درەو: ئەمڕۆ لە ئۆفیسی (درەو) گفتوگۆ لەسەر پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان كرا, لەگەڵ خستنەڕووی ئەنجامی چەند راپرسی و پێشبینیەك بۆ دەنگ و كورسی لستەكان لەلایەن دامەزراوەی میدیایی درەو. (لیو جیون)  کونسوڵی گشتی وڵاتی چین لە هەرێمی كوردستان و (چن گۆوجینگ) بەرپرسی بەشی سیاسی لە كونسوڵخانەی چین  سەردانی ئۆفیسی (درەو)یان كرد بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و شێوازی بەڕێوەچوونی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكان، لەگەڵ خستنەڕووی بەشێك لە ئەنجامی چوار راپرسی دامەزراوەی درەو كە لە ماوەی رابردوو لەسەر هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان ئەنجامی دابوون. لە (درەو) سەرجەم ئەو ئامارو داتایانەی ئامادەكرابوون بە شێوەی پەیپەر و كتێب (بۆكسی هەڵبژاردن) خرایە بەردەستی كونسوڵی گشتی چین لەگەڵ خستنەرووی ئەنجامی ئەو راپرسیە تایبەتانەی كە (درەو) لە ماوەی رابردوو لەسەر پرسی هەڵبژاردن ئەنجامی داون, بە پشت بەستن بەو ( چوار) راپرسیەی كە بەشی راپرسی درەو ئامادەی كردبوون، و دەنگی پێشتری حزبەكان و خوێندنەوەی بارودۆخی ئێستای حزبەكان, پێشبینی دەنگ و كورسی لیستەكان لەلایەن دامەزراوەی میدیایی درەو بۆ كونسوڵی گشتی چین روونكرایەوە، پێشبینی دەنگ و كورسی لیستەكان لە هەرچوار بازنەكەی هەڵبژاردن بۆ كونسوڵی گشتی چین خرایە روو.

راپۆرتی: یادگار سدیق گەڵاڵی لە دوای وەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ٢٥ی ئازاری ٢٠٢٣ ەوە داهات و بەرهەمی نەوتی هەرێم  نا ڕونە ، لە ماوەی ئەو ساڵ و شەش مانگی رابووردووەدا هیچ زانیارییەکی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان رانەگەیەندراوە.  هەرچەند رێکخراوی روونبین لە مانگی نیساندا راپۆرتێکی تێر و تەسەلی لەسەر داهات و بەرهەمی نەوتی هەرێم لە دوای وەستانی هەناردەوە بڵاو کردەوە. لەو ڕاپۆرتەدا کە زانیاری وردی لەسەر یەک بەیەک کێڵگە نەوتییە بەرهەم هێنەکانی هەرێم تێدایە دەردەکەوێت کە لە کۆتای ساڵی ٢٠٢٣ ەوە ئاستی بەرهەمی هەرێم لە سەرو ٣٢٠ هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. هەر لەو راپۆرتەی روونبیندا پە پشت بەستن بەچەندین سەرچاوە دەڵێت کە نەوتی هەرێم بە تێکڕا بە نزیکەی ٣٥ دۆلار دەفرۆشێت لەکاتێکدا لە ماوەی رابوردودا نرخی نەوتی جیهانی لەسەرووی ٨٠ دۆلارەوە بووە. ماوەی چەند مانگێکە رێکخراوی وڵاتانی هەناردەکەری نەوت"یۆپێک" داوا لە عێراق دەکات کە پابەند بێت بە سەقفی بەرهەم هێنانی نەوت کە لەل لایەن ریکخراوەکە دیاری کراوە و عێراق پابەند نەبووە پێوەی. عێراقیش هەرێمی تۆمەتبار دەکرد بەوەی نەوتێکی زۆر بەرهەم دەهێنێت  