هەبێت و دوای ئەوە کارگەکە بێ بەرهەم بمێنێتەوە ، بڵێین ئەمە لە کۆندا ئەم کارگەیەمان هەبو ، کورد دەتوانێ لەسەر مێزی جیهانی بەردەوام ئەم دۆسیانە بەکار بهێنێت وەک نەتەوە زیندوەکانی دنیا ( هۆلۆکۆست ، ئەرمەنەکان و هتد) . دەبێت کۆرەو چی تر لە حیکایەت دەرچێت و ڕەهەندەکانی تری بخوێنرێتەوە ، وەک ڕەهەندی سیاسی و سەربازی و جوگرافی و مێژویی و کۆمەڵایەتی ؛ 1.    سیاسی : بە درێژایی مێژوی شۆڕس و خوێن هەبوە ئەگەر چی قوربانی گەورەیان داوە بەڵام بە هەمو شۆڕشەکان بە قەد کۆڕەو بەرهەمی نەبوە لە ڕوی سیاسیەوە ، کۆڕەو نەخێرێکی سیاسی بو بۆ دنیا ، بە شێوەیەک نەتەوەیەکگرتوەکانی ناچار بە کۆبونەوە کرد ئەگەر چی زیاتر مرۆیی بو بەڵام لە دەرئەنجامدا بوە سەرەتای بونی کورد وەک کیانێکی سیاسی و بڕیاری ٦٨٨ و هێلی دژەفڕینی ٣٦ ی لێ کەوەتوە ، کە بوە سەرەتایەکی ناسینی سیاسی بۆ کورد وە کورد بوە کاراکتەری سەرەکی سیاسی عێراق. 2.    سەربازی : وڵاتانی زل هێزی دنیا ی ناچار کرد وەک لایەنی سەربازی ببنە بەشیکی سەربازی کورد و لەبەرامبەردا قەیدی ڕژێمی بەعس بکەن ، ئەمە بۆ خۆی سەرەتای ناسینی لایەنی سەربازی کوردی بو کە دوا جار هێزی پێشمەرگەی لێکەوتەوە وەک لایەنی فەرمی سەربازی و تا ئێستا کە پشتیوانی کورد دەکرێت درێژ کراوەی هەمان سودی سەربازی بو . 3.    جوگرافی : کورد بۆ یەکەمین جار توانی تا کەرکوک و خانەقین و جەبەل حەمرین بڕوا و سنوری خۆی لە ڕوی جوگرافیەوە وەربگڕیتەوە . 4.    مێژووی ؛ ئەو لێکەوتانەی کە کۆڕەو توانی لە ئاستی جیهانیدا بەدەستیان بێنێت بونە ناسنامەی کورد وەک کیانێکی سایسی و مرۆیی گەورە ، بە شێوەیەکی ئەگەر چی مێژوی کورد پڕە لە بەرخودان و قوربانیدانی شۆڕشەکان بەڵام بە هەمو شۆڕشەکان بە قەد کۆڕەو قازنجی نەتەوەیی و کیانی سیاسی نەبو ، کە ئەمەش دەبێتە سەرەتایی ترین مێژوی خۆ بەڕێوەبردنی کورد لە مێژودا . 5.    کۆمەڵایەتی ؛ لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی کاریگەری لەسەر پتەو کردنی گیانی خیزانی لەبەردەم کارەساتەکاندا بو ، پەیوەندیەکانی بردە ئاستێکی زیندو تر تا گەشەی کۆمەڵایەتی ئاستی هوشیاری کۆمەڵایەتی هاوکات گرێدراو لە گەڵ هەڵوێستی نەتەوەایەتی یەکانگیر بو بەوەی لە لەحزەیەکدا کورد بە یەک دەنگ قوربانی گەورەی دا کە بە دنیا بڵێ نەخێر ، کۆڕەو لەسەر ئاستی کۆمەڵایەتی نەخێرێکی گەورە بو ، توانی لێکەوتە باشەکانی کۆمەڵایەتی دەست بکەوێ . دەکرێت هەمو ئەم مەلەفانە وەک لێکەوتەی کۆڕەو بناسرێت ، بەڵام پریسارەکە لێرەدایە ، ئایا لە ئێستا دا کورد توانیویەتی بەردەوام کار لەسەر ئەم دۆسیانە بکات لەسەر ئاستی جیهان وەک قەرەبوی ئەم زیانانە کە بە کورد گەشتوە ئایا کورد توانیویەتی بە گوشیاری نێودەوڵەتی داوای قەرەبوی ماددی و مەعنەوی خۆی بکات و بکاتە کۆمەڵێک کارتی بەهێز و بەرەدوام بیانجولێنێت و سودی گشتی لێ ببینێ .

جیهانگیر گوڵپی  ‌ پاش ئه‌وه‌ی وێنه‌ی یاسای بودجه‌ی عیراق بۆ ساڵی 2021 كه‌وته‌ به‌رده‌ست و  ویستمان سه‌رنجێكی خێرای بده‌ین،  پێش هه‌موشتێك گومان نەبو له‌وه‌ی  كه‌ هه‌روه‌ك ساڵانی پێشو لێكۆڵینه‌وه‌ و  باسكردنی كه‌موكوڕیه‌ جۆراو جۆره‌كانی پێویستیی به‌چه‌ندین كاتژمێر و ڕه‌شكردنه‌وه‌ی ده‌یان لاپه‌ڕه‌ هه‌یه‌، به‌ڵام كاتێك سه‌رنجی یه‌كه‌مین ماده‌ی یاساكه‌ماندا كه‌‌ تایبه‌ته‌ به‌ داهات، پاشان به‌راوردمان كرد به‌ بڕگه‌ی دووه‌می مادده‌ی دووه‌م كه‌ پێكهاتوه‌ له‌خشته‌یه‌كی تایبه‌ت به‌هه‌ژماركردنی داهات و خه‌رجی و كورتهێنان،  هه‌ڵه‌یه‌كی سه‌یرو چاوه‌ڕوان نه‌كراومان بەدی کرد‌ وه‌ك له‌خواره‌وه‌ ڕونی ده‌كه‌ینه‌وه‌: له‌ماده‌ی یه‌كه‌م بڕگه‌ی (ب) هاتوه‌ كه‌ داهاتی خه‌مڵێنراو له‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاو  له‌سه‌ر بنه‌مای (45) دۆلار ده‌بێت بۆ هه‌ر به‌رمیلێك، وه‌تێكڕای هه‌نارده‌كردنی ڕۆژانه‌یش (3250)هه‌زار به‌رمیله‌ له‌ناویشیدا (250)هه‌زار به‌رمیله‌كه‌ی هه‌رێم، وه‌ نرخی ئاڵوێریش (1450)دیناره‌ بۆ یه‌ك دۆلار. به‌م پێیه‌و به‌هه‌مان میكانیزمی هەژمارکردنی ساڵانی پێشوو پێویسته داهاتی نەوتی خەمڵێنراوی ئەمساڵ‌ (77،402،812،500،000 ) حه‌فتاوحه‌وت ترلیۆن و چوارسه‌دو دو ملیارو هه‌شت سه‌دو دوازده‌ ملیۆن و پێنج سه‌د هه‌زار دینار بێت، به‌گوێره‌ی ئه‌م هاوكێشه‌یه‌ی خواره‌وه‌: 3250000 * 365 * 45$  * 1450 =   77،402،812،500،000 دینار به‌ڵام كاتێك سه‌رنجی خشته‌ی‌ هه‌ژماركردنی داهات و خه‌رجی و كورتهێنانماندا له‌ بڕگه‌ی دووه‌می مادده‌ی دوه‌م بینیمان كه‌ كۆی داهاتی نه‌وتی به‌ ( 81,171,112,500,000) هه‌شتاویه‌ك ترلیۆن و سه‌دوحه‌فتاویه‌ك ملیار و سه‌دودوازده‌ ملیۆن و پێنج سه‌د هه‌زار دینار دانراوه‌.   واته‌ به‌جیاوازیی (3,768,300,000,000) سێ ترلیۆن و حه‌وت سه‌دو شه‌ست و هه‌شت ملیار و سێ سه‌د ملیۆن دینار. به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ ڕونكردنه‌وه‌و ورده‌كاریه‌ك بدرێت سه‌باره‌ت به‌و جیاوازیه‌، یان میكانیزمی هه‌ژماركردنه‌كه‌ی، له‌كاتێكدا پێویسته‌ ماده‌كانی تایبه‌ت به‌خه‌مڵاندنی داهات و خه‌رجیه‌كان له‌ بودجه‌دا  تێروته‌سه‌ل بن و  زایانیاری و میكانیزمه‌كانی هه‌ژماركردن و خه‌مڵاندن ڕون و دیار بن، چونكه‌ ئه‌ركی یه‌كه‌م و سه‌ره‌كیی بودجه‌ بریتیه‌ له‌ خه‌مڵاندنی داهات و خه‌رجیه‌كان، ئینجا ته‌رخانكردن و دابه‌شكردن، ئینجا گوزارشت کردن لە ئامانجه‌ ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسیه‌كان به‌گشتی.

