(درەو میدیا): درەنگانێكی شەوی ڕابردوو شانشینی عەرەبی سعودیە بەفەرمی دانینا بە كوشتنی جەمال خاشقچی نوسەر و ڕۆژنامەنوس، ئەوەش دوای تیپەڕبونی 18 ڕۆژ هات لە دیارنەمانی لە كاتی چونی بۆ كۆنسوڵگەری وڵاتەكەی لە ئەستەنبوڵ لە 2 ئۆكتۆبەری ئەمساڵ. سعودیە: لە كونسوڵخانە دەمەقاڵێ دروستبووە (عەبدوڵا بن موبارەك ئەلمعجب)، داواكاری گشتی سعودیە دەڵێت، لیكۆڵینەوەكان دەریانخستووە كە هاوڵاتی جەمال خاشقچی لە ئاكامی شەڕ لەناو كونسوڵگەریی سعودیە لە ئەستەنبوڵ گیانی لەدەستداوە.  ئەو بەرپرسە سعودیە لە بەیاننامەیەكدا كە ئاژانسی هەواڵی سعودیە (واس) بڵاویكردەوە، ئاماژە بەوەدەكات"مشتومڕ لەنێوان هاوڵاتی جەمال خاشقچی و ئەو كەسانە دروستبووە كە لە كونسوڵخانەكە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كردووەو لە ئاكامدا شەڕ دروستبووەو بەدەست لەیەكیان داوەو بەوهۆیەوە خاشقچی گیانی لەدەستداوە". باس لەوەشدەكات" لێكۆڵینەوەكان بەردەوامە لەگەڵ ڕاگیراوەكان كە ژمارەیان 18 هاوڵاتی سعودییە". فەرمانێكی شاهانە سەلمان بن عەبدولعەزیز پادشای سعودیە، بە فەرمانێكی شاهانە ژمارەیەك بەرپرسی لە پۆستەكانیان دروخستەوە كە دیارترینیان (سعود قەحتانی)ی ڕاوێژكار لە دیوانی شاهانەو (ئەحمەد عسێری) جێگری سەرۆكی دەزگای هەواڵگرییە.  هاوكات دیوانی شاهانەی سعودیە، دورخستنەوەی هەریەك لە لیوای فڕۆكەوان (محەمەد بن ساڵح ئەلرمێح) جێگری سەرۆكی دەزگای هەواڵگری گشتی بۆ كاروباری هەواڵگری و لیوا (رەشاد حامد ئەلمحەمادی)ی بەڕێوەبەری ئیدارەی ئاسایش‌و پاراستن لە سەرۆكایەتی هەواڵگری‌و لیوا (عەبدوڵا بن خڵییەف ئەلشایع) جێگری سەرۆكی هەواڵگری گشتی بۆ توانا مرۆییەكان، ڕاگەیاند. بەپێی قسەی ئاژانسەكە، پادشای سعودیە فەرمانی داوە بە پێكهێنانی لیژنەیەكی وزاری بە سەرۆكایەتی (محەمەد بن سەلمان) جێنشینی پادشای سعودیە بۆ سەرلەنوێ‌ بنیاتنانەوەی سەرۆكایەتی هەواڵگری گشتی‌و تازەكردنەوەی سیستمەكەی‌و دیاریكردنی دەسەڵاتەكانی بەشێوەیەكی ورد. لەلایەكی ترەوە، ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز" لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادار لە دۆسیەی لێكۆڵینەوەكانی سعودیە لە كوژرانی خاشقچی بڵاویكردەوە" فەرمانەكان بەشێوەیەكی توند لێكدانەوەی بۆ كراوەو جێبەجێكراوەو ڕێنماییەكان بەوردی دیارینەكراون، وەك ئاماژەیەك بۆ ئەوەی ڕێنماییەكانی بەرپرسانی سعودیە بۆ كوشتنی خاشقچی نەبووە". ئەردۆغان‌و شا سەلمان قسەیان كرد لەلایەكی ترەوە سەرۆكایەتی توركیا ڕایگەیاند:" لەپەیوەندییەكی تەلەفونیدا ڕەجەب تەیب ئەردۆغان لەگەڵ شا سەلمان ڕێككەوتون لەسەر بەردەوامیی هەماهەنگی دووقۆڵی لە لێكۆڵینەوە لە دۆسیەی خاشقچی"، بەوتەی سەرچاوەیەكیش لە سەرۆكایەتی توركیا" ئەردۆغان‌و شا سەلمان زانیارییان لەبارەی ئەو لێكۆڵینەوانەوە ئاڵوگۆڕكردووە كە هەردوو وڵات لە دۆسیەی خاشقچی دەیكەن.   

 ( درەو میدیا):  لەدوای دیارنەمانی ڕۆژنامەنوسی سعودی جەمال خاشقچی، دیموكراتەكانی ئەمریكا فشارەكانیان لەسەر (دۆناڵد ترەمپ) سەرۆكی وڵاتەكەیان چڕكردوەتەوەو ژمارەیەك لە ئەندامانی ئەنجومەنی پیران داوا لە ترەمپ دەكەن، پەیوەندییە داراییە گریمانەكراوەكانی لەگەڵ سعودیە ئاشكرابكات.  دوێنێ‌ چوارشەممە (دۆناڵد ترەمپ) سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكان ڕایگەیاند، نایەوێت دەستبەرداری سعودییە، دۆستی نزیكی ئەمریكا بێت بەهۆی دیارنەمانی خاشقچی و، داوای بەدەستهێنانی تۆمارە دەنگییەكانیشی كرد، كە سەرچاوە توركییەكان كردویانە بە بەڵگەی كوشتنی ناوبراو لەلایەن سعودییەوە. ترەمپ راشیگەیاند چاوەڕوانی ڕاپۆرتێكی تێرروتەسەل دەكات لەلایەن مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی وڵاتەكەی، كە چەند ڕۆژێك لەمەوبەر سەردانی سعودیە و توركیای كرد بۆ ئەو مەبەستە.  ئەندامانی ئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا داوایان لە دۆناڵد ترەمپ) كردووە پەیوەندییە داراییە گریمانەكراوەكانی لەگەڵ سعودییەكان ئاشكرابكات، نیگەرانی خۆشیان لە ئەگەری بەریەككەوتنی بەرژوەندییەكان دەربڕیوە. ئەوە لەكاتێكدایە (11) سیناتۆری دیموكراتەكان لە نامەیەكی كراوەدا داوایان لە سەرۆك و كوڕەكانی (دۆناڵد جی ئار و ئەریك) كردووە، سەرجەم بەڵگەكانی پەیوەست بە وەبەرهێنان و وەرگرتن و حەواڵە داراییەكان لەگەڵ شانشینی عەرەبی سعودیی، بەوانەی ئەندامانی خانەوادەی شانشین و هاوڵاتیانی سعودیەشەوە بۆ ڕێكخراوی ترەمپ لە ماوەی 10ساڵی ڕابردوودا ئاشكرابكات. ڕۆژی سێشەممەی ڕابردوو سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە تویتێكدا ڕایگەیاند: هیچ بەرژەوەندییەكی دارایی لەگەڵ شانشینی عەرەبی سعودیدا نیە، تەئكیدیشی كردەوە ئەوهەواڵانەی باس لە بوونی بەرژوەندی ئەو دەكەن لەگەڵ سعودییە دورن لە ڕاستییەوە. سیناتۆرەكانی ئەمریكا داوای وەڵامی ئەو گفتوگۆ گریمانەكراوانەش دەكەن كە پەیوەستە بە وەبەرهێنان یاخود گرێبەست لەگەڵ سعودیە یان وەبەرهێنەری سعودی دەكەن، لە رۆژی 16ی حوزەیرانی ساڵی 2015، ئەوكاتەی كە ترەمپ خۆكاندیدكردنی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی ڕاگەیاندووە، سیناتۆرە ئەمریكییەكان پرسیار لە ئەگەری وەرگرتنی دیاری یان كاڵای بەنرخ دەكەن كە لەلایەن هاوڵاتیانی سعودیەوە پێشكەش بە سەرۆكی ئەمریكا كرابێت و، قسەش لەبارەی ئەگەری بەرژەوەندی هاوبەش لەنێوان ترەمپ و ڕێكخراوەكەی و شانشی عەرەبی سعودییە دەكەن. 

 راپـۆرتی/ ئەنوەركەریم- ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ ئەوەی توركیا 430 ملیار دۆلار قەرزارە لە هەمانكاتدا روبەروی قەیرانێكی دارایی گەورە بۆتەوە، حكومەتی توركیا چەندین رێگای گرتوەتەبەر،  بەڵام  نەیتوانیوە بەتەواوی بەسەریدا زاڵ ببێت، چونكە بەشێكی پەیوەستە بە كودەتا شكستخواردووەكەی 2016 و ئەو رێوشوێنانەی گیرانەبەر كە بەتەواوی روبەری ئازادیەكانی بەرتەسككردەوە ئەوەش  بووە هۆی ئەوەی سەرمایەیەكی زۆر لەناو توركیادا بڕواتە دەرەوە و چینی ناوەراستی توركیا بڕۆن ووڵات بەجێبهێڵن و سەرمایەكانیان لەگەڵ خۆیان بەرن،.  توركیا ئێستا 430 ملیار دۆلار قەرزارە، ئەم قەرزە دەكاتە نزیكەی 40%ی تێكڕای گەشەی ناوخۆ. بانكەكانی توركیا تا مانگی 6 ساڵی 2018 ئەو بڕە پارەیەی كە قەرزارن 186 ملیار دۆلاره كە ئەمە دەكاتە 75% پارەی ناو هەموو سندوقەكانی توركیا.  هەرچەندە هەواڵی دابەزینی لیرەی توركی كاڵ بۆتەوە لە هەواڵە سەرەكیەكاندا بەڵام حكومەتی توركیا چەند پێوەرێكی گرتۆتەبەر بۆ وەستان و چاككردنی ئەو قەیرانە، بەڵام  كێشەی گەورەی توركیا كاتێك دەستیپێكرد كە لەدوای كودەتا سەربازیە شكستخواردووەكەی 15ی تەموزی ساڵێ 2016 روویدا، لە توركیادا یاسای باری نائاسایی جیبەجێكرا بۆ ماوەی نزیكەی ٢ ساڵ، بەهۆی ئەم یاسایەوە حكومەتەكەی ئەردۆغان توانی سەدان هەزار كەس سەر بە بزوتنەوەی گولەن دەستگیربكات و بیانخاتە بەندیخانەوە" واتە ئازادیەكان زۆر بەر تەسك بوونەوە لەناو توركیادا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی سەرمایەیەكی زۆر لەناو توركیادا بڕواتە دەرەوە و چینی ناوەراستی توركیا بڕۆن ووڵات بەجێبهێڵن و سەرمایەكانیان لەگەڵ خۆیان بەرن، بەرتەسك بوونەوەی ئازادییەكان وای لە ووڵاتانی ئەوروپا كرد كەچیتر كار ئاسانی نەكەن بۆ هاتنە ناوەوەی توركیا بۆ یەكیتی ئەوروپاو كەمكردنەوەی بازرگانی لەگەڵ توركیا، وەبەرهێنەرە ئەوروپیەكان ئامادە نەبوون وەبەرهێنان بكەن بەهۆی یاسای تیرۆر، ئەمانە بەشێكبوون لە هۆكارەنی قەیرانی دارایی توركیا"  ئەمەش لە كاتێكدایە كە" توركیا یەكێكە لە ووڵاتەكانی  نێو گروپی 20 (G20) ، ئەم گروپە لە 90% ئابوری جیهان پێكدەهێنن، لە ٨0% بازرگانی جیهان دروست دەكەن، هاوكات 2/3 ژمارەی دانیشتوانی   جیهان لەناو سنوری ئەم وڵاتانەشدا نیشتەجێن. لەو نێوانەدا توركیا خاوەن پێگەیەكی بەهێزی ئابورییە.   ............................................................ دەقی تەواوی راپۆرتەكە  توركیا و قەیرانی دارایی   دەستپێک سیاسەت و ئابوری دوو ڕووی دراوێکن، دەوڵەتانی بەهێزی جیهان ئەو دەوڵەتانەن کە خاوەن سیاسەت و ئیدارەیەکی سەرکەوتوو و سەرخان و ژێرخانێکی پتەوی ئابورین، بەو پێیەی لە رۆژگاری ئێستادا گۆڕانکارییە سیاسیەکان، راستەوخۆی کاریگەریان دەبێت لەسەر پێشکەوتن و گەشەپێدانی ئابوری وڵاتان، بە پێچەوانەشەوە لەئەگەری پاشەکشێی بنەماکانی دیموکراسی و سەرهەڵدانی تەنگژەو قەیرانی سیاسی، هاتنە ئارای قەیران و کێشەی ئابوری بۆ وڵاتان چاوەڕوان کراو دەبێت.  بەم پێیەش سیاسەت و ئابوری دوو گۆڕاون ئەگەر پێکەوە هەنگاو نەنێن و گەشە نەکەن، ئەستەمە وڵاتان لەیەک کاتدا رووبکەنە گەشەپێدان و پێشەکەوتنی گشتگیری سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی ...هتد .  لە ئێستادا ئەم هاوکێشەیە زۆر لەگەڵ دۆخی سیاسی و ئابوری تورکیادا یەک دەگرێتەوە. بۆ نمونە لەگەڵ هاتنە سەر حوکمی پارتی دادو گەشەپێدان لە تورکیا لە ساڵی ٢٠٠٢ دۆخی سیاسی و ئابوری تورکیا هاوشانی یەکتر روی لە گۆڕانکاری و بوژانەوە کرد، ئەم دۆخە بەدیاریکراوی بۆ ماوەی ١٠ ساڵ بەردەوامی هەبوو. بەڵام لەگەڵ دروستبونی دەنگی ناڕەزای بەرامبەر فەرمانڕەوای و سیاسەتەکانی پارتی دادو گەشەپێدان (ئەکەپە)، لە ساڵی ٢٠١٢ ەوە تا ئێستا دۆخی ئابوری تورکیا هاوشانی دۆخە سیاسی و ئەمنییەکەی رۆژ بەرۆژ روو لەداکشان دەکات. دواتر ئەوەی دۆخەکەی ئاڵۆزترکرد لە تورکیادا بریتی بوو لە زنجیرە روداوێکی یەک لەدوای یەک کە دۆخی سیاسی و ئەمنی تورکیای ئاڵۆزترکرد، لەوانەش روداوەکانی (خۆپیشاندانەکانی گەزی پارک ساڵی ٢٠١٣، دواتر راگرتنی پرۆسەی ئاشتی و چارەسەری کورد، رودانی جەنگێکی نێوخۆی لەنێوان حکومەتی تورکیاو لایەنگرانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە پارێزگاکانی باکوری کوردستان، دروستبونی داعش لە سوریاو عێراق، لەگەڵیدا دەستێوەردانی داعش و ئەنجامدانی تەقینەوەو دروستکردنی ئاڵۆزی لە تورکیادا، کە سەرئەنجام دۆخی ئاسایشی تورکیا روی لە تەنگژەو نائارامی زیاتر کردەوە، بچڕاندنی پەیوەندی لەگەڵ روسیا بۆماوەی ساڵ و نیوێک زیاتر، کە دۆخی ئابوری تورکیای خراپترکرد، کەمبونەوەی ژمارەی گەشتیاران بۆ تورکیا بەهۆی زۆربونی تەقینەوەو خراپی دۆخی ئەمنی تورکیاو خراپ بونی پەیوەندی تورکیاو روسیا، بەردەوامی ئەم دۆخە خراپە سەری کێشا بۆ ئەنجامدانی کودەتایەکی سەربازی ١٥ تەموزی ٢٠١٦ ، بەم هۆیەش دۆخی ئەمنی و سیاسی و ئابوری تورکیا لە خراپەوە بۆ خراپتر رۆیشت، دواتر راگەیاندنی باری نائاسایی کە بۆ ماوەی دوو ساڵ دریژەی کێشا، ئەمەش سەری کێشا بۆ دەستگیرکردن و سزادانی سەدان هەزار فەرمانبەر و هاوڵاتی بە تۆمەتی پشتیوانی لە کودەتاو هاوکاریکردنی تیرۆر، تا داخستنی دەیان رۆژنامەو گۆڤار و تەلەفیزیۆن و دەستگیرکردنی هەزاران ئەندام و چالاکی سیاسی و رۆژنامەنوسی کورد لەو وڵاتەدا، دواتر دەستێوەردان لە دۆخی سوریاو ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەکانی فورات و چڵەزەیتون لەباکوری سوریا، نزیکبونەوە لە روسیاو ئێران و دورکەوتنەوە لە ئەمریکاو خراپبونی پەیوەندیە دیپلۆماسیەکانی نێوان تورکیا و بەشێک لە وڵاتانی ئەوروپا، تا تێكچونی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەمریکا، بەتایبەت پاش ئەوەی ئەمریکا داوای تورکیای ڕەتکردەوە بۆ ڕادەستکردنەوەی فەتحوڵا گولەن، لەبەرامبەردا تورکیا لەدوای کودەتاکە قەشە (ئەندریۆ برۆنسن)ی ئەمریکی ١٢ هاوڕێی بە تۆمەتی هاوکاریکردنی بزوتنەوەکەی فەتحولا گولەن لەدوای کودەتا سەربازییەکەی تورکیا دەستگیرکرد... هتد). بەردەوامی کێشەو قەیرانە سیاسی و سەربازی و ئابورییەکانی تورکیا لەسەر ئاستی ناوخۆی و ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی، هاوشانی تێکچونی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان ئەمریکاو تورکیا، بەتایبەتی لەماوەی پێنج ساڵی رابردودا، هۆکاری سەرەکیی بون لە دابەزینی بەهای لیرەی تورکی و قوڵبونەوەی زیاتری کێشە ئابوری و داراییەکانی ئەو وڵاتە.  