بەبێ ڕەزامەندی ووایکردووەبەرهەمی عێراق زیاتر بێت لەوە ٤ ملیۆن بەرمیلەی کە ئۆپیک بۆی دیاری کردوو( بەرهەمی هەرێمی کوردستانیش وەکو بەشێک لە عێراق بە بەرهەمی عێراق ئەژماردەکرێت. بۆیە بەردەوام وەزارەتی نەوتی عێراق داوای لەهەرێم دەکرد کە بەرهەم هێنانیان بۆ کەمتر لە ١٠٠ هەزار بەرمیل کەم بکەنەوە. وەکو وەڵامدانەوەیەک بۆ داواکارییەکانی عێراق کۆتایی هەفتەی رابوردوو بەدیاری کراوی بەرواری ١١ی تشرینی یەکەم  وەزیری سامانە سروشتییەکانی هەرێم بەوەکالەت لە ئەستەمبوڵەوە رایگەیاند کە بەرهەمی نەوتی هەرێمی کوردستان لە بەرواری ٢ ی ئەیلولەوە  بۆ ١٤٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە دابەزیوە  کە دەکاتە ٤٤٪ ی بەرهەم  چونکە بە پێی بەدواداچوونە کانی ئێمە  ئاستی بەرهەم لە ٣٢٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانەدا بووە. جگە لە و لێدوانە هیچ ئاماژەیەک نییە بۆ پشتڕاستکردنەوەی ئەو لێدوان و بانگەشەیە. بەڵکو من تائێستاش باوەڕم وایە بەرهەم هێنانی نەوت وا کەمی نەکردووە. ئەم باوەڕەسم لە خۆوە نییە  بەڵکو پشت ئەستورە  بە بەرهەمی سێ کێڵگە نەوتی هەرێم . و ئەو شیکردنەوەی کە لەخوارەوە دەیخەمەڕوو. لە هەرێمی کوردستاندا لانی کەم ئێستا  ٩ کێڵگەی بەرهەم هێنی نەوت بوونی هەیە. کێڵگەی دەهەم کە کێڵگەی تەق تەقە هێشتا دەستی بە بەرهەم هێنان نەکردووەتەوە لە دوای وەستانی هەناردەوە لە ئازاری ٢٠٢٣ ەوە. لەم ٩ کێڵگەیە تەنها سیانیان لە کۆی ٩ بەرهەمیان لە  ئێستادا  ١٣٩ هەزار و ٢١٢ بەرمیل نەتی رۆژانەیە بەم شێوەیەی خوارەوە: ١ـ کێڵگەی تاوکی تاوکی کە هەریەک لە کێڵگەی تاوکی و فیشخاپورە،  گەورەترین کێڵگەی هەرێمە دوای کێڵگەی خورمەڵە. بەرهەمی ئەم کێڵگەیە لە چارەکی سێهەمی ئەمساڵدا کە ٣٠ ئەیلولی کۆتایی دێت تێکڕا ٨٤٫٢١٢ بەرمیل بووە لە کاتێکدا لە چارەکی دووەم دا ٧٩,٧٨٣ بەرمیل بووە واتە بەراورد بە چارەکی پێشو رۆژانە تێکڕا ٤٫٤٢٩ بەرمیل  زیادی کردووە کەدەبوایە کەمی بکردایە نەک زیاد. گەر لەمانگی ئەیلولدا وەکو بانگەشە دەکرێت بەرهەم کەمی کردووە دەبێت  لانی کەم تێکڕا لە چارەکی سێهەمدا   بۆ  نزیکی ٧٠٫١٧٦ بەرمیل دابەزیایە . ٢- کێڵگەی شێخان: لە مانگی ئەیلولدائەو مانگەی کە وەزیر دەڵێت بەرهەممان کەم کردووەتەوە بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بە تێکڕا  ٤٨٫٥٠٠ بووە وە گەر بگەڕیینەوە بۆ مانگی تەموز ئەوا بەرهەم بریتی بووە لە ٤٧٫٩٠٠ بووە و لە ئابدا ٤٨٫٢٠٠  بەرمیلی رۆژانەبووە.  