راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت رۆژی 24ی ئەم مانگە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی و پەرلەمانیی پێشوەخت لە توركیا بەڕێوەدەچێت و خەڵك جارێكی تر دەچنەوە بەردەم سندوقەكانی دەنگدان، لەدوای ئەم هەڵبژاردنە سیستمی حوكمڕانی لەو وڵاتە بەشێوەیەكی كرداری لە پەرلەمانییەوە دەبێت بە سەرۆكایەتی. بۆچی هەڵبژاردن لە 24ی حوزەیران بەڕێوەدەچێت ؟ بڕیاربوو ئەم هەڵبژاردنە لە مانگی تشرینی یەكەمی 2019 بەڕێوەبچێت، بەڵام رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكی توركیا بڕیاریدا هەڵبژاردنی پێشوەخت بەڕێوەبچێت، ئەگەر ئەردۆغان هەڵبژاردنی 24ی مانگ بباتەوە دەتوانێت تاوەكو ساڵی 2030 لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ئەنجام هەرچۆنێك بێت ئەم هەڵبژاردنە زەنگی دەستپێكردنی سیستمی سەرۆكایەتییە كە ساڵی رابردوو لە ریفراندۆمێكدا بە زۆرینەیەكی سادە پەسەندكرا. چۆن بڕیاردرا لە بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی پێشوەختە ؟ رۆژی 16ی نیسانی 2017 ریفراندۆمی دەستوری لە توركیا بەڕێوەچوو، خەڵكی توركیا دەنگیاندا لەسەر پێشنیازی (18) گۆڕانكاری لە دەستوری توركیادا. هەموارە دەستورییەكە چی دەڵێت ؟ بەپێی هەموارە دەستورییەكە، سیستمی حوكمڕانی توركیا لە پەرلەمانییەوە گۆڕدرا بە سەرۆكایەتییەكی جێبەجێكار، بەجۆرێك پۆستی سەرۆك وەزیران هەڵوەشێندرایەوە، هەر بەگوێرەی ئەو هەموارە دەستورییە كە لەدوای هەڵبژاردنی 24ی مانگەوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی توركیا لە (550) كورسییەوە بۆ (600) پەرلەمانتار زیاددەكرێت و تەمەنی كاندیدیش لە 25 ساڵییەوە كرا بە 18 ساڵ. پارتی داد و گەشەپێدان چی دەوێت ؟ بەرپرسانی پارتی داد و گەشەپێدانی دەسەڵاتدار (ئاكەپە) كە ئێستا زۆرینەی لەناو پەرلەمانی توركیا هەیە دەڵێن دەیانەوێت لەم هەڵبژاردنەدا لە كۆی (600) كورسی لانی كەم (300) كورسی ببەنەوە، سەرباری ئەمە سەرۆك بۆی هەیە بۆ دوو ویلایەتی لە دەسەڵات بمێنێتەوە كە هەر ویلایەتێك بە (5) ساڵ دیاریكراوە. ژمارە و رێژەی دەنگدەران بە گوێرەی تۆمارەكانی لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی توركیا، (56 ملیۆن و 322 هەزار و 632) كەس مافی دەنگدانیان هەیە لە (180 هەزار) سندوقی دەنگدان لە ناوخۆی وڵات، ژنان رێژەی 50.76%ی دەنگدەرانی ناوخۆی وڵات پێكدەهێنن، ئەمە سەرەرای (3 ملیۆن و 27 هەزارو 328) كەس كە لە دەرەوەی وڵات مافی دەنگدانیان هەبوو، بەڵام 48% یان بەشداری دەنگدانیان كرد كە لە 11 حوەزیرانەوە دەستیپێكرد و 19ی حوەزیران كۆتایی هات. دەنگدان چۆن بەڕێوەدەچێت ؟ دەنگدەری توركیا كە دەچێتە بەردەم سندوقی دەنگدان دوو كارتی دەنگدانی پێدەدرێت، كارتێك بۆ دەنگدان بە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و كارتی دووەم بۆ دەنگدان بە كاندیدی پارتەكان بۆ پەرلەمان، دوای دەنگدان هەردوو كارتەكە دەخرێتە ناو زەرفێك و دواتر دەنگدەرەكە دەیخاتە ناو سندوقی دەنگدانەوە. دیارترین كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی توركیا (6) كاندید كێبركێ دەكەن: یەكەم: رەجەب تەیب ئەردۆغان كاندیدی هاوپەیمانی (جەماوەر)ە كە ئەم هاوپەیمانێتییە پێكدێت لە هەردوو پارتی (داد و گەشەپێدان) و (بزوتنەوەی نەتەوەپەرست). دووەم: موحەڕەم ئینجە كاندیدی پارتی گەلی كۆمارییە كە پارتێكی عەلمانییە، ئەم پارتە داوای گەڕانەوەی سیستمی پەرلەمانی دەكات بۆ توركیا. سێیەم: میراڵ ئەكشینار كاندیدی پارتی (چاكە- ئی پارتی)یە، هەندێك كەس نازناوی "ژنە پۆڵاینەكە"یان پێداوە، پێشتر وەزیری ناوخۆ بووە، ماوەیەكیش جێگری سەرۆكی پەرلەمان بووە. چوارەم: سەلاحەدین دەمیرتاش كاندیدی پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە)یە، سەرباری بانگەوازی پارتەكە بۆ هەموو پێكهاتەكانی توركیا، بەڵام زیاتر وەكو پارتێكی كوردی دەناسرێت، دەمیرتاش ئێستا بەتۆمەتی "پاڵپشتی لە تیرۆر" لە زینداندایە، بەڵام ئەم دەستبەسەركردنەی نەبووە رێگر لەبەردەم خۆكاندیدكردنی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی، چونكە تائێستا دادگا نەیتوانیوە هیچ تۆمەتێكی لەسەر ساغ بكاتەوە. پێنجەم: تەمەل كەرەموڵا ئۆغڵو كاندیدی پارتی سەعادەتە كە پارتێكی پارێزگارە و هەڵگری بیروبۆچونەكانی سەركردەی كۆچكردووە نەجمەدین ئەربەكانە. شەشەم: دۆغۆ برینجاك كاندیدی پارتی نیشتیمانە كە پارتێكی نەتەوەپەرستە پارتە بەشدارەكانی هەڵبژاردن لە پاڵ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا، (11) پارتی سیاسی بەشداری لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا دەكەن كە بریتین لەم پارتانە:  •    پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكەپە) •    پارتی گەلی كۆماری (جەهەپە) •    پارتی نەتەوەپەرەست (مەهەپە) •    پارتی چاكە (ئی پارتی) •    پارتی دیموكراتی گەلان (هەدەپە) •    پارتی سەعادەت •    پارتی یەكێتی مەزن •    پارتی توركیای سەربەخۆ •    پارتی دیموكراتەكان •    پارتی نیشتمان •    پارتی هودا هاوپەیمانێتییەكانی هەڵبژاردن یەكەم: هاوپەیمانی جەماوەر/ گەل ئەم هاوپەیمانێتییە مانگی شوباتی ئەمساڵ پێكهێنرا و  پێكدێت لە هەردوو پارتی (داد و گەشەپێدان)ی دەسەڵاتدار و (پارتی  بزوتنەوەی نەتەوەپەرست- مەهەپە) و (یەكێتی مەزن) و داوای گۆڕینی سیستمی حوكمڕانی توركیا دەكات بۆ سیستمی سەرۆكایەتی. دووەم: هاوپەیمانی میللەت ئەم هاوپەیمانێتییە لە ئایاری ئەمساڵ دروستكرا بەئامانجی روبەروبونەوەی هاوپەیمانێتییەكی پێشوو، پێكدێت لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان لەوانە (پارتی گەلی كۆماری- جەهەپە) و پارتی (پاكە- ئی پارتی) و (سەعادەت) و پارتی دیموكراتەكان. ئەم هاوپەیمانێتییە جەخت لەسەر جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان و گەڕانەوەی سیستمی پەرلەمانی بۆ توركیا دەكەن.   