رێبوار عەلی(چەلەبی ) ناونیشانی بابەتەکە،تەنھا وەڵامێکە بۆ وتارەکەی(جوتە پێڵاوێک لازم بۆ کازم) ی "رێبوار کەریم وەلی "لەسەر کێشی وەڵامەکەی خۆیی،بەڵام بەناچاریی و بەھۆی ھەژمونی سەرواوە(قافية) بووبە ھەزەلی،تاکورێکبێتەوە لەتەک وشەی وەلی... ئەم نوسەرە بەپێچەوانەی نوسینەکانی تری ،ئەم وتارەی زۆر لاوازە و وەکو بزڕکاندنوایەو ھەرلە خۆوە دەستەواژەی بێ واتای ھەڵڕشتووە،کەئاستی دنیابینی نوسنکەی نزمکردۆتەوە. بەنمونە:- "ئەگەر بە گومانی ھەندێک کەس حوکومەت دەستەوەستان و مێینەیە ...زۆر سەھوون!ئەم حوکومەتە ھەم نێرەو ھەم شێرە" لەم دەقەدا نەوتراوەکەی ئاوەزمەندیی نوسەر پاشخانی پیاوسالارییە ،بۆیە مێیینە بوونی لاشەرمەزاریییە و بەرگریی توندی لێ دەکات... یاخود دەبێژێت: "ھەربزانە دوای ئەو روداوە دوو دوکانی قۆندەرە فرۆشیان لەبەردەمی پەرلەمان کردەوە، بە داشکانی بەھارییەوەو ناویان نا کازمی قۆندەرە!" نوسەر  ھەر لە خۆڕا توشی ھێستریادەبێت و بەرگریی لە حوکومەت دەکات و بیرۆکەی ھەڵەشەو پەڵەشە دەنووسێت... کە ئاشکرایە خۆی سەربەباڵی پزمامێکە و بۆ باڵاکەی پزمامێکێکی تری "ھەولێری گوتەنی " پاندەکاتەوە! بەکورتی پێڵاو تێگرتنەکەی بەلاوە گرنگنیە،ھاویژراوە یان دانراوە،بەر یەکێتی کەوتووە یان پارتی یاخود ھەر دووکیان! گرنگ لەوتارەکەی ئەمدا،پاکانەکردنە بۆ باڵەدەستڕۆیشتووەکەی حیزبەکەی ،کە ئەم لەلایان لە لیستی رەشدایە و لە چنگیان ھەرھاتووە! ئەگینە ئاشکرایە ،دکتۆر "کازم فاروق " ھەم پزیشکێکی سەرکەوتوی پسپۆری شێرپەنجەیە و ھەم پەرلەمانتارێکی گەنجی ئازای بەھەڵوێستە و بەردەوام بەرگریی لە مافی ھەژاران دەکات ،کە ئەوان ھەست بەودنیایە ناکەن! ھەڵوێستی ئەمڕۆ "پێڵاوگرتنە سەرۆکایەتی پەرلەمان" ھێمای خۆی ھەیە کە نەوەلی و نەوالیەکانی کوردستان بەسانایی تێیی ناگەن! ئەو ھەڵوێستە ھێمای ناڕەزایی خەڵکە و بەو شێوەیە گوزارشتی لێ دەکرێت. چووتەپێڵاوەکەش ئەگەر لە مەزادێکی ئاشکرادا دانبرێت،نرخی لە ھەموو بەھای ئەوکەسانەی دەوری دەسەڵات زیاتر دەبێت ،کە لەسەر گیانی خەڵک و لە سەرسفرەوخوانی ستەمکاریی دەلەوەڕێن. بۆیە ئێوە و ھاوبیرەکانتان ناھەقتان نیە،چونکە سەر بەو دنیایە نین بەئاسانی لەو ھێمایا مەدەنیانە تێبگەن و  ناگەنە ئەو ھۆشیاریەش ،رێگا راستەکە ببینن کە"مەحوی "بانگەشەی بۆ دەکات: "شوکر ھۆشیارە مەحوی  تێدەگا دنیا خەراباتە! کە بەدمەستی بکائەھلی، خراپەی بۆچی لێ دەگرم؟

د.كامەران مەنتك  تەختەی شەترەنجی كوردستان لە ئێستادا چەند جوولەیەكی ترسناكی لەسەر دەگوزەرێت، لەلایەك بەیانی دوا مۆڵەتی سوپای ئێراق بۆ هێزەكانی پاراستنی شەنگال تەواو دەبێت، كە خەڵكەكەی بڕیاری مانەوەو بەرگریان داوە، لەلایەكی تر سەرۆكی هەرێم بانگهێشتی فەرەنسا كراو یەكێك لە بابەتەكانیان وەك لە كۆنگرە رۆژنامەنووسیەكەیدا ئاماژەی پێكرد سوریا بوو، كە دیارە مەبەستیان لە رۆژئاوای كوردستانە، لەبەرئەوەی شەنگال لەرووی ستراتیژیەوە كاریگەری لەسەر باشورو رۆژئاوای كوردستان هەیە، ئەو سەردانە لەكاتێكدایە، كە نزیكبوونەوەیەك لەنێوان توركیاو فەرەنسا هاتۆتە ئاراو وەك دیارە فەرەنسا دەیەوێت بەلێدان و بچووككردنەوەی كورد دڵی توركەكان رازی بكات!.  بۆیە لەلایەك كەوتۆتە راوەدوونانی رۆشنبیران و نیشتمان پەروەرانی كورد لەوڵاتەكەی و لەلایەكیتر خەریكی چنینی تەونی پلانگێڕیەكە دژی كورد لە رۆژئاوای كوردستان، كە رەنگ بێت یەكێك لەئەگەرەكانی شەڕێكی تری كوردی كوردی بێت، بەشێوەیەكی وردتر شەڕێك لەنێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و پارتی كرێكارانی كوردستان، كە ئەگەری ئەوەش هەیە یەكێتی و گۆڕان لەرووی سیاسی و سەربازیەوە لەو شەڕە تێوە بگلێن، بەتایبەتیش ئەگەر توركیا رووێكیان بەروودا بكاتەوە.  لەبەرئەوەی شەڕ لەشەنگال بەگوێرەی رێكەوتننامەی هەولێرو بەغدا، واتە حكومەتەكەی كازمی بەڕێوە دەچێت، كە ئەمریكا پاڵپشتی دەكات، كە ئەمە وا دەكات ئەو هێزە شیعیانەی دژی ئەمریكان و هاوپەیمانی ئێرانن تەگلێنە ناو شەڕێكی لەم جۆرە، بەتایبەتیش ئەگەر زانیمان لە تێپەڕاندنی بۆجەی ئێراقیش ئەمڕۆ رۆڵی ئەو هێزانە پەڕاوێز خراو پلانەكەی ئەمریكا سەریگرت (كورد + سونە+ بەشێك لەو شیعانەی، كە وەك شیعە ئێراقیەكان دەناسرێن) بۆجەی تێپەڕاندو هێزە گەورەكانی شیعە، كە نزیكن لەئێران وەك فەتح و دەوڵەتی و یاساو ... هتد، لەهاوكێشەكە خرانە دەرەوە، دیارە ئەمەش رێگا خۆش دەكات بۆئەوەی لە مەسەلەی شەنگال هەڵوێستێكی توندو پێچەوانەی سوپای ئێراقیان هەبێت، بە تایبەتی ئەگەر زانیمان ئەو هەنگاوە زیانێكی گەورە بەئێران دەگەیەنێت و رێگای گەیشتن بەسوریای لێ ئاڵۆزو سەختتر دەكات!.  بۆیە ئەگەر حكومەتی ئێراقی جدی بێت لەو مۆڵەتەی بۆ دەرچوونی هێزەكانی پاراستنی شەنگال لە شەنگال دایناوە، ئەوە واتای ئەوەیە شەڕێكی هەرێمی ترسناك لەسەر خاكی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی ناوچەی زەرد دادەگیرسێت و ئەگەری زۆرە ئەو شەڕە فراوان بێت، لەبەرئەوەی یەكیك لەئەگەرەكان ئەوەیە توركیا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ كار بۆ درێژەپیدان و بەردەوامبوونی ئەو شەرە بدات، تا لەكۆتایی ناوچەكە دەخاتە ژێر كۆنتڕؤلی خۆیەوە، چونكە بەشێوەیەك لەشێوەكان ئەو شەڕە درێژكراوەی ئەو پلانەی توركیایە، كە لەزستانی ئەمساڵەوە خۆی بۆ ئامادەكات، هەنگاوی یەكەم لەگارە شكستی هێناو دەیەوێت لە شەنگال قەرەبووی شكستەكەی بكاتەوە، لەلایەكتیریش كاتێك ئەو گەلە كۆمە دەكرێت، پارتی كرێكارانی كوردستانیش دەستەوەستان نابێت و رەنگ بێت شەڕەكە بگوازێتەوە ناو شارەكانی ناوچەی زەرد، ئەو كاتە شەڕەكە بەتەنیا لەنێوان هێزە چەكدارەكان نامێنیتەوەو دەپەڕیتەوە ناو شارەكانیش.  ئەگەری هەرە مەترسیداریش ئەوەیە شەڕەكە گەورەتر بێت و بكەوێتە نێوان هەردوو بەشی رۆژئاوا باشووری كوردستان، كە دیارە ئەمە پێشكەوتنێكی زۆر مەترسیدار دەبێت لەشەڕی ناوەخۆی كوردی و لو قۆناغە هەستیارەدا زیانێكی زۆر گەورە بە مەسەلەی كورد دەگەیەنێت.  ئەوەی دۆخەكە مەترسیدارتر دەكات، وا پێدەچێت جۆرە ریككەوتنیكیش لەمبارەیەوە لەگەڵ روسیا كرابێت، لەبەرئەوەی ماوەیەكە ئەمریكیەكان بە ئاشكرا رایدەگەینن، كە ئەوان چیتر بەتەنیا ناتوانن كاروباری جیهانی بەڕێوەبەرن وپێویستە روسیاش بە بەرپرسیارەتی جیهانی خۆی هەڵسێت، دیارە ئەمەش واتای گەڕانەوەیە بۆ پێش قۆناغی سیستەمی تاكجەمسەری، بە واتایەكی تر هەمدیس بوونەوەی كوردستانە بە ناوچەیەكی تامپیۆنی و دیسان كێشەكان لەسەر حیسابی بەرژەوەندی كورد چارەسەر دەكرێن، كە بەداخەوە ئەمە رێگا خۆش دەكات دوا پەردەش بەسەر ئەزموونی هەریمی كوردستانیش دابدرێتەوە.  كەواتە ئەوەی نیگەرانیەكە زیاتر دەكات، ئەوەیە، كە زلهێزەكان دەیانەوێت لەسەر حیسابی مەسەلەی كورد سازش لەگەڵ توركیا بكەن، چۆن روسیا گڵۆپی سەوزی بۆ داگیركدنی عەفرین دایساندو ئێستا ئەمریكیەكانیش بە رزگاركردنی عەفرینی لەقەلەم دەدەن، لەكاتێكدا ئەوان خۆیان بە هاوپەیمانی یەكینەكانی پاراستنی كوردی نیشان دەدا، كە ئەو شارەی لەژیر دەستدابوو، بە هەمان شێوە ئەمجارەیان شەنگال بخەنەوە بەردەستی ئێراق و روسیاش گڵۆپی سەوزیان بۆ دابگیرسێنێت، كە دیارە ئەم هەنگاوەش ئەگەر سەربگرێت دەبێتە هۆی بەهێزبوونەوەی ئێراق و بەشێوەیەك لەشێوەكان گەڕاندنەوەی هەنگاوێكی سەرەتاییە بۆ گەڕاندنەوەی ئێراق بۆ دۆخی بەر لەداگیر كردنی كوێت. كە بەداخەوە لە هەموو ئەو گۆڕانكاریانە وا پێدەچێت بەهۆی پەرتەوازەیی و نارێكی ناو ماڵیەوە كوردستان و كورد زەرەرمەندی یەكەم بێت. بۆیە دەبێت كورد لەهەموو پارچەكان گەورەترو قووڵتر سەیری ئەو هاوكێشە ئاڵۆزە بكات و ئیرادەی نیشتمانی خۆی بپارێزێت، چونكە ئەو بزمارەی ئەو جارەیان لە قەوارەی كوردی بدرێت، زۆر ترسناكترو كەمەر شكێنترە لەهەموو ئەوانەی پێشووتر.

رێبوار كەریم وەلی راستییەكەی قەت پارتی‌و یەكێتی لەچەند ساڵی رابوردودا، وا شلگێڕانە بەدوای قانونی بودجەوە نەبوونە. هەموو ساڵێك بێ پارتی‌و یەكێتی لە پەرلەمان‌و لەناو قانونی موازەنەدا، پشكی هەرێم جێگیركراوەو جێبەجێ نەكراوە. * ئەمجارەیان قانونی بودجە پتر لەوەی مەسەلەیەكی دارایی بێت‌و دابینی موچە بكات، سیاسییە. یەكەم: لەم قانونەدا ئەوە جێگیر كرا كە هەرێم بتوانێ خۆی نەوت بفرۆشێت. هەرزانفرۆشیشی بكات كێشە نییە، چەندی كەم بوو خۆی دەیخاتە سەرو دەیگەیەنێتە ئاستی نرخی سۆمۆ. بە واتایەكی دیكە رەنگبێ هەرێم بۆ مەجبور بێت بۆ پێدانی پارەی 250 هەزار بەرمیل 400 هەزار بەرمیل نەوت بفرۆشێت. خۆ ئەگەر چەند رۆژێك هەناردەی نەوت راوەستێ، ئەوا دەبێ حكومەت بچێ قەرز بۆ سۆمۆ بكات! كەواتا لێرەدا مەتڵەبی حكومەت روونەو دەركەوت مەسەلەكە پارە نییە. دووەم: رێگری كرا لەوەی كە لە حاڵەتی پابەندنەبوونی لایەك بە رێككەوتنەوە، بەغدا بتوانێ مامەڵەی دارایی راستەوخۆ لەگەڵ هیچ پارێزگایەك بكات. سێیەم: خەونی لامەركەزییەتی ئیداری‌و مالیی سلێمانی، هەڵەبجە، گەرمیان‌و راپەڕین لەبار بردرا. چوارەم: پێگەی كوڕەكانی تاڵەبانیی (كە لە حوكمڕانیی ناوەندی‌و لەگەڵ پارتیدایە) لەناو یەكێتیدا قایمتر كرد. * لەڕووی سیاسییەوە زیانمەندی یەكەم لەم قانونەدا، هاوسەرۆكی یەكێتی لاهور شێخ جەنگییە. كارتی گوشاری بەغدا كە كرابووە سیاسەتی رەسمیی یەكێتی ئیتر بەهای نەماوە. قوباد تاڵەبانی ئەو كارتەی لە گوشار بۆ سەر پارتییەوە هەڵگەڕاندەوە بۆ قایمكردنی پێگەی خۆی. * ئێستا دەبێ سلێمانی نیوەی داهاتی نانەوتیی خۆی لەڕێگەی هەولێرەوە بۆ بەغدا حەواڵە بكات‌و ئەوجا چاوی لە كەرەمی هەولێر بێت. خۆ ئەگەر لەوەشدا سەركێشی بكات، هیچ دەرچەیەك لە قانونەكەدا نەهێشتراوەتەوە بۆ ئەوەی پەنا بۆ مامەڵەی جیاواز بەرن. * ئەخیرەن دەركەوت كە كەروێشك بە عارەبانەش بێ هەر دەگیرێ!  