مانگی ئەیلولدا کە دەوترێت بەرهەم بۆ زیاتر لە نیوە دابەزیوە بەرهەمی  ئەم کێڵگەکە لە بری کەم کردن زیادی کردووە. . گەر  ئەو بانگەشەی کەم کردنەوەیەی بەرهەم راست بێت دەبێت بەرهەمی ئەم کێڵگەیەک لانی کەم بۆ نیوە دابەزیایە. وە گەر سەیرت بەرهەمی ئەم ١٤ ڕۆژەی  مانگی تشرینی یەکەم بکەین ئەوا ئاستی بەرهەم ٤٥,٩٠٠ بەرمیل بووە کە تەنها ٢٫٦٠٠ بەرمیل کەمی کردووە. واتە ٥٪. ٣ـ کێڵگەی سەرقەڵا (گەرمیان ) کێڵگەی سەرقەڵا لەماوەی ئەم ساڵدا بە تێکڕا بەرهەمی لە نێوان ٩ هەزار بەرمیل بووە  ئێستاش لە مانگی تشرینی یەکەمدا ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە هەر ٩ هەزار بەرمیلە.  بەرهەمی رۆژانەیان بەم شێوەیە :     تەنها بەرهەمی ئەم سێ کێڵگەیە دەکاتە ١٣٩٫١١٢ بەرمیلە. گەر گریمان دەڵێن بەرهەمی ئەم سێ کێڵگە کەمی نەکردووە کێڵگەکانی تر کەمی کردووە کە واتە لەم گریمانەیە دا دەبێت بەرهەمی هەموو کێڵگەکانی تر تەنها ٨٨٨ بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنن کە ئەمە ئەستەمە وابێت بۆ؟ هۆکارەکەی زۆر ئاسانە سەرەتا با سیرێکیبەرهەمی یەک بەیەک ئەو کێڵگانە بکەین کە بەیەکەوە کۆی بەرهەمیان  رۆژانە  زیاد لە ١٩١ هەزار بەرمیلە بەم شێوەیە: ئایا ئەم ٦ کێڵگەیە هەمویان  داخراون، و بەرهەمیان نییە؟! بەپێی زانیارییەکانی من  ئەو سێ کێڵگەیەی لە  سەرەوە باسمانکرد (شێخان، تاوکی و سەرقەڵا)  بەرهەم یان هیچ کەمی نەکردووە،  ئەی چۆنە وا ئەم کێڵگانەی تر و ئەوکۆمپانیایانەی بەرهەم هێنانی تێدا دەکەن رازی بوون  بەرهەم بوەستێنن؟! وەگەر  گریمان رازی بوون ئەی چۆنە هیچ راگەیەنراوێکیان نییە بڵێن لە بەرهەم هێنان وەستاون؟! هەروەک چۆن لە کاتی وەستانی هەناردە ساڵی پار رۆژانە زانیاری کەمبونەوەی بەرهەمیان رادەگەیاند تاوەکو وەستانی بەرهەم و دووبارە دەست پێکردنەوی. ئەو کۆمپانیایانە کۆمپانیای گشتین و بەپێی یاسای وڵاتەکانیان دەبێت زانیاری ەکانیان بڵاو بکەنەوە و خاوەن پشکەکان ئاگایان لە وردوو درشتی چالاکییەکانیان بێت. لە ڕابوردوودا کردویانەو ئێستاش زانیاری لەسەر جالاکییەکانیان بڵاودەکەنەوە. بۆیە من دەڵێم هیچ ئاماژەیەک نییە بۆ کەمکردنەوەی بەرهەمی نەوتی هەرێم بەڵکو بەرهەم هێنانی نەوت بەردەوامە وەکو پێشو . ئەوەی دەوترێت بەرهەمی نەوت کەمی کردووە بۆ ١٤٠ هەزار بەرمیلی ڕۆژانە  جگە لە لێدوانێک و بانگەشەیەک هیچی تر نییە. گەر دەشڵێن وانییە لێرەوە داوا لە وەزیری سامانە سروشتییەکان بەوەکالەت و وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەکەم بەرهەمی رۆژانەی ئەو کێڵگانەی کە نوسیومن رابگەیەنن بۆمان. سەرەتا پێش ئەو کەمکردنەوەی کە بانگەشەی بۆ دەکەن و پاشان لە مانگی ئەیلولدا چەند بووە و پاشتریش ئێستا لەمانگی تشرینی یەکەمدا. گەر ئەرک نەبێت داهاتەکشی گەر دەزانن چەندە بڵاوی بکەنەوە. نەبونی وەڵام مانای وایە کەم کردنەوەی بەرهەم تەنها بانگەشەیەکی بێ ناوەرۆکەو هیچی تر.  