بۆ نمونە لە نیسانی ٢٠٠٨ بەهای دۆلارێکی ئەمریکی بەرامبەر بووە بە ١.٣٠  لیرەی تورکی، بەڵام دوای ١٠ ساڵ لە نیسانی ٢٠١٨ بەهای دۆلارێکی ئەمریکی بەرامبەر بووە بە ٤.٥٠  لیرەی تورکی، واتە لەماوەی ١٠ ساڵدا لیرەی تورکی نزیکەی چوار هێندەی رابردو بەهاکەی بەرامبەر دۆلای ئەمریکی دابەزیوە. هاوکات لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا لیرەی تورکی زیاتر لە ١٠٪ بەهاکەی لەدەستداوە، بێگومان ئەمە شتێکە لە بارودۆخی ئاساییدا روونادات. هاوکات لەو ساتەوەختەی بەهای لیرە لە بازاڕەکاندا روی لە دابەزین کردووە، ئابوری تورکیاش روبەروی مەترسی گەورەی داڕمانی بوەتەوە. لە ئێستاشدا پێشبینی دەکرێت تورکیا توشی هەڵاوسانی گەورەی ئابوری ببێتەوە، بەتایبەت پاش ئەوەی ڕێژەی هەڵاوسان لە ڕێژەی ٥% ەوە بۆ نزیکەی ٢٠% زیادیکرد. لەبەرامبەردا نرخی کاڵاو شمەک و خواردەمەنی لە ناوخۆی تورکیا بەڕێژەی ٢٠% بەرزبوەتەوە. لە ئێستاشدا دیارترین هۆکاری دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرە، پەیوەندیدارە بە ململانێکردنی تورکیایە لەگەڵ ئەمەریکا، لەکاتێکدا ئەمەریکا خاوەن گەورەترین ئابوری جیهانەو دژایەتی بەردەوامی ئەمریکا بۆ تورکیا لێکەوتەی خراپی لێدەکەوێتەوە. هاوکات لەناوخۆی تورکیاش پاشەکشەی تورکیا لە بنەماکانی دیموکراسی و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ لەلایەن حکومەتی ئەو وڵاتەوە، کاریگەری ناڕاستەوخۆی هەیە لەسەر بەردەوامی دابەزینی نرخی لیرە و دروستبوونی قەیرانی دارایی. دواجار هەموو ئەو روداوانە لەماوەی پێنج ساڵدا کاریگەری نەرێنیان بەسەر ئابوری تورکیاوە بەجێهێشتوە. بەجۆرێک رێژەی بێکاری زۆر زیادی کردوە، ژمارەیەکی زۆر کۆمپانیا بیانی و وەبەرهێن و سەرمایەدار تورکیایان جێهێشتوە، بڕی وەبەرهێنان لە تورکیا زۆر کەمیکردوە، ژمارەیەکی زۆر لە سەرمایەداران مایەپوچ بون، هەموو ئەمانە بونە هۆکار بۆ ئەوەی بەهای لیرەی تورکی بە شێوەیەکی چاوەروان نەکراو لە دابەزین بەردەوام بێت.  ئەم بارودۆخەی شڵەژاوەی ئابوری تورکیا زۆرینەی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتەی نیگەران کرد. ئابوری ناسانیش پێشبینی دەکەن کە بەهای لیرە زیاتر لەوەی کە ئێستا هەیە دابەزێت، بەم جۆرەش کێشەی ئابوری و رێژەی بێکاری و قەبارەی هەڵاوسان بەرزتر دەێتەوە، لەبەرامبەردا تا ئێستا سیاسەتەکانی حکومەتی تورکیا بەرامبەر ئەم کێشانە دەستەوەستانەو بەردەوامبونی ئەم کێشانە بوەتە ئەگەرێکی کراوەو پێشبینی کراو ئاسۆی چارەسەریش دیار نییە.  پشت بەست بەوەی باسکرا، لەمیانەی ئەم راپۆرتەدا هەوڵدەدەین بەوردی تیشک بخەینە سەر قەیرانی دارایی و ئابوری تورکیا و پرسی دابەزینی بەهای لیرە و هۆکارەکانی پشت دابەزینی بەهای لیرە و دۆخی ئێستای ئابوری تورکیاو ئایندەی کێشە و قەیرانە ئابورییەکانی ئەو وڵاتە... هتد، ئەمانەو چەند پرسێکی دیکە لەم راپۆرتە شیکارییەدا گفتوگۆیان لەبارەوە دەکەین. گەیلان عەباس ئەندامی ژوری توێژینەوەی سیاسی   تورکیا و قەیرانی دارایی تورکیا یەکێکە لە ووڵاتەکانی  نێو گروپی 20 (G20) ، ئەم گروپە لە 90% ئابوری جیهان پێکدەهێنن، لە ٨0% بازرگانی جیهان دروست دەکەن، هاوکات 2/3 ژمارەی دانیشتوانی   جیهان لەناو سنوری ئەم وڵاتانەشدا نیشتەجێن. لەو نێوانەدا تورکیا خاوەن پێگەیەکی بەهێزی ئابورییە، ئابوری تورکیا دوای هاتنە سەر حوکمی پارتی (دادو گەشەپێدان) لەساڵی ٢٠٠٢ گەشەی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی، لەوکاتەوە تا ئێستا کە نزیکەی ١٥ ساڵ دەبێت ئابوری تورکیا بەردەوامە لە گەشەکردن و پێشکەوتن. توركیا دوای ئه‌وه‌ی توانی قەیرانە داراییەکەی ساڵی 2000-2001 تێپه‌ڕێنێت، لە نێوان ساڵانی 2002-2006 ئابورییه‌كه‌ی بەڕێژەیەکی بەرچاو گەشەی دەکرد. گەشەکردنەکەش ساڵانە نزیک دەبوویەوە لە 7.5%. ئەوەی لێرەدا گرنگە لە 25%ی تێکرایی گەشەی ناوخۆ، ئەنجامی ئەو وەبەر‌هێنانە بوە کە لە کەرتی ئابوری تورکیادا ئەنجامدراوە. ئەمەش لە ئەنجامی ئەوەی کەرتی تایبەت زۆر چالاک بوون و خۆیان دەگونجان لەگەڵ بەرەوپێشچوونە نوێیەکانی جیهان لەم بوارەدا. بەتەواوی هەڵئاوسانی ئابوری لەتورکیادا کۆنترۆڵکرابوو، به‌شێكی ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی بانکی ناوەندی تورکیا سەربەخۆیی تەواوی هەبوو لە بڕیارداندا. بانکی ناوبراو ڕێگەی نەدەدا چۆنێك سیاسییەکان بیانەوێت پارەی ووڵات بۆ مەرامە سیسایەکانی خۆیان خەرج بکەن واتە دەسەڵاتداران  نەتوانن  بەئارەزووی خۆیان پارە  خەرج بکەن ببنە هۆی کورتهینانی گەورە  لەبودجەی ووڵاتدا،  یاخود چۆن بیانەوێ  دەستبخەنە کارەکانی بانکی ناوەەندیەوە  بۆ بەرزکردنەوەو نزمکردنەوەی  ڕێژەی سووی بانکی ،وەک ئەوەی ئەردۆغان لە ئێستادا کۆنتڕۆڵی کردوە. واتە لەو کاتدا دەسەڵاتە ڕەهاکانی بانکی ناوەندی کە پەیوەندی بەکاری بانکەوە هەیە واتە سیاسەتی نەختی (Monitory Policy) و ئەو دەسەڵاتانەی پەیوەندیان بە كاری بازرگانییه‌وه‌ هەیە نەدرابوونە دەست دەسەڵاتی سیاسی. ئەوسه‌رچاوانه‌ی کە دا‌هاتی هەبوو بۆ حکومەت لەڕێگای ئەو ڕێوشوێن و چاکسازییانه‌ی گیرابوویه‌به‌ر به‌ڕاده‌یه‌كی زۆر ڕێگا گیرا بوو لە گەندەڵی و به‌هه‌ده‌ردانی داهاتی وڵات. ئه‌م هه‌نگاوانه‌ وایكردبوو بودجه‌ی وڵاته‌كه تووشی کورتهێنان نەبێت. ئەمەش یارمەتی ئەوەیدا کەپارەی ووڵات تەنها بۆ خەرجی گشتی و به‌رژه‌وه‌ندی گشتی وەک خزمەتگوزاریە سەرەتایی و پێویستییە گشتییه‌کان بەكاربهێننرێت. چەقی چالاکییە ئابوریەکان تەنها ئەستەنبوڵی نەگرتبویەوە، بەڵكو کۆمپانیا بچوک و تازە پێگەیشتوەکان توانیان تەنانەت بەربەرەکانی بکەن لەگەڵ ئەو کۆمپانیا و دامەزراوانەی کەچەندین ساڵە ئابوری تورکیایان کۆنترۆڵ کردوە. (پارتی دادو گه‌شه‌پێدان: ئەکەپە) ڕۆڵی به‌رچاوی هه‌بوو له‌م باره‌یه‌وه‌و ئه‌و پارته‌ لەناو كه‌م ده‌رامه‌ت و خەڵکە هەژارەکەی تورکیاو چینە محافیزکارەکانی تورکیا پاڵپشتی گه‌وره‌ی بۆ دروستبوو. لاوازبوونی ڕژێمی سەربازی لەتورکیا کە چەندین ساڵ بوو تورکیای کۆنترۆڵ کردبوو، هه‌موو ئه‌مانه‌ ڕێگه‌ خۆشكه‌ربوون بۆ گەشەکردن و به‌ره‌وپێشچوونێكی زۆر و تاڕادەیەک بەردەوام لە تورکیادا.  ئه‌و گه‌شه‌سه‌ندنه‌ش له‌پاڵ بارودۆخێكی سیاسی تایبه‌ت بوو له‌و قۆناغه‌دا، كه‌ وەرچەرخان بوو بەرەو دیموکراسی، ئەمەش هەمیشە دەبێتە هۆی ئەوەی گەشەی ئابوری ڕوو بدات. ئەم جووڵە گەورەیەی کە تورکیای له‌ڕووی گەشەی ئابوری و کرانەوە بەرەو دیموکراسیەت دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پاکێجە ڕیفۆڕمەی کە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لەسەرەتای ساڵی 2000 دا ئامادەی کرد بۆ تورکیا. قەیرانە داراییە گەورەکەی ئەمریکاو ئەوروپا لەساڵی 2008 دا بوە هۆی ئەوەی کە ڕێژەی سوودی بانکەکانی ئەمریکا و ئەوروپا نزیک بێتەوە لە سفر، بۆیە پارەکانی ئەمریکاو ئەوروپا برانە دەرەوە بۆ ووڵاتە تازە دەرکەوتوەکان Emerging Market لەرووی ئابوریەوەو تورکیا یەکێک بوو لەو ووڵاتانەی وە بەرهینانێکی زۆری تێداکراو بانكە تورکیەکان پارەیان لە بانقەکانی ئەمریکاو ئەوروپا و بەڕێژەی سوودێکی زۆر کەم قەرز دەکردو بەلیرەو بە بەڕێژەی سوودی زۆر تر دەدرا بەقەرز لەناو تورکیادا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی پارەیەکی زۆر لەلایەن بانکە تورکیەکانەوە بەقەرز بدرێت بە هاوڵاتیان، ئەم هه‌نگاوانه‌ش پاڵنه‌ربوون بۆ گەشانەوەی زیاتری ئابوری تورکیا. هه‌موو ئه‌و هۆکارە سەرەکیانەی چاکسازی ئابوری و بەرەو دیموکراسی چونی تورکیا و پارەی ئەمریکا و ئەوروپا، یارمەتی گەشەی ئابوری تورکیایدا بۆ گەشەسەندن و گۆڕانی ژیان گوزه‌رانی ژیانی خەڵكی تورکیا بەرەو قۆناغێکی گەورەی گەشەی تەندروستی و پەروەردەو گەشت وگوزارو کشتوکاڵی لەو قۆناغه‌دا.   تورکیا له‌ قەیرانی دارایی‌ یان قەیرانی ئابوریدایه؟  قەیرانی دارایی و ئابوری دوو کێشەی بەیەکەوە بەستراون هەردووکیان تەواوکەری یەکترین. بەگشتی قەیرانی دارایی پۆڵێن کراوە بۆ دوو جۆری سەرەکی: 1.    کێشەی دراو و وەستانی لەناکاو 2.    قەرزو کێشەی بانکی  بەڵام ئەو هۆکارانەی دەبنە هۆکاری هێنانە ئارای قەیران، لە ڕاپۆرتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیدا بەم جۆرە ئاماژەی پێکراوە: یەکەم: قەیرانی دراو مەبەست لە بەهای دراوە  واتە دابەزینی لە ناکاو یان دابەزینی دراوی وڵاتەکە لەماوەیەکی کەمدا  بەرامبەر دراوە کانی تر لە بازاڕەکانی جیهاندا کە نرخەکەی دادەبەزێت، لەو کاتدا  بڕە پارەیەکی زۆرترت پێویستە بۆ هاوردەکردنی شتومەک، وەک تورکیا لە ئێستادا نەوت دەکڕێت لەبازاڕەکانی جیهاندا پێویستی بە دوو ئەوەندە پارە هەیە بۆ کڕینی نەوت و گاز. یان بۆ نمونە حکومەتی بەریتانیا دوای دەنگدان بە هاتنە دەرەوەی لەیەکێتی ئەوروپادا پاوەند بەڕێژەیەکی زۆر بەرچاو دابەزی. ئەمەش راستەوخۆ کاردەکاتە سەر توانای هاوردەکردنی هەر ووڵاتێک لە هاوردەکردنی شتومەکدا. دوەم: وەستانی لەناکاو و داڕووخانی جوڵەی سەرمایە لە بەگەڕخستنی پڕۆژەی نوێ، کە دەبێتە هۆی کەم بوونەوەی بەرهەمهینان و بەکاربردنیش. ئەم جۆرە ڕووداوانە سزای دەرەکی دروستی دەکات، وەک ئەوەی ئەمریکا بەسەر ئێرانیدا هێناوە، دوای ئەوەی ئەمریکا لەڕێکەوتنامە ئەتۆمیەكە هاتە دەرەوە و بەهۆی ئەوەوە هەرچی وەبەر‌هێنەری ئەوروپی بوو ئێرانی بەجێهێشت. سێیەم: قەرزی ناوخۆو دەرەکی، ئەمەش جۆرێکی ترە لە قەیران، كه هەندێک ووڵات دەکەوێتە ژێر باری قەرزێکی زۆری دەرەکی و ناوەکیەوە کە ناتوانێت قەرزەکە بداتەوە، ووڵاتی تورکیا ئیستا قەزیکی زۆری لایەو بەهۆی دابه‌زینی نرخی لیرەو بەرزبوونەوەی سوودی قەزی بانکی زۆر زەحمەت دەبێت ئەو قەرزانە بداتەوە . چوارەم: قەیرانی بانکی، لە زۆر شوێنی دنیادا ڕوودەدات و دەکرێت کەوتنی یەک بانک ببێتە هۆی کەوتنی بانکەکانی تر، وەک ئەوەی لە ساڵێ 2008 دا لە ئەمریکا روویدا، کە بانکیSubprime ڕووخا کارەساتی قە یرانە دارایەکەی بەدوای خۆیدا هێنا. لەتورکیا بانکەکان قەرزێکی زۆریان لەسەرەو چاوەڕی دەکڕێت سزایەکی زۆر لەلایەن وەزارەتی خەزێنەی ئەمریکاوە بەسەر هالك بانك (HALBANK)دا بدرێت. وەک کاردانەوەی دەست بەسەركردنی "قەشە ئەندرو برانسن " كه حکومەتی تورکیا بەتۆمه‌تی یارمەتی کودەتا چیەکان و یارمەتی کوردانی باکوری ده‌ستگیری كرد. بەڵام حکومەتی تورکیا داوای ئەوە لە ئەمریکا دەکات کە ئەو سزایە نەدات بەسەر (HALBANK)دا. بەڵام ئەمریکا ئەو داوایەی رەتکردۆتەوە چونکە ئەو بانکە تورکیە لەڕێگای بازرگانێکی ئێرانی تورکیەوە بەیارمەتی جێگری بەڕێوبەری ئەو بانکەوە توانیویانە ئاڵتون بکڕن بۆ ئێران و پارەیان بۆ سپی بکەنەوە، بڕیارەکانی سزا ئابوریەکانی سەر ئێرانی شكاندبوو کە لە لایەن ئەمریکاوە سە پێنرابوو بەسەریدا پێش ڕێکەوتنامەکەی ئەمریکا و ئێران و چاوەڕواندەکریت ئەو سزایە چەند ملیار دۆلارێك بێت، بۆیە قەیرانی بانکی لەتورکیادا زۆر گەورەیە و گەورەتر دەبێت. هەرلەبەر ئەوەبوو کە دامه‌زراوه‌ی (MOODY) کەڕێکخراوێکی سەربەخۆییە، کاری ئەم ڕێکخراوە کۆکردنەوەی زانیارییە لە وڵاتاندا،  لە بارەی سیستەمی داراییەوە،  دوای لەسەر بنەمای زانیارییەکان پلە بەندی زانیارییەکان دەکات، لەروی متمانەی داراییەوە بۆ وەبەرهێنەران، کە ئایا کام وڵات لە ئێستادا شیاوە بۆ وەبەر‌هێنان. بۆ نمونە لەتورکیادا دامەزراوەی مودی پلە بەندی 20 بانکی تورکی دابەزاند، لەڕیزیبەندییەکەدا پلە بەندی ئەو بانکانەی دیاریکرد کە کێشەیان هەیە لە رووی سەرمایەوە، واتە سەرمایەی  پێویستیان تیا نیە ، هاوکات دەزگا پلەبەندیەکانی تری وەک (S&P) رێزبەندی بۆندی تورکیای خستە ڕیزی (JUNK) وە واتە تورکیا بە کەڵكی وەبەرهێنان نایەت.  