    سەهین موفتی   یەکێتی ( ئۆکتۆبەرچییەکان)،  بە پیلان، دەیانەوێت دەستکەوتی پەسەند کردنی پڕۆژە یاسای بودجەی ئێڕاق بکەن بە هی خۆیان، بۆیە پێویستە دەزگا مێدیاییەکان، بەتایبەتی مێدیاکانی پارتی و نێزیکەکانییان راستی بابەتەکە بۆ هاونیشتیمانییان روونبکەنەوە. چونکێ،  پێداگیری مەسرور بارزانی و سووربوونی، پاشان قبوڵنەکردنی شکانی ئیرادەی گەلی کورد، لە سەر مافە دەستوورییەکانی هەرێمی کوردستان بوو، ئەم پڕۆژەیەی بەم شێوەیە تێپەڕاند، لە کاتێکدا  چەند لایەنێکی سیاسی(کوردی) لە ناوخۆو بەغداش بە ئاشکرا هەوڵییان دەدا شکۆو هەیبەتی کوردستان رادەستی حکومەتە تڕۆهاتەکەی بەغدابکرێت، ئەو حکومەتەی بە رۆژی روون دەنێو شەقامەکانی بەغداد هەڕەشەی گوێبڕینی سەرۆکوەزیرانەکەی دەکرا...! لەلایێکی دی، ئۆکتۆبەرچییەکان هەموو هەوڵێکییان دەدا پرسی کوردو کوردستانییان تەنێ لە چوارچێوەی مووچە کۆبکەنەوەو هەرچی دەستکەوتی چەندین ساڵەی وەدەستکەوتوو بەخوێنی هەزاران هەزار شەهیدو قوربانی هەبوو، بخرێتەوە ژێر هەیمەنەی عەمامە بەسەرەکان، لێ ئەوە مەسڕور بارزانی بوو، هەمدیس نەچەماو هەموو فشارو کێشەو قەیرانەکانی کاڵ کردنەوەو تەنانەت بە داهاتی ناوەخۆ مووچەی فەرمانبەرانی کوردستانی دابینکرد...! ئەوە سەرۆکی حکومەت بوو،  تەحەمولی هەموو فشارێکی کرد و رێنمایی بۆ شاندی هەرێمی کوردستان، بەردەوام  ئەوە بوو کە نابێت لە بەرامبەر مافە دەستوورییەکانی کوردستان سازش بکەن و سەر نەوی کەن...! هەر ئەم ئۆکتۆبەرچییانە بوون، دەیانگووت" قوباد هیچ دەسەڵاتێکی نییە، بۆ ناشرینکردنی ناردوویانەتە بەغدادو سەرۆکایەتی شاندەکە دەکات"، هەر ئەم ئۆکتۆبەرچییانەن لە دواهەمین ژەهر رشتنییان، پێش پەسەند کردنی پڕۆژەکە حکومەتی کوردستانییان بە حکومەتی مێیینە ناوبردو وێڕای سوکایەتی کردن بە دایک و خوشک و ژنانی ئەم وڵاتە، سوکایەتییان بە قوبادیش کرد، کە بەشێکە لەم حکومەتە....!لە کاتێکدا قوباد، بەفەرمان و رێنمایی بارزانی خۆیی و شاندەکەی هەنگاوییان دەناو بەردەوام و دواهەمین راوێژییان، هەر مەسڕور بارزانی بوو...! بەڵێ مەسڕور بارزانی بوو  بەردەوام لە پەیوەندیدا بوو لەگەڵ کازمی و حەلبووسی و، سەدرییەکان، حەکیمییەکان، تەواوی لایەنە سیاسییەکانی دی و بەردەوام لە سەر هێڵی پەیوەندی بووە و قبوڵی نەکرد، ویست و خواستی گەلی کورد، بێ هیوا بێت. ئێستیێ، ئۆکتۆبەرچییەکان و سەردەستەکەشیان(لاهور) کە باسی سەرکەوتن دەکەن، لە بیر خۆیان دەبەنەوە کە داوایان دەکرد سلێمانی بە دەردی کەرکووک ببەن،  تەنێ لە پێناو دابینکردنی  مووچەیەکی سەشۆڕانە، بۆیێ ئەوەی پاڵەوان بوو قوبادەکەی  ئەنجومەنی وەزیران بوو، بە رێنمایی و فەرمانی مەسڕور بارزانی، نەک ئامۆزای سەردەستەی ئۆکتۆبەرچییەکان.

پەری محەمەد  توندوتیژیە دژی ژنان لە ئاستی جیهاندا لە ئێستادا ھەموو میدایاکانی بە خۆیەوە سەرقاڵ کردوە،کۆمەڵێک تایبەتمەندی کلتوری و کۆمەڵایەتی و و سیاسی و ئابوری لە پشتە، ئەگەرچی بەو پێیە توندوتیژی دژی ژنان کات و شوێنی تایبەتی نییە و ھەموو کۆمەڵگای مرۆڤایەتی چ بە کۆمەڵگای پێشکەوتوو و چ بە کۆمەڵگای دواکەوتوو دەگرێتەوە. ژنان لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتی دا لە لایەن باوک ، برا، ھاوسەر، کەس و کاری نزیک وەک خاڵو ومامە و تەنانەت ئاموزا و خاڵوزاش بەرەوڕووی توندوتیژی دەبنەوە، .بە پێی دەرەنجامی لێکۆلینەوەکانی چالاکانی مافی مرۆڤ ناوەندەکانی تەندروستی توندوتیژی دژی ژنان جگە لەوەی کە کاریگەری نێگەتیڤ و خراپی دەبێت لەسەر ژن وەک تاک بەڵکە کاریگەرییەکی زۆر خراپ و مەترسیداری دەبێت لە سەر تەندروستی خێزان و کۆمەڵگا ، دەبێتە ھۆی ئەوەی کە شیرازەی خێزان و کۆمەڵگاش لێک بترازێت. توندوتیژی دژی ژنان، ئەنجامی زۆر مەترسیداری بۆ سەر تەندروستی و باشی ژنان هەیە لێکۆڵینەوەکان توندوتیژی دژی ژنان و کچانیان بەستەوە بە کۆمەڵێک کێشەی تەندروستی جەستەیی و دەروونییەوە هەندێک لە هەڵسوکەوتە مەترسیدارەکان هەموویان بەشێوەیەکی بەرچاو زیاترن لە نێوان قوربانیەکانی هاوبەشی و توندوتیژی سێکسی کەرتی تەندروستی دەتوانێت ڕۆڵێکی زۆر گرنگ بگێڕێت لە وەڵامدانەوە و نەهێشتنی توندوتیژی دژ بە ژنان . ئەم ڕۆڵە بریتییە لە یارمەتیدانی زوو ناساندنی دەستدرێژی و دابینکردنی چارەسەری پێشوەختە بۆ قوربانیەکان و ئاماژەدان بە ئافرەتان بۆ چاودێری گونجاو و ئاگادار پێویستە کەرتی تەندروستیش کار بکات بۆ ئەوەی توندوتیژی لە هەموو کاتێک نەهێڵێت . وە لەگەڵ نزیکبوونەوەی تەندروستی گشتی بۆ بەرگرتن بە ڕوونی و ئاشکرایی ، یەکەم هەنگاو لە نەهێشتنی توندوتیژی تێگەشتن لێی و کەرتی تەندروستی ڕۆڵی سەرەکی هەیە لە هاوکاریکردنمان بۆ پێوانەکردن و تێگەیشتن لە توندوتیژی دژ بە ژنان . دواجار پێویسته‌ له‌سه‌ر دام وده‌زگاو کاربه‌ده‌ستانی ده‌وڵه‌ت و،ڕێکخراوەکانی بواری ئافرەتان ولایەنە پەیوەندی دارەکان لە ڕیگای بڵاوکردنەوەی هۆشیاریکردنەوەی تاکەکانی کۆمەڵگە و ، کار بۆ نەهێشتن و کەم کردنەوەی توندوتیژی بکەن ، بۆ ئەوەی ئافرەتان ڕووبەڕووی ئازاری جەستەیت و دەروونی نەبنەوەو ماف و ئەرکی ئافرەتان ڕەچاوبکرێت و بەو چاوەوە لەئافرەتان بڕوانن کە ئەوانیش مرۆڤن و مافی ئەوەیان هەیە وەک مرۆڤ بژین  

رێبوار كەریم وەلی ئەگەر بە گومانی هەندێك كەس حكومەت دەستەوستان‌و "مێیینەیە"، كورد وتەنی زۆر سەهوون! ئەم حكومەتە هەم نێرەو هەم شێرەو، هەموو شتێكیشی پێدەكرێت. تەنانەت دەتوانێ موچەش نەدات. ئەوەی دیكەشی دەتوانن خۆتان تەسەوڕ بكەن كە چ هەیە بیكات‌و پێی نەكرابێ یان نەیكردووە!؟ * قسەیەكی كوردەواری هەیە دەڵێ:"بە باو باران لە عومری بەفر كەم دەبێتەوە." بە ئۆپۆزیسیۆن‌و دەستەڵات، هیچ مانایەكیان بۆ وجودی پەرلەمان نەهێشتۆتەوە، راستییەكەی ئەگەر قسە لەسەر نێرو مێیەتی بە مەفهومی پیاوسالاری بێت، ئەوە پەرلەمانە كە خەسێندراوە! * پێڵاوگرتنە سەرۆكایەتیی پەرلەمان بە تاك یان بە جوت، مانای جورئەت‌و ئازایەتی نییە. ئەگەرچی دەڵێن:" دۆست سەیری سەرو دوژمن سەیری پێڵاوت دەكات"، بەڵام مۆری تەسدیقە بۆ ئەوەی كە دەستەڵات مەتڵەبیەتی:" بەپێڵاوەوە هاتن‌و دەبێ بە پێخواسی لێیدەرچن!" * سەرۆكی پێشووی پەرلەمانیان وا رەوانەی ماڵەوە كرد كە قوڕبەسەرە فریای ئەوە نەكەوت پێڵاوەكانیشی لەپێ بكات! سەرباری ئەوەی جوان جوان بۆیاغیشی كردبوون! ئەوێ رۆژێ پەرلەمان "هەتك" كرا. * ئێستا كە كازم وا دەزانێ پێڵاوی گرتۆتە سەرۆكی بۆش، بە هەڵەدا چووە. هەر بزانە دوای ئەو رووداوە، دوو دوكانی قۆندرەفرۆشیشیان لە بەردەمی پەرلەمان كردەوە، بە داشكاندنی بەهارەوە! و ناویان نا كازمی قۆندەرە! * ئەوەی ئەمڕۆ رووی دا نیشانەی ئەوپەڕی دەستەوستانی‌و پۆپۆلیزمە. كێشە بنچینەییەكانی ئەم وڵاتە بەرهەمی رێككەوتنە ژێر بەژێرە ریاكارانەكانەو هاوسەنگی (لای پێكهێنەرەكانی حوكمڕانی) تەنها لە دابەشكردنی پلەو پۆستدایە. * ئەگەر پەرلەمان بۆ دەستەڵات شوێنێك بێت بۆ قایمكردنی پێگەی حوكمڕانی ئەوا ئێستا سیمبۆلی بەبادانی ئومێدو ئارەزووەكانی ئەو خەڵكە ناڕازییەیە كە پێیانوابوو لەوێوە دەكرێ گوشار لە دەستەڵات بكرێت. شوێنێكە كە دەستەڵات بە سودوەرگرتن لە هەڵەو پەڵەكانی رابردووی ئۆپۆزیسیۆن بۆ سوككردنی ماڵی گەل، لەسەر ئەو ئاوەی ئەوان رشتیان تەقڵەو فیكەیان پێ لێدەدات.  