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە دوا ئامارەکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان؛ 🔹 (7 هەزار و 67) وێستگەی دەنگدان لە چوارچێوەی (هەزار و 431) بنکە پێشوازی لە دەنگدەران دەکەن. 🔹 (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لەسەر ئاستی گشتی پارێزگانی هەرێمی کوردستان کارتی نوێی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە. 🔹 (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەس بە ڕێژەی (93%) لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش بە ڕێژەی (7%) لە دەنگدانی تایبەت مافی بەشداریکردنیان هەیە. 🔹 کۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە (35%)ی لە پارێزگای هەولێر، (37.5%) لە سلێمانی، (25%)ی لە دهۆک، (2%) لە هەڵەبجە و (0.2%) لە چوارچێوەی دەنگدانی تایبەت لە پارێزگاکانی دیکەی عێراقن. دوا ئامارەکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان تایبەت بە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بە شێوەیەکی گشتی لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانی دیکەی عێراق (7 هەزار و 67) وێستگەی دەنگدان لە چوارچێوەی (هەزار و 431) بنکە و (282) ناوەندی تۆمار پێشوازی لە دەنگدەرانی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دەکەن. بە جۆرێک؛ (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لەسەر ئاستی گشتی پارێزگانی هەرێمی کوردستان کارتی نوێی دەنگدانیان وەرگرتووەتەوە، لەو ژمارەیەش (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەس بە ڕێژەی (93%) لە دەنگدانی گشتی لە (173) ناوەندی تۆمار کە دابەش بووە بەسەر (هەزار و 266) بنکەی هەڵبژاردن و (6 هەزار و 318) وێستەگە لە خۆ دەگرێت لە لایەک و  (215 هەزار و 960) کەسیش بە ڕێژەی (7%) لە دەنگدانی تایبەت لە (109) ناوندی تۆمار کە دابەش بووە بەسەر (165) بنکەی هەڵبژاردن و (749) وێستەگە لەخۆدەگرێت مافی بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردنکەدا هەیە. ئەگەر ئەوە وردبکرێتەوە بۆ سەر ئاستی پارێزگاکان ئەوا؛ یەکەم؛ پارێزگای هەولێر (ملیۆنێک و 22 هەزار و 906) کەس بە ڕێژەی (35.3%) کۆی دەنگدەران مافی بەشدارییان هەیە، بە جۆرێک (933 هەزار و 115) کەسیان بە ڕێژەی (91%) لە چوارچێوەی دەنگدانی گشتی لە (53) ناوەندی تۆماریی دابەشبوو بەسەر (498) بنکەی دەنگدان کە (2 هەزار و 213) وێستگە لەخۆ دەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. هاوکات (89 هەزار و 791) کەسیش بە ڕێژەی (9%) لە چوارچێوەی دەنگدانی تایبەت لە (34) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (62) بنکەی دەنگدان کە (306) وێستگە لەخۆدەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. دووەم؛ پارێزگای سلێمانی (ملیۆنێک و 87 هەزار و 73) کەس بە ڕێژەی (37.5%) کۆی دەنگدەران مافی بەشدارییان هەیە، بە جۆرێک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان بە ڕێژەی (93%) لە چوارچێوەی دەنگدانی گشتی