هۆکارەکانی قەیرانی دارایی بەگشتی قەیرانی دارایی تورکیا رووداوێك نییه‌ ته‌نها ئه‌و وڵاته‌ی گرتبێته‌وه‌، بەڵکو لەئێستادا قەیرانی دارایی چەند ووڵاتیکی تریشی گرتۆتەوە. بە نمونە (ئەرجەنتین، باشوری ئەفریقا، ئەندۆنیسیاو میسر ...)، هەرچەندە میسرو ئەرجەنتین پەنایان بۆ سندوقی دراوی نیودەوڵەتی برد.  یەکێك لە هۆکارەکانی ئەم قەیرانە داراییە، بەرزبونەوەی بڕی ڕێژەی بانکی یه‌ده‌گی فیدراڵی بوو لە ئەمریکاو کەمکردنەوەی باج بوو لە سەردەمی سەرۆک ترامپ و کەمکردنەوەی بیروکراسی لە بەڕێوەبردنی بازرگانیدا بەمەش یارمەتی گواستنەوەی سەرمایەی دا لەووڵاتە تازە دەرکەوتوەکاندا بۆ ئەمریکا بوە هۆی دروستبونی قەیران. یەکێك لە هۆکارە گشتیەکان ئەوەیە کە بەهای شتومەک، هەڵئاوسانی زۆربەخۆیەوە دەبینێت، وەک ئەوەی کە لە تورکیادا دەبینرێت، ئیستا ڕیژەی هەڵئاوسان گەیشتۆتە 24.95% کە ئەم ژمارەیە زۆر زۆرە. لە ئەمریکادا بەهۆی بەرزبونەوەی نرخی خانووبەرە لەساڵی 2008 بووە هۆی داڕووخانی نرخی خانووبەرە دوای ئه‌وه‌ش کاریگەری لەسەر هەموو شوێنێکی جیهان دانا.  کێشەی سیاسیش کە دەبێتە هۆی ئە وەی قەیرانی دارایی دروست بێت وەک سزای ئابوری و سیاسی، کە دەدرێت بەسەر ووڵاتێکدا. ئەمەش چۆن نەتەوە یەکگرتوەکان یان ئەمریکا سزای سیاسی و ئابوری بەسەر ووڵاتێکدا دەسەپێینن.   هۆکارێکی تری قەیرانی دارایی ئەوەیە کە چەند ساڵێک بودجە لەسەر یەک کورت دە‌هێنێت، ئەمەش دەبێته هۆی دروستکردنی قەیرانی دارایی، چونکە کورتهێنانی بودجە دەبێت لە کۆتایدا پڕبکڕێتەوە.  قەیرانی ئابوری: چۆن دروست دەبێت و لە چ کاتێکدا؟ 1.    کاتێك دروست دەبێت کە کۆی قەبارەی هەناردەی وڵاتێک ڕوو لە کەمبونەوە بکات، وەک چۆن دوای ڕێفۆراندۆمەکەی کوردستان هەناردەی نەوتی هەرێمـی کوردستان کەمی کرد، بە لەدەستدانی کەرکوک ناوچەدابڕاوەکان. 2.    کاتێک کۆی گشتی گەشەی ناوخۆ ڕوو لە کەم بوون دەکات بە بەراورد بەساڵانی پێشوو. ئەوە دەبێتە هۆی قەیرانی ئابوری کە چەند ساڵێک بەردەوام ڕوو لەکەم بوونەوە بکات.  3.    خاو گەشەکردنی گەشەی بەرهەمی ناوخۆی ووڵاتێک، هۆکاریکی تری قەیرانی ئابورییە، چونکە بەردەوام ژمارەی دانیشتوانی ووڵات بەرەو زیادکردن دەڕوات، هەربۆیە لەگەڵ گەشەی دانیشتواندا پێویستە کۆی قەبارەی ئابوری یاخود گەشه‌ی ناوخۆ زیاد بکات. بەشێوەیەکی زۆر سادە کاتێك ووڵات تووشی قەیران دەبێت هەردوو جۆرەکە (دارایی و ئابوری) پەیوەندیان هەیە بەیەکەوە قەیرانی دارایی دەبێتە هۆی دروستبونی قەیرانی ئابوری، چونکە قەیرانی دارایی ڕاستەوخۆ کارێگەری هەیە لە سەر نرخی شتومەک و بانکەکان، ئەمەش کاردەکاتە سەر جووڵەی بازاڕو بازرگانی، کە سەر ئەنجام دەبێتە هۆی قەیرانی ئابوری. ئەگەر بەردەوام بێت سەرئه‌نجام ووڵاتەکە تووشی داڕوخانی ئابوری دەبێت و کاریگەری لە سەر ڕووخانی دراوی ووڵاتەکەو بازاڕ دەبێت. بۆیە دەتوانین بڵێین کە تورکیا قەیرانی دارایی هەیە، بە هۆی دابەزینی بەهای دراو و قەرزێكی زۆری کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت و بانکەکان. لە کۆتایشدا تێكڕای گەشەی ناوخۆی ووڵات کەم دەکات تووشی پوکانەوەی گەشەی دەکات و ئەمەش کاریگەری لەسەر جووڵەی بازاڕ دەکات و تووشی قەیرانی ئابوری دەکات. هۆکارەکانی قەیرانی دارایی تورکیاو کێشەکانی  هەرچەندە هەواڵی دابەزینی لیرەی تورکی کاڵ بۆتەوە لە هەواڵە سەرەکیەکاندا بەڵام حكومەتی تورکیا چەند پێوەرێکی گرتۆتەبەر بۆ وەستان و چاکكردنی ئەو قەیرانە. حکومەتی تورکیا ئەوەی ئابوری ناسان پێیدەڵێن Orthodox view  واتە لاساییکردنەوەی ئەو دیدەی لەکاتی قەیراندا هەڵئاوسان بەرز دەبێتەوە دەبێت ڕێژەی سوودی بانکی بەرز بکرێتەوە، ئەردوغان زۆر بە توندی دژی وەستاوەتەوە. بەڵام هەردەبێت بەوە ڕازیبێت کە سوودی بانکی بەرزبکاتەوە.  كێشەی گەورەی تورکیا کاتێک دەستیپێکرد کە لەدوای کودەتا سەربازیە شكستخواردووه‌كه‌ی 15ی تەموزی ساڵێ 2016 روویدا، لە تورکیادا یاسای باری نائاسایی جیبەجێکرا بۆ ماوەی نزیکەی ٢ ساڵ، بەهۆی ئەم یاسایەوە حكومه‌ته‌كه‌ی ئه‌ردۆغان توانی سەدان هەزار کەس سەر بە بزوتنەوەی گولەن ده‌ستگیربكات و بیانخاته‌ به‌ندیخانه‌وه‌" واتە ئازادیەکان زۆر بەر تەسک بوونەوە لەناو تورکیادا، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی سەرمایەیەکی زۆر لەناو تورکیادا بڕواتە دەرەوە و چینی ناوەراستی تورکیا بڕۆن ووڵات بەجێبهێڵن و سەرمایەکانیان لەگەڵ خۆیان بەرن، بەرتەسک بوونەوەی ئازادییه‌كان وای لە ووڵاتانی ئەوروپا کرد کەچیتر کار ئاسانی نەکەن بۆ هاتنە ناوەوەی تورکیا بۆ یەکیتی ئەوروپاو کەمکردنەوەی بازرگانی لەگەڵ تورکیا، وەبەرهێنەرە ئەوروپیەکان ئامادە نەبوون وەبەرهێنان بکەن بەهۆی یاسای تیرۆر، ئەمانە به‌شێكبوون لە هۆکاره‌نی قەیرانی دارایی تورکیا.  یەکێک لە هۆکارەکانی تر گومرک خستنە سەر کاڵای تورکی لەلایەن ئەمریکاوە بۆ سەر ئەلەمنیۆم کە 20% و بۆ پۆڵا لە 50% تورکیا ساڵانە به‌ به‌های 11.5 ملیار دۆلار بازرگانی ئەلەمنێۆم و پۆڵا دەکات لەگەڵ ئەمریکادا، لە ئێستادا کۆمپانیا تورکییەکان دەبێت بەدوای بازاڕی تردا بگەڕێن بۆ ساغکردنەوەی بەرهەمەکانیان. لەرۆژی خستنەسەر ئەم سزایانە لەلایەن ئەمریکاوە بەهای تورکی بەڕێژەیەکی زۆر دابەزی. ئەوەی زۆر گرنگە لە ساڵی 2008 کە قەیرانە داراییەکەی ئەمریکاو ئەوروپا دەستیپێکرد لە بەرئەوەی ڕێژەی سوود زۆر دابەزی بۆ نزیکی سفر بانکە تورکیەکان پارەیان لە ئەمریکاو ئەوروپا قەرز دەکرد، لە تورکیا بە ڕێژەی سوودی زیاتر دەیان دا بە خەڵك، چونکە ڕێژەی سوود بەرزتر بوو لە تورکیا. تورکیا هەروەک ووڵاتێکی دەرکەوتوو کە پێییان دەڵێن Emerging Market لە ئێستادا هەموو ئەم ووڵاتانە وەک ئەرجەنتین و باشووری ئەفریقاو ئەندنوسیا هەموویان هەمان کێشەیان هەیە هەر بەبەرزبوونەوەی ڕێژەی سوودی بانکی ئەمریکا پارەی ئەو ووڵاتانە هەموویان دابەزینیان بەخۆیەوە بینیوە، هەر لەوکاتە رێژەی سوو بە ڕێژەی 0.25% لە ئەمریکا بەرزبوەوە، لیرەی تورکی دەستیکرد بە دابەزین لە ئێستادا، (J. Powel) بەڕێوبەری بانکی فیدڕاڵی ئیحتیاتی ئەمریکا ڕێژەی سووی بانکی گەیاندۆتە 2.25%. چاوەڕوان دەکرێت لەم3مانگەی داهاتوی ساڵی 2018یەک جاریتر رێژەی سوو بەرزبێتەوە، ئەمەش باری قەرزەکانی تورکیا زۆر گرانتر دەبێت، لەم کاتەدا کە نرخی لیرەی تورکی زۆر دابەزیوەو ئەگەر ئەو بەرزبوونەوەیە ڕوو بدات سەرمایە لە بانکەکانی تورکیا نامێنێت. یەکێک لە هۆکارەکانی تر بەرهەمهێنانی کەمتر لە کەرتی تایبەتدا و گەشەنەکردن و متمانە نەکردن بەدەزگا دارایەکان، وەک ئەوەی کە (HALBANK) لەساڵی 2013 دا تووشی قەیرانێكی قوڵ و گەندەڵی گەورە بوو کە چەند کەسێکی نزیک لە سەرۆکی تورکیاوەو داخستنی کۆمەڵی دەزگای دارایی و بانک کە سەر بە باڵی گولەنیاکان بوون، ئەمەش بووە هۆی پاشەکشە لە دەزگا دارایەکانی تورکیا و کەرتی تایبەت زیاتر لە پێویست گەورە بوو بەتایبەتی لە بواری خانووبەرەدا، ئەمانە وایان کرد قەیرانی دارایی دروست ببێت. قەرزەکانی تورکیا تورکیا لە ئێستادا 430 ملیار دۆلار قەرزارە، ئەم قەرزە دەکاتە نزیکەی 40%ی تێکڕای گەشەی ناوخۆ. بانکەکانی تورکیا تا مانگی 6 ساڵی 2018 ئەو بڕە پارەیەی کە قەرزارن 186 ملیار دۆلاره کە ئەمە دەکاتە 75% پارەی ناو هەموو سندوقەکانی تورکیا. لە ئێستادا هەندێ بانکی تورکی دەبێت 77 ملیار دۆلار بۆندوSyndicate loan  واتە قەرزی گەورە کە چەند بانكێک بەشداری دەکەن لە دانی ئەو قەرزە جارێكی تر نوێبکەنەوەrefinance- - ئەمەش کێشەی گەورە دروست دەکات، بەهۆی دابەزینی نرخی لیرەوە.  بانکە تورکییەکان لەساڵی ڕابردوودا بەڕێژەی 1% رێژەی سوودی زیاتریاندا بۆ قەرز وەرگرتن لە بانکەکانی ئەمەریکا و ئەوروپا، ئیتر لە دوای کودەتا سەربازییە سەرنەکەوتوەکەی ساڵی ٢٠١٦،  تورکەکان راهاتوون بەو گێژاوە سیاسییانەی کە لەووڵاتەکەیاندا زوو زوو ڕودەدات. تورکیا دوو جۆر بۆند دەردەکات هەروەک زۆربەی ووڵاتانی جیهان بۆندێک بۆ ناوخۆی ووڵات کە وەبەرهێنەرەکانی ناوخۆ دەیکڕن، واتە ئەم بۆندە بە پارەی ناوخۆ و لیرەی تورکی دەردەچێت. بۆندێکی تر پێی دەوترێت  Sovereign Bond واتە بۆندی سیادی، ئەم بۆندە بە پارەی بیانی دەردەچێت ئیدی بە دۆلار یان بە دراوی یۆرۆیە، لە ئێستادا ئەم بۆندە دەفرۆشرێت بە وەبەر‌هێنەری بیانی بۆ ماوەیەکی دیاریکراو، بەرامبەر بەوە وەبەرهێنەرەکە سوو وەردەگرێت، لەئێساتدا سووی ئەم بۆندانە گەیشتووەتە بەرزترین پۆینت و 20% و حسابی کورتەی بودجەکەی گەیشتۆتە 6% تێكڕای گەشەی ناوخۆ واتە GDP ئەم ژمارەیەش زۆرە بۆ کورتهینانی بودجەی ناوخۆ.  لیرەی تورکی هەر بەرزنابێتەوە دوای ئەوەی کە بانکی ناوەندی 625 بەیسیک پۆینیتی بەرزکردەوە واتە بەڕیژەی 6.25% لە بەرئەوەی کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت کورتهێنانیان بەبڕی 216 ملیار دۆلار هەیە، واتە ئەم قەرزی کۆمپانیایانە بڕی لە 60% قەرزاری تێكڕای گەشەی ناوخۆن. دابەزینی لیرەی تورکی وایکرد کۆی نرخی بۆرسەی ئیستەنبوڵ کەمتر بێت لە کۆی نرخی تەنها کۆمپانیایNetflix   ئەمریکی، بۆیە کاتێک کە لیرە بەهێزدەبێت کۆمپانیاکانی ناوخۆ دەست دەکەن بە کڕینی دۆلاری ئەمریکی، بەمەش جارێكی تر خواست لەسەر دۆلار زیاد دەکات و دەبێتە هۆی بەرزبونەوەی دۆلار و شکاندنی لیرە یەکێک لە هۆکانی دیکەی دابەزینی بەهای لیرە نەمانی متمانەیە بە لیرەی تورکی لەناوخۆدا. هەر چەندە دابەزینی پارەی ناوخۆی ووڵات دەبێتە هۆی زیادکردنی هەناردەی ووڵات و هەندێ سێکتەری تایبەت بەتایبەتی سێکتەری گەشتوگوزار، بۆ نمونە ئێستا ژمارەی گەشتیارانی تورکیا بەڕێژەیەکی بەرچاو زیادیکردوە بەتایبەتی کە ووڵاتێک توانای بەڕێوەبردنی خۆی هەبێت، وەک ئێران و تورکیا بە مەرجێک سزای ئابوری لەسەر نەبێت لەلایەن کۆمەڵگای نێو دەوڵەتیەوە، دەتوانێت هەناردە زیاد بکات. دوای ماوەیەک سوڕەکانی ئابوری خولەکانی تەواو دەکات جارێکی تر ووڵات بەرەو گەشە دەڕوات. چارەسەری قەیرانی دارایی تورکیا 1.    پێویستە تورکیا بەزووترین کات ڕێژەی سوودی بانکی بەرز بکاتەوە بەنزیکەی 600 Basic point  واتە 6% ئەمەش یارمەتی بەرزبوونەوەی لیرەی تورکی دەدات و هەڵئاوسان کەمدەکاتەوە، کە لە مانگی ئابدا گەیشتۆتە 17.9% ئەمەش بەپێی پلانی بانکی ناوەندی تورکی دەبێت ڕێژەی هەڵئاوسان 5% واتە سێ هێندە زیاترە، ئەمەش بەرزترین ژمارەیە لە 15 ساڵی ڕابردودا، ئەمە کێشەی گەورەی ئابوریناسان و وەبەر‌هێنەرانە، هەرچەندە رێژەی سوود زۆر بەرزە کە لە 17.75% بەڵام دەبێت زیاتر بەرزی بکاتەوە، چونکە وەبەر‌‌‌‌‌هێنەرەکان داوای دەکەن و کەسیش ناتوانیت کۆنتڕۆڵی بازاڕ بکات، ئەگەر ئەردۆغان پێیوابێت ئەوە بەهەڵەدا چووە.  