    هیوا سەید سەلیم   زۆر جار دەبیستین کە دەستکەوتەکانی باشوری کوردستان بەرهەمی راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ خەڵکی کوردستانە، کە لە ماوەی تەنیا لە دە رۆژدا بەشی هەرە زۆری خاکی کوردستان لە ژێر چەپۆکی رژێمی داگیرکەری بە‌عس ئازادکرا.  ئەگەر لە پاڵ ناوهێنانی راپەڕین باس لە کۆرەویش نەکرێت ئەوا غەدرێکی گەورە لە کۆڕەو دەکرێت، چونکە ئەگەر پڕۆسەی راپەڕین بەرهەمەکەی راماڵینی دەسەڵاتی سەرکوتکەری بەعس بووبێت ، ئەوا کۆڕەوی ملیۆنی خەڵکی کوردستان گەورەترین راپرسی بوو بۆ رەتکردنەوەی گەڕانەوەی رژێمەی بەعس، کە بەهۆی سەرکوتکردنی راپەڕین خەریک بوو تەواوی خاکی کوردستان کە بە خوێنی سەدان شەهیدی قارەمان لە پێشمەرگە و هاوڵاتی ئازداکرابوو داگیر بکاتەوە. کۆڕەو، کە دواتر بە کۆچی ملیۆنی ناوی دەرکرد،  پڕۆسەیەکی خۆڕسکانەی خەڵکی کوردستان بوو، کە خەڵک بە تێکڕا لە شارەکان و لادیکانی کوردستان روویان لە شاخە سنووریەکان کرد،  و دەستبەرداری ژیانی ئاسایی خۆیان بوون،  و بۆ چەند مانگێک ژیانێکی کوڵەمەرگیان هەڵبژارد.  دیمەنە ناخ هەژێنەکانی کۆڕەو، لە مردنی بە کۆمەڵی منداڵ و پیروپەکەتەکان لە برسان و لە سەرمان، و فشاری دەوڵەتی عێراقی لەسەر خەڵکی کوردستان،  بە تایبەت لە شارە گەورەکانی وەک کەرکوک و هەولێر و سلێمانی،  کە کەتبوونەوە ژێر دەسەڵاتی سەربازی و ئەمنی عێراق، هەروەها فشاری جەماوەری کۆچکردوو بۆسەر سنوورەکانی ئێران و تورکیا، وای لەو دوو وڵاتەکرد کە رۆژانی ٣-٤ مانگی نیسانی ١٩٩١،  بە فەرمی سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش لە کارەساتێکی گەورەی مرۆیی کە بە هۆی کۆرەوی خەڵکی کوردستان رووی لە سنووری ولاتەکانیان کردووە ئاگاداربکەنەوە. کۆڕەو، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەولەتی کە لە ئەساسدا ئەرکی پاراستنی ئاشتی و ئاسایشە لە تەواوی جیهان،  ئەو ئەنجومەنەی خستنە بەردەم بەرپرسیاریەتێکی گەورە، بۆیە دوای ناردنی نامەی هەریەک لە ئێران و تورکیا،  و بە پێداگری فەرەنسا وەک ئەندامی هەمیشەی لە ئەنجومەنی ئاسایش، ئەو ئەنجومەنە لە رۆژی ٥/٤/١٩٩١ بڕیارێکی گرنگی لە بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان دەرکرد کە بە بڕیاری ٦٨٨ ناسراوە. ئەو بڕیارە کە لە کۆی ١٥ ئەندامی هەمیشەی و کاتی ئەنجومەنی ئاسایش تەنیا سێ و دەوڵەتی ئەندامی کاتی لە دژی دەنگیان دا،  کە هەریەک لە (کوبا، یەمەن، زیمبابۆی) بوون، بە سەرەتایەک بۆ دابینکردنی چەتێرێکی یاسایی بۆ پاراستنی خەلکی کوردستان دادەنرێت. بڕیاری ٦٨٨،  کە ناوەڕۆکەکی بریتی بوو لە هەشت خاڵ، بە ڕوونی باس لە سەرکوتکردن و قڕکردنی رژێمی عیراق دەکات،  لە بەرامبەر بە هاوڵاتیانی بە تایبەت لە ناوچە کوردیەکان، هەروەها لە بڕیارەکە داوا لە ولاتانی ئەندام لە ئەنجومەنی ئاسیاش دەکات لە هەوڵی بەهاناوەچوونی ئەو ناوچانە دابن. شایانی باسە بڕیاری ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاسایش کە لە تەمەنی دامەزراندنی نەتەوەیەکگرتووەکان ( UN) ، بە یەکێک لە گرنگترین ئەو  بریارانە دەژمێردرێت کە لە بەرژەوەندی کورد درابێت، بە تایبەت دوای ئەوەی ئەنجومەنی ئاسایش کە گرنگترین ئاژانسی جێبەجێکردنی نەتەوەیەکگرتووەکانە بڕیاری ناوچەی دژەفڕین لە هێلی ٣٦ بەسەر رژێمی بەعس دەسەپێنێت. لیرەدا تێدەگەین کە کۆڕەو چەندە پڕۆسەیەکی گرنگ بووە، بەڵام لەنیو ئەو پرۆسەیەشدا کە کارەکتەرەکانی زۆرینەی خەڵکی کوردستان بوونە ، دەبێت هەمیشە رۆڵی وڵاتی فەرەنسا، بە تایبەت هەڵوێستی دۆستانەی دانیال میتران بەهەند وەربگیرێت، کە چۆن توانی فەرەنسا ناچار بکات تەبەنی بڕیارێکی گرنگی وەک بڕیاری ٦٨٨ لە ئەنجومەنی ئاسایش بکات. لە ئێستادا کە ٣٠ ساڵ بەسەر ڕەوی ملیۆنی خەڵکی کوردستان، و دەرچوونی بڕیاری ٦٨٨ دەردەچێت، دەرکەوت کە کۆڕەو، وەک ریفڕاندۆمێکی خۆڕسکانەی خەڵکی کوردستان،  توانی رای گشتی جیهانی لە بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان بگۆڕیت. بەڵام لە ماوەی ئەو٣٠ ساڵەدا لە هەرێمی کوردستان رووداوی وا رویداوە،  کە زۆرجار خەریک بوو پێچەوانەکەی ببینین ئەویش بە لەدەستدانی سۆز و پشتیوانی نێودەوڵەتی.    

فەرحان جەوهەر فەڕەنسا لەم ساڵانەی دوایی بەتایبەتی لە کاتی هاتنی داعشەوە تا ئێستا گرنگییەکی زیاتربە عیراق و کێشەکانی دەدات ، بۆ ئەوەی عیراق وەک وڵاتێکی خاوەن سەروەری و دوور لە دەست تێوەردانی وڵاتانی دراوسێ بمێنێتەوە ، پێویستییەکی زۆریان بە هەرێمی کوردستانە ، داوای سەرەکی فەڕەنسا لە هەرێم ئەوەیە ، یارمەتییان بدات بۆ ئەوەی عیراق وەک وڵاتێکی یەکگرتوو خاوەن سەروەری ، سیستەمێکی مەدەنی دوور لە مەزەب گەرایی ، رزگاربوونی لە هەژموونی وڵاتانی دەوروبەربمێنێتەوە ، هێنانەدی ئەم ئامانجەی رۆژئاوا بەگشتی و فەڕەنسا بەتایبەتی لە عیراق ، بەبێ هەرێمی کوردستان ئەستەمە ، بۆیە دەیانەوێت هەرێمی کوردستان هەرێمێکی یەکگرتووی بەهێزبێت لە ناو عیراقدا ، کە بتوانێ پارێزگاری لەو هاوسەنگییە مەزهەبی و نەتەوەیی و ئاینییە بکات . وێڕای ئەوەی دەیانەوێت هەرێمی کوردستانیش پارێزراوبێت ، لە دابەش بوون لە نێوان وڵاتانی دراوسێ و نەبێتە بەشێک لەو هەوڵانەی کەدەدرێن بۆ ناجێگیری باری سیاسی و ئاسایشی ئەو وڵاتە ، بۆیە ئەوان زۆر بەپەرۆشن بۆزیاتر هاوکاری لە نێوان هەردوو حکومەتی هەولێر و بەغدا، بۆئەوەی  بتوانن پێکەو کار لەسەر کەمکردنەوەی ئەو مەترسیانە بکەن کە رووبەڕووی عیراق بوونەتەوە ، لەوانەش کەمرکردنەوەی کاریگەریەکانی حەشدی شەعبی لەسەر بڕیاری سیاسی حکومەت لە بەغدا ، هەروەها کەمکردنەوە و لاوازکردنی پێگەی پەکەکە لە خاکی هەرێم ، بۆ ئەوەی چیتر نەبنە بیانوو بۆ لەشکر کێشی تورکیا بۆ ناو خاکی هەرێم ، چونکە فەڕەنسا چەند دژی دەست تێوردانی ئێرانە لە کاروباری ناوخۆی عیراق ، بەقەد ئەوەندەو زیاتریش دژی دەستێوەردانی تورکیایە لەو وڵاتە  و لەشکر کێشیەکانی بۆناو خاکی هەرێمی کوردستان . ئەوەی دەمێنێتەوە پرسیاربکەین ئایا هەرێمی کوردستان تا چەند دەتوانێت یان لە توانایدا هەیە لە ئاست چاوەڕوانییەکانی فەڕەنسا بێت ؟ ئەم دابەزینەی ماکڕۆن لە قادرمەکان بۆ نێچیرڤان بارزانی لە کاتی پێشوازی کردنی ، گرنگی و بایەخی پێگەی هەرێم نیشان دەدات لەوهاوکێشە سیاسیە ئاڵۆزانەی ناوچەکە بەگشتی .