هاوپەیمانی نێوان پارتەكان لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەمجار رێگە بە پارتە سیاسییەكان دراوە هاوپەیمانێتی بكەن، ئەمە رێگە بۆ پارتە بچوكەكان خۆش دەكات بۆ چونەناو پەرلەمانەوە، ئەو پارتانە ئەگەر لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتیدا كۆببنەوە رەنگە بتوانن بەربەستی 10%ی دەنگەكان ببڕن كە مەرجە بۆ چونەناو پەرلەمانەوە.   خولی یەكەمی هەڵبژاردن ئەگەر هەر یەكێك لە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە خولی یەكەمدا رێژەی (50+1)ی دەنگەكان بەدەستبهێنێت، راستەوخۆ دەبێتە سەرۆكی كۆماری توركیا، بەڵام ئەگەر هیچ یەكێك لە كاندیدەكان ئەو رێژەیەی دەنگیان بەدەستنەهێنا، دوو كاندید كە زۆرترین دەنگیان هێناوە سەردەكەون بۆ خولی دووەمی هەڵبژاردن و لە خولی دووەمدا ئەوەی زۆرترین دەنگی بەدەستهێنا دەبێتە سەرۆك كۆمار. رۆڵی سەرۆك لە سیستمی نوێدا لە سیستمی سەرۆكایەتی نوێی توركیادا سەرۆك كابینەی حكومەت پێكدەهێنێت و پۆستی سەرۆك وەزیران نامێنێت، ئەگەر ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیدا سەركەوت ناچار نابێت پەنا بۆ پەرلەمان ببات بەمەبەستی كۆكردنەوەی زۆرینە. رۆڵی پەرلەمان لە دوای هەڵبژاردن نەخشەی پەرلەمانی نوێی توركیا بەتەواوەتی جیاواز دەبێت لەو پەرلەمانەی ئێستا هەیە، پەرلەمانی داهاتوو لانی كەم لە (7) پارت پێكدێت كە پێچەوانەی پەرلەمانی ئێستاوە كە (4) پارت لەخۆدەگرێت، بۆیە ئۆپۆزسیۆن لە پەرلەمانی داهاتووی توركیا لە هەموو حاڵەتەكاندا لە پەرلەمانی ئێستا بەهێزتر دەبێت. سەرچاوە: یۆرۆنیوز

وەرگێڕان و ئامادەكردنی: نامیق رەسوڵ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە رەسمی لە ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان كشایەوە بەهۆی ئەوەی ئەنجومەنەكە" لایەنگیری دەكات دژی ئیسرائیل". نیكی هایلی باڵیۆزی ئەمریكا لە نەتەوە یەكگرتووەكان ئەنجومەنەكەی بە " دووڕوو و خۆپەرست كە سوكایەتی بە مافەكانی مرۆڤ دەكات" وەسفكرد. هایلی ساڵی رابردووش بە ئاشكرا ئەنجومەنەكەی ئاگاداركردەوە لەوەی كە واشنتۆن چاو بە ئەندامێتی دەخشێنێتەوە و لەوانەشە بكشێتەوە، ئەگەر لە لایەنگیری بەردەوام دژی ئیسرائیل نەوەستێت. بڕیاری ئەمریكا بۆ كشانەوە لەو ئەنجومەنە دوای ئەوەی هات، دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند ئەو ئەنجومەنە " لایەنگیری دژ بە ئیسرائیل پەیڕەودەكات و هەڵمەتێكی پلان بۆ داڕێژراوی لەدژی دەستپێكردووە". هەروەها ئەنجومەنەكە كە ساڵی 2006 لە جنێڤ دامەزراوە و 47 وڵات ئەندامن تێیدا رووبەڕووی رەخنە بووە، بەهۆی ئەوەی رێگەی بە وڵاتانێك داوە كە بچنە ناوی، گومان لە باشی مامەڵەیان دەكرێت لە دۆسیەی مافەكانی مرۆڤدا. بە رای چالاكانی بوارەكانی مافی مرۆڤ باوەڕیان وایە كە ئەو هەنگاوەی ئەمریكا كاریگەری دەكاتە سەر هەوڵەكانی چاودێریی و چارەسەركردنی كێشەكانی مافەكانی مرۆڤ لە سەرتاسەری جیهاندا، بەڵام هایلی وتی:" بەوەی كردوومانە، دەمەوێت بە روون و ئاشكرا بڵێم كە ئەم هەنگاوە كشانەوە نییە لە پابەندبوونەكانمان دەربارەی مافەكانی مرۆڤ". بڕیاری كشانەوەی ئەمریكا لە ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لە لایەن نیكی هایلی و مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا راگەیەنراو، پۆمپیۆ ئەنجومەنەكەشی بە بەرگریكارێكی لاوازی مافەكانی مرۆڤ وەسفكرد. ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس ئەمینداری گشتی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، لە بەیاننامەیەكی رەسمیدا رایگەیاند، بە توندی داكۆكی لە مانەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان دەكات لە ئەنجومەنەكەدا".  كۆمسیاری مافەكانی مرۆڤیش لە نەتەوە یەكگرتووەكان زەید رەعد بن حسێن هەڵوێستی ئەمریكا بە نائومێدكەر وەسفكرد ، بەڵام بڕیارەكەی واشنتۆن لەلایەن ئیسرائیلەوە پێشوازی لێكرا. ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان چییە؟ ئەنجومەنەكە ساڵی 2006 دامەزرێنرا، بۆئەوەی جێگەی كۆمسیۆنی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ مافەكانی مرۆڤ بگرێتەوە، دوای ئەوەی رووبەڕووی رەخنەی زۆر بووەوە بەهۆی ئەوەی چەندین دەوڵەت بوونەتە ئەندامی كە تۆمارێكی لاوازیان لە مامەڵەكردن لەگەڵ مافەكانی مرۆڤدا هەیە. هەر سێ‌ ساڵ جارێكی لەسەرتاسەری جیهاندا 46 وڵات هەڵدەبژێردرێن، بۆئەوەی ببنە ئەندام تێیدا و ساڵی سێجاریش كۆدەبێتەوە و دەوڵەتانی ئەندام لە كۆبوونەوەكاندا  لە پرۆسەیەكی تایبەتدا پێداچوونەوە بە تۆماری مافەكانی مرۆڤی هەموو وڵاتانی ئەندام لە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دەكەن. هەروەها ئەنجومەنەكە هەل بەو دەوڵاتە دەدات هەوڵەكانیان بۆ  باشتركردنی دۆخی مافەكانی مرۆڤ بخەنەڕوو كە بە " نمایشكردنی وەرزیی گشتگیر " ناسراوە. هەروەها ئەنجومەنەكە شارەزا و پسپۆری سەربەخۆ رەوانە دەكات و لیژنە بۆ لێكۆڵینەوە لە پێشێلكارییەكانی مافەكانی مرۆڤ لە وڵاتانی وەك سوریا، كۆریای باكور، بۆرۆندی، میانمار و باشووری سودان پێكدەهێنێت. بۆچی ئەمریكا بڕیاریدا لە ئەنجومەنەكە بكشێتەوە؟ بڕیاری ئەمریكا بۆ كشانەوە لە ئەنجومەنەكە دوای چەند ساڵێك لە رەخنەگرتن درا، واشنتۆن سەرەتا ساڵی 2006 رەتیكردەوە ببێتە ئەندامی ئەنجومەنەكە، بە پاساوی ئەوەی كە وەك كۆمسیۆنە كۆنەكە دەبێت، ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكانیش دانینا بە بوونی تۆماری گومانلێكراوی مافەكانی مرۆڤ، بەڵام گروپەكانی مافەكانی مرۆڤ لە ساڵی 2013دا جارێكی تر رەخنەیان ئاراستەی ئەنجومەنەكە كرد دوای ئەوەی چین و روسیا و سعودیە و جەزائیر و ڤێتنام وەك ئەندام هەڵبژێدران. هەروەها بڕیاری كشانەوەی ئەمریكا دوای ئەوەهات كە ئیسرائیل بە پاساوی ئاراستەكردنی رەخنەی نادادپەروەر دژی تەلئەبیب یەكێك لە كۆبوونەوەكانی "نمایشی وەرزیی گشتگیری " بایكۆتكرد. ساڵی رابردوو نیكی هایلی ئەنجومەنەكەی ئاگاداركردەوە لەوەی كە قورسە چەند بڕیارێك قبوڵ بكرێت كە دژی ئیسرائیل دەردەكرێت، لە كاتێكدا هیچ بڕیارێكی پەیوەست بە ڤەنزوێلا تاوتوێنەكراوە، لە كاتێكدا دەیان خۆپیشاندار لە كاتی ئاڵۆزە سیاسیییەكاندا لەو وڵاتە كوژراون. ئیسرائیل تاكە دەوڵەتە كە لایەن ئەنجومەنەكەوە بەردەوام چاودێری دەكرێت، بەواتای ئەوەی مامەڵەی لەگەڵ فەلەستینییەكاندا بە شێوەیەكی رێكخراو لێكۆڵینەوەی لێدەكرێت. كاردانەوەكان چی بوون؟ چەند وڵاتێك بێ ئومێدی خۆیان لە بڕیای كشانەوەی ئەمریكا دەربڕی، باڵیۆزی سلۆڤینیا، ڤۆییسلاڤ سوك سەرۆكی ئێستا ئەنجومەنەكە وتی:" ئەنجومەنەكە تاكە لایەنە كە وەڵامی كێشەكان و حاڵەتەكانی مافەكانی مرۆڤ دەداتەوە لە سەرتاسەری جیهاندا". وتیشی: " دوای كشانەوەی ئەمریكا گرنكە پارێزگاری لەوە بكەین ئەنجومەنەكە بەهێز و چالاك بمێنێتەوە". بۆریس جۆنسۆن وەزیری دەرەوەی بەریتانیاش نیگەرانی خۆی بەرامبەر بڕیارەكەی ئەمریكا دەربڕی و راشیگەیاند چاكسازیی پێویستە و ئەنجومەنی مافەكانی مرۆڤ قەوارەیەكی گرنگە بۆ لێپرسینەوە لە وڵاتان. هاوكات ژمارەیەك لە رێكخراوی خێرخوازییەكان و گروپە فریاگوزارییەكان رەخنەیان لەو هەنگاوەی ئەمریكا گرت و یەكێتی ئازادییە مەدەنییەكانی ئەمریكا وتی:" ئیدارەی ترەمپ هەوڵی پلان بۆ داڕێژرا و و دوژمنكارانەی بۆ پێشێلكاریی مافە بنەڕەتییەكانی مرۆڤەوە هەیە". هەروەها رێكخراوی هیومان رایتس وۆچ كە بارەگاكەی لە نیویۆركە بڕیارەكەی ئەمریكا و سیاسەتەكانی دۆناڵد ترەمپی لە بواری مافەكانی مرۆڤدا بەوە وەسفكرد كە رەهەندێكی تاكلایەنەی هەیە. بەڵام سەرۆك وەزیران ئیسرائیل بنیامین نەتانیاهۆ بە خێرایی پشتگیری بۆ ئەو بڕیارەی ئەمریكا راگەیاند و لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر بڕیارەكەی بە " بڕێكی ئازایانە" وەسفكرد. سەرچاوە: بی بی سی  

(درەو میدیا): دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی توركیا" مەهەپە" رایدەگەیەنێت ئەگەر لە هەڵبژاردنی 24ی حوزەیراندا هاوپەیمانێتییەكەیان لەگەڵ پارتی داد و گەشەپێدان " ئاكەپە" زۆرینەی پەرلەمانیی لەدەستبدات، ئەوا هەڵبژاردن دووبارەدەكرێتەوە. بڕیارە 24ی مانگ هەڵبژاردنی پێشوەختی سەرۆكایەتیی و پەرلەمانیی توركیا بەڕێوەبچێت و دوای هەڵبژاردنەكەش سیستمی سەرۆكایەتی لە توركیا دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە كە ساڵی رابردوو لە ریفراندۆمێكدا پەسەندكرا. بە گوێرەی نوێترین راپرسی هاوپەیمانێتی " ئەردۆغان- باخچەلی" لە هەڵبژاردنی 24ی مانگدا ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بەدەستبهێنێت و ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیش لە خولی یەكەمدا بۆ ئەردۆغان یەكلایی نابێتەوە. دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی مەهەپە لە چاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ كەناڵی " ئێن تی ڤی " توركیی رایگەیاند ریفراندۆمەكە دەسەڵاتی ئەوەی بە سەرۆك یان سەرۆكی پەرلەمان بەخشیوە كە داوای هەڵبژاردنی پێشوەخت بكەن، ئەگەر رووداوێك روویدا یان گرفتێك بێتە پێشەوە، بۆ نمونە ئەگەر ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتییدا سەركەوتنی بەدەستهێنا ، بەڵام حزبەكەی شكستبهێنێت لە بەدەستهێنانی زۆرینەی پەرلەمان. باخچەلی وتیشی:" كاتێك سەرۆكایەتی كۆمار و پەرلەمان گەیشتە خاڵێك كە نەتوانن بەیەكەوە بە سانایی كاربكەن، ئەوا تاكە رێگە بۆ دەرچوون لەوە بە گوێرەی هەمواری دەستور كە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە بۆ نمونە كە تاوتوێیدەكەن، هەڵبژاردنی پێشوەختە". باخچەلی لە ماوەی رابردوودا رۆڵێكی سەرەكی گێڕا بۆئەوەی وادەی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی و پەرلەمانیی توركیا بۆ 24ی حوەزیران پێشبخرێت، كاتێك لە نیسانی رابردوو داوایكرد هەڵبژاردن پێشبخرێت و ئەردۆغانیش دوای كۆبوونەوەی لەگەڵ باخچەلی 24ی حوەزیرانی بۆ هەردوو هەڵبژاردنەكە دیاریكرد. بە گوێرەی هەمواری دەستوری توركیا، ژمارەی پەرلەمانتارانی خولی نوێی توركیا لە 550 پەرلەمانتارەوە دەبێت بە 600 پەرلەمانتار و بەرپرسانی ئاكەپەش لە هەوڵدان هەرچۆنێك بێت لانیكەم 300 كورسی پەرلەمانی نوێ‌ بەدەستبهێنن.  