هەرچەندە بانکی ناوەندی بڕیاری دەرکرد کە ڕێژەی سووی بانکی بەرزکردەوە بۆ 24.5% ئەمە هەنگاویکی باش بوو، هەر دوای ئەوە بڕیاریدا کارکردن لە هەموو پڕۆژە تازەکاندا بوەستێنیت، بۆ ئەوەی هەڵئاوسان دابەزێت، ئەمەش کاریکی باش دەبێت بۆ بەرزبوونەوەی لیرەی تورکی هەرچەندە بۆ ماوەیەک بازاڕ تووشی پوکانەوە دەکات و دەبێتە هۆی مایەپوچبونی کۆمپانیاکانی بیناسازی و بازرگانی بچوک و کۆمپانیا تازە دروستبووەکان. هەرچەندە تورکیا کۆمەڵی هەنگاوی ناوە کە قەرزکردن بۆ یەک شەو ڕێژەی سوو گەیشتۆتە 19.95%  واتە Over Night Borrowing Rate ئەمەش رێگەی گرت لەوەی کەلیرەی تورکی SHORT بکرێت، واتە بفرۆشرێت، بۆیە لیرەی تورکی زیاتر دانەبەزی. ئەگەر بتەوێت قەرز بکەیت بەلیرە، دایبەزاند بۆ 25% بەئەمەش ناتوانیت زۆر پارە قەرز بکەیت و دەبێتە هۆی ئەوەی نەتوانێت قەرزی زۆر بکەیت بۆ ئەوەی لیرە بفرۆشێت، چونکە فرۆشتنی لیرەی زیاتر دەبێتە هۆی دابەزینی زیاتری لیرە. یەکێكی تر لە بڕیارەکانی تورکیا کە ئەردوغان دەریکردو بڕیاریدا زۆربەی مامەڵەکان و گرێبەستەکان بە لیرەی تورکی بکرێت نەک بە یۆرۆ و دۆلارێك ماوەی 30 ڕۆژی داناوە بۆ جێبەجیکردنی بڕیارەکە ئەمەش وادەکات ڕێگربێت لەزیاتر دابەزینی بەهای لیرەی تورکی و یارمەتی ئەوە دەدات خواست لەسەر پارەی ناوخۆی ووڵات بەرزتربێتەوە. بانکەکانی تورکیا لە ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانەوە دەستیان کردەوە بە کڕێنی ئاڵتون بۆ ئەوەی سەرمایەی بانکیەکەیان بەلیرە نەبێت تازیاتر دابەزێت و زیانی گەورە بکەن، ئەوەی سەیرە لەتورکیادا  وەک هەموو بانکێک دەبێت لە 10% سەرمایەکەی سپاردە  Deposit بکات لەبانکی ناوەندیی  تورکی دا ئەمە وەک یاسایەک وایە کە لە زۆربەی ووڵاتانی جیهان پەیڕەو دەكرێت، بەڵام لەتورکیادا بانکی ناوەندی لە جیاتی لە 10% سپاردە دەتوانیت ئاڵتون وەربگرێت. یەكێک لە رێگاکانی تر کە تورکیا گرتویەتیه بەر بۆ بەرزکردنەوەی بەهای لیرە ئەوەیە کەباج خستنە سەر بە ڕێژەی 10%  ئەگەر دۆلار پاشەکەوت بکەیت لە بانکدا بۆ ماوەی یەک ساڵ، بەڵام ئەگەر لیرەی تورکی پاشەکەوت بکەیت ئەوە بڕی باجی 10% ناخرێتە سەر لیرەی تورکی ئەمەش خواست لەسەر لیرەی تورکی زیاد دەکات و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پارەی ناوخۆ. تورکیا لە ئێستادا چەند بڕیاڕێکی داوەو چەند ڕێوشوێنێکی گرتوەتەبەر بۆ ئەو بانکانەی قەرزێکی زۆریان هەیە کە ئەو قەرزانە وەرگرتنەوەیان کارێکی ئاسان نیە پێیان دەوترێت Bad Loan واتە قەرزی خراپ بەهۆی داشکانی بەهای لیرەی تورکی و بەرزبوونەوەی ڕێژەی سووی بانکی لە .24.5 % لەم کاتەدا ئەگەر حکومەتی تورکیا یارمەتی بانکەکانی تورکیا نەدات رۆژ بەڕۆژ "ماکرۆ ئیکۆنۆمی" تورکی بەرەو دواوە دێت، ئەمەش گرنگە بۆ وەبەر‌هێنەر، چونکە ئەگەر ئەو قەرزانە چارەسەر نەکرێت گەشە لەووڵاتدا ڕوونادات.  2.    تورکیا دەتوانێت Capital Control بکات واتە دەستگرتن بەسەر هەموو سەرمایەی تورکیا بەومەرجەی دەستبەرداری قەرزە بیانیەکان بێت، ئەمە بە بۆچونی زانای ئابوریناسی براوەی خەڵاتی نۆبڵ PUAL KRUGMAN لەوانەیە ئەردۆغان وا بکات بۆ ئەوەی دەستبەرداری هەرچی قەرزی بیانی سەر ووڵاتەکەیەتی و دەبێت بە چارەسەرکردنی قەیرانە داراییەکەی. 3.    تورکیا دەبێت داوای یارمەرتی لە سندوقی دراوی نێودەوڵەتی International Monetary Fund بکات بۆ ئەوەی قەرزو بەرنامەیەکی چاکسازی باشی بۆ دابنێت. بەڵام هێنانی سندو‌قی دراوی نێودەوڵەتی و ڕاوێژکارەکانی دەبێتە دیفاکۆتەیەک کە کۆتای بە سیاسەتی ناوخۆی ئابوری بهێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕێنی رێسا کۆمەڵایەتی و ئابوریەکانی ئەردۆغان. دەبێت ڕێساکانی سندوقەکە جێیبگرێتەوە کە پابەندە بە چەندین ملیار دۆلار قەرزەوە. هەر چەندە حکومەتی قەتەر بە بڕی 15 ملیار دۆلاری وەبەرهینانی کرد بە کڕینی لیرەی تورکی و بۆندی تورکی بەس ئەوبڕە پارەیە زۆر کەمە بۆ ئەوەی چارەسەری قەیرانی دارایی تورکیای پێبکرێت و لیرەی تورکی پێبەرزبێتەوە. 4.    وەزیری دارایی و خەزێنەی حكومەت دەبێت پشتیوانی بانکەکانی بکات و پلانێک دابنێت بۆ چاودێریکردنی بانکەکان تا چ ڕادەیەک تەندروستن، مەبەست بوونی سەرمایەی پێویست لە ناو بانکەکان بۆ قەرزدان بە بە بازرگانەکان و دەبێت دڵنیایی بدرێت بە بانکەکان لە بارەی قەرزە خراپەکانەوە، ئەو ‌قەرزانەی کە هیچ چارەسەرێکی نیە دەبێت تەحویل بکرێت بۆ حکومەت، هەرچەندە وەزیری دارایی پلانێکی داناوە بۆ ساڵی 2019-2021 و وەبەرهێنەرەکان ڕەخنەی توندیان لە پلانەکە گرت، کە نەباسی سەربەخۆیی بانکی ناوەندی کردووەو نە قەرزە خراپەکان بێ پلانی بۆ کەرتی دراوە بیانیەکان بۆ لیرەی تورکی Foreign Exchange چونکە لیرەی تورکی خراپترین دراوە دوای پێزۆی ئەرجەنتینی کە زۆرترین دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە. بێ پلانی پاکردنەوەی بالانسێکی پاکی بانکەکان بۆ ئەوەی وەبەرهێنەرەکان دڵنیا بن لە سێکتەری بانکی تورکیا.    زیانەکانی تورکیا چی دەبێت ئەگەر تورکیا  گوێ بە ئامۆژگاری ئابوریناسان نەدات ئەوا کۆمەڵێ کێشەی بۆ دروست دەبێت، چونکە کێشەی قەرز دەبێتە هۆی کەمبونەوەی سەرمایەی دەرەکی و کەوتنی بەهای لیرەی تورکی و تەقینەوەی هەڵئاوسان بەردەوام دەبێت، ئەمەش دەبێتە هەرەشەی گەورە لەسەر بانکە گەورەکان و مایەپوچبونی کۆمپانیا گرنگەکان. لەو کاتەشدا کێشەی وەک ئەمانەی خوارەوە چاوەروان دەکرێت؛ 1.    کۆمەڵێ کۆمپانیای زۆر مایە پوچ دەبن و دەبنە هۆی لەدەستدانی کاری زۆر. 2.    بانکەکان دەکەونە ژێر فشارێکی زۆری دۆلارەوە، چونکە قەرزکانیان بە دۆلار وەرگرتوە و بەبەرزبونەوەی هەر ڕێژەیەکی سوو کە بانکی یەدەگی ئەمەریکی بەرزی دەکاتەوە.  3.    ڕودانی هەڵئاوسانێکی زۆر، بەمەش بارگرانیەکی زۆر دروست دەکات بەتایبەتی کە تورکیا نەوت و گاز لەدەرەوەی ووڵات هاوردە دەکات، بۆ نمونە کۆمپانیای دەوڵەتی تورکیا کە خاوەنی بۆری گازە بۆ ناو ووڵاتەکە، لە مانگی ئابدا بەرێژەی 14% نرخی گازی بەرز کردۆتەوە، سەرباری ئەو بەرزبونەوەی کە لە مانگی پێشوودا کردویەتی، ئەم هەڵئاوسانەش دەبێتە هۆی ئەوەی کورتهێنانی بودجە زۆر گەورە بکات، واتە ئەگەر چارەسەر نەکرێت ئابوری تورکیا بەرەو پوکانەوەی زیاتر دەڕوات. 4.    لەدەستدانی هەلی کاری زۆر لە تورکیا، بەمەش ڕێژەی بێکاری زیاتر دەبێت هەرچەندە ژمارەی دانیشتوانی تورکیا لە 2018دا 81.916.871  ملیۆن کەسەوە ڕێژەی لە دایک بوون 2.1%  بۆیە ئەگەر بەپێی یاسای کار هەلی کار دەبێت تورکیا 1.722.000 ملیۆن هەلی کار دروست بکات. 5.    کێشەی قەرز لەوەدایە ئایا قەرزی ووڵات بەپارەی بیانیە یان پارەی ناوخۆیە. ئەگەر قەرزەکە بەپارەی بیانی بوو وەک تورکیا کە بەدۆلاری ئەمریکیە، کێشەکە ئەوەیە کە دۆلار بەرز دەبێتەوە بەراورد بە پارەی ناوخۆ ناتوانیت ئەو پارەیە بەدەستبهێنێت، بۆ ئەوەی قەرزەکە بدەیتەوە، لە بەرئەوە ناچاری ئەوە دەبیت پارەی تازە چاپ بکەیت، بەمەش پارەی ووڵاتەکەت لەبەهاکەی کەم دەبێتەوە. چونکە زۆر ووڵات پارەی یەدەگی نیە. 6.    چاوەرێدەکرێت پوکانەوەی زۆر ڕووبدات،  هەرچەندە لە ئێستادا گەشەی ئابوری تورکیا خاو بۆتەوە بۆ 5.2% ئەمەش گەشەیەکی خراپ نیە، ئاماژەکان وادەردەکەون کە خاو بوونەوەکە کۆتایی دێت لە کۆتایی ئەمساڵ و سەرەتای ساڵی 2019 دا، ووڵات بەرەو پوکانەوەی ئابوری دەچێت و ئەمەش واتە داخستنی کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت، زۆر بوونی بێکاری زیاتر و دروست بوونی کێشەی زیاتر بۆ بانکەکانی تورکیاو بێکاری زیاتر لە ناو تورکیا دەبێتە هۆی زیادبوونی تاوان و زیادبوونی هەڵوەشانی خێزان و تێکدانی شیرازەی کۆمەڵگاو بارودۆخی خەڵكی تورکیا، ڕۆژ بەڕۆژ بەرەوخراپی دەروات، واتە هەڵكشانی تێچوی ژیانی ڕۆژانەیان. لە کۆتایدا ئەگەر حکومەت داوای یارمەتی لە سندوقکە بکات، یان نەیکات لەهەردوو حاڵەتدا دەبێت بەشێویەکی تەواو هەرچی پاڵپشتی داراییە بیوەستێنێت و باجەکان بەرز بکاتەوەو سیاسەتی سك هەڵگوشێن پیادە باکات و بڕێكی زۆری ‌قازانجی بانکاکان بپارێزیت بۆ ئەوەی بانکەکان بتوانن قەرزە دەرەکیەکانیان بدەنەوە.    دەرئەنجام    بەهۆی شەڕی بازرگانی نێوان دوو گەورە زلهێزەکەی جیهان (ئەمریکا و چین) لەلایەک، بەردەوامبونی سزا ئابورییەکانی ئەمریکا لەسەر ئێران و فەنزوێلا لەلایەکی دیکە، هۆکار دەبن بۆ زیاتر دابەزین و کەمبونەوەی بەرهەمی نەوت و زیاتر بەرزبونەوەی نرخی نەوت لە جیهاندا. بەم شێوەیەش گەشەی ئابوری جیهان بەگشتی ئابوریی وڵاتانی تازە پێگەیشتوەی جیهان بەتایبەتی زیانی گەورەی بەردەکەوێت.  لەو نێوانەشدا تورکیا کە بەهای دراوەکەی زۆر دابەزیوە. هاوکات تورکیا وڵاتێکی هاوردەکەری نەوتە، بەرزبونەوەی نرخی نەوت زیان بەگەشەی ئابوری ئەو وڵاتە دەگەیەنێت، قەبارەی هەڵئاوسان لەناوخۆی وڵاتدا زیاتر دەبێت، بەمەش بانکی ناوەندی تورکی دەبێت ڕێژەی سوودی بانکی بەرزبکاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمی قازانجی کۆمپانیا تورکییەکان و لەدەستدانی  کارو  دروستبوونی بێکاری زیاتر.  هەرچەندە تورکیا  قەشە (ئەندرۆ برانسن)ی ئازادکرد،  بەبێ ئەوەی  ئەمریکا هیچ رێکەوتنێکی لەگەڵدا کردبێت، ئەمەش  کارێکی باشە  چونکە بەرەنگاربوونەوەی تورکیاو ململانێ لەگەڵ ئەمریکا گەورەترین هەڵەی تورکیا بوو لەماوەی رابردودا، ئەمریکا هێزەکەی لە سوپاکەیدا نیە، بەڵکو هێزەکەی لە بەهای دراوەکەیدایە، بۆیە کاتێک دەبێت بە شەڕی ئابوری  ئەستەمە وڵاتان بتوانن بەرنگاری ئابوری ئەمریکا ببنەوە، لەکاتی ئێستادا پێویستە هەنگاوی دوەمی تورکیا لەم بارەوە خۆی ببینێتەوە لە ئازادکردنی ئەو  زانایەی ناساو  ئەو فەرمانبەرە تورکیانەی کە  لە سەفارەتی ئەمریکا کاریان دەکرد، ئەمەش وەک ئاماژەیەک بۆ خواستی ئاسایکردنەوەی بۆ پەیوەندیەکانی نێوانیان، تا وەک رابردو تورکیا بتوانێت سوود لە ئابورییە بەهێزەکەی ئەمریکا وەربگرێتەوە، بە پێچەوانەشەوە تورکیا زیانی ئابوری زیاتری بەردەکەوێت.   لەلایەکی دیکەوە پێویستە تورکیا لەسەر ئاستی ناوخۆ کار بکات بۆ باشکردنی رەوشی  مافی مرۆڤ و  ئازادی ڕۆژنامەوانی و ئازادی سیاسی و ئازادکردنی چالاکان و سزادراوانی سیاسی وگەراندنەوەی فەرمانبەرانی سزادراو بۆ سەر کارەکانیان، لەگەڵ نزیک نەبونەوەی زیاتری لە ڕووسیا، هەموو ئەمانەش بەمەبەستی ئاسایکردنەوەی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا، چونکە بەشێکی  گرنگی  قەرزی  بانکاکانی تورکیا سەرچاوەکەی یەکێتی ئەوروپایە، لەئەنجامی هەنگاو نەنان بەم ئاراستانە، تورکیا زیاتر لە وڵاتانی یەکێتی ئەوروپاو وڵاتانی نێو هاوپەیمانیەتی (ناتۆ) دوردەکەوێتەوە، سەرئەنجام خراپ بونی ئەم پەیوەندیانە بە زیان بۆ ئابوری تورکیا دەشکێتەوە.  کەواتە لە ئەگەری بەردەوامبونی سیاسەتی  ئێستای  تورکیا لەسەر ئاستی ناوخۆ و پەیوەندییە دەرەکیەکانی،  هۆکار دەبن بۆ نەبونی ئاسۆیەکی ڕون بۆ چارەسەری قەیرانی دارایی و کێشە ئابورییەکانی ئەو وڵاتە لەکاتی ئێستادا.    سەرچاوە 1.    Marcus Ashworth, The Turkish Lira Faces an Unwelcome Reminder, at the said; https://www.bloomberg.com/view/articles/2018-09-02/the-turkish-lira-faces-an-unwelcome-reminder?srnd=premium-middle-east 2.    