ئازاد جۆڵا پەیوەندی نێوان فەڕەنسا و دەسەڵاتی  هەرێمی کوردستان بەهێز نیە   بەڵکو  ئەوە  پەیوەندی نێوان فەڕەنساو کوردە بە  بەراورد  بە وڵاتانی تری زلهێز  مێژوویەکی هەیەو لەم  ڕووەشەوە  چەندین ڕووداو و هەڵوێست و بڕیار لەلایەن  فەڕەنساوە  دیارو  بەرچاوە ، ئەم هەڵوێستانەی فەڕەنساش  بەهۆی  بەهێزی و سەرکەوتوویی دیبلۆماسیەتی هەرێمی کوردستان  نەبووە  بەڵکو هۆکار گەلێکی جیهانی و ناوچەیی و نێوخۆیی هەن ، پەیوەندی فەڕەنساو هەرێم ئەگەر لەچوارچێوەی فەڕەنسا وەک دەوڵەت و هەرێم  وەک سیستەمە حوکمڕانییەکەی ماوەی  30  ساڵی ڕابردوو  سەیری بکەین   نەک هەر باش نیە و نزیک نەبوون لەیەکتری   بەڵکو ڕێک پێچەوانەو زۆرجاریش  هەرێم  بۆتە مایەی  شەرمەزاربوونی فەڕەنساو بەفیڕۆچوونی هەوڵ و هاوکاری و پلانە ستراتیژیەکانی ، ئەگەر تەنها لایەنی ئازادی بیروڕاو دیمکراسیەت و هەڵبژاردن و دەستاودەستی دەسەڵات سەیر  بکەین  بەدرێژایی ئەم ماوەیە   هەرێم  هەنگاوێکی نەهاوێشت جێگای ئومێد و ڕەزامەندی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی و بەتایبەت  فەڕەنسیەکان  بێت ،  ئەمە جگە لە پێشلی مافی مرۆڤ و بابەتی تیرۆر و ڕفاندن و بەرتەسک کردنەوەی ئازادیەکان ، بابەتی  هەڵکشانی گەندەڵی و ناشەفافی داهات و برسی کردنی خەڵک و گرێبەستە گوماناویەکان و دزینی مووچەی خڵک و ڕێگری لە داواو خۆپیشاندانەکان   ئەمە  بابەتێکە  لای فەڕەنسیەکان زیاتر لە سەدەیەکە  هێڵی سوورەو  تازە لە هەرێم لە لووتکەیە  ،  ئەمە جگە لە نیگەرانی فەڕەنسا و  هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش  لەبابەتی دۆخی  پێشمەرگەو  شێوازی پێکهاتەو  بەحزبی کردنی   تائێستاش  هەرێم  نەیتوانیووە  پێشمەرگە بەشێوازێک ڕێکبخات  وەک ئەوەی ئەوان دەخوازن  و ببێت  بە هێزێکی نیشتمانی و دوور  لە بەرژەوەندی و دەست تێوەردانی سیاسی و حزبی و بنەماڵەیی ،   لەسەرووی  هەموو ئەوانەشەوە  فەڕەنسا خاوەنی کەڵچەرێکە   جیاواز لە هەموو جیهان و تەنانەت  ئەوڕووپاش ، کە زۆر  دوور و جیاوازە  لە هەرێمی کوردستان و کۆمەڵگاکەی  ،  بەڵام  ئەوەی وایکردووە فەڕەنسا لەسەر ئاستی جیهان زیاتر لە ( گەلی کورد ) نزیک بێت بۆ ئەمەش کۆمەڵێک  هۆکار  هەن  ،   دەکرێ بەکورتی و  وەک سەرەقەڵەمێک  بیانخەینە ڕوو، لەم دەیەی کۆتایی  ،  گۆڕانکاری گەورەو ستراتیژی لە شێوازو هەڵسوکەوت و بڕیار و دیبلۆماسیەی کۆشکی ئەلێزێ   ڕوویدا  ئەویش بەهۆی گۆڕانکاری لەناوچەی  ڕۆژەهڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەت دوای ئەوەی کە  پێی دەڵێن ( بەهاری عەرەبی )  و جموجۆڵ و تەوژمی ئیسلامی سیاسی و بابەتی تیرۆر و دەرچوونی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوڕووپا و هەژموون و کاریگەری زیاتری ئەمریکاو ڕووسیا و  لەولاوەش چین لەڕووی ئابووریەوە  بەسەر ناوچەکەو  بەتایبەتیش  ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  ،  هەموو ئەمانە وای لە گەلانی فەدەنسا کرد  هەست بە کەمبونەوەو  پەراوێزخستنی  وڵاتەکەیان بکەن ئەمەش وایکرد  گۆڕانکاری لە سیاسەتی فەڕەنسا زۆر بە زەقی و  بە خێرایی  بێتە ئاراوە ،  بۆ ئەمەش  نمونە  زۆرن ،  وەک ئەوەی  لیبیا و لبنان و سوریا و عێراق و توندی پەیوەندییەکانی لەگەڵ تورکیاو ئێران و چەندین نمونەی تر ، کورد لەناوچەکە گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە و دەیان جار ڕووبەڕووی جینۆساید و لەناوچوون  بۆتەوە  لەسەر دەستی وڵاتە داگیرکەرەکانی کوردستان و هەمیشە فەڕەنسا وەک پڕەنسیپ  لە ئەنجومەنی ئاسایش و یەکێتی ئەورووپاو  دژی  ئەم تاوانانە  وەستاوەتەوە و  ڕێگری کردوە   تەنانەت  ئەگەر  بەتەنهاش  بووبێ ، فەڕەنسا  دەزانی  پرسی کورد  پرسێکی ڕەوایەو  لەڕووی جوگرافی و مرۆیی و ئابووری و سیاسیەوە کارتێکی گرینگە  لەناوچەکەو  ساڵانێکی زۆرە  فەڕەنسا چاوی لەسەر ئەم دۆرەو  ئەم ناوچەیە ، هەر بۆیە فەڕەنسا دەخوازێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست  دۆستی کورد بێ و هەمیشە هەوڵی پارێزگاری لە کورد و دۆزەکەی داوە ،  بەڵام  ئەوە کوردە و بەتایبەت  کوردستانی عێراق و بەتایبەت تریش لە دوای ڕاپەڕینەوە  نمونەیەکی زۆر خراپی لە ڕووی  سیاسی و حوکمڕانی و دیبلۆماسی و ئابووری و مافی مرۆڤ و یەکتر قبوڵکردنیان  پێشکەش کرد ، ئەم ئەزموونە حوکمڕانیەی هەرێم هۆکاربووە  بۆ مانەوەی  پرسی کورد  تا ئێستا بەم  شێوەیەو دوورکەوتنەو  پچڕان و نیگەرانی  بەردەوامی دۆستەکانمان و نەمانی متمانەی ئەوان  بە داهاتووی سیاسی  ئەم هەرێمە ، بەپێچەوانەوە  ئەگەر هەرێم  نمونەی حوکمڕانیەکی دیموکرات و مرۆڤ دۆست و شەفاف و لەنێوخۆدا  بەهێزو ئاوێتەی خواست و ویستی  خەڵک بوایە  بەدڵنیاییەوە ئێستا دۆخەکە جۆرێکی تر و  پێگەی کورد لە شوێنێکی تر و پەیوەندی و دیبلۆماسیەتی و دۆستەکانی کوردیش لە شوێن و بە جۆرێکی تر دەبوو ...  هەولێر

عەلی مەحمود   ئەگەر باسی كۆڕەو بكەین ناتوانین  باسەكە دەرباز بكەین بێ ئەوەی بچینەوە  سەر شەڕی كەنداوی دوو و  راپەڕینی باشووری عێراق كە ئیسلامی سیاسی شیعە ناوزەدیان كردووە بە راپەڕینی شەعبانییە, چونكە ئەگەر پانۆرامایەكی هەمە لایەنە نەخەینە بەردەست, وا دەبینرێت  كەسێك هاتووە دۆن كیشۆتانە یان سپارتاكۆسانە ئاڵای شۆڕشی بەرز كردۆتەوە و راپەڕینی لە كوردستان ئەنجامداوەو كۆشكە زستانییەكانی قەیسەرەكانی یەك لە دوای یەك رزگاركردووە. پانۆرامای شەڕی دووەمی كەنداو"كوەیت"  سوپای عێراق  رۆژی پێنج شەممە رێكەوتی 2-8-1990 كوەیتی داگیر كرد, هەواڵەكە جیهانی تاساند, سەرشێتییەك ئەنجامدرا دوور لە پێشبینییەكان, بەرەی كوردستانی كە لە دوای تاوانی هەڵەبجەو  قۆناغەكانی كۆتایی ئەنفالدا پێك هاتبوو, لە ترسی كاردانەوەی بەعس كە لە هەڵەبجەو ئەنفالدا چاوترسێنیانی كردبوو,  بڕیاری ئاگر بەستیدا,  لە كاتێكدا جیهان بەرەو روی داگیركاری كوەیت لە لایەن عێراقەوە ببوەوە بە یەكێتی سۆڤیەتیشەوە بۆ یەكەمجار ڤیتۆی بۆ پشتیوانی لە عێراق بەكار نەهێنا, لە رێكەوتی 7-8 ئەمەریكا ئۆپەراسیۆنی درعی سەحرای راگەیاند, بە دوایدا عاسفە سحرا" ئۆپەراسیۆنی رزگاری كوەیت" لە رێكەوتی 17ی یەنایەر راگەیاند كە تاكو  28ی فبرایەر بە سەركەوتنی سوپای هاوپەیمانان بەسەر عێراقدا لە 28ی فیبریوەری بەردەوام بوو. ئۆپەراسیۆنەكە پێك هاتبوو لە هاوپەیمانی سوپای 34 وڵات و بە بەشداری 966344 سەربازی.  لە بەرەبەیانی پێنجشەممە رێكەوتی 17ی جەنیوەریەوە فرۆكە جەنگیەكانی هاوپەیمانان سەرتاپای عێراقیان بۆردومان كرد,بە بەشداری 2430 فڕۆكەی پێشكەوتوی نوێ, هاوپەیمانان لە ماوەی چل و سێ رۆژدا109867 جار بۆردومانی ناو عێراقیان كرد, بەڕێژەی 2555 جار لە رۆژێكدا, رۆژانە 60624 تەن بارودیان بەسەر خەڵك و سەربازگاكانی عێراقدا دەباراند, عێراقیان غەرقی دوكەڵ و ئاگرو  خوێن و  مەرگ و وێرانە كرد, لە جارێكدا لە پەناگەی عامریە ئێسك و پروسكی 315  ژن و منداڵیان هاڕی و تاوانی جەنگیان ئەنجامدا, ئەمەریكا بە رۆكێتی دور هاوێژی   كرۆز و بۆمبی هیشۆیی و بۆمبی زیرەك و چەكی لیزەری پێشكەوتوو تا دەگاتە یۆرانیۆمی چاككراو لە عێراقی دەدا, 288 تۆماهۆكی لە دەریای سورەوە بە عێراقەوە  نا, عێراقیش 86 سكودی نا بە ئیسرائیل و سعودییەوە, بە گشتی لە دوای جەنگی كۆریاوە شەڕی كوەیت گەورەترین جەنگ بوو لە جیهاندا,لە بەرامبەردا سەدام  لەهەمان رۆژی راگەیاندنی عاسیفە سەحرا,  ئوم ئەلمەعاركی راگەیاند. لەسەر داوای یەكێتی سۆڤیەت لە رێكەوتی  22ی شوبات, عێراق رازی بوو هێزەكانی لە ماوەی 24 كاتژمێردا لە كوەیت بكشێنێتەوە,  لە رێكەوتی 24 ی مانگ هاوپەیمانان هاتنە ناو كوەیتەوە, 26 مانگ لە هێزەكانی عێراقیان دا كە لە حالەتی پاشەكشەدا بوو, لە ئەنجامدا لەماوەی چەند كاژێرێكدا  70 بۆ 100 هەزار سەرباز كوژرا, لەو قەسابخانەیەكی بێوێنەی لێكەوتەوە, یەكێك لە گەورەترین تاوانەكانی مێژوو تۆماركرا, هەروەها سوپای عێراق زیاتر لە  30 هەزار دیلی دا, لە گەڵ  تێكشكانی4000 تانك, 3100 تۆپ, 1856 ئۆتۆمۆبیلی سەرباز گواستنەوە, ئەوەشمان لە یاد نەچێت لە 23ی یەنایەر لە كۆی 750 فرۆكەی جەنگی عێراق  تەنها  122  فرۆكەی بە ساغی مابوو, ئەویشی  تەسلیم ئێران كرد, لە كاتێكدا لە ماوەی 8 ساڵەی شەڕی ئێران - عێراق هێزی ئاسمانی عێراقی جوڵەی لە هێزی ئاسمانی ئێرانی بڕیبوو, هەمان ئەو فڕۆكانە تاوانیان ئەنجام دەدا, ئێستا پێشكەشیان دەكرێت.    