(درەو میدیا): سەرەتای بەرنامەكە ساڵی 1957 بە سەرەتای بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دادەنرێت، كاتێك شای ئێران رێككەتنێكی دەربارەی بەرنامەی ئەتۆمیی لەگەڵ ئەمریكا ئیمزاكرد، و دواتر " رێككەوتنی پێشنیاركراو بۆ هاوكاری لە بواری نوێژینەوەی و بوارەككانی بەكارهێنانی ئاشتیانەی وزەی ئەتۆمیی " راگەیەنرا بە چاودێری  بەرنامەی ئایزنهاوەر" ئەتۆم لە پێناوی ئاشتیدا" و لە ساڵی 1967 ناوەندی تاران بۆ توێژینەوە ئەتۆمییەكان دامەزرێنرا، بەڵام ئیمزاكردنی پەیماننامەی رێگەگرتن لە بڵاوبونەوەی چەكی ئەتۆمی لەلایەن ئێرانەوە لە ساڵی 1968 ، وایكرد لەلایەن ئاژانسی نێودەوڵەتی وەزەوە بكەوێتە ژێر پشكنین و لێكۆڵینەوەوە. كۆتاییهاتنی دەستوەردانی دەرەكی رووخاندنی شا و دامەزراندنی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ساڵی 1979دا پەیوەندییەكانی ئێران و وڵاتانی خۆرئاوا پچڕان، و بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دوای كشانەوەی كۆمپانیا خۆرئاواییەكان لە كاركردن لە پرۆژە ئەتۆمییەكانی ئێران و پێدانی یۆرانیۆمی پیتێنراو بە ئاستێكی بەرز راگیرا و بەرنامە ئەتۆمیەكەی ئێرانیش بۆ ماوەیەك راگیرا. گەڕان بە دوای چارەسەردا خومەینی ساڵی 1981 رێگەیدا توێژینەوە لە بواری وزەی ئەتۆمییدا بكرێت، ساڵی 1983 ئێران و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی هاوكاریان كرد بۆئەوەی هاوكاری ئێران بكریچت لە بواری كیمیا و دیزاینكردنی وێستگە ئەزمونییەكانی گۆڕینی یۆرانیۆم بە تایبەتی لە وێستگەی ئیسفەهان بۆ تەكنۆلۆژیای ئەتۆمیی، بەڵام هەڵوێستی خۆرئاوای بەگشتی بریتی بوو لە رەتكردنەوەی ئەو جۆرە لە هاوكاریی و لەگەڵ بەرپابوونی جەنگی نێوان ئێران و عێراق زیانی بە وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهر گەیاند و لەكار وەستا. روسیا دێتە سەر هێڵ و چین دەكشێتەوە! لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوودا لەلایەن روسیا شارەزای بواری ئەتۆمیی درایە ئێران، و لە ساڵی 1992 لە لایەن راگەیاندنی نێودەوڵەتییەوە بانگەشەی بوونی چالاكی ئەتۆمیی ئێرانی نهێنی بڵاوبوەوە، و ئەوەش وایكرد ئێران بانگهێشتی پشكنەرانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم كرد بۆئەوەی سەردانی وێستگە و دامەزراوە ئەتۆمییەكانی بكات، و پشنینەكان ئەو كاتە گەیشتنە ئەو ئەنجامەی كە چالاكییەكان ئاشتیانەن. لە ساڵی 1995 ئێران و روسیا گرێبەستێكیان بۆ خستنەگەڕی تەواوەتی وێستگەی ئەتۆمیی بوشەهر، لەو كاتەشدا چین لە پرۆژەی بونیادنانی وێستگەیەكی گۆڕین و پیتاندنی یۆرانیۆم كشایەوە. راگەیاندنی تاران و سەردانی بەرادعی بۆ ئێران ساڵی 2002 ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆی داوایكرد سەردانی دوو وێستگەی ئەتۆمیی بكات كە وترا ئاشكرانەكراون، بەڵام ئێران رێگەی بەوە نەدا هەتا دوای تێپەڕینی شەش مانگ بەسەر بڵاوبوونەوەی هەواڵەكە، و لە 2003دا محەمەد بەرادعی بەڕێوەبەری پێشووی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمیی سەردانی ئێرانی كرد، بۆئەوەی روونكردنەوە دەربارەی دەستپێكردنەوەی چالاكییەكانی پیتاندنی یۆرانیۆمی دەستبكەوێت و ئاژانسەكە راپۆرتێكی نەرێنی دەربارەی هاوكاریی ئێران دەركرد. بگرە و بەردە ئاژانسی نێودەوڵەتی وەزەی ئەتۆم لە ساڵی 2004دا بڕیارێكی دەركرد وداوای لە ئێران كرد وەڵامی چەند پرسیارێك بداتەوە و ئاسانكاری بگات بۆ ئەوەی دەستبەجێ‌ رێگە بە ئاژانسەكە بدات سەردانی هەموو ئەو وێستگانە بكات كە دەیەوێت و هەموو چالاكییەكانیشی رابگرێت كە تایبەتن بە پیتاندنی یۆرانیۆم بە ئاستێك كە رێگە بە بەرهەمهێنانی سوتەمەنی ئەتۆمیی مادەی ئەتۆمیی، بەڵام سەرۆكی پێشوو مەحمود ئەحمەدی نەژاد دوای هەڵبژاردنەوەی كاریكرد بۆ كاراكردنەوەی بەرنامە ئەتۆمییەكان و گوێی بە هەڕەشەكانی خۆرئاوا نەدا، هەروەها وێستگەی ئەتۆمی " ئەراك"ی بۆ ئاوی قورس دامەزراند. وەرزێكی نوێ لە 2006دا ئەندامانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم دەنگیاندا بۆئەوەی دۆسیەی ئێران رەوانەی ئەنجومەنی ئاسایش بكرێت و ئەویش قەدەغەی خستەسەر ئێران بۆئەوەی ئامێر و كەلوپەلی تایبەت بە پیتاندنی یۆرانیۆم و بەرهەمهێنانی مووشەكی بالیستی پێنەدرێت، لە بەرامبەردا ئێران بە هەڵپەساردنی كاركردن بە پرۆتۆكۆڵی زیادكراو و هەموو جۆرە هاوكارییەكی خۆبەخشانەی هەڵپەسارد، لە هەمان ساڵدا سەرۆكی ئێران ئەحمەدی نەژاد سەركەوتنی وڵاتەكەی لە پیتاندنی یۆرانیۆك بە رێژەی لە سەدا 3.5 راگەیاند. وێستگەی ئەتۆمیی نهێنی لە ساڵی 2009دا ، چەند بەرپرسێكی ئەمریكیی و بەریتانیی و فەرەنسیی لە رێگەی راگەیاندنەكانەوە رایانگەیاند ئێران لە دەوروبەری شاری قوم وێستگەی ئەتۆمیی بونیادناوە و ئاشكرایانكرد ئەو وێستگانە بە نهێنی و لە ژێر زەوییدا بونیادنراون و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەیی ئەتۆمیی لێ‌ ئاگادارنەكراوەتەوە و تارانیش ئەوەی رەتكردەەوە رایگەیاند تەنها پڕوپاگەندەیە. لەسەر لێواری چارەسەر لە ساڵی 2014 رێككەوتن كرا لەسەر راگرتنی بلۆككردنی پارەكانی ئێران لە ئەمریكا كە بە چەند ملیار دۆلارێك دەخەمڵێنرێت، ئەوەش لەبەرامبەر ئەودا ئێران گۆڕینی پیتاندنی یۆرانیۆمی بە رێژەی لەسەدا 20 پیتێنرا بۆ وزە رابگرێت، لە هەمان ساڵدا رێكخراوی وەزەی ئەتۆمیی ئێران چەند گۆڕانكارییەكی لە وێستگەی " ئەراك" دا كرد بۆئەوەی گەرەنتی بەرهەمهێنانی قەبارەیەكی كەمتر لە پلۆتیۆنیۆم بكات. رێككەوتنە مێژووییەكە ساڵی 2015 و دوای زنجیرەیەك كۆبوونەوە لە ڤیەننا، گەیشتن بە رێككەوتنی كۆتایی راگەیەنرا و ناونرا رێكەوتی چوارچێوەی تایبەت بە پرۆگرامی ئەتۆمیی ئێران، رێككەوتنەكە لەلایەن ئەمریكا، بەریتانیا، روسیا، چین، فەرەنسا، ئەڵمانیا و ئێرانەوە كرا و وا پێشبینیدەكرا كە ئەم رێككەوتنە كۆتایی بە هەڕەشە و رووبەڕووبونەوەكانی نێوان ئێران و خۆرئاوا بهێنێت. خواستەكانی رێككەوتنەكە باراك ئۆباما، سەرۆكی پێشووی ئەمریكا، یەكێك بوو لە سەرۆكی ئەو وڵاتانەی لەگەڵ ئێران رێككەوبوون لەسەر پرۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران و یەكێك بوو لەوانەی كە ئەو هەنگاوەیان بە گرنگ دادەنا بۆ ئاسایشی جیهان، لەبەرامبەردا هاوتا ئێرانییەكەی حەسەن رۆحانی  وتی وڵاتەكەی هەموو ئامانجەكانی لەرێگەی ئەو رێككەوتنەوە بەدیهێناوە، بەڵام كارەكان بە سەقامگیری نەمانەوە، بە تایبەتی لەگەڵ ئارەزووی ئێران بۆ پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەكەی بەبێ‌ كەس ئاوەڕی لێبداتەوە. ئەمریكا دەكشێتەوە دوا گۆڕانكاریی رێككەوتنەكە رۆژی سێشەممە هەشتی ئایاری 2018 روویدان كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بڕیاریدا لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێران بكشێتەوە و بەڵێنیشیدا  كە وڵاتەكەی لەسەر بەرزترین ئاست سزای ئابوریی بەسەر رژێمی ئێراندا بسەپێنێت و ئێرانیش لەوبارەیەوە رایگەیاند ئارەزوو ناكات جارێكی تر لەگەڵ ئەمریكاا بچێتەوە دانوستانی قورس. سەرچاوە: دۆچە ڤێللە  