Onur Ant, Turkey Central Bank Raises Benchmark Rate to 24%; Lira Rallies Turkey Central Bank Raises Benchmark Rate to 24%; Lira Rallies, at the said; https://economictimes.indiatimes.com/markets/stocks/news/turkey-central-bank-raises-benchmark-rate-to-24-lira-rallies/articleshow/65803194.cms 3.    Onur Ant, Turkey's Fast-Paced GDP Growth Shows Signs of Slowdown Ahead, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-10/turkey-gdp-grows-5-2-percent-in-second-quarter-meeting-estimate 4.    Jacqueline Poh, Turkish Banks Need $6 Billion Refinancing Amid Economic Crisis, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-04/turkish-banks-need-6-billion-refinancing-amid-economic-crisis  5.    Onur Ant and Selcan Hacaoglu, Turkish Central Bank Pledges Policy Action to Stem Inflation, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-03/turkish-inflation-accelerates-more-than-expected-on-weak-lira  6.    Cagan Koc, Lira Gets a Helping Hand as Turkey Raises Tax on Dollar Deposits, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-08-31/lira-gets-a-helping-hand-as-turkey-raises-tax-on-dollar-deposits  7.    Constantine Courcoulas, Onur Ant, and Tugce Ozsoy, Why Can't Turkey Stop Its Economic Nose-Dive?, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-08-08/why-can-t-turkey-stop-its-economic-nose-dive-quicktake  8.    Ben Bartenstein, Turkey Cut Deeper Into Junk by Fitch as Erdogan Tightens Grip, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-07-13/turkey-cut-deeper-into-junk-by-fitch-as-erdogan-tightens-grip  9.    Daron Acemoglu, To Go Forward, Turkey Must Look Back: Ankara, struggling with an economy gone wrong, can learn from the things it once did right, at the said; https://www.bloomberg.com/view/articles/2018-08-30/to-go-forward-turkey-must-look-back  10.    Ben Bartenstein and Constantine Courcoulas, El-Erian, BlackRock Flag Turkey Risk as U.S. Eyes Sanctions, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-08-16/el-erian-blackrock-say-turkey-investor-call-gave-band-aid-fixes  11.    Constantine Courcoulas, Benjamin Harvey, Onur Ant, and Inci Ozbek, Erdogan Defiant While Turkey Slips Toward Financial Crisis, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-08-11/with-turkey-crisis-erupting-bankers-gather-for-emergency-talks  12.    Kerim Karakaya, Ercan Ersoy, Taylan Bilgic, and Asli Kandemir, Turkey Planning Help for Banks on Anticipation of Bad Loans, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-17/turkey-said-to-plan-help-for-banks-on-anticipation-of-bad-loans  13.    Constantine Courcoulas, Turkish Lira Cedes Gains From Rate Euphoria Amid Dollar Binge, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-09-18/turkish-lira-slides-for-third-day-as-rate-hike-euphoria-fades 14.    Onur Ant, Turkish Inflation Near Record High in Erdogan Era on Lira, at the said; https://www.bloomberg.com/news/articles/2018-10-03/turkish-inflation-climbs-to-24-5-percent-as-lira-takes-its-toll  15.    دوای دابەزینی بەهای لیرە، ئابوری تورکیا چی بەسەردێت؟ ماڵپەری خەندان: http://www.xendan.org/detailnews.aspx?jimare=59219&babet=4&relat=1024  

(درەو میدیا): ڕۆژنامە عەرەبییەكان باس لە ئەگەری گەیشتن بەڕێككەوتنێكی سێقۆڵی دەكەن لەنێوان (ئەمریكا و توركیا و سعودیە) بۆ داخستنی دۆسیەی دیارنەمانی ڕۆژنامەنوسی سعودی جەمال خاشقچی.  ئەو دەستەواژەیەی سەرۆكی ئەمریكا " بكوژانی لەكۆنترۆڵ دەرچوو" چەند ڕۆژێك لەمەوبەر بەكارهێنا و وتی : "ڕەنگە ئەوانە لەپشتی ونكردنی خاشقچییەوەبن"، پێدەچێت ببێتە ناونیشانی داخستنی دۆسیەكە و دوورخستنەوەی تۆمەت لە خانەوادەی دەسەڵاتداری سعودیە بەتایبەتیش محەمەد بن سەلمان جێنشینی پادشای سعودیە. گەڕان بەدوای قوربانییدا  نوسەر "عەبدولباری عەتوان" لە ڕۆژنامەی "ڕای ئەمڕۆ"ی، لەندەنیدا نوسیویەتی" كاتێك دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا دەڵێت" بكوژانی كۆنترۆڵ نەكراو" ڕەنگە لە پشت كوشتنی خاشقچییەوە بن لە كونسوڵگەریی سعودیە لە ئیستانبوڵ و، پادشای سعودییەش بەو پەڕی متمانەوە پێی ڕادەگەیەنێت كە ئاگای لە هیچ شتێك نیە، ئەوە مانای وایە بەدوای قوربانییەكدا دەگەڕێن بۆئەوەی تۆمەتەكەی پیادا هەڵواسن و پێدەچێت گرێبەستێكی سێقۆڵی ئەمریكی، سعودی ، توركی) ئەنجامدرابێت بۆ داخستنی ئەو دۆسیەیە، ڕەنگە بۆ هەتاهەتایە.  ئەو نوسەرە دەشڵێت" گرێبەستەكان لە پێش بنەماكانی مافی مرۆڤەوەن، بەتایبەت لەلای سەرۆكێكی وەك ترەمپ كە بڕوای بە هیچ نیە جگە لە "عمولە" وەرگرتن، هیچ نازانێت جگە لە سەرانەسەندن لە سعودیە و وڵاتانی كەنداو و بردنی زۆرترین ملیارەكانیان، كە لە مێژووی ئەمریكادا هیچ سەرۆكی ئەمریكی وەرگرتنی سەرانە و "ئیبتزازی" بەو شێوە ناشیرینە ئەنجامنەداوە". داڤۆسی بیابان لە ژیانی خاشقچی بەهادارترە ڕۆژنامەی "قودسی عەرەبی" لە سەروتاریدا دەڵێت" سەر لێشواوی لێدوانەكانی سعودییە بەگرتنبەری ڕێوشوێن دژبە هەر سزایەك بەسەریدا بەسەپێنرێت، دواتر نەرمكردنەوەی لێدوانەكان بۆ ئاستێك كە باسی ئەو پرسەی كشاندەوە، كە وەك هۆكاری فشاری زیاتر و بەدوای یەكدا بوو لەسەر (ڕیاز)، مانای ئەوەنیە دەسەڵاتدارانی سعودیە بەرپرسیارێتیەكەی هەڵدەگرن و شازادەی جێنشینیش بەشێوەیەكی شەخسی بەرپرسیارێتی كوشتنی خاشقچی دەگرێتە ئەستۆ، هەروەها ناكاتە ئەگەری دروستنەكردنی قوربانییەكیش كە ئۆباڵی تاوان لە كۆڵ تاوانبارە ڕاستەقینەكە بكاتەوە، ڕێگری لەئ ەگەری دیزە بەدەرخۆنەكردنی كۆی دۆسیەكەش ناكات، بەجۆرێك كە ملیارەكانی بیابانی داڤۆس سەركەوتوودەبێت لە سڕینەوەی تاوانی كۆنسوڵگەرییەكە". نوسەر (حازم عەیاد)  لە پێگەی "ئەلسەبیل"ی، ئوردونی دەڵێت" ڕاگەیاندنی ئەو سەردانە كتوپڕەی پۆمپیۆ ئاماژەیەكی گرنگە بۆ ئەوەی قەیرانی دیارنەمانی خاشقچی پێیناوەتە قۆناغێكی هەستیار و نوێوە، سیناریۆی دۆزینەوەی دەرچەیەك ئاراستەیەكی جدیتری وەرگرتوە، بەتایبەت دوای تویتەكەی ترەمپ كە تیادا ڕایگەیاند پەیوەندی كردووە بە شا (سەلمان) و ئەویش ڕەتیكردوەتەوە هیچ زانیارییەكی لەسەر چارەنوسی خاشقچی هەبێت، پێش ئەو تویتەش شاسەلمان بڕیاریدا بەكردنەوەی لێكۆڵینەوەیەكی ناوخۆیی كە داواكاری گشتی سعویە سەرپەرشتی بكات، لێكۆڵینەوەكان سەرجەم ئەوانە دەگرێتەوە كە ناویان هاتووە لە لێكۆڵینەوەكانی توركیادا، كە ڕەنگە بێتە مایەی شەپۆلێكی گەورەی گۆڕانكاری لە ناوخۆی سعودییە".  هەڵمەتێكی تاودراو ڕۆژنامە سعودییەكان بەردەوامن لە بەرگریكردن لە وڵاتەكەیان لەبەرامبەر ئەو تۆمەتانەی ئاراستەی ڕیاز دەكرێت بە ونكردنی خاشقچی. " ئەحمەد عەوەز" لە ڕۆژنامەی "عوكاز"ی، سعودی دەڵێت" ئەم هەڵمەتە تاودراوە لەسەر سعودیە و هەوڵی بەشەیتانكردنی وڵاتی مسوڵمانان شكستدەهێنێت و لەهەناوی خۆشیدا ئاماژەكانی شكستی هەڵگرتوە، هەڵمەتێكی تاودراوە درۆ و كینە و شێتی سەركردایەتی دەكات، بەڵام لە هەمان كاتدا ڕووبەڕووی گەلێكی سعودی هۆشیار بوەتەوە بە قەبارەی ئەو پیلانگێڕییە، كە نیشتمانی كردوەتە ئامانج، ڕووبەڕووی سەركردایەتیەكی دانا بوەتەوە كە مامەڵەی لەگەڵ مەترسی ئاڵۆزتر كردووە لەوەی ڕودەدات، سعودییەكان هاوشانی یەك وەستاون بۆ بەگری كردن لە وڵاتەكەیان و سەركردایەتیەكان هێڵی سورە و بواری موناقەشەكردنی تیادانیە، پەیمانی لایەنداری و متمانەیان بۆ سەركردایەتیەكەیان تازەكردوەتەوە".  (یوسف ئەلدەینی) لەڕۆژنامەی :شەرقلئەوسەت"ی چاپی لەندەن نوسیویەتی" دۆسیەی ونبونی خاشقچی لەر ِەهەندە تاوانكاری و ئەمنییەكەی و ئەوەی پەیوەستە بەسروشتی پەیوەندییە نێودەوڵەتیەكان و ونبون و دیارنەمان لەسەر زەوی وڵاتێكی ترەوە گۆڕاوە بۆ دۆسیەی بە ئامانجگرتنی سعودییە، ئەو وڵاتەی زۆرترین كاریگەری هەیە، نەك هەر لەسەر ئاستی ناوچەكە و جیهان بەڵكو بەهۆی بونی بەناونیشانێكی تایبەتمەند و جیاكەرەوە بۆ دوژمن و نەیارانی سیاسەتەكانی و ئامادەیی بەهێزی لەسەر زیاد لە ئاستێك، كە ئەوەش بەشێوەیەكی بەرچاو تێبینی دەكەین لەبەداواداچونەكانمان بۆ هەر بابەتێك كە تایبەتبێت بە سعودییە لەڕووی كۆمەڵایەتی یاخود پەیوەست بێت بەڕوداوی ڕۆژانە، چی جای پرسێك بەقەبارەی ونبونی كەسایەتیەكی گشتی دیاری وەك خاشقچی لە دۆخێكی تەمومژاوی و نامۆدا".    سەرچاوە (درەومیدیا+ بی بی سی عەرەبی)  

( درەو میدیا): بەهۆی چڕبونەوەی فشارە نێودەوڵەتیەكان لەسەر دەسەڵاتدارانی سعودییە بۆ ئاشكراكراكردنی چارەنوسی نوسەر و ڕۆژنامەنوس (جەمال خاشقچی)، ناوەندەكانی بڕیاری ئەو وڵاتە لەهەوڵی ڕزگاكردنی ناوبانگی (محمەد بن سەلمان) جێنشینی پادشای سعوییەدان لەكاردانەوەكانی دۆسیەی دیارنەمانی ئەو ڕۆژنامەنوسە، لەو چوارچێوەیەشدا بەدوای خستەڕووی كۆمەڵێك گریمانەدا دەگەڕێن، كەیەكێكیان هەوڵی ڕازیكردینی دەسەڵاتدارانی توركیا بەبڵاوكردنەوەی بەیاننامەیەكی هاوبەش كە گوایە خاشقچی بە جەڵتەی مردووە، ئەم زانیارییانە ڕۆژنامەی (دەیلی تەلەگراف)ی بەریتانی لەژمارەی ئەمرۆیدا ئاشكرایكردووە. ڕۆژنامەكە ئاماژەی بەوەداوە، حكومەتی ڕیاز هەوڵەكانی چڕكردۆتەوە تا قەناعەت بەتوركەكان بێنێت بەیاننامەیەكی هاوبەش بڵاوبكەنەوەو تیایدا باس لەمردنەكەی خاشقچی بكەن، بەجۆرێك بێت كەمترین زیان بەناو و ناوبانگی جێنشینی سعودییە بگەیەنێت، كە پەنجەی تۆمەتی بۆ لەدیارنەمانی خاشقچی درێژدەكرێت .  یەكێك لەو سیناریۆیانەی ڕۆژنامەكە ئاشكرایكردووە، ئەوەیە، بوترێت خاشقچی بەجەڵتەی دڵ مردووە و تەرمەكەی لەلایەن دبلۆماسیەكانی سعودییەوە شاردراوەتەوە لەترسا، ڕۆژنامەكە بەدوری زانیوە توركیا ڕەزامەندی لەسەر ئەوسیناریۆیە دەربڕێت، بەتایبەت كە پێشتر بەرپرسانی ئەووڵاتە ڕایانگەیاندووە، پیاوانی ئەمنیی سعودییە پرۆسەی كوشتنەكەی خاشقچیان ئەنجامداوە.  سەرچاوەكە ڕاشیگەیاندوە، توركیا دەستیكردووە بەچڕكردنەوەی  فشارەكانی، دوای ئەوەی دوێنێ‌ شەممە سعودییەی تۆمەتباركرد بەهاوكارینەكردن لەمەسەلەی لێكۆڵینەوە لەدۆسیەی دیارنەمانی خاشقچی. ڕۆژنامەی دەیلی تەلەگراف لەڕاپۆرتەكەیدا ئەوەشی ئاشكراكردووە،  جێنشینی پادشای سعودییە بانگهێشتی ئەمیر خالید بن سەلمانی برابچوكی و باڵیۆزی سعودییە لەواشنتۆن كردۆتەوە بۆ وڵاتەكەی، بۆ تاتوێكردنی چۆنیەتی ڕازیكردنی هەریەك لەكۆشكی سپی و كۆنگرێسی ئەو ئەمریكا.  هەر لەچوارچێوەی زانیارییەكانیدا هاتووە، بن سەلمان تیمێكی لەبەرپرسانی سعودییە ڕەوانەی ئەنكەرە كردووە بۆ كۆبونەوە لەگەڵ بەرپرسانی حكومەتی توركیا، كە لەچوارچێوەی تیمێكی هاوبەش كە بەمنزیكانە پێكهاتووە، بۆ بەدواداچوونی دۆسیەی خاشقچی،  وەك ڕۆژنامەكە دەڵێت، سعودییە دەیەوێت بەناردنی ئەم تیمە و  ئەنجامدانی كاری هاوبەش لەگەڵ توركیا ئەو پەیامە بگەیەنێت كە دۆسیەی خاشقچی بەجدی گرتووە، لەهەمانكاتدا گرەو لەسەر ئەوەش دەكات كە پرۆسەی لیكۆڵینەوە هەندێك كاتی بۆ بگەڕێنێتەوەو دەرفەتی ئەنجامدانی گرێبەستێكی بۆ بڕەخسێنێت.    