دوای ئەو تێكشكانە سوپای عێراق لە سوپایەكی ملهوڕی شەڕەنگێزەوە بووە سوپایەكی تەسلیم بووی ملكەچ, وێنای ئەو رۆژانە لە جەنگی جیهانیشدا نەبووە, ریزی دیلەكان و تەرم و ئامێرە تێكشكاوەكان لەناو چڕە دوكەڵدا لەناو ئەو بیابانە پان و بەرینە شاشەی تەلەفزیۆنەكانی لە جیهان داگیر كرد. لە 26ی شوبات لە گەڵ كشانەوەدا,  عێراق ئاگری لە بیرە نەوتەكان كوەیت بەردا, ملیۆنێك بەرمیل نەوتی رژاندە كەنداوی عەرەبیەوە, لە كۆی 1080 بیرە نەوتی كوەیتی 727 بیرە نەوتی تەقاندەوە, 128  پەڵە نەوتی گەورە كەنداوی عەرەبی داپۆشی, بەمەش گەورەترین تاوانی ژینگەیی  ئەنجامدا. لە 4ی ئازار لەناو بیابانەكانی سەفوان لە سنوری سعودییە, بە سواری زرێپۆشی  ئەمەریكی, شاندی عێراقی چوونە ناو خێمەی سەفوانەوە,  عێراق بە فەرمی  لەژێر خێمەمەكەدا تەسلیم بوو, ئەمەش سەرەتای مێژوویەكی نوێی جیهانی بوو پێی وترا سستەمی نوێی جیهانی ,لە ناوەڕۆكدا سەركەوتنی نیولیبرالیزم و باڵادەستی ئەمەریكا بوو, لە ژێر ئەو خێمەیە نەزمێكی تازەی جیهانی لە دایك بوو, لە بەرامبەر ئەم خۆبەدەستەوە دانەی عێراق  هێزی ئاسمانیەكەی  دەستكراوە كرا لە لێدانی خۆپیشاندەرانی باشووری  عێراق, هاوكات هێزەكانی هاوپەیمانی ئامادە نەبوون پێشوازی  لە نوێنەری  خۆپیشاندەرانی باشوور بكەن, هۆكارەكەشی باڵا دەستی ئاراستەی ئیسلامی سیاسی بوو لە راپەڕینەكەیان, لە دوایدا لە ساڵی 2003 ئەمەریكا ئەو ژەهرەی بە ناچاری نۆش كردو عێراقی لەسەر سینیەكی زێڕین پێشكەشیان كردەوە, بە مەش لە قەتڵگاكان زیاتر تۆڵەی لە خەڵكی عێراق كردەوە, وڵاتی بەرەو جەهەنمی ترسناكتر لەوەی سەدام برد. راپەڕینی باشووری  عێراق  لە 28ی شوباتەوە, شاری بەسرە  جمەی دێت, چ لە ئەو سەربازانەی  بە ساغی و بە برینداری لە ریزە  دورو درێژەكاندا بە دوای یەك, دەڵێی مێرولەن, بە سیمای دوكەڵاوی چڵكنەوە, بە سەری شۆڕەوە ملی رێگایان بەرەو ناو عێراق گرتۆتە بەر, وە چ  كەسوكاری سەربازان لە هەموو عێراقەوە لە سەرسنووری كوەیتەوە تا بەسرە كۆبونەتەوە بۆ هەواڵپرسی رۆڵەكانیان, لەو كاتەدا سەربازێك بە تفەنگەكەی چەخماخەی راپەڕین لێدەدات,بێدەنگی دەشلەقینێ, جۆشی رقی خەڵكەكە دەدا,  وەك دەگێڕنەوە لە 1ی ئازار ئەفسەرێك لە شارۆچكەی زوبێری سونی نشینی سەر سنوری كوەیت بە پێوە نانی گولە بە وێنەكەی سەدامەوە گڕی راپەڕینی لە عێراق هەڵگیرساند, لە لایەكی دییەوە دەڵێن  بەیانی زووی رۆژی هەینی رێكەوتی 1ی ئازاری 1991 لە گۆڕەپانی سەعد لە شاری بەسرە, سەربازێك كە لە شەڕی كوەیت بە دۆڕاوی گەڕابوەوە, لە داخی ئەو هەموو نەهامەتیەی لە شەڕ بینیبوی, گولەیەكی نا بە وێنەكەی سەدامەوە و گڕی راپەڕینی لە عێراق هەڵگیرساند, هەردوو روداوەكە لە بەسەرا و هەمان رۆژ رویاندا, پێی دەچێت شیعەكان بۆیە باسی ئەوەی زوبێر ناكەن چونكە شارێكی سونی نشینە,  هەمان رۆژ  شارەكانی بەسرەو میسان و كەربەلا كەوتە دەست خۆپیشاندەران, دواتر نەجەف و كەربەلا و  دیوانیەو سەماوەو حیلەو كوتیشی گرتەوە, لە ماوەیەكی كەمدا تەواوی باشووری عێراق هەمووی كەوتە دەست خۆپیشاندەران, تا راپەڕین گەیشتە شارەكانی عەزیزیەو مەحمودیەی  رۆخی پایتەخت, بە گشتی راپەڕین 14 پارێزگای گرتەوە بە كوردستانیشەوە. لە رێگای سنووری ئێرانەوە هێزە شیعەكانی وەك ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی و حیزبی دەعوە زوو هاتنە ناو عێراقەوە . بۆ رێكخستنی خۆپیشاندەران راپەڕینی كوردستان لە 4ی مانگ  كە عێراق لە ژێر خێمەكەی بیابانی سەفوان  تەسلیم بوو, لە بەرامەردا گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵكرا بۆ ئەوەی  راپەڕین  سەركوت بكات, قۆناغی سەركوتكردنی راپەڕین لە باشوور دەستی پێكرد, رۆژی دوای سەفوان  راپەڕین  گەیشتە كوردستان بە دەروازەی  رانیەیا, لێرەدا دەبینین  هیچ دەست پێشخەریەك  نەك نییە بۆ راپەڕین لە كوردستان بگرە كات لە دوای باشووری عێراق  و هەڵكردنی گڵۆپی سەوزی هاوپەیمانانەوەیە بۆ سەركوتكردنی راپەڕینی باشووری  عێراق, رێی تێدەچێت  لەوكاتەدا ئێران فشارەكان لەسەر هەندێك لە سەركردەكان كورد توند دەكات تا بەرەیەكی دیكە بكەنەوە فشار لەسەر هاوپەیمانەكانی كەمبێتەوە, نامەو هەوڵەكانی ئەوكات ئاماژەی  وایان تێدایە. ئەگەر راست بن  و لە پشكنینی كاربۆنی دەرچن,  لە كاتێكدا زەمینەی راپەڕین دوای  رێكەوتنی سەفوان و دەستكراوە كردنی  هێزی ئاسمانی عێراقی  بۆ سەركوتكردنی راپەڕین لاواز بوو, وەلێ كە خەڵك ئەنجامی دا, ئیتر هێزەكانی بەرەی  كوردستانی دوای كەوتن, ئەگەر وەك باشووری عێراق سەركوتبكرابایا بێ دەستكەوتەكانی كۆڕەو, كە كراش بەڵام كۆڕەو مایەكەی هێنایەوە,  نەك  ئەندازیاری نابوو, بگرە وەك هەڵەبجە هەتیو و بێكەس  سەری دەنایەوە, كەس نەك باسی  ئەندازیاری ناكرد, بگرە بەڵگەنامەی قولابیشیان بۆ پاكانە كردن دروستە كرد. تا ئێستا هیچ بەڵگەیەكی بڵاو كراوە نییە هیچ هێزێكی كوردی پێش ئەو مێژووە " راپەڕینی بەسرە1-3-1991 "بانگەوازی  بۆ راپەڕین كردبێت, ئەوەی هەبووە جوڵەو پەیوەندیكردن و خۆ رێكخستنەوە بووە, لەو بێ ئومێدییەی تێی كەوتبون وەك خۆیان وتویانە جورئەتمان نییە وەك م م بڵێین ئاش بەتاڵە. بە بڕوای ئێوە راپەڕینێك دوای ئەم هەموو روداوە گەرم و شكستە مەزنەی سەدام هاتبێت, دەشێت ئەندازیاری هەبێت؟؟, وە ئەندازیارەكەشی بۆ خۆیان فیشەكێكیان نەتەقاندبێت؟؟ ئازیزێكیان خوێن لە لوتی نەهاتبێت؟؟؟؟؟. هەموو كەس لە شەبەقی پێنج شەممەی رێكەوتی 17-1-1991ەوە  دەیزانی سەدام لە شكستە, چاوەكان دوكەڵ و ئاگری فرۆكەكانی هاوپەیمانانی دەبینی, گوێیەكانیش  گوێ بیستی تەقینەوەكان بوون, ئەم بیركردنەوەیە عەقڵێكی خاریقی ناویست, تەنانەت ئەوەشی سیاسەتی نەكردبوو لە ژیانیدا بەو ئەنجامە گەیشتببوو, جاشەكانیش لەوە تێگەیشتبوون دەبوایا خۆیان بە لایەكدا بدەن, ئاخر ئەوان راستە ئاخوڕیان لای رژێم بوو, بەڵام  هەریەكەیان كلكیان بە لایەنێكەوە بەسترا بوو. راپەڕین  و دەستكەوتەكانی راپەڕین  تەنها دوو ساڵ و نیو  دوای هەردوو كارەساتی هەڵەبجەو ئەنفال ئەنجامدرا, هێشتا شوێنبزر بوونی ئەنفالكراوان و كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لە زەینی خەڵكدا مابوو, هێشتا دوكەڵی كیمیاوی و تەپ و تۆزی روخانی گوندەكان و كوشتنی خەڵك لە بەرچاوان بوو, هێشتا ترس و لەرزی  فڕی دانە خوارەوەی هاووڵاتیان لە كۆپتەرەوە لە زەین و هۆشدا بوو, هاوكات  دژە سەركوتكردنی راپەڕین لە باشووری عێراق, حوسێنی زیندوو" حوسێن كامل" گولەی تانكەكەی كە نا بە حوسێنی مردوەوە, نیشانەی دەست نەپاراستن بوو, كوژرانی 5000  بەعسی لە راپەڕین بە كوشتنی 100 هەزار لە هاووڵاتیانی باشوور وەڵام درایەوە, ئەم دوو وێنە تراژیدیایە خەڵكیان  هاندا كۆڕەو  بكەن, لە سەرەتادا هێزەكانی بەرەی كوردستانی رێگری توندیان لە خەڵك كرد شار بەجێ  بهێڵن, ئێمە تا بەرە بەیان بە ئۆتۆمۆبیلی  پڕ لە ژن و منداڵی جل وبەرگ رەشەوە, هەموو لە پرسەی شەهیدو ئەنفالدا بووین, رێگایان نەدا لە شار دەرچینە دەرەوە, وەلێ كە گولەی تۆپەكان گەیشتە دەوروبەری هەولێرو رێگركەران هەڵاتن, ئیتر وەك  روبار جەماوەر رێگای خۆی كردەوە, لێرەشدا خوێنی ئەو خەڵكەی لەو رۆژەدا بووونە قوربانی لە ئەستۆی ئەوانە, خەڵك بە بەجێ هێشتنی ماڵ و شار, ئەو داستانەیان خولقاند كە لە مێژوودا ناوی نرا كۆڕەو, دوای تەنها چوار رۆژ , داستانی برسی و سەرما بردووەكان چووە  سەر مێزی  نەتەوە یەكگرتووەكان, 5ی ئەپرێل بڕیارێكی هەشت خاڵی بەناوی بڕیاری 688 لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دەرچوو  بۆ پاراستنی خەڵكی سڤیل, بەمەش كۆڕەو بووە  هۆكاری گۆڕانكاری بۆ یەكەمجار لە مێژووی گەلی كورددا, هەڵەبجە و ئەنفال لە كاتی خۆیدا نەیانتوانی كاریگەری دابنێن, بەڵام كۆڕەو كە  روحی هەڵەبجەو ئەنفال و كاردانەوەی ئەو دوو تراژیدیایە بوو, جیهانی  هێنایە  دەنگ, لێرەدا دەبینین تراژیدیا رایگشتی و لەناو خۆشدا نەرمە هێزی ناوخۆیی دروست  كرد. راپەڕین  ئەنجامی نەبوو, وەلێ شكستی راپەڕین بووە سەركەوتن, دوو هۆكاری دواتر هاتنە پێشەوە شەڕی كۆڕێ و بە رادەی كەمتر ئەزمڕ  و راپەڕینەكانی مانگی تەموزی هەمان ساڵی ناو شارەكان, وە سەركەوتنەكانی پێشمەرگە لە سەرقەڵاو گەرمیان, هەموو  سەركەوتنەكانی  كۆڕەویان جێگیرترو بەرفراوانتر كرد. كەواتە ئەگەر لە راستیدا هەر ئێمەی جەماوەر ئەندازیاری راپەڕین بوبێتین, ئەوا بێشك ئەندازیاری كۆڕەوی ملیۆنی و راپەڕینی تەموزی ناو شارەكان بووین, ئەم واقعەی  دروست بووە بەری رەنج و تێكۆشای هەموومانە.   ئەوەی رەخنەی هەیە, بە بەڵگەنامە وەڵام بداتەوە, بەڵگەنامە بە وتەی شەفەوی نابێت, پێویستی بە بەڵگەی نووسراو لێكۆڵینەوەو ساغكردنەوەو پشكنینی كاربۆنی هەیە.