لە (74) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (477) بنکەی دەنگدان کە (2 هەزار و 373) وێستگە لەخۆدەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. هاوکات (78 هەزار و 661) کەسیش بە ڕێژەی (7%) لە چوارچێوەی دەنگدانی تایبەت لە (32) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (57) بنکەی دەنگدان کە (276) وێستگە لەخۆ دەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. سێیەم؛ پارێزگای دهۆک (723 هەزار و 747) کەس بە ڕێژەی (25%) کۆی دەنگدەران مافی بەشدارییان هەیە، بە جۆرێک (682 هەزار و 791) کەسیان بە ڕێژەی (94%) لە چوارچێوەی دەنگدانی گشتی لە (41) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (264) بنکەی دەنگدان کە (هەزار و 596) وێستگە لەخۆ دەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. هاوکات (40 هەزار و 956) کەسیش بە ڕێژەی (6%) لە چوارچێوەی دەنگدانی تایبەت لە (30) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (33) بنکەی دەنگدان کە (142) وێستگە لەخۆدەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. چوارەم؛ پارێزگای هەڵەبجە (60 هەزار و 252) کەس بە ڕێژەی (2.1%) کۆی دەنگدەران مافی بەشدارییان هەیە، بە جۆرێک (59 هەزار و 300) کەسیان بە ڕێژەی (98%) لە چوارچێوەی دەنگدانی گشتی لە (5) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (27) بنکەی دەنگدان کە (136) وێستگە لەخۆدەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. هاوکات (952) کەسیش بە ڕێژەی (2%) لە چوارچێوەی دەنگدانی تایبەت لە (1) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (1) بنکەی دەنگدان کە (3) وێستگە لەخۆ دەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. پێنجەم؛ پارێزگاکانی (نەینەوا، کەرکوک، دیالە، ئەنبار، بەغدا (کەرخ و رەسافە)، واست، سەڵاحین)؛ (5 هەزار و 600) کەس بە ڕێژەی (0.2%)ی کۆی دەنگدەران، مافی بەشدارییان هەیە لە چوارچێوەی دەنگدانی تایبەت لە (12) ناوەندی تۆماری دابەشبوو بەسەر (12) بنکەی دەنگدان کە (22) وێستگە لەخۆدەگرێت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە چارت و خشتەکانی خوارەوە؛ خشتەو چارت

درەو:    نەبەز رەشاد، بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری گوندى ته‌رجان سەر بە ناحیەی شەمامکە وبە دووری 20کم ده‌كه‌وێته‌ باشوورى رۆژ ئاواى هه‌ولێر،ژمارەی دانیشتوانی نزیکەی هەزار کەس دەبێت، بە هۆی نزیکییەوە لە ژمارەیەکی زۆری پاڵاوگەی سووتەمەنی، دانیشتوانەکەی گلەیی دەکەن و ترسیان هەیە دۆخەکە کاریگەری خراپ بکاتە سەر تەندروستییان، هەروەك باس لەوەش دەکەن کە دەرمان و پزیشك لە نەخۆشخانەی گوندەکەیاندا وەکو پێویست نین. گولیزار تەمەن(  60 ساڵ(  دانیشتووی گوندەکەیە، بە نائومێدییەکی زۆرەوە دۆخی ژیانی خۆی دەگێڕێتەوە و پێمان دەڵێت "ئاوهەوای گوندەکەمان بۆگەن بووە، هەرکە دەچمە دەرەوە و دێمە ژوورەوە هەناسەم تەنگ دەبێت و دەبێ ئامێری هەناسەدان بەکاربهێنم". "لەبەر پسیبوونی هەوا لە ژوورەوەش