( درەو میدیا): ڕۆژنامەی (دەیلی سەباحی) توركی ئاشكرایكردووە، سەعاتەكەی جەمال خاشقچی ڕۆژنامەنوسی سعودی لەجۆری (ئەپڵ) بووە و ساتەوەختی لێكۆڵینەوە لەگەڵی و ئەشكەنجەدانی تۆماركردووە، ڕاشیگەیاندووە، ئەو دۆسیانەی سەعاتەكەی خاشقچی تۆماریكردووە كەوتۆتە دەست دەسەڵاتدارانی توركیا. ڕۆژنامەكە ئەوەشی ئاشكراكردووە، تیمە سعودیەكە هەوڵیان داوە هەندێك لەو دۆسیانەی سەعاتەكەی خاشقچی تۆماریكردووە بیسڕنەوە، توانیویشیانە بگەنە ئەو دۆسیانە لەڕێی بەكارهێنانی پەنجەمۆری خاشقچیەوە، بەڵام كۆپیەك لەو دۆسیانە لەتایبەمەندی گلدانەوەی (ئای كلاود) ماوەتەوە، كە لەتەلەفون و سەعاتی (ئەپڵ)دا، بونی هەیە و كۆپیەك لە دۆسیەیە خەزن كراوەكان هەڵدەگرێت كە لەكاتی تێكچونی تەلەفون و سەعاتەكەدا دەكرێت بهێنرێتەوە. هێزە ئەمنیەكانی توركیا كە لێكۆِڵینەوەی لەدۆسیەی خاشقچی دەكەن، ئەو دۆسیە دەنگییەیان لەتەلەفونەكەی خاشقچیدا دۆزیوەتەوە كە لای دەزگیرانەكەی بەجێهێشتوە پێش ئەوەی بچێتە ناو كۆنسوڵخانەی سعودیە لەئەستنەبوڵ، وەك ڕۆژنامەكە بڵاویكردۆتەوە.    هەر لەوچوارچێوەیەدا، كەناڵی (سی ئێن ئێن) لەزاری سەرچاوەیەكی ئاگادار لە لێكۆڵینەوەكان ڕاگەیاندووە، ئاژانسی هەواڵگری وڵاتانی خۆرئاوا كۆمەڵێك بەڵگەیان بەدەستگەیشتوە كە ئاماژە بە ڕودانی شەڕ دەكەن لەناو كۆنسوڵخانەی سعودییە لەئەستنەبوڵ دوای ئەوەی خاشقچی چۆتە ژورەوە، لەڕۆژی 2ی تشیرینی یەكەم، ئاماژەی بە هەبوونی بەڵگەش كردووە سەبارەت بەكوژرانی خاشقچی، بەوتەی كەناڵەكە، ئاژانسەكە لەڕێی بەرپرسانی توركیاوە كۆمەڵێك بەڵگەی دەستكەوتووە، كە بە شۆككەرو قێزەون ناویبردووە.  لەلایەكی ترەوە، ئەمڕۆ ئاژانسی هەواڵی سعودی (واس) لەزاری  ئەمیر عەبدولعەزیز بن سعود وەزیری ناوخۆی سعودییە بڵاویكردەوە، هەموو ئەودەنگۆیانەی باس لەبونی فەرمان دەكەن بەكوشتنی خاشقچی درۆ و دەلەسەن و هیچ بنەمایەكی ڕاستی تیادانیە ، حكومەتی سعودیە پابەندە بە كلتور و بنەما جێگیرەكانی و  پابەندی سیستم و عورف و پەیمانە نێودەوڵەتیەكانە.  ئەم زانیارییە نوێیانە لەكاتێكدایە، دوێنێ‌ هەینی، ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست لەزاری بەرپرسانی ئەمریكا و توركیاوە بڵاویكردەوە، دەسەڵاتدارانی توركیا تۆماری دەنگی و وێنەیان دەستكەتووە كە دەنگی جەمال خاشقچی و لێكۆڵەرەوە سعودییەكان و شێوازی ئەشكجەدانی ناوبراوی تیادا تۆمار كراوە.

( درەو میدیا): رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی ئەمریكی لە ژمارەی ئەمڕۆ هەینیدا رایگەیاند حكومەتی توركیا، ئیدارەی ئەمریكای ئاگاداركردوەتوە كە تۆماری بیسترا و بینراوی لەبەردەستدایە كە ئەشكەنجەدان و كوشتنی جەمال خاشقچی رۆژنامەنوسی سعودیە لەناو كونسوڵگەری سعودیەدا لە ئیستانبوڵ دەسەلمێنێت. رۆژنامەكە لەسەر زاری چەند بەرپرسێكی ئەمریكا و توركیاوە بڵاویكردەوە كە ئەو تۆمارانە دەریدەخەن  رۆژی دووی ئۆكتۆبەر تیمێكی ئەمنیی سعودیە خاشقچیان لەناو كونسوڵگەریدا دەستبەسەركردووە، كە بۆ بەدەستهێنانی بەڵگەنامەی رەسمی سەردانی ئەو شوێنەی كردبوو. بەوتەی ئەو بەرپرسانە لە تۆمارەكەدا دەنگی چەند پیاوێكی تێدایە كە بە عەرەبی قسەدەكەن و هەروەها نیشانیشیدەدات كە چۆن خاشقچی لێپرسینەوەی لەگەڵدا دەكرێت و ئەشكەنجە دەدرێت و دەكوژرێت.

( درەو میدیا): بەرپرسێكی باڵای توركیا بەڕۆژنامەی نیویۆرك تایمزی وتووە، بەرپرسە ئەمنیەكانی وڵاتەكەی گەیشتونەتە ئەو دەرەنجامەی كە ڕۆژنامەنوس و نوسەری سعودی جەمال خاشقچی لەكونسوڵگەری سعودیە لەئەستەنبوڵ كوژراوە، بە فەرمانی باڵاترین دەسەڵات لەدیوانی شاهانەی سعودی. ئاشكراشیكردووە، پرۆسەی كوشتنەكە ئاڵۆزبووە بەڵام بەشێوەیەكی خێرا ئەنجامدراوە، خاشقچی لەماوەی 2 كاتژمێردا لەگەیشتنی بۆ كۆنسوڵگەری سعودیە لەسەر دەستی تیمێكی تایبەتی سعودیە كوژراوە و جەستەیان بە مشاری لەتكردنی ئێسك پارچە چارچە كردووە كە بۆ ئەو مەبەستە لەگەڵ خۆیان هێناویانە. تیمە سعودییەكە شارەزایی توێكارییان لەگەڵدابووە  بەرپرسەكەی توركیا ئاماژەی بەوەداوە، 15 كەسی سعودی رۆژی سێ‌ شەممەی پێشو لەڕێی دوو فڕۆكەوە كە بەكرێ‌ گرتویانە، گەیشتونەتە ئەستەنبوڵ ، ئەو ڕۆژەی كە خاشقچی تیادا ونبووە و دوای چەند كاتژمێرێكی كەم توركیایان بەجێهێشتوەو بەوتەی دەسەڵاتدارانی توركیا زۆرینەیان یان هەموویان سەر بە حكومەتی سعویە بوون یان سەربە دەزگا ئەمنیەكانی ئەووڵاتە بوون. ئاشكراشیكردووە، یەكێك لەو 15 سعودییە شارەزایی بواری توێكاری تەرم بووە، كە پێدەچێت بۆ ئەوە هاتبێت جەستەی خاشقی پارچە پارچە بكات. ناوی بكوژانی خاشقچی بڵاودەكرێنەوە ڕۆژنامەی سەباحی توركی لەژمارەی ئەمڕۆیدا ناوی ئەو 15 سعودییەی بڵاوكردۆتەوە كە گوماندەكرێت خاشقچیان كوشتبێت، ئەوانیش: (میشعەل سەعد ئەلبستانی، سەلاح ئەلتبیقی، نایف حەسەن ئەلعریفی، محەمەد سەعد ئەلزەهرانی، مەنسور عوسمان ئەلبوحسین، خالد ئەلعتێبی، عەبدولعەزیز ئەلهوساوی، وەلید عەبدوڵا ئەلشەهری، خالد عائز، تركی مشرف ئەلەشەهری، سائر غالب ئەلحەربی، ماهر مترب، فەهد شەبیب ئەلبەلوی، مستەفا ئەلمەدنی، سیف ئەلقەحتانی).  هەاڵگری ئەمریكا پەیوەندیی تەلەفونیی تۆماركردووە  ڕۆژنامەی واشنتن پۆست، بڵاویكردەوە، پێش ونبونی خاشقچی، دەزگای هەواڵگری ئەمریكا پەیوەندی تەلەفونی بەرپرسانی سعودییەی تۆماركردووە كە تیایدا باسیان لەپلانی دەستگیركردنی خاشقچی كردووە، بەوتەی سەرچاوەیەكی ئاگادار لەزانیارییەكان، بەرپرسانی سعودییە ویسویانە خاشقچی كێشبكەن بۆ وڵاتەكەیان، تا لەوی دەستگیری بكەن. لەلایەكی ترەوە بۆب كۆركەر سەرۆكی لیژنەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لەئەنجومەنی پیرانی ئەمریكا ڕایگەیاندووە، هەموو پێشهاتەكان ئاماژە بەوەدەكەن هەفتەی ڕابردوو خاشقچی لەناو كونسوڵگەری سعودییە لەئەستنەبوڵ كوژراوە. كۆركەر بۆ پێگەی (دەیلی بێست) ئەمریكی ئاشكراكردووە، ئەو ڕایەی دوای بەدواداچون و زانینی زانیاری هەواڵگری نهێنیە لەبارەی دیارنەمانی خاشقچی، كە لەلای كۆنگرێسە، ڕاشیگەیاندووە، هەرچیەك بەسەر خاشقچی هاتبێت، پێویستە لەسەر سعودییەكان ڕونكردنەوە بدەن. سیناریۆیەكی تر ڕۆژنامەی (دەیلی مەیل)ی، بەریتانی، لەزاری سەرچاوەیەكی نزیك لەخانەوادەی شاهانەی سعودییەوە بڵاویكردۆتەوە، خاشقچی لەڕێی فرۆكەیەكی تایبەتەوە لەتوركیا براوەتە دەرەوە و لەسعودییە دەستبەسەرە و لەژیاندا ماوە.  ڕونیشیكردۆتەوە، دوای ئەوەی خاشقچی چۆتە ناوكونسوڵگەری وڵاتەكەی لەئەستنەبوڵ، بە ئۆتۆمبیلێكی جۆری (مارسیدیس _ئێس 500)ی، ڕەش، بەیاوەری ئۆتۆمبیلێكی جۆری ڤانی سپی، كە چوار بەرپرسی سعودییەی لەگەڵ بووە براوە بۆ فرۆكەخانەی ئەستنەبوڵ و بەفڕۆكەیەكی تایبەت گواستراوەتەوە بۆ دوبەی و لەوێشەوە بۆ ڕیاز و ئێستا لەوێ‌ دەستبەسەرە. خەدیجە خاشقچی پەیامی بۆ ترەمپ و خانمی یەكەم هەیە خەدیجە جەنگیز دەستگیرانی خاشقچی داوای هاوكاری لەدۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا دەكات لەپێناو ڕۆشنایی خستنەسەر پرسی خاشقچی، خەدیجە، دەستیگرانە توركییەكەی خاشقچی وتارێكی لەڕۆژنامەی واشنتن پۆست بڵاوكردۆتەوەو تیایدا داوا لە ترەمپ و میلانیای خانمی یەكەمی ئەمریكا دەكات بەدواداچون بۆ پرسی دیارنەمانی خاشقچی بكەن. خەدیجە لەوتارەكەیدا، داوای لەجێنشینی پادشاری سعودییەش كردووە تۆماری كامێرای چاودێری كۆنسولگەری سعودییە لەئەستنەبوڵ بڵاوبكاتەوە.  باسی ئەوەشی كردووە كە ئەو و خاشقچی ئامادەكارییان دەكرد بۆ هاوسەرگیری، بەو هۆیەشەوە سەردانی كونسوڵگەرییەكەی كردووە، نوسیویشێتی" هەموو ئەوەی پێویستمان بوو پەراوێك بوو". لەبەشێكی تری وتارەكەیدا دەڵیت، دوای یەكەم دیداری ئیجابی لەگەڵ كارمەندانی كونسوڵگەری سعودییە چەند ڕۆژێك پێش ونبونی، لە2 ئەم مانگە جارێكی تر سەردانی كونسوڵگەرییەكەی كردووە بەبێ‌ ئەوەی هیچ گومانێكی هەبێت  كە ئاسایشی پارێزراوە. تەئكیدیشی كردووە، خاشقچی چۆتە ناو كونسوڵگەرییەكە و هیچ بەڵگەیەك نیە كە لەوێ‌ هاتبێتە دەرەوەو، ڕۆژ لەدوای ڕۆژیش ئومێدی بەبینینەوەی خاشقی لاوازتر دەبێت.

(درەو میدیا):  پێگەی بنكۆڵكاری (بێلینكات)ی، بەریتانی ئاشكرایكردووە، دووەم گومانلێكراو لەهەوڵی ژەهراویكردنی سیخوڕی پێشووی ڕوسیا (سێرگیی سیكریبال) لە (سالزبێر)ی بەریتانیا، پزیشكێكە لەدەزگای هەواڵگری سەربازی ڕوسی كاردەكات و ناوی ڕاستەقینەی (ئەلكسندەر یفگینییڤیچ میشكن)ە. پێگەكە كە ناوەندەكەی لەناوچەی (لایشستەر)ی ناوەڕاستی بەریتانیایە، بڵاویكردوەتەوە" دڵنیابووین لەوەی ئەلكسەندەر بترۆڤ، ئەلكسندەر یفگینییڤیچ میشكنە، ئەو پزیشكەی كە لەگەڵ دەزگای هەواڵگری سەربازی ڕوسیا كاردەكات". ئاماژەی بەوەشكردووە، ئەمڕۆ وردەكاری و بەڵگەكانی چۆنیەتی ئاشكراكردنی ناوی ڕاستەقینەی ئەو گومانلێكراوە بڵاودەكاتەوە، بێئەوەی سەرچاوەی زانیارییەكانی ئاشكرابكات. تائێستا دەسەڵاتدارانی بەریتانیا هیچ بەیاننامە و لێدوانێكیان سەبارەت بە تەئكیدكردنەوە یاخود ڕەتكردنەوەی زانیارییەكانی پێگەی  (بێلینكات) بڵاونەكردوەتەوە. ماوەیەك لەمەوبەر پۆلیسی بەریتانیا ناوی دوو گومانلێكراوی لەو دۆسیەیە بڵاوكردەوە، بەپشتبەستن بەو بەڵگەنامانەی كە پێی هاتونەتە ناو بەریتانیا و ناویان (ئەلكسەندەر بیترۆڤ و روسلان بۆشیرف)ە. پێشتریش، پێگەی (بێلینكات) بڵاویكردەوە، ناوی ڕاستەقینەی بوشیروڤ (ئەناتۆلی ڤلادیمێر وڤیچ)ە، وەك ئەفسەر لە دەزگای هەواڵگری سەربازی ڕوسیا كاردەكات. لەڕۆژی 4ی، مانگی ئازاری ئەمساڵ، سێرگی سیكریباڵ سیخوڕی پێشووی ڕوسیا و یولیای كچی لە بەریتانیا ڕوبەڕوی هەوڵی ژەهراویكردن بونەوە بەبەكارهێنانی گازی ئەعساب. حكومەتی بەریتانیا، ڕوسیا بەهەوڵی كوشتنی سكریبال و كچەكەی بەگازی ئەعساب تۆمەتباردەكات و ڕوسیاش ڕەتیدەكاتەوە، لەندەنیش ڕەتیدەكاتەوە مۆسكۆ لەئەنجامی لێكۆڵینەوەكان ئاگاداربكاتەوە یان بەشداریپێبكات.   بەهۆی ئەو ڕوداوەوە قەیرانێكی دیپلۆماسی لەنێوان ڕوسیا و بەریتانیا سەریهەڵداوە و بەهۆیەوە هەردوو وڵات ڕێوشوێنی دژبەیەكیان گرتوەتەبەر، دیارترینیان دەركردنی دیپلۆماتكارەكانی یەكەو ڕوبەڕی سزاكان لەسەر ڕوسیا فراوانتر بووەو چەند وڵاتێكی ئەوروپیشی گرتوەتەوە، كە لەم پرسەدا پشتیوانی بەریتانیا دەكەن دژی ڕوسیا.