ئاسۆ حاجی  سەردانەکە هیچی لە پشت نیە نهێنی و شاراوە بێ بەڵام زۆری لە پێشە کە ئاشکرا و راگەیەندراو بێ. گرنگترین خاڵی ئەو سەردانە شێواز و پڕۆتۆکۆلی پێشوازیکردنەکە و هەڵکردنی ئاڵای کوردستان نیە چونکە ئەوانە خەریکە دەبنە شتێکی سەتان بارە، بەڵکو ئەجێندای بانگهێشتەکە گرنگە کە سەرۆک ماکڕۆن کاری بۆ دەکا و وەک ئامانجی هاوبەشی وڵاتانی ئەوروپی چەندین جار جەختی لێکراوەتەوە ئەویش بەهێز مانەوەی قەوارەی دەستوری و سیاسی کوردستانە. رەنگە پرسیار بکرێ مانەوەی ئەو قەوارەیە بۆ گرنگە و خۆ فەڕەنسی و ئەوروپی باب برای کورد نین و دەتوانن ئەو بەرژەوەندیەی لەو جوگرافیایە بچووکە دەستیان دەکەوێ ئەوە لە بەغدا زیاتریان پێببڕێ. ئەو پرسیار و بیرکردنەوەیە بۆ چەند ساڵی پێشوو راست بوو،تا قۆناغی بەر لە ریفراندۆم بەڵام بۆ قۆناغی دوای ریفراندۆم چیتر ئەو تێڕوانینە راست نیە و ئەو پرسیارەش بەو شێوە تەقلیدیە ناکرێ. وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریکا و ولاتانی ئیقلیمیش لەوە تێگەیشتن کە هەر پاشەکشەیەک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەلایەن هێز و قەوارە دیموکراتخوازەکان کە هەرێمی کوردستان بەشێکە لەو پێناسەیە ئەوە ئێران جێگایان پڕ دەکاتەوە و پێشڕەوی دەکات، جگە لە نموونەی هەرێمی کوردستان و قۆناغی دوای ریفراندۆم کە لەسەر حیسابی هەوڵدان بۆ بێهێزکردنی قەوارەی هەرێمی کوردستان ئەوە هێزە گرێدراوەکانی سەر بە ئێران بەهێز دەبوون و ئێران جوگرافیای قەڵەمڕەویەکەی فراوانتر دەکات وەک ئێستا لە تەماشا کردنێکی نەخشەی عێڕاق دیارە کە تەنها هەولێر و دهۆک لە دەرووەی کۆنتڕۆلی ئێران بزاڤ دەکەن، پرسیارە گەورەکە ئەوەیە هەولێر بە تەنیا چەندی دیکە دەتوانێ خۆی بەرامبەر هێز و فشاری ئێران خۆی رابگرێ! بۆیە بەهێزبوونەوەی هەرێمی کوردستان و راست کردنەوەی هاوکێشەکان وەک خاڵێکی ستڕاتیژی لە کارنامەی فەڕەنسا و وڵاتانی دیکەی ئەوروپا جێی گرتووە و رەنگە ئیدارەی نوێی ئەمریکاش لە هەمان گۆشەنیگاوە مامەڵە لەگەڵ هەرێمی کوردستان و عێڕاق بکات و چیتر کار بۆ ئەوە نەکات عێڕاق تەنها ناوەندێکی بەهێزی هەبێت ئەویش بەغدا بێت، بەڵکو پێویستە دان بە واقیعی مێژوویی و ئێستای عێڕاق بندرێ و گرفتەکەی بە دروستی دەستنیشان بکرێ کە وڵاتێکی بەزۆر پێکەوە لکێندراوە و بەرهەمی شەڕ و ململانێیە نەک وڵاتێکی دامەزراو، بۆیە ئەو تێگەیشتنە دەبێ ببێتە چەقی بزاڤەکان بە ئاراستەی چارەسەرکردنی گرفتەکان، ئەو سەردانەی نێچیرڤان بارزانی بە سەرەتایەکی باشی کارکردن بەو ئاراستەیە دادەندرێت.

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا     ناتوانرێ واقعبینی له‌كایه‌ی سیاسه‌تدا، یان ئه‌وه‌ی پێی ده‌وترێ "واقعبینیی سیاسی Political Realism"  بۆ كۆمه‌ڵێك مانای نه‌خوازراو و نه‌شیاو كورتبكرێته‌وه‌ كه‌ كه‌س قبوڵیان ناكات مه‌گه‌ر نه‌زان و لاوازه‌كان!. لێره‌دا مه‌به‌ست ئه‌وه‌یه‌، تۆ ناكرێ واقعبینی له‌سیاسه‌تدا یه‌كسان بكه‌یت به‌ خۆڕاده‌ستكردنێكی به‌لاش به‌وه‌ی كه‌ واقعی حاڵ به‌سه‌رتدا ده‌یسه‌پێنێت، یان بێ هیچ هه‌ستێكی ره‌خنه‌گرانه‌، یان رۆشنبیرییه‌كی تیۆریی و ئارگۆمێنێكی عه‌قڵانی، واقعت به كۆی ئه‌و هه‌لومه‌رجانه‌ی كه‌ هه‌ن و سه‌روه‌رن، قبوڵ بێ.      له‌م سه‌رنجه‌ تیۆرییه‌دا، ده‌مانه‌وێت له‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌ر تێزێكی ئایدیولۆژیی دژه‌ واقع، یان هه‌ر بیروباوه‌ڕێكی شۆڕشگێڕیی، یان هه‌ر پرۆژه‌یه‌كی یۆتۆپی و ئایدیاڵێكی مرۆیی، ره‌خنه‌ له‌ واقعبینیی سیاسی بگرین. راسته‌ ئه‌و پێودانگ و پێوه‌رانه‌ش، بۆ سه‌یركردنی واقع، بێ سوود نین و به‌شی خۆیان كاریگه‌رن، به‌تایبه‌تی كه‌‌ مرۆڤ زۆرجار نا‌توانێ بێ خه‌یاڵ و بێ ئایدیاڵ بژی، ناشتوانێ به‌رگه‌ی واقعێك بگرێت كه‌ دژ به‌ به‌رژه‌وه‌ندی و خه‌ون و چاوه‌ڕوانییه‌كانی بێت.     ئێمه‌ ئه‌م تێزانه‌ ئه‌سه‌لمێنین و دژی نین، له‌بنه‌ڕه‌تیشدا، مرۆڤ، له‌جیهانی هاوچه‌رخدا، كه‌ به‌قۆناغێكی پێشكه‌وتووی شارستانییه‌تی مرۆڤایه‌تی داده‌نرێت و زانست و ته‌كنه‌لۆژیاو په‌یوه‌ندیكردن Communication وه‌رچه‌رخانی یه‌كجار گه‌وره‌یان بۆی دروستكردووه‌، هێشتاو تا ئێستاش بونه‌وه‌رێكه‌ له‌وه‌ ناكه‌وێ كه‌ شوێنكه‌وتووی هه‌ندێ تایپی نوێی بیری ئایدیۆلۆژی بێ!، ئه‌مه‌ ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر، به‌هۆی كه‌وتنی نازیزم و فاشیزم، ئاسه‌واره‌كانی جه‌نگی جیهانیی دووه‌م(1939-1945ز)، روخانی دیواری به‌رلین(1989ز)، هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤێت و بلۆكی سۆشیالیزم، بڵاوبوونه‌وه‌ی گه‌ردونییانه‌ی به‌هاكانی مافی مرۆڤ و دیموكراسی، یان سه‌رهه‌ڵدانی جیهانگیرییه‌وه Globalization، باوه‌ڕبوون به‌ئایدیۆلۆژیا سه‌رتاسه‌رییه‌كان، یان ئه‌وه‌ی جان لویتار  Lyotard ( (1924-1998پێی ده‌ڵێ، "حیكایه‌ته‌ گه‌وره‌كان/ Master-narrative"  ته‌واو له‌ق بووبێت و باوی نه‌مابێت و بووبێته‌ جۆرێك له‌جۆره‌كانی دۆگمایی-ش.   به‌مانایه‌كی تر، راسته‌ هێشتا ئایدیۆلۆژیا، هه‌روه‌ك ئۆگست كۆنت(1798-1857ز) پۆلێنی ده‌كات، قۆناغێكی به‌سه‌رچوو نییه‌ له‌مۆدێلی فكری مرۆیی، به‌ڵكو له‌م سه‌رده‌مه‌شدا، ئایدیۆلۆژیا، به‌شێوازی نوێ و جیاواز، هه‌ندێجاریش كلاسیكی و بگره‌ هه‌مه‌جییانه‌ش، به‌رده‌وامه‌!، هه‌روه‌ك له‌ ره‌فتاری گروپه‌ بنه‌ڕه‌تخوازه‌كاندا  Fundamentalism ده‌یبینین، یان له‌ دروشمی گروپه‌ راستڕه‌وه‌ رادیكاڵه‌كان.   به‌م مانایانه‌، ره‌خنه‌ی تیۆری له‌چه‌مكی واقعبینی سیاسی لێره‌دا، به‌مانای ره‌خنه‌ی زانستییه‌ له‌ پرسی به‌ ئایدیۆلۆژیاكردنی ئه‌م چه‌مكه‌، رووتكردنه‌وه‌یه‌تی له‌و ساته‌ مێژووییانه‌دا كه‌ ده‌كرێته‌ بیانوو بۆ ئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك پرۆژه‌ی ئایدیۆلۆژی، یان ئیراده‌ی ده‌سه‌ڵاتخوازی و هه‌ژموونگه‌رایی بسه‌پێنرێت و ئه‌م سه‌پاندنه‌ش به‌ واقعێكی نۆرماڵ و بێ گرفت وێنا بكرێت: چ له‌لایه‌ن ئه‌وانه‌وه‌ كه‌ دڵخوازی واقعی حاڵن و ئه‌یانه‌وێ واقعێكی دیاریكراو، بێ هیچ گۆڕانكارییه‌ك، درێژه‌ی هه‌بێت!، چ ئه‌وانه‌ش كه‌ به‌پاساوی واقعبینییه‌وه‌، به‌واقع رازی ده‌كرێن!.   ره‌خنه‌ی زانستییش لێره‌دا، به‌مانای ره‌تكردنه‌وه‌ی ره‌خنه‌ی ئایدیۆلۆژی نییه‌ له‌واقع، ته‌نانه‌ت جێگره‌وه‌شی نییه‌. جیاوازیی نێوان ره‌خنه‌ی زانستی و ره‌خنه‌ی ئایدیۆلۆژی له‌ واقع ئه‌وه‌یه‌ كه‌، یه‌كه‌میان مژده‌ی واقعێكی باشتر له‌به‌رامبه‌ر واقعی حاڵ به‌كه‌س نادات. ره‌خنه‌ی زانستی گره‌نتیی گۆڕینی واقع به‌ واقعێكی له‌قوتونراوی شیاوتر ناكات!، ئه‌و له‌باشترین حاڵدا كۆمه‌ڵێك پێشنیازو راسپارده‌ی هه‌یه‌ كه‌ گرێی ده‌داته‌وه‌ به‌مێژووییه‌كی دیاریكراوه‌وه‌، وه‌كو راستیی ره‌هاش نایاننوێنێت ئه‌وه‌نده‌ی وه‌ك راستییه‌كی به‌شه‌كی(جزئی/Partial) و شایه‌ن به‌پیاچوونه‌وه‌و راستكردنه‌وه‌ ده‌یانخاته‌ڕوو، له‌كاتێكدا كه‌ دووه‌میان، واته‌ ره‌خنه‌ی ئایدیۆلۆژی وانییه‌. ئه‌م تایپه‌ له‌ ره‌خنه‌، زۆرجار، به‌ڵێنی به‌رپاكردنی(به‌هه‌شت)ێك به‌ مرۆڤه‌كان ده‌دات له‌ئاست(دۆزه‌خ)ی واقعێكی دیاریكراودا، به‌هه‌شتێك كه‌ بۆ ئێستاو هه‌تاهه‌تایه‌ به‌رده‌وام بێت!.   