(درەو میدیا): وەزیری پێشووتری وزەی ئیسرائیل " جۆنین سیگیف" تۆمەتباردەكرێت بە سیخوڕیكردن بۆ ئێران ودەزگای ئاسایشی ئیسرائیل دەڵێت ئەو وەزیرەی پێشوو لە نایجیریا بووەتە بەكرێگیراوی ئێران و كاری سیخوڕیی بۆ كردووە. دەزگای ئاسایشی ناوخۆی ئیسرائیل" شین بیت" رۆژی دووشەممە 18ی حوزەیران رایگەیاند تۆمەتی سیخوڕیكردن بۆ ئێران ئاراستەی جۆنین سیگیف وەزیری پێشووتری وزەی ئیسرائیل كراوە. شین بیت لە بەیاننامەیەكدا ئاشكرایكرد " سیگیف كە ساڵی 1995 بۆ 1996 وەزیری وزە بووە و لە نایجیریا ژیاوە لە لایەن هەواڵگری ئێرانەوە بەكرێگیراوە". ئاماژەی بەوەشدا لێكۆڵەران گەیشتونەتە ئەو ئەنجامەی كە سیگیف لە ساڵی 2012 لە نایجیریا پەیوەندی بە لێپرسراوانی باڵیۆزخانەی ئێرانەوە كردووە و دووجاریش بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ ئەو بەرپرسانەی ئاراستەیان كردووە سەردانی ئێرانی كردووە. شین بیت لە بەشێكی تری بەیاننامەكەیدا دەڵێت سیگیف ئامێرێكی پەیوەندیكردنی جفرەداری لە لێپرسراوای ئێران وەرگرتووە و زانیاری دەربارەی " كەرتی وزە و پێگە ئەمنییەكانی ئیسرائیل و بەرپرسانی دامەزراوە سیاسیی و ئەمنییەكان" بە ئێران داوە. هەروەها سیگیف( 62 ساڵ) بەشداربووە لە رێکخستنی پەیوەندی لە نێوان چەند ئیسرائیلییەك لە كەرتی ئاسایش و ئەفسەرانی هەواڵگری ئێرانیی و ئێرانییەكانی بە پیاوانی خاوەنكار ناساندووە. لە بەرامبەریشدا پارێزەرەكانی ئەو وەزیرەی پێشووی ئیسرائیل بەیاننامەیەكیان بڵاوكردەوە رایانگەیاند زۆرینەی وردەكارییەكانی تۆمەتەكانی سەر سیگیف لەسەر داوای دەوڵەت هێشتا بە نهێنی هێڵراونەتەوە و دەڵێن:" هەتا ئەم قۆناغە زووە دەكرێت بڵێین كە ئەوەی رێگەی پێدراوە بڵاوبكرێتەوە زۆر سەرنج بۆ سەر رووداوەكە رادەكێشێت، سەرەرای  ئەوەی هێشتا وردەكاری تەواوەتی بە نهێنی هێڵدراوەتەوە كە وێنەیەكی جیاوازتر نیشاندەدات." جۆنین سیگیف كە پزیشكە ساڵی 2004 لە ئیسرائیل دوای تاوانباركردنی بە هاوردەكردنی حەبی "ئەكستاس" زیندانی كرا و دوای ئازادكردنی لە ساڵی 2007 ئیسرائیلی بەجێهێشتووە و شین بیت دەڵێت لەمیانی سەردانێكیدا بۆ گینیای ئیستیوائی مانگی ئایاری رابردوو دەستیگركراوە و رادەستی ئیسرائیل كراوەتەوە رۆژی هەینی تۆمەتی سیخوڕیكردنی بۆ ئێران ئاراستە كراوە. ماوەیەكی دوورودرێژە ئیسرائیل جەنگێكی نهێنی لەگەڵ ئێرانی دوژمنی سەرسەختی دەستپێكردووە و تەلئەبیب ، حكومەتی ئێران بەوە تۆمەتباردەكات كە هاوكاری ئیسلامییەكانی كەرتی غەززە و لوبنان دەكات و پرۆگرامە ئەتۆمییەكەشی لەلایەن ئیسرائیلەوە چەندجارێك بە ئامانجگیراوە و تێكدراوە و كانونی دووەمی رابردوووش ئیسرائیل رایگەیاند شانەیەكی فەلەستینی ئاشكراكردووە كە گوماندەكرێت ئەفسەرانی هەواڵگری ئێران لە ئەفریقای باشوور پێكیانهێنابێت.  

(درەو میدیا): ئەمڕۆ دووشەممە 18ی حوەزیران، توركیا و ئێران و روسیا بۆ گفتوگۆكردن لەسەر دەستوری نوێی سوریا لە جنێڤ كۆدەبنەوە. ستیفان دیمستۆرا، نێردراوی نەتەوە یەكگرتووەكانی تایبەت بە سوریا رایگەیاند رۆژی 18 و 19ی حوەزیران نوێنەرانی توركیا و ئێران و روسیا لە جنێڤی سویسرا بۆ گفتوگۆكردن لەسەر دەستوری نوێی سوریا و پێكهێنانی لیژنەی دەستوری سوریا كۆدەبنەوە. ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزیش رایگەیاند جگە لەو سێ‌ وڵاتە، نوێنەرانی چەند وڵاتێكی تریش بۆ تاوتوێكردنی ئەو پرسە و قۆناغی ئێستای سوریا بانگهێشتنی كۆبوونەكە دەكرێت و چاوەڕوانیش دەكرێت نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان ئەندامانی لیژنەی دەستوری نوێی سوریا دیاریبكات. نوسینی دەستورێكی نوێ بۆ سوریا یەكێكە لە چاكسازییە سیاسییانەی دوای هەڵگیرسانی جەنگی سوریا لە 2011ەوە بڕیاری لێدراوە و چاوەڕوان دەكرێت ئەوە یەكەم هەنگاوبێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە سوریا.  

(درەو میدیا): دیمیتری پیسكۆڤ وتەبێژی كۆشكی سەرۆكایەتی روسیا لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، كچانی روسیا ئازادن لە هەر كارێك كە بیكەن. ئەمە وەڵامدانەوە بوو بۆ بانگەوازی ژنە پەرلەمانتارێكی روسیا كە داوای لە كچانی وڵاتەكەی كرد خۆیان بەدوربگرن لە سێكسكردن لەگەڵ هاندەرانی بیانی كە بەبۆنەی مۆندیالی تۆپی پێوە رویان لە روسیا كردووە. وتەبێژی كۆشكی سەرۆكایەتی روسیا وتی: ئەو بڕیارە بۆ كچانی روسیا خۆیان دەگەڕێتەوە، كچانی روسیا باشترین كچن. تەمارا بلیتنیڤا پەرلەمانتاری حزبی شیوعی لە پەرلەمانی روسیا دوێنێ لە لێدوانێكدا داوای لە كچانی وڵاتەكەی كرد خۆیان لە سێكسكردن لەگەڵ هاندەرە وەرزشییەكان بەدوربگرن تاوەكو هەر بە كچی نەبن بە دایك. ئەو ژنە پەرلەمانتارە كە سەرۆكی لیژنەی خێزان و ژن و منداڵە لە پەرلەمانی روسیا نمونەی بە خولی یارییەكانی ئۆلۆمپیادی 1980 هێنایەوە كاتێك ژمارەیەكی زۆری كچانی روسی سكپڕبوون لە خەڵكانی بیانی. بە باوەڕەی ئەو پەرلەمانتارە دەبێت كچانی روسیا تەنیا لە رەگەزی روسی سكپڕببن نەك خەڵكانی بیانی، سەرباری ئەوەش ئەو هاندەرانە دوای مۆندیال دەگەڕێنەوە و منداڵی بێ باوك لە روسیا بەجێدەهێڵن و ئەركی پەروەردەكردن تەنیا لە ئەستۆی دایكەكان دەمێنێتەوە.

(درەو میدیا): بەبۆنەی جەژنی رەمەزانەوە عەلی خامنەیی رابەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران بڕیاری لێبوردن و كەمكردنەوەی سزا بۆ 537 زیندانیی دەردەكات. بە گوێرەی هەواڵی میدیاكانی ئێران، عەلی خامنەیی رەزامەندی لەسەر داواكارییەكی ئایەتوڵا ئامولی لاریجانی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی ئێران دەربڕیوە بۆ  لێبوردن و كەمكردنەوەی سزای 537 زیندانیی كە لەلایەن دادگا گشتییەكان و دادگاكانی شۆڕش و دەستەی دادەوەرییی هێزە چەكدارەكان و حكومییەكانەوە حكومدراون. بڕیارەكە ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە ئەو مەرجانەیان تێدایە كە لیژنەی تایبەتمەند دیاریكردوون.  