(درەو میدیا): دۆناڵد ترەمب، سەرۆكی ویلایەتەیەكگرتوەكانی ئەمریكا، نیگەرانە سەبارەت بەو ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانیانەی كەپەیوەستن بەڕۆژنامەنوسی سعودی جەمال خاشقچی، ترەمپ لەكۆشكی سپی بەڕۆژنامەنوسانی ڕاگەیاند"نیگەرانم سەبارەت بەو پرسە، نامەوێت گوێم لێیبێت، تەمەننا دەكەم چارەسەرببێت، تائێستا هیچ كەس شتێك لەوبارەیەوە نازانێت"، پێشتریش كۆشكی سپی بەیاننامەیەكی بەناوی ترەمپەوە بڵاوەكردەوە و ڕایگەیاند" هەواڵی زۆر خراپ لەسەر ئەو بابەتە هەیە، ئەوەش پرسێكە حەزی پێناكات". هاوكات مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا داوای لەدەسەڵاتدارانی سعودییە كرد پشتیوانی لێكۆڵینەوەیەكی گشتگیربكەن سەبارەت بەدیارنەمانی خاشقچی، كە لەهەفتەی ڕابردوەوە دیارنەماوەو پۆلیسی توركیا پێیوایە لەناو كۆنسوڵگەری سعودیە لەئەستەنبوڵ كوژراوە. پۆمپیۆ لەبەیاننامەیەكدا ڕایگەیاندووە"داوا لەشانشینی عەربی سعودی دەكەین پشتیوانی لێكۆڵینەوەیەكی قوڵ بكەن سەبارەت بەدیارنەمانی خاشقچی، پێویستە ئەنجامەكانیشی ڕوون و شەفاف بێت"، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا  ئاماژەی بەوەشداوە ڕاپۆرتی ناڕوون و دژبەیەكیان گوێ‌ لێبووە، سەبارەت بەسەلامەتی و شوێنی ڕۆژنامەنوسی دیار و بەشدار لەڕۆژنامەی (واشنتۆن پۆست) جەمال خاشقچی، تەئكیدیشی كردووە، گەورە بەرپرسانی وەزارەتی دەرەوە لەڕێی كەناڵە دبلۆماسییەكانەوە قسەیان لەگەڵ سعودییەكان كردووە لەسەر ئەو پرسە. لای خۆیەوە، مایك بێنس جێگری سەرۆكی ئەمریكا بێزاری خۆی لەو ڕاپۆرتانە پیشاندا كە باس لە چارەنوسی خاشقی دەكەن و ڕایگەیاندووە" پرسێكی خەمناك دەبێت ئەگەر ئەو ڕاپۆرتانەی بڵاودەكرێنەوە ڕاستبن"، بنس تەئكیدی كردووە" جیهانی ئازاد شایەنی وەڵامدانەوەیە" سەبارەت بە خاشقچی و " توندوتیژی دژی ڕۆژنامەنوسان لەسەرانسەری جیهان هەڕەشەیە بۆ سەر ئازادی ڕۆژنامەگەری و مافی مرۆڤ".   هەر لەچوارچێوەی كاردانەوەكانی بەرپرسانی ئەمریكادا، لیندسی گراهام سیناتۆری دیاری ئەمریكی كە یەكیكە لەكەسەنزیكەكانی ترەمپ، هۆشداری داوەتە سعودییەكان و ڕایگەیاندووە، ئەگەر كوژرانی ڕۆژنامەنوسە سعودییەكە ڕاستبێت، لێكەوتەكانی "وێرانكەر" دەبن بۆ پەیوەندییەكانی واشنتۆن و ڕیاز. دوای ئاشكراكردنی زانیاری لەبارەی  كوشتنی خاشقچی لەلایەن بەرپرسانی توركیاوە لەكونسوڵگەری سعودیە لەئەستنەبوڵ كە ڕۆژی سێ‌ شەممەی ڕابردوو ناوبراو سەردانی كردوون بۆ ڕاپەڕاندنی هەندێك مامەڵەی ئیداری، لیندسی گراهام بەپێویستی دەزانێت كە سعودییەكان "وەڵامی ڕاستگۆیانە" بخەنەڕوو و ڕاشیگەیاندووە" ئێمەكۆكین لەسەر ئەوەی ئەگەر ئەو تۆمەتانەی ڕوبەڕوی سعودیە دەكرێنەوە ڕاستبن، ئەوە وێرانكەر دەبێت بۆ پەیوەندییەكانی ئەمریكا و سعودیەو پێویستە باجێكی گەورە بدەن كە تەنها لەڕووی ئابورییەوە نابێت". گراهام تەئكیدی كردوە،  بۆب كروكر سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە لەئەنجومەنی پیران هەمان ڕای ئەوی هەیە، كروكر لەتویتێكدا كە دوێنێ‌ دووشەممە بڵاویكردۆتەوە دەڵێت" بەشێوەیەكی شەخسی لەسەرپرسی دیارنەمانی خاشقچی لەگەڵ باڵیۆزی سعودیە لەویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا قسەی كردووە". ڕاشیگەیاندووە"لەكاتێكدا چاوەڕێی زانیاری زیاتر دەكەین، بزانن كە بەشێوەیەكی گونجاو وەڵامی هەر وڵاتێك دەدەینەوە  ڕۆژنامەنوسان لەدەرەوە بكاتە ئامانج".   ئەردۆغان متمانەی بەسعودییەكان نیە ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا ڕەخنەی لەو لێدوانانە دەگرێت كە بەرپرسانی كۆنسولگەری سعودییە لەئەستەنبوڵ بڵاویدەكەنەوە و دەڵێت" كۆنسوڵگەری سعودیە ناتوانێت خۆی بەو قسانە ڕزگاربكات كە دەڵێت خاشقچی بارەگاكەی بەجێهێشتووە". ئەردۆغان لەگۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا ڕاشیگەیاند"پێویستە لەسەر بەرپرسانی كۆنسوڵگەری سعودییە بیسەلمێنن خاشقچی بارەگاكەی بەجێهێشتوە" تەئكییشی كردووە" پێویستە بەزوترین كات بگەنە ئەنجامێك لەڕێی لێكۆڵینەوەكانەوە".  ڕونیشیكردەوە، داواكاری گشتی بەدواداچون بۆ تۆماری هاتن و ڕۆیشتنی هاوڵاتیانی سعودییە دەكات لەفرۆكەخانەی ئەستنەبوڵ و بەرپرسیارێتیەكی سیاسی و ئینسانیشیان لەسەر بۆ بەدواداچونی پرسی ڕۆژنامەنوسە سعودییەكە لەنزیكەوە و بەرپرسانی ئاسایشی و هەواڵگری وڵاتەكەشی لێكۆڵینەوە لەو پرسە دەكەن.   

(درەو میدیا): مەسەلەی رۆژنامەنوسی سعودی جەمال خاشقچی بەرەو ئەوە دەڕوات ببێتە كێشەی ڕای گشتی لە وڵاتانی خۆرئاوا، بە جۆرێك ژمارەیەك لە ڕۆژنامەكان ڕۆشناییان خستوەتە سەر ڕووداوی دیارنەمانی بەشێوەیەكی سەرسوڕهێنەر و، داوا لە دەسەڵاتدارانی سعودیە دەكەن چارەنوسی ئاشكرابكەن و ئازادیبگەن، ئەگەر دەستگیریانكردووە. لەلاپەڕەی (ڕا)ی، ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست كە جەمال خاشقچی نوسەر و میدیاكاری ئۆپۆزسیۆنی سعودی تیایدا دەنوسێت، تیمی هەواڵنوسانی ڕۆژنامەكە وتارێكیان بەناونیشانی "جەمال خاشقچی لە كوێیە؟" نوسیوە و تیایدا نیگەرانی خۆیان لە چیرۆكی ناڕوونی دیارنەمانی ناوبراو باسكردووە. بەلای ڕۆژنامەكەوە" خاشقچی تەنها نوسەری وتاری (ڕا) نیە، بەڵكو ئەو بەحوكمی كاروانی پیشەیی خاوەنی پەیوەندییەكی نزیكە لەگەڵ خانەوادەی فەرمانڕەوا، زیاتر لە هەر كەسێكی تر دەزانێت چۆن بیردەكەنەوە و كاردەكەن". پێشیوایە" ڕەخنەگرتنی خاشقچی لە محەمەد بن سەلمانی شازادەی جێنشینی توڕەكردووە كە هەڵمەتێكی فراوانی بۆ بێدەنگردنی ئۆپۆزسیۆن دەستداوەتێ‌، لەساتەوەختی "تازەكردنەوەی شانشین"، بەهۆی هەڵوێستی سیاسییەوە پیاوانی ئاینی و ڕۆژنامەنوسان و چالاكان لە زیندانەكان توندكراون، هەروەها ئەو ژنانەی زیندانیكردووە كە بەرگری لە مافی ژنان دەكەن لە شۆفێریكردن، كە مافێكە ژنان بەدەستیانهێنا وێڕایی سەپاندنی ئەو سزایانە بەسەر چالاكان لەو بوارەدا". واشنتۆن پۆست نوسینێكی خاشقچی بیرهێناوەتەوە كە لە ئەیلولی ساڵی 2017 نوسیویەتی" ماڵ و خانەوادە و كارەكەم بەجێهێشت، من دەنگم بەرزدەكەمەوە، ئەگەر پێچەوانەی ئەوەبكەم بە خیانەتكردن دادەنرێت لەوانەی لە زیندانەكان توندكراون، ئەتوانم قسەبكەم لەكاتێكدا زۆرێك ناتوانن ئەوەبكەن". لە كۆتایی وتاری ڕۆژنامەكەدا هاتووە"جێنشینی سعودیە مژدەی ئەوەی بەسەرانسەری هەموو ویلایەتە یەكگرتوەكان دا كە تێڕوانینێكی مۆدرێنتری هەیە بۆ كۆمەڵگەی سعودییە، یاسا و مامەڵە ئاینییە كۆنەكان تێكبشكێنێت، بەڕووی بیركردنەوەو وەبەرهێنانی بیانیدا كرانەوەبكات، ئەگەر بەكردار پابەندی ئەو كارە بوایە، پێشوازی لە ڕەخنەی بناتنەر دەكرد لەلایەن هاوڵاتیانەوە لە نمونەی خاشقچی، هەموو هەوڵێكی دەخستەگەڕ بۆ زامنكردنی وەك كەسێكی ئازاد و بەردەوامبونی لەسەر كارەكەی". چاكسازی سەركوتكار ئەنجومەنی نوسین لە ڕۆژنامەی نیویۆرك تایمز لە سەروتاری ڕۆژنامەكەدا بەناونیشانی"جەمال خاشقچی بدۆزنەوە" پشتیوانی خۆیان بۆ ناوبراو دەربڕیوە، داواشیان لە هەموان كردووە دەنگیان هەڵبڕن" بۆ پشتیوانی لەخاشقچی و هەموو ئەو دەنگانەی ناچاركراون بەبێدەنگی، دەنگتان بەرزبكەنەوە تا هەموان گوێیان لێیبێت، لەنێوان ئەوانەشدا چاكسازی سەركوتكار".  لای خۆیەوە، تۆماس فریدمان ڕۆژنامەنوسی ئەمریكی داوای لە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و جارید كۆشنێری زاوای كردووە، داوا لە سعودیە بكەن چارەنوسی خاشقچی ئاشكرابكات. فریدمان لە ئەژماری تایبەتی خۆی لە تویتەر نوسیویەتی" ترەمپ، كۆشنێر، لەڕێی تویتكردنەوە زۆر هەڵوێست دەرنابڕم، بەڵام ئەمجارە باوابێ‌، پێویستە لەسەرەتان داوا لە سعودییەكان بكەن جەمال خاشقچی بدۆزنەوە و ئازادی بكەن، بەبێ‌ ڕەخنەگرێكی بنیاتنەری وەك ئەو، چاكسازییە ئابورییەكانی سعودییە شكستدەهێنێت". فریدمان لە تویتێكی تردا، بۆ  محەمەد بن سەلمانی جێنشینی سعودیە و عادل جوبەیری وەزیری دەرەوە ئەو وڵاتە نوسیوە" پێویستە لەسەرتان جەمال خاشقچی هاوڕێی ونبوم لە كونسوڵیەتی سعودیە لە ئەستنەبوڵ بدۆزنەوەو ئازادی بكەن، ئەگەر رفێندرابێت، كارەسات دەبێت بۆ دیپلۆماسیەتەكەتان".  ڕۆژنامەی (گاردیان)یش، لەسەر وتاری ڕۆژنامەكەدا بەناونیشانی "پێویستە ڕۆژنامەنوسی ونبوی سعودیە بدۆزرێتەوە" پشتیوانی بۆ خاشقچی دەربڕیوە و لەبارەی بن سەلمانەوە ڕایگەیاندووە"حەزی لەو ڕەخنانە نیە كە لە دەرەوە ئاڕاستەی دەكرێت، ئەوەش والێكردوە هێرشبكاتە سەر كەندا كە ڕەخنەی لە پێشێلكارییەكانی مافی مرۆڤ  گرتوە، بەڵام ئەمە نابێت ببێتە هۆی ئەوەی كەسانی تر قسەی خۆیان نەكەن، خاشقچی ڕوبەڕوی ئەم تۆقاندنە بوەتەوە، ئێمەش ڕێز لە ئازایەتی دەگرین و پشتیوانی دەكەین. ڕۆژنامەی (لۆمانیتیە)ی، فەرەنسی، وتارێكی نوسیوە بەناونیشانی "پیاوی ئەمڕۆ..جەمال خاشقچیە" چیرۆكی نامۆی ونبونی لە توركیا گێڕاوەتەوە بۆ ڕەخنەی توندی لە سیاسەتەكانی سعودیە. هاوكات گۆڤاری "لونوفیل ئوبسرفاتور" وردەكاری پرسی ونبونی ڕۆژنامەنوسە سعودییەكەی بڵاوكردوەتەوەو بەناونیشانی " ناڕوونی بەچواردەوری ونبونی ڕۆژنامەنوسە سعودییە ڕەخنەگرەكە لە محەمەد بن سەلمان لە توركیا" وتارێكی بڵاوكردوەتەوە و تیایدا ئاماژەی بە هەندێك لەو پەڵپانە گرتوە كە ڕوبەڕوی بوەتەوەو ئەو وتارەشی بەنمونە هێناوەتەوە كە لە مانگی ئەیلولی ساڵی 2017دا لە واشنتۆن پۆست بڵاویكردوەتەوە. سەرچاوە: ڕۆژنامە فەرەنسیەكان، ڕۆژنامە بەریتانیەكان، ڕۆژنامە ئەمریكیەكان، ئەلجەزیرە   

( درەو میدیا): ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ستراتیژێكی نوێی بۆ نەهێشتن و بنەبڕكردنی تیرۆر راگەیاند و بەوتەی جۆن بۆڵتۆن راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ئەو وڵاتەش " گروپە ئیسلامییە توندڕەوەكان" دیاترین هەڕەشەن بۆسەر ئەمریكاو بەرژەوەندییەكانی لە دەرەوە. بۆڵتۆن لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا لە كاتی راگەیاندنی ستراتیژە نوێكەدا رایگەیاند ئێران سەرچاوەی سەرەكی تیرۆریی نێودەوڵەتییە لە ساڵی 1979ەوە. ئەم ستراتیژە نوێیە دوای ئەو ستراتیژەی باراك ئۆباما سەرۆكی پێشووی ئەمریكا دێت كە ساڵی 2011 رایگەیاند و زیاتر تەركیزی خستبووە سەر رێكخراوی قاعیدە. ستراتیژە نوێیكەی ئەمریكا جەختدەكاتەوە لە بەئامانجگرتنی سەرچاوەكانی تیرۆر و پارەداركردنی و هەروەها بایەخی گرنگی بە ئێران داوە و ئاماژەش بە خواستی واشنتۆن دراوە بۆ لەقاڵبدانی رۆڵی ئێران لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و بەرپەرچدانەوەی پرۆگرامە موشەكییەكەی. بۆڵتۆن راشیگەیاند ئەو گروپانەی كە ئێران هاوكارییان دەكات وەك حزبوڵای لوبنان بزوتنەوەی حەماسن بزوتنەوەی جیهادی فەلەستین بەردەوامن لە هەڕەشەكانیان بۆسەر ئەمریكا و بەرژەوەندییەكانی. هەوڵەكانی ئەمریكا و دۆناڵد ترەمپ دژ بەئێران و لێدان لە پێگە و هەژمونی تاران لە ناوچەكەدا ئەومكاتە دەستیانپێكرد كە ترەمپ تاك لایەنە لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە كشایەوە و سزا ئابورییەكانی بۆسەر ئێران گەڕاندەوە و بڕیاریشە چەند سزایەكی نوێ بۆسەر كەرتی نەوتی ئێران تشرینی داهاتوو بكەونە بواری جێبەجێكردنەوە. لەو بارەیەوە جۆن بۆڵتۆن رایگەیاند ئیدارەی ئەمریكا هاوردەكارانی نەوتی ئێران ناچاردەكات، بڕی هاوردەكرنی نەوتی ئەو وڵاتە بگەیەننە سفر.