ره‌خنه‌ی زانستی له‌ واقعبینیی سیاسی، به‌پشكنینی واقع ده‌ستپێده‌كات. سروشتی زانستیش هه‌ر ئه‌مه‌یه‌ كه‌ ئیشده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی ده‌ركه‌وت و بنه‌ماكانی واقع بناسێت، ئه‌ویش له‌رێی سه‌رنجدان و زانینی دیارده‌ گۆڕاو و نه‌گۆڕه‌كان/یان دره‌نگ گۆڕاوه‌كانی ناوییه‌وه‌، له‌رێی تێگه‌یشتن له‌چییه‌تی دیارده‌كانی ناو واقع و ستراكتۆره‌كانیانه‌وه‌، له‌ رێی بنكۆڵكردنی هۆكارو فاكته‌ره‌كانی پشت ده‌ركه‌وتنییه‌وه‌ له‌و فۆرمه‌ی مێژووییه‌ی كه‌ تیایدا هه‌یه.    واته‌ واقع و ده‌ركه‌وته‌كانی ده‌خاته‌ ژێر كۆمه‌ڵێك پرسیاره‌وه‌و ده‌پرسێ: چه‌ندیان زاده‌ی بیری مرۆڤن و چه‌ندیان بیری مرۆڤیان ناچار به‌ تایپێكی دیاریكراوی بیركردنه‌وه‌ كردووه‌؟، كامیان به‌رهه‌می ئیراده‌ی ئازاده‌و كامیان جه‌بری؟، كامیان له‌دایكبووی فیزیكه‌و كامیان ئه‌ودیوی فیزیكMetaphysics ؟، به‌ زمانی ده‌رونشیكاریی فرۆید(1856-1939ز)،كامیان له‌ئاكامی ئاگاییه‌و كامیان نائاگایی؟، به‌ زمانی ماركس(1818-1883ز) كامیان ده‌رهاویشته‌ی سه‌رخانه‌و كامیان ژێرخان؟ به‌زمانی جان بۆدریارد-یش(1929-2007ز) چییان واقعی راسته‌قینه‌یه‌و چییشیان سه‌رو واقعه‌، واته‌ دروستكراوی ده‌زگاو كه‌ناڵه‌كانی راگه‌یاندنی جه‌ماوه‌ری-ییه‌ Mass media و .. هتد؟.  روونتر بڵێین، ره‌خنه‌گرتن له‌ واقعبینی سیاسی، له‌ده‌ره‌وه‌ی ئایدیۆلۆژیا، به‌ مانای شیتاڵكردنێكی تیۆرییانه‌ی واقعه‌ بۆ هه‌ڵماڵینی ده‌مامكه‌ ده‌سه‌ڵاتخوازی و ئایدیۆلۆژییه‌كانی. ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌كۆمه‌ڵگه‌ مرۆییه‌كاندا، ته‌نانه‌ت ده‌شێت یارمه‌تی خاوكردنه‌وه‌ی ململانێ سیاسی و ئایدیۆلۆژییه‌كانیش بدات، به‌تایبه‌ت له‌دۆخی قه‌یرانه‌ درێژخایه‌نه‌كاندا كه‌ تیایاندا تێزه‌ ئایدیۆلۆژییه‌كان و گوتاره‌ فشۆڵه‌كان، به‌بۆنه‌ی شكستهێنانیان له‌دیاریكردنی زانستییانه‌ی واقعدا، له‌چاره‌سه‌ركردنی قه‌یرانه‌كانیشدا شكست ده‌هێنن و، بگره‌ زۆرجار سه‌ر له‌ به‌ریه‌ككه‌وتنی توندوتیژو خوێناویشه‌وه‌ ده‌رده‌هێنن.      بایه‌خی ئه‌م پرۆسه‌یه‌ له‌وه‌شدایه‌ كه‌ به‌كارهێنانی ئایدیۆلۆژییانه‌ی چه‌مك و زاراوه‌كان ئاشكراده‌كات، له‌مه‌رامه‌ ده‌سه‌ڵاتخوازی و هه‌ژمونگه‌رایی و سیاسییه‌كانیان رووتیانده‌كاته‌وه‌. له‌گه‌ڵیدا، كه‌س به‌ناو و به‌ بیانووی واقعبینی سیاسییه‌وه‌ ئیراده‌ی خۆی به‌سه‌ر ئه‌ویتردا ناسه‌پێنێت، هیچ گروپێكیش به‌ئاسانی ناتوانێت ئه‌م چه‌مكه‌ بكاته‌ پاساوی خۆته‌سلیمكردن به‌واقعی حاڵ و حاڵی واقع، به‌ڵكو بڕێك ره‌خنه‌گرانه‌و هۆشیارانه‌تر به‌ری ده‌كه‌وێت.   كێشه‌یه‌كی ئه‌مڕۆی باشوری كوردستان له‌وه‌دایه‌ كه‌، به‌ناوی واقعبینیی سیاسییه‌وه‌، خه‌ریكه‌ مرۆڤی ئێمه‌و گروپه‌ سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان ملكه‌چی واقعی حاڵی وڵات ده‌كرێن!. یان له‌ئه‌نجامی به‌ریه‌ككه‌وتنی گوتاره‌ ئایدیۆلۆژییه‌كان و هه‌ڵمه‌ته‌ میدیاییه‌ دژ به‌یه‌كه‌كاندا، سازان له‌سه‌ر واقعی حاڵ ده‌كرێت كه‌ خه‌ریكه‌ كورتده‌كرێته‌وه‌ بۆ دانیشتنی نێوان هه‌ندێ كاراكته‌رو به‌رده‌وامبوون و درێژه‌كێشانی ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌یه‌و هیچیتر!، دۆخێك، كه‌ له‌خودی خۆیدا، گومانی گه‌وره‌ له‌ بێگوناهیی واقع دروستده‌كات..!     ئێمه‌ ئه‌مڕۆ له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، له‌جێی سازان و یه‌كڕیزییه‌ك كه‌ واقعی حاڵ به‌هه‌موو قه‌یرانه‌كانییه‌وه‌ درێژه‌ پێ بدات و شه‌رعییه‌تێكی ناڕاسته‌وخۆ به‌ گه‌نده‌ڵییه‌كان بداو (پرۆژه‌كانی چاكسازی) په‌كبخات، پێویستیمان به‌ موفاته‌حه‌ی راشكاوانه‌و راستگۆیانه‌ی یه‌كتره‌، پێویستیمان به‌ ململانێكه‌ كه‌ ئه‌م واقعه‌ تێپه‌ڕێنێ و بگۆڕێت، ئه‌و واقعه‌ی كه‌ هه‌یه‌ نه‌كرێته‌ واقعێكی قه‌ده‌ری و باڵاده‌ست و به‌رده‌وام، هه‌موو سازشكردنێك له‌سه‌ر ئه‌م پره‌نسیپه‌ش، بێ هیچ گومانێك هه‌م پێچه‌وانه‌ی كرده‌ی سیاسه‌ت خۆیه‌تی كه‌ كرده‌یه‌كی عه‌قڵانییه‌و له‌رێی ململانێ و گۆڕینی واقعه‌وه‌ به‌ها وه‌رده‌گرێت، هه‌م پێچه‌وانه‌ی ویستی گه‌لانیشه‌ كه‌ بریتییه‌ له‌ پێشكه‌وتن و چه‌ق نه‌به‌ستن له‌ پنتێكی مێژوویی دیاریكراودا.

عەدنان تاڵەبانی  هاوڵاتیانی هەرێم لەبەرامبەر سیستمێكی سیاسیدان كە تەنها تایبەتە بەم دەسەڵاتەو تاقانەیەو لە هیچ شوێنكی جیهاندا بوونی نیە، دەكرێت بوترێت بەلای هیچ یەكێك لە مۆدێلەكانی حكومڕانیدا یەكلایی نابێتەوە.  ئەم سیستمە پشتبەستنی بە بنەما دیموكراسییەكان زۆر لاوازە، دەسەڵاتداران سەرباری ئەوەی بە قسەو دروشم واینیشاندەدەن پەیڕەوی لە سیستمی دیموكراسی دەكەن بەڵام خۆشیان ئەو راستیە باش دەزانن هیچ كەسێك دەسەڵاتەكەیان بە دیموكراسی نازانێت، ئاخر لە چ وڵاتێكی دیموكراسیدا هاونیشتمانی لەسەر كۆمێنت و لایكێك لە تۆڕەكۆمەڵایەتیەكان روبەڕوی لێپێچینەوەو سزادان كراوەتەوە، یاخود لە چ سیستمێكی دیموكراسدا خۆپیشاندەر بە گوللە وەڵامدراوەتەوە، جگە لە سیستمە ستەمكار و دیكتاتۆرییەكان نەبێت!، دەتوانم بڵێم ئەو پەراوێزەش كە بۆ ئازادیی بوونی هەیە دەگەڕێتەوە بۆ هۆشیاری و ئازایی خەڵكی كوردستان خۆی.  مانەوەی ئەم سیستمە بەم شێوەیە كە پارتی و یەكێتی تیایدا دەسەڵاتداری سەرەكین و بەشێك لەحزبەكانی تریش بەشدارن، ئەوەندەی هەرێمی كوردستان بەرەو لێواری هەرەسهێنان كێشدەكات بەهیچ لۆژیكێك بەرەو قۆناغێكی باشتری نابات، ئەزموونی سی ساڵی رابردوو نیشانیداوە مانەوەی ئەم سیستمە واتە كەڵەكەبوونی قەیرانەكان و زیاتر برسیكردنی خەڵك و چاوەڕوانی روودانی هەڵەی گەورەو ستراتیژی زیاتری دەسەڵاتداران.  بۆ گۆڕینی ئەم واقیعەش دوو رێگا لەبەردەمدایە یان شۆڕشی چەكداری یان گرتنەبەری رێگای مەدەنی، مێژوو نیشانیداوە شۆڕشی چەكداری تەنها خاپوركردن و كوشتاری زۆر و پارچەپارچەبوونی وڵاتی بەدواوەوە بوەو لە باشترین حاڵەتیشدا سیستمێكی تر جێكەوتكراوە كە لەوەی پێشخۆی باشتر نەبوە، كەدڵنیام خەڵكی كوردستان خوازیاری ئەمە نیە، كەوابێت ئەبێ رێگای دووەم شا رێگا بێت و ئەزموونی گەلانیش لەبەرچاوە رێگای مەدەنی ئاكامەكەی ئاوەدانی و خۆشگوزارنی و پێشكەوتن بووە.  بەڵام دەبێت ئەوەشمان لەبەرچاوبێت دانیشتن و هیچ نەكردن و بەشدارینەكردنی هاوڵاتیان لەچالاكیە مەدەنی و سیاسیەكاندا دۆخەكە ناگۆڕێت، چونكە لە دیدگای لۆژیكی مۆدێرنەوە داسەكنان و مەنگی كۆمەڵگا نەخۆشییە و بەپێچەوانەوە بزۆكی و جوڵە ئەو شتەن لە زۆربەی كاتەكاندا كۆمەڵگای لەسەر بنیات دەنرێت و دادەمەزرێت.  بۆیە بەشداری خەڵك لە پرسە سیاسیەكاندا گرنگە، دەسەڵات چەند بەربەست لەبەردەم رێگا مەدەنی و دیموكراسیەكاندا دروستبكات خەڵك دەبێت زیاتر جەخت لەسەر گرتنەبەری ئەم رێگایانە بكاتەوە، ناڕەزایی دەربڕین و خۆپیشاندان و گردبونەوەو مانگرتن و نوسین و قسەكردن كەم نیە، لەسەروی هەمویانەوە بەشداریكردن لە هەڵبژاردنەكاندا رێگایەكی ئاسانە بۆ گۆڕانكاری. لەهەر وڵاتكێدا هەڵبژاردن كرا مانای ئەوە نیە سیستمە سیاسیەكەی دیموكراسییە هەرێمی كوردستان بەنمونە، بەڵام تا هۆشیاری خەڵك بۆ هەڵبژاردن و بنەما دیموكراسییەكان زیاتر بێت تەمەنی ئەم دەسەڵاتەو حزبە نادیموكراتەكان كوردتر دەبێت و دەنگی هاونیشتمانیان پێوەردەبێت بۆ ئەو هێزەی حوكمی ئەم وڵاتە بكات, لە كوردستاندا هەڵبژاردن ئەگەر نەیتوانیبێت ئاڵوگۆڕی دەسەڵات دروستبكات، بەڵام نا لۆژیكیە بوترێت هیچ كاریگەری نەبوە!.