( درەو میدیا) ئەردۆغان داوا لە بەرپرسانی حزبەكەی دەكات و فەرمانیان بەسەردا دەكات هەموو شتێك بكەن بۆئەوەی پارتی دیموكراتی گەلان " هەدەپە" لە دەرەوەی پەرلەمان بێت. لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا كە بەشێك لە میدیاكانی توركیا بڵاویانكردوەتەوە ئەردۆغان دەڵێت:" ئەوەی كە دەیڵێم پێویستە لە نێوان خۆماندا بێت و بڵاونەبێتەوە، جەختدەكەمەوە لەسەر برایان و هاوڕێیانمان لە پارێزگاكانی باشووری خۆرهەڵاتی توركیا جۆرێكی جیاواز تێكۆشان و كاربكەن و هەموو شتێك بكەن كە پێویستە بۆئەوەی پارتی دیموكراتی گەلان لە دەرەوەی پەرلەمان بێت، ئەمە كارێكی گرنگە بەلای ئێمەوە." ئەردۆغان داواش لە بەرپرسانی حزبەكەی دەكات پێداچوونەوە بە لیستی دەنگدەرانی هەدەپەدا بكەن و رێگایەكی گونجاو بۆ مامەڵەكردن لەگەڵیاندا بدۆزنەوە." هەڵبژاردنی پەرلەمانیی و سەرۆكایەتیی توركیا رۆژی 24ی ئەم مانگە بەڕێوەدەچێت و ئەگەر پارتی دیموكراتی گەلان هەدەپە رێژەی 10%ی دەنگەكان بەدەستنەهێنێت، ئەوا نوێنەرایەتی لە پەرلەمان لەدەستدات و كورسییەكانی بۆ پارتەكەی ئەردۆغان دەچێت، بەڵاك بە گوێرەی چەند راپرسییەك هەدەپە رێژەی 10%ی دەنگەكان تێدەپەڕێنێت و دەچێتە پەرلەمان.  

( درەو میدیا): سبەی یارییەكانی پاڵەوانێتی جامی جیهانی تۆپی پێی 2018 " مۆندیال" لە روسیا دەستپێدەكات  ئێستا مۆندیال تەنها بریتیتە لە كێبركێی ئەستێرە بەناوبانگەكانی جیهان و هەڵبژاردە بەهێزەكانی جیهان، بەڵكو بوەتە بۆنەیەكیش بۆ دەركەوتنی ئەستێرەی تر، ئەویش ئەو گیاندارانەیە كە پێشبینی بۆ ئەنجامی یارییەكان دەكەن. لە ماوەی رابردوودا بۆ هەر مۆندیالێك گیاندارێكی تایبەت هەبووە كە بە پێشبینییەكانی بۆ ئەنجامی یارییەكان سەرنجی عاشقانی و جەماوەریی تۆپی پێی لەسەرتاسەری جیهاندا بۆلای خۆی راكێشاوە.  لیژنەی ئامادەكاریی مۆندیالی 2018ی روسیا پشیلەیەكی نابیستی بەناوی " ئەخیل" بۆ پێشبینیكردنی ئەنجامی یارییەكانی دیاریكردووە. بەوتەی ئانا كۆندراتیڤای پزیشكی، ئەخیل لە گیاندارەكانی تر پێشبینی بۆ ئەنجامی یارییەكان دەبێت، چونكە نابیستە و بە تەواوەتی لایەنگری هیچ تیپێك نییە و گوێبیستی كۆمێنت و هاندانی هاندەران نابێت و بە دڵی و هەستی پێشبینیدەكات. كۆندراتیڤا ئاماژەیبەوەشدا ئەخیلی پشیلە بەیانیان پێشبینی دەستپێدەكات، كاتێك دوو قاپ خۆراكی بۆ دادەنرێت و لەسەریان ئاڵای ئەو دوو هەڵبژاردەیە دادەنرێت كە یاریی دەكەن و ئەویش چووە لای هەر قاپێكەوە ئەوە ئەو تیپە بە پێشبینی ئەو براوەی یارییەكە دەبێت. ئەخیلی پشیلە لە چەند رۆژی رابردوودا سەرقاڵی تاوتوێكردنی تیپە بەشداربووەكانی مۆندیالی ئەمساڵ بووە و لەسەر وێنەی هێڵكاری تیپە بەشداربووەكان و خشتەی یارییەكان راهێنانی پێكراوە. لیژنەی بەڕێوەبردنی مۆندیالی روسیا بە شێوەی هەڕەمەكی ئەم پشیلەیەی بۆ پێشبینیكردنی ئەنجامی یارییەكان دەستنیشان نەكردووە، بەڵكو پێشتریش تاقیكراوەتەوە و ساڵی رابردوو پێشبینی بۆ یارییەكانی جامی جیهانی كیشوەرەكان كردووە و پێشبینییەكانی بەڕێژەیەكی زۆر راستە دەرچوون و لە یەكێك لە یارییەكاندا لە هەدوو قاپەكە خواردنی خوارد و بەوەش دوو تیپەكە لە یارییەكەیاندا یەكسان بوون.  پۆڵی هەشت پێ پۆڵ یەكێكە لە بەناوبانگترین ئەو گیاندارانەی كە  پێشبینی بۆ ئەنجامی یارییەكان دەكرد و لە جامی نەتەوەكانی ئەوروپای ساڵی 2008 و مۆندیالی 2008 جەماوەریی لەسەرتاسەری جیهاندا تووشی شۆك كرد كاتێك لەكۆی 13 یاریی پێشبینی دروستی بۆ ئەنجامی 11 یاریی كرد.  پۆڵ كە ساڵی 2008 لە بەریتانیا لە دایكبووە و دواتر چووتە ئەڵمانیا، لە مۆندیالی 2010دا پێشبینی بۆ هەموو یاریەكانی هەڵبژاردەی ئەڵمانیا كرد  و هەمووشی راست دەرچوو، كاتێك پۆڵ پێشبینی دۆڕانی هەڵبژاردەی ئەڵمانیای بەرامبەر بە ئیسپانیا كرد و راست دەرچوو، چەند هاندەرێكی ئەڵمانیی توڕە داوایانكرد لەگەڵ ئاوی لیمۆ و زەیتی زەیتون ببرژێنرێت بۆئەوەی ژمە خۆراكێكی بەچێژی پێ ئامادەبكرێت. دوای كۆتاییهاتنی جامی جیهانی 2010 خاوەنەكانی پۆڵ رایانگەیاند دەگەڕێتەوە سەر كاری پێشووی كە ئەویش خستەپێكەنینی منداڵانە، ئەوەش بە وتەی گروپی پاراستنی گیاندارە ئاوییەكانی ئەڵمانیا، و پاشان فەرمانبەرانی ئەو گروپە خەڵاتێكیان پێشكەشی پۆڵ كرد كە بریتی بوو لە كۆپییەكی مەدالیای جامی جیهانی و ژەمە خۆراكێكی چێژبەخش. پۆڵ لە 26ی ئازاری 2010 لەناوچوو، دوای ئەوەی بووە خاوەنی جەماوەرێكی بەرفراوان لە سەرتاسەری جیهاندا، بە تایبەتی لای جەماوەری ئیسپانیی، بەهۆی ئەوەی پێشبینیكردبوو كە هەڵبژاردەی ئیسپانیا بۆ یەكەمجار لە مێژوویدا جامی جیهانی دەباتەوە. " بیگ هێد" لە مۆندیالی 2014ی بەرازیلدا كیسەڵێك بەناوی " بیگ هێد" بۆ پێشبینیكردنی ئەنجامی یارییەكان دیاریكرا، بەڵام وەك پۆڵی هەشت پێ‌ سەركەوتوو نەبوو لە پێشبینییەكانی، لە یاری دەستپێكی مۆندیالدا پێشبینی ئەوەی كرد كە هەڵبژاردەی بەرازیل لە هەڵبژاردەی كرواتیا بەرێتەوە ، ئەو پێشبینییەی دروست بوو، لە یاری بەرازیل بەرامبەر بە مەكسیك  بیگ هێد بەرەو رووی ئاڵای هەردوو وڵاتەكە جوڵا و پێشبینییەكەی راست دەرچوو ، هەردوو هەڵبژاردەكە یەكسانبوون، بەڵام دواتر پێشبنییەكانی وەك پێشبنییەكانی پۆڵ لە مۆندیالی 2010دا راستە نەبوون. سەرچاوە: بی بی سی    

(درەو میدیا): سەرۆك دۆناڵد جەی ترەمپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و سەرۆك كیم جۆن ئون سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەوڵەت لە كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی یەكەمین كۆبوونەوەیەكی لوتكەی مێژوویان لە سەنگاپوورە لە 12ی یۆنیۆ/ حوەزیرانی 2018 ئەنجامدا. لە كۆبوونەوەكەدا سەرۆك ترەمپ و سەرۆك كیم جۆن ئون بە شێوەیەكی قوڵ و راستگۆیانە بیروڕایان ئاڵوگۆڕ كرد دەربارەی ئەو پرسانەی پەیوەستن بە بونیادنانی پەیوەنیی نوێ لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كۆرماری كۆریای میللیی دیموكراتیی و بونیادنانی سیستمێكی ئاشی هەمیشەیی و بەهێز لە نیمچە دوورگەی كۆریا، هەروەها سەرۆك ترەمپ پابەندی خۆی دەربڕی بۆئەوەی گەرەنتیی ئەمنیی پێكەشی كۆماری كۆریای میللی دیموكراتیی پێشكەش بكات و سەرۆك كیم جۆن ئونیش جەختیكردەوە لەسەر پابەندبوونی یەكلاكەرەوە بە داماڵینی چەكی ئەتۆمی بە تەواوەتی لە نیمچە دوورگەی كۆریا. سەرۆك ترەمپ و سەرۆك كیم جۆن ئون باوەڕی تەواویان هەیە بەوەی كە  بونیادنانی پەیوەندیی نوێ‌ لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی رۆڵی دەبێت لە بەدیهێنانتی ئاشتی و خۆشگوزەرانی لە نیمچە دوورگەی كۆریا و جیهان و هەردووكیشیان دانبەوەدا دەنێن كە بونیادنانی متمانەی نێوان هەردوو لا دەكرێت پاڵپشتی لە داماڵینی چەكی ئەتۆمیی بكات لە نیچمە دوورگەی كۆریان و هەردوو كیشیان جەخت لەمانەی خوارەوە دەكەنەوە: 1- ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی پابەند ئەوە دەبن كە پەیوەندییەكی نوێ لە نێوان هەردوو وڵاتدا بونیادبنێن كە لەهاوتا بێت لەگەڵ ویست و خواستی گەلی هەردوو وڵات بۆ ئاشتی و گەشەسەندن. 2- ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی، هەوڵەكانیان یەكدەخەن بۆ بونیادنان و چەسپاندنی سیستمی ئاشتی هەمیشەیی لە نیمچە دوورگەی كۆریا. 3- وەك جەختكردنەوەیەك لەسەر راگەیەنراوی پانمونجۆمی 27ی ئەپریل/ نیسانی 2018، كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی پابەنددەبێت كاربكات لە پێناوە داماڵینی چەكی ئەتۆمیی بە شێوەیەكی تەواوەتی لە نیمچە دوورگەی كۆریا. 4- ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتتی پابەندی گەڕاندەوە روفاتی دیلەكانی جەنگ و ونبوانی ئۆپەراسیۆنەكان دەبن،  دەستبەجێ‌ ئەو روفاتانەی ناسراونەتەوە رەوانەدەكرێنەوە. كۆبوونەوەی لوتكە كە ویلایەتە یەكگرتوەكان و كۆرماری كۆریای میللی دیموكراتی كۆكردەوە یەكەمین كۆبوونەوەی لەو شێوەیەیە لە مێژوودا، رووداێكی مێژووییە، بایەخی گەورەی هەیە سەردەكەوێت لەسەر چەندین ساڵ لە ئاڵۆزی و دوژمنایەتی نێوان هەردوو وڵات لە پێناوی كردنەوەی داهاتوویەكی نوێ، سەرۆك ترەمپ و سەرۆك كیم جۆن ئون پابەندی جێبەجێكردنی خاڵەكانی ئەم بەیاننامەیە  هاوبەشە دەبن بە تواوەتی و بە شێوەیەكی خێرا. ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی، پابەندن بەوەی دانوستانی بەدوداچوون  بەڕێوەچێت بە سەرۆكایەتی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا مایك پۆمپیۆ و بەرپرسێكی بڵای گونجاو لە كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی لە نزیكترین كاتدا و ئەوەش بۆ جێبەجێكردنی ئەنجانەكانی كۆبوونەوەی لوتكەی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی. سەرۆك دۆناڵد جەی ترەمپ، سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و سەرۆك كیم جۆن ئون سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەوڵەت لە كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی پابەندن بە كاركردن بۆ پەرەپێدانی پەیوەندی نوێ لە نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و كۆماری كۆریای میللی دیموكراتی و چەسپاندنی ئاشتی و ئاسایش و خۆگوزەرانی لە نیمچە دوورگەی كۆریای باكور و جیهاندا. 12ی یۆنیۆ/ حوەزیرانی 2018 دوورگەی سانتۆسا سەنگاپوورە    

(درەو میدیا): دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند ئەو مانۆڕە سەربازییانە رادەگرێت كە ئەمریكا لەگەڵ كۆریای باشوور ئەنجامیاندەدات و ئەوەش پارەی زۆریان بۆ دەگەڕێنێتەوە. دوای كۆبوونەوەی لەگەڵ كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكور، ترەمپ لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا لە سەنگاپورە رایگەیاند گفتوگۆكانی لەگەڵ كیم راستەوخۆ و پاك بووە واشنتۆن ئامادەیە مێژوویەكی نوێ لەگەڵ پیۆنگ یانگ دەستپێ بكات. ترەمپ سوپاسی سەرۆكی كۆریای باكوریشی كرد بۆ ئەو نانی هنگاوی یەكەمی بە ئاراستەی داهاتوویەكی پرشنگدار بۆ گەلەكەی و وتی :" گۆڕانكارییەكی راستەقینە دەكرێت بێتەدی." سەرۆكی ئەمریكا ئاشكراشیكرد لە كاتێكی گونجاودا كیم جۆن ئون بانگهێشتی كۆشكی سپی دەكات و خۆشی ئامادەیە سەردانی پیۆنگ یانگ بكات. سەرۆكی ئەمریكا لە بەشێكی تری كۆنفرانسە رۆژنامەوانییەكەدا جەختیكردەوە كە سزاكانی سەر كۆریای باكور ئێستا وەك خۆیان دەمێننەوە، بەڵام وتیشی:" هەركاتێك دڵنیابووینەوە كە چەكە ئەتۆمییەكانی نەماون هەڵیاندەگرین."  

(درەو میدیا): دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكور لە سەنگاپورە لە هەنگاوێكی مێژوویدا كۆبوونەوە.. مێژوویی ئەم دیدارە بۆئەوە دەگەڕێتەوە كە یەكەمجارە لە مێژوودا سەرۆكێكی ئەمریكا كە لە دەسەڵاتدا بێت لەگەڵ سەرۆكی كۆریای باكور كۆدەبێتەوە. دوای كۆبوونەوەكە سەرۆكی كۆریای باكور وتی:" كۆبوونەوەیەكی مێژووییمان كرد و بڕیارماندا ئاوڕ بۆ دواوە نەدەینەوە". ترەمپ بۆچی كیمی بە كەسێكی زۆر بەهرەمەند ناوبرد؟ كاتێك لە كۆنگرە رۆژنامەوانییەكەدا پرسیار لە ترەمپ كرا لەبارەی ئەوەی بۆچی كیم جۆن ئونی بە كەسێكی زۆر بەهرەدار ناوبردووە، ترەمپ وتی" ئەو بەڕاستی بەهرەمەندە. تەمەنی 26 ساڵ بووە كە دەسەڵاتی گرتوەتەدەست، ئەو پیاوێكی سەنگینە، بەڵام لەوباوەڕەدانیم ئەوە شتێكی باش بێت". "زۆر زۆر خێرا" كیلی ئو دۆنێل پەیامنێری كەناڵی ئێن بی سی ئەمریكی لە كۆشكی سپی وتی: كاتێك رۆژنامەنوسان پرسیاریان لە ترەمپ كرد لەبارەی پابەندبونی كۆریای باكور بە داماڵینی تەواوەتی چەكی ئەتۆمی لە نیمچە دورگەی كۆریا، ترەمپ وەڵامی داوەتەوە و وتویەتی" زۆر زۆر خێرا دەست بەو پرۆسەیە دەكەین". ترەمپ: رایەڵەیەكی تایبەت لەنێوان من و كیم گەشەیكردووە دوای ئیمزاكردنی بەیاننامە هاوبەشەكە لەگەڵ كیم جۆن ئون، سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، لەدوای یەكەم دیداری نێوانیان "رایەڵەیەكی تایبەت" لەنێوان ئەو و كیم گەشەی كردووە. كیم جۆن ئون سەرۆكی كۆریای باكوریش وتی: دیدارێكی مێژوییمان كرد و بڕیارماندا ئاوڕ بۆ دواوەوە نەدەینەوە. " گشتگیر و زۆر گرنگ" لە كۆبوونەوەكەیاندا كیم و ترەمپ راگەیەنراوێكی هاوبەشیان واژۆكرد كە ترەمپ بە " گشتگیر و زۆر گرنگ" وەسفیكرد و راگەیەنراوەكەش لە چوار خاڵی سەرەكی پێكدێت: •    هەردوو لایەن پابەند دەبن بە بونیادنیانی پەیوەندیی نوێ بە گوێرەی ویست و خواستی هەردوو گەل بۆ ئاشتی و گەشەسەندن. •    هەردوو لایەن كاردەكەن بۆ چەسپاندنی ئاشتی هەمیشەیی و سەقامگیری لە نیمچە دوورگەی كۆریا. •    كۆریای باكور پابەند دەبێت بە گرتنەبەری چەند رێوشوێنێك بۆ داماڵینی هەموو چەكە ئەتۆمییەكان لە نیمچە دوورگەی كۆریا. •    بونیادنانی پەیوەندیی نوێ لە نێوان هەردوو وڵاتدا.    