(درەو میدیا): مینگ هۆنگۆی سەرۆكی پۆلیسی تاوانی نێودەوڵەتی " ئینتەرپوڵ" دیارنامێنێت و فەرەنساش بۆ دیاریكردنی چارەنوسی لێكۆڵینەوەی دەستپێكردووە. چەند سەرچاوەیەك لە پۆلیسی فەرەنسا رایانگەیاند مینگ هۆنگۆی هەفتەیەك لەمەوبەر گەشتێكی بۆ چین دەستپێكردووە و لەو كاتەوەی كە بارەگای سەرەكی ئینتەرپوڵی لە شاری لیۆنی فەرەنسا بەجێهێشتووە پەیوەندییان لەگەڵیدا پچڕاوە. سەرچاوەیەكی نزیك لەو لایەنە پەیوەندیدارەی فەرەنسا كە لێكۆڵینەوە دەكات قسەی بۆ ئاژانسی " فرانس پرێس" كردووە و رایگەیاند هۆنگۆی لە فەرەنسا بێسەروشوێن نەبووە. مینگ هۆنگۆی تەمەن 64 ساڵ بەرپرسێكی دیاری حزبی شیوعی چینە و دوو ساڵە بە سەرۆكی ئینتەرپوڵ هەڵبژێدراوە. لێكۆڵینەوە لە دیارنەمانی هۆنگۆی كاتێك دەستیپێكرد كە هاوسەرەكەی پۆلیسی لە دیارنەمانی ئاگاداركردەوە و پۆلیسی ئینتەرپوڵیش لە بەیاننامەیەكدا رایگەیاند ئاگاداری دیارنەمانی هۆنگۆین و جەختیشیكردەوە كە ئەو پرسە پەیوەستەبە لایەنە پەیوەندیدارەكانی هەریەك لە فەرەنسا و چینەوە. مینگ هۆنگۆی وەك سەرۆكی ئینتەرپوڵن سەركردایەتی لیژنەی جێبەجێكردنی دەزگاكە دەكات كە بڕیاری لە سیاسەتی گشتی دەدات و رێنمایی ئاراستەی رێكخراوەكە دەكات. مینگ هۆنگۆی پێش هەڵبژاردنی بە سەرۆكی ئینتەرپوڵ، جێگری وەزیری كاروباری ئاسایشی گشتی بوو لە چین و ساڵی 2016 بە سەرۆكی ئینتەرپوڵ هەڵبژێدرا و ئەو كاتەش چالاكان و رێكخراوەكانی بواری مافەكانی مرۆڤ نیگەرانی خۆیان دەربڕی و رایانگەیاند ئەو پۆستەی  لە چین هەیبووە هاوكار دەبێت بۆ ڕاوەدوونانی ئەو كەسانەی كە ئۆپۆزسیۆنی چینن و ئەو وڵاتەیان بەجێهێشتووە، بەڵام مینگ هۆنگۆی رایگەیاند ئامادەیە هەرچی لە توانایدایە بیكات لە پێناوی پرسی پاراستی سیستم لە جیهاندا. مینگۆ هۆنگۆی سەرۆكی ئینتەرپوڵ، خزمەت و شارەزایی 40 ساڵی بواری دادپەروەریی تاوان و پۆلیسدا لە چین هەیە، بە تایبەتی لە بوارەكانی نەهێشتنی مادە هۆشبەرەكان و تیرۆر و چاودێری سنور، ئەوەش بە گوێرەی پۆلیسی نێودەوڵەتی " ئینتەرپوڵ".

(درەو میدیا): دادگای دادی نێودەوڵەتی لە لاهای بڕیارێكی دەركرد و تێیدا فەرمانیدا بە ئەمریكا تا سزاكانی سەر ئێران هەڵبگرێت، كە لە دوای كشانەوەی واشنتۆن لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە سزاكانی بەسەردا سەپێنراوەتەوە. دادگاكە لە بڕیارەكەیدا رایگەیاندووە سزاكان پێشێلكردنی پەیماننامەی ئیمزاكراوی ساڵی 1956 ەو بونەتە هۆی نەهامەتی بۆ خەڵك. لە بەرامبەرشدا ئەمریكا رایگەیاند دادگاكە دەسەڵاتی ئەو بابەتەی نییە، چونكە زیان بە ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا دەدات. دادگای دادی نێودەوڵەتی كە بارەگای سەرەكی لە شاری لاهای هۆڵەندایە، بڕیارەكانی مولەزمن، بەڵام هیچ ئامرازێكی نییە بۆ جێبەجێكردنیان و دادگاكە تاكە دامەزراوەی دادوەریی نەتەوە یەكگرتووەكانە بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی نێوان وڵاتانی ئەندام، بەڵام پەیامنێری بی بی سی لە لاهای دەڵێت هەردوو لایەنی دۆسیەكە لە پێشوودا چەندینجار بڕیاری ئەم دادگایەیان پشتگوێخستووە. عەبدولقەوی یوسف سەرۆكی دادگاكە لەكاتی راگەیاندنی بڕیارەكەدا وتی:" دادگا باوەڕی وایە كە پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكان هەموو بەربەرست و تەگەرەیەك لەسەر رێگای هەناردەكردنی ئازای كەلوپەل و شمەك لابدات كە پێداویستییە مرۆییەكانی ئێران پڕدەكەنەوە". مانگی ئایاری رابردوو دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا فەرمانیدا بە گەڕاندنەوەی سزاكان بۆسەر ئێران و بەوەش بەهای دراوی ئێران بەشێوەیەكی بەرچاو دابەزی و دۆخی ئابوری ئەو وڵاتەی سەختكرد. وردەكاری بڕیارەكەی دادگا ئێران دەڵێت گەمارۆی بازرگانی ئەمریكا، پەیماننامەیەكی بازرگانی نێودەوڵەتی پێشێلدەكات كە ساڵی 1955 ئیمزاكراوە و پەیوەستە بە پەیوەندییە ئابورییەكانی نێوان ئێران و ئەمریكا و بەوەش مافی ئەوە بە دادگای دادی نێودەوڵەتی دەدات بڕیار لەسەر ناكۆییەكانی نێوان هەردوو وڵات بدات. هەروەها ئاماژەبەوەشدەدات كە ئەو هۆكارانەی كە دۆناڵ ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بۆ گەڕاندنەوەی سزاكان بانگەشەیان بۆدەكات، هیچ بنەمایەكییان نییە و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم چەندینجار جەختیكردوەتەوە كە ئێران پابەندی مەرجەكانی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەیە كە ساڵی 2015 لەگەڵ شەش وڵاتی گەورەدا ئیمزایكردووە.

(درەو میدیا): رەزوان فاید ئەو دزە بەناوبانگەی كە مانگی تەمموزی رابردوو بە هێلیكۆپتەر لە زیندانێكی پاریسی پایپتەختی فەرەنسا بە شێوەیەكی دراماتیكی هەڵات، لەلایەن پۆلیسەوە دەستگیركرایەوە. بە گوێرەی ئاژانسەكانی هەواڵ رەزوان فاید لەگەڵ برایەكی و دوو كەسی تریدا لە باكوری پاریسی پایتەخت دەستگیركراوەتەوە. رەزوان فایدی فەرەنسیی بە رەگەز جەزائیری كە تەمەنی 46 ساڵە، خۆی بە یەكێك لە بەناوبانگترین مافیاكانی فەرەنسا دەناسێنێت و مێژوویەكی دووردرێژی لە تاوان ودزی هەیە لە پاریسی پایتەختی فەرەنسادا. رەزوان فاید رۆژی یەكی تەمموزی رابردوو، بە هاوكاری چەند كەسێكی چەكدار توانی لە زیندانێكی باكوری پاریس بە هێلیكۆپتەرێك هەڵبێت و وەزارەتی دادی فەرەنساش دان بەوەدانا كە ئەو زیندانە كەموكوڕی تێدابووە و ئەوەش پرۆسەی هەڵاتنی رەزوان فایدی ئاسان كردووە. رەزوان كە خاوەنی خەیاڵ و فانتازیایەكی كەموێنەیە، بەهۆی تێوەگلانی لە پرۆسەیەكی دزیكردنی شكستخواردوو ساڵی 2010 كە ئەفسەرێكی پۆلیسی فەرەنسای تێدا كوژرا, سزای 25 ساڵ زیندانیكردنی بەسەردا سەپێندرابوو. ئەوە یەكەمجار نەبوو رەزوان فاید لە زیندان هەڵبێت، بەڵكو لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووشدا دوای راكردنی لە زیندان سێ‌ ساڵی لە هاتن و چون لە نێوان سویسرا و ئیسرائیل بەسەربردووە بۆئەوەی نەكەوێتە دەست پۆلیس. بەڵام هەڵاتنی مانگی تەمموزی رەزوان لە زیندانێكی باكوری فەرەنسا، زۆر سەرنجڕاكێش و دراماتیكی بوون لە پرۆسەیەكی چەكداریی كە تەنها چەند خولەكێكی خایاند و بەبێ‌ دەستگیركردنی هیچ بارمتەیەك و بێ‌ كوژران و برینداربونی هیچ كەسێك، ژمارەیەك لە ئەندامانی گروپەكەی دەستدەگرن بەسەر هێلیكۆپتەرێكدا و لەناو گۆڕەپانی زیندانەكەدا دەنیشنەوە و رەزوان رزگاردەكەن، گۆڕەپانی زیندانەكە تاكە شوێنە كە بەهۆی ئەوەی بۆ پێشوازیكردن لە میوانە گەورەكان و كەسایەتییە رەسمییەكان تەرخانكراوە تۆڕی دژە تیرۆری تێدا دانەنراوە. وادەردەكەوێت كە هاوكارەكانی رەزوان زۆر بەباشی شارەزای شوێنەكە بوون و لەكاتی گەیشتنیاندا دەستبەجێ‌ بۆمبی دوكەڵیان فڕێداوەتە گۆڕەپانەكە و دەرگایەكی زیندانەكەیان كردوەتەوە و دوو دەرگای تریان شكاندووە و چونەتە ناو هۆڵی زیندانەكەوە لەوێ‌ رەزوان و یەكێك لە براكانی چاوەڕوانیان بوون.   " دزە نوسەرەكە" بە گوێرەی راپۆرتێكی رۆژنامەی " نەهار" رەزوان فاید خاوەنی جەماوەر و رێزێكی زۆرە لە نێو تاوانباران و مافیاكاندا لە ناوچە میللییەكانی فەرەنسادا، هەتا لە نێو دزە پیشەگەرەكانیشدا و پیاوانی پۆلیس نازناوی " دزە نوسەرەكە" یان لێناوە بەهۆی ئەوەی ساڵی 2009 كتێبێكی نوسیوە و تێیدا باس لە ئەزمونی گەشەكردنی دەكات لە كۆڵانە پەراووێزخراو و میللیەكانی پاریسدا، كە تاوان و یاسای دارستان و دەسەڵاتی مافیاكان تێیاندا بڵاوە. رەزوانی دز و تاوانباری نامۆ ناوبانگێكی بەرفراوانتری بەدەستهێنا، كاتێك لە شاشەی زۆربەی تەلەفزیۆنەكانی فەرەنساوە دەركەوت بۆ باسكردنی  كتێبەكەی و ئەزمونی خۆی لە جیهانی تاوانكاریدا  لە نێو پەراوێزخراوەكان و بێ‌ سەرپەرشتانی پاریسدا. رەزوان كە لە دایك و باوكێكی كۆچبەری جەزائیری لەدایكبووە و زۆر كاریگەرە بە سینەما، لە كتێبەكەیدا باس لەوەدەكات كە چۆن هاوشێوەی فیلمێكی سینەمایی دزی لە بانكێك كردووە و چۆن لەسەر شێوازی فیلمی " Reservoir dogs " دزی لە بارهەڵگرەكان كردووە. لە چاوپێكەوتنە تەلەفزیۆنییەكەیدا ئەو دزە شیك پۆشە بانگەشەی ئەوەیكرد كە چیتر ناگەڕێتەوە جیهانی مافیاكان و دزی و تاوان و جەختیشیكردەوە كە داوای لە لێبوردن ناكات لەو تاوانانەی كردونی چونكە ئەوەی رۆی رۆیشت، هەروەها وتیشی كە كارێكی لە بواری بازرگانیدا دەستكەوتووە و ژیانی بۆ كوڕەكەی تەرخاندەكات، بەڵام ئەو بە رێگایەكی زۆر قەناعەتپێكەرانە درۆی كرد، چونكە هەر لە هەمان ساڵدا و بەدیاریكراوی لە 20 ئایاری 2010دا  لە ئوتۆسترادی خێرا خۆی و گروپەكەی دەسترێژی گوللەیان لە كاروانێكی هێزەكانی ئاسایشی فەرەنسا كرد و چەند كەسێكی مەدەنیان برینداركرد، لە نیسانی 2018شدا دادگای بەرایی لەسەر ئەو كردوەیە و هەوڵێكی دزی  كە ئەفسەرێكی پۆلیسی تێدا كوژرا، رەوزانی تاوانبار كرد. هەروەها ساڵی 2017ش دووجار سزای بەسەردا سەپاند، سزای 10 ساڵ زیندانیكردن بەهۆی هەڵاتنی لە زیندانی لیل لە ساڵی 2013 ەو سزای 18 ساڵ زیندانیكردن بەهۆی هێرشكردنەسەر بارهەڵگرێك لە بادو كالیە لە ساڵی 2011دا و ئەویش تانەی لە هەردوو بڕیارەكەی دادگا دا. لە 13ی نیسانی 2013 رەزوان دوای لە نیو كاتژمێردا دوای گرتنی چوار پاسەوان و بەكارهێنانیان وەك قەڵغانی مرۆیی لە زیندانی لیل سكیدان هەڵات و پێنج دەرگای تەقاندەوە پێش ئەوەی بگگاتە ئۆتۆمبیلێك كە چاوەڕوانی دەكرد و هەڵاتنەكەی چەند هەفتەیەكی خایاند. یەكێك لەو پاسەوانانەی كە لە نزیكەوە لە زینداندا رەزوانی ناسیوە دەڵێت لە یەكێك لە گۆشەكانی مێشكیدا رەزوان هەرگیز دەستبەرداری بیرۆكەی هەڵاتن بۆ جیهانی ئازادی و تاوان نەبووە، لە پشت رەفتارەكانی ئەم كەسەوە كە زۆر عاقڵ دەردەكەوێت، هەمیشە گەمە و پلانە جەهەننەمییەكان خۆیان حەشارداوە. هەروەها یەكێك بە شارەزایانی پزیشكی دەروونیی فەرەنسا لە یەكێك لە دادگاییكردنەكانیی رەزواندا ساڵی 2016 وتی كە رەزوان " دڕەندەیەكی كۆمەڵایەتی" یە و سیفاتە كەسییەكان و سیحر زیرەكی و ئازایەتی و كاریگەریی بۆ كۆنترۆڵكردنی كەسانی تر بەكاردەهێنێت ئەوە دەستكەوتنی ئەوەی دەیەوێت و ئارەزووی دەكات.