(درەو میدیا): دادگای ئیداری ڤیسبادنی ئەڵمانیا لێكۆڵینەوەی لەگەڵ عەلی بەشار كرد كە  تۆمەتبارە بە ئەنجامدانی دەستدرێژی سێكسی و  كوشتنی كچێكی ئەڵمانیی تەمەن 14 ساڵان. بە گوێرەی هەواڵی میدیاكانی ئەڵمانیا، عەلی بەشار دوای رەوانەكردنی لە هەرێمی كوردستانەوە بۆ ئەڵمانیا لە دادگا ئیداری ڤیسبادن بە ئامادەبوونی وەرگێڕێك لەبەردەم دادوەری لێكۆڵینەوە ئامادەبووە چەندین كاتژمێر لێكۆڵینەوەی لەگەڵد كراوە دواتر رەوانەی گرتوخانە كراوە. بە گوێرەی چەند سەرچاوەیەك عەلی بەشار لە بەردەم دادوەری لێكۆڵینەوەدا دانی بە كوشتنی سوزانای تەمەن 14 ساڵاندا ناوە بەڵام بە توندی تۆمەتی دەستدرێژی سێكسی رەتكردوەتەوە.    

( درەو میدیا): مرۆڤەكان لەم سەردەمەدا بەهۆی ریتمی خێرای ژیان و زۆریی كاروبار و سەرقاڵی پێوەیان، رووبەڕووی گوشاری دەرونیی دەبنەوە، بەڵام مرۆڤەكان دەتوانن بە چەند هەنگاوێكی سادە خۆیان لە گوشاری دەرونیی دووربخەنەوە و لە كاریگەرییەكانی لەسەریان كەمبكەنەوە. سایتی " گیزۆنهایت بۆنكێت دی ئەی " ئەڵمانی كە بایەخ بە تەندروستی جەستەیی و دەرونیی مرۆڤ دەدات 10 هەنگاوی دیاریكردووە كە هاوكاردەبن لە زاڵبوون بەسەر گوشارە دەرونییەكاندا و ئەو دە هەنگاوەش ئەمانەن: •    وەرزش: وەرزشكردن یەكەمین هەنگاوە بۆ كەمكردنەوەی گوشاری دەروونیی، بە تایبەتی وەرزی بەپێ رۆیشتن و مەلەكردن هاوكاری مرۆڤ دەكەن لە رزگاربوون لە گوشاری دەرونیی ، هەروەها رۆیشتن و پشوودان لە هەوای كراوەدا بەسن بۆئەوەی مرۆڤ لە كاریگەرییەكانی گوشاری دەرونیی رزگاری ببێت. •    خواردن و ئامادەكردنی: سایتە ئەڵمانییەكە دەڵێت پرۆسەی سەوزە پاككردن بۆ نمونە كاریگەری لەسەر هێوركردنەوەی جەستەی مرۆڤ دەبێت و هەروەها چەند خۆراكێك كە دەوڵەمەندن بە كالسیۆو و مەگنسیۆم و ڤیتامین بی وەك مۆز، برۆكلی، پێكهاتەكانی شیر، گەنم، گوێز كاریگەری ئەرێنییان لەسەر باری دەرونیی مرۆڤ دەبێت. •    پێكەنین: هەنگاوی سێیەم بۆ نەهێشتنی گوشاری دەرونیی پێكەنینە كە زۆر بە سودە بۆ جەستەی مرۆڤ و هاوكاردەبێت لە دەردانی مادەی سیرۆتۆنین كە رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە رێكخستنی مەزاجی مرۆڤ، هەروەها پێشی دەوترێت " هۆرمۆنی خۆشبەختی"، بەڵام ئەگەر نەشتوانیی پێبكەنیت، ئەوەندە بەسە هەردوو چاوت بنوقێنیت و پشووبدەیت و زەردەخەنە بكەیت بۆئەوەی هۆرمۆنی  خۆشبەختی دەربدرێت. •    كوپێك چایی لە توانایدا دەرونت ئارام بكاتەوە، و لەلایەن سایتە ئەڵمانییەكەوە بە هەنگاوی چوارەم دانراوە بۆ دووركەوتنەوە لە گوشاری دەرونی بەڵام مەرجی ئەوەشی داناوە كە پێویستە مرۆدد لەكاتی خواردنەوەی چاییەكەدا دانیشتوبێت نەك بەپێوە بۆئەوەی چێژ لەو ساتە وەربگرێت. •    هەنگاوی پێنجەم بریتیە لە تەماشاكردنی وێنەكانی كاتی پشوو، چونكە ئەو هەنگاوە هەستكردن بە پشوودان و ئارامیی و خۆشبەختیش پێدەبەخشێت. •    لە هەنگاوی شەشەمدا پسپۆرانی بواری دەرونناسی ئامۆژگاری مرۆڤ دەكەن بەوەی هەندێك لە كات بۆخۆی تەرخان بكات، وەك بیركردنەوە لەو كارەی كە ویستوە هەفتەی رابردوو بیكەیت و بۆت نەكراوە، یان كاتێك بۆ خوێندنەوە تەرخانبكەین  یان گەشتێك بكەیت. •    تەرخانكردنی كاتیی تەواوەتی بۆ نوستن هەنگاوی حەوتەمە بۆ كەمكردنەوەی گوشاری دەرونیی، كەمخەویی یەكێكە لە هۆكارەكانی گوشاری دەروونیی و تێكچوونی كارو فەرمانەكانی جەستە. •    هەنگاوی هەشتەم بریتیە لە دووركەوتنەوە لە هۆكارەكانی گوشاری دەرونییی وەك مۆبایل و پسپۆران ئامۆژگاری مرۆڤ دەكەن بۆ ماوەی 24 كاتژمێر دەستبەرداری ئامێرە ئەلیكترۆنییەكان بێت. •    هەنگاوی نۆیەم بریتیە لە هەڵپەڕكێ‌ و سەماكردن كە رێژەیەكی باش كالۆری لە جەستەی مرۆڤدا دەسوتێنن و رۆڵی دەبێت لە باشتركردنی دەرونیی مرۆڤ. •    هەنگاوی دەیەم و كۆتایی خۆی لە باش دركردن لە هەموو شتێكی چێژبەخش، ئەگەر پارچەیەك شوكۆلاتەت خوارد، بۆ نمونە پێویستە بە هێواشی بیخۆیت و لێبگەڕێت لە دەمدا بتوێتەوە، لەبەرئەوەی شوكولاتە هاوكاریی دەردەبێت بۆ دەردانی هۆرمۆنی خۆشبەختی" سیرۆتۆنین". سەرچاوە: دۆچە ڤێللە