ناتوانین ئامێری فێنککەرەوە داگیرسێنین". لە درێژەی گێڕانەوەکانیدا دایکە گولیزار دووپاتی دەکاتەوە کە لە ژوورەوەش ناتوانن ئامێری فێنککەرەوە داگیرسێین هەوای پیس وبۆنی ناخۆشی سووتەمەنی بڵاودەبێتەوە". ئاماژەش دەدات بەوەی کە تەنانەت ئەگەر دەمی خۆشیان بگرن بۆنی ناخۆش وهەناسەتەنگی دۆخیان خراپتر دەکات". مام بەکری هاوسەریشی بەوپەڕی نائومێدییەوە پێمان دەڵێت "تەمەنێکمان لەم گوندەی خۆماندا بەڕێکردووە، ئێستایش بەهۆی پاڵاوگەکانی سووتەمەنییەوە سێ لە ئەندامانی خێزانەکەم تووشی نەخۆشی هەناسەتەنگی بوون و باری تەندرووستیان خراپە". ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە کاتێك لەبەر گەرما دەرگا و پەنجەرەی ماڵەکەیان بکەنەوە، بەهۆی بۆنی ناخۆشەوە دەبێ بە پەلە دایخەنەوە، هەر بەو هۆیەشەوە زۆر بە ئەسەفەوە سوێند دەخوات ژیان لە گوندەکەیاندا نەماوە، بەڵام توانایان نییە رووبکەنە شوێنێکی دیکە.  به‌ پشت به‌ستن به‌ چه‌ند راپۆرت ‌و داتایه‌كى فه‌رمى لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كانى پارێزگاى هه‌ولێر ‌و بۆچوونى شاره‌زایان ‌و توێژینه‌وه‌ى زانستى به‌رپرسانى بوارى ژینگه‌، دەرکەوتووە کە بوونى ئه‌و ژماره‌ زۆره‌ى پاڵاوگە له‌ سنوورى ناحییه‌ى گوێر و گونده‌كانى نزیك شارى هه‌ولێر هه‌ڕه‌شه‌ى ژینگه‌یى گه‌وره‌ن له‌سه‌ر ئاو هه‌وا و خاك و سه‌رهه‌ڵدانى جۆره‌ها نه‌خۆشى له‌سه‌ر دانیشتووانى چه‌ند گوندێكى ناوچه‌كه‌.   هەر لەو گوندەدا سلێمان نوری، كه‌ كارى ئاژه‌ڵدارى ده‌كات و ته‌مه‌نى  50 ساڵه‌ گلەیی خۆی دەکات و دەڵێت" ئێمە کە بە بوونی ئەم هەموو پاڵاوگه‌ و بۆنە ناخۆشانە ڕازین، دەبوو گرنگی بە بنکەی تەندروستیمان بدەن  و بە چاککردنی شه‌قام و ڕێگا و بانەکەمان هاوکاری گوندەکەمان بکەن". لەهەمانکاتدا محەمەد سەباح کە گه‌نجێكى گونده‌كه‌یە وته‌مه‌نى 30 ساڵه‌ پێیوایە "ژیانی دانیشتوانی گوندەکەیان لەمەترسیدایە، هیچ رێگەچارەیەکیشمان لەبەردەستدا نییە مەگەر تەنها کۆچ بکەین و بەجێی بێڵین". له‌ سنووری پارێزگای هه‌ولێر ژماره‌یه‌كی به‌ر چاو له‌ پاڵاوگە هەن، رۆژ به‌ رۆژ له‌ زیادبووندان‌ كه‌ زۆربه‌یان ئەهلین و ده‌كه‌ونه‌ باشووری پارێزگای هه‌ولێر. بەگوێرەی لێدوانی پارێزگاری هەولێر ئومێد خۆشناو ژماره‌یان (138) پاڵاوگەیه‌، هەر لەناوجه‌رگه‌ى شاری هه‌ولێره‌وە تا دەگاتە‌ ڕێگای گشتی هه‌ولێر- گوێر و هه‌ولێر- مه‌خمور و هه‌ولێر- كه‌ركوك . سەرچاوەیەکیش لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم کە نەیوەیست ناوی بڵاوبکرێتەوە رایگەیاند لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستاندا تەنها چوار پاڵاوگە مۆڵەتی فەرمیان هەیە کاربکەن، لەم ژمارەیشیان دوو دانەیان لە هەولێرن و دانەیەك لە سلێمانی و یەکێکیشیان لە دهۆکە، ئەوانەی تر هیچیان مۆڵەتی وه‌زاره‌تی سامانه‌ سروشتیه‌كان و دەستەی ژینگەیان نییە و مەرجە ژینگەییەکانیان جێبەجێ نەکردووە.   د. سەنگەر ساڵح، مامۆستای کۆلیژی زانست لە زانکۆی سەلاحەدین چەند وردەکارییەکی بۆ ئاشکرا کردین و وتی "دووری پاڵاوگەكان له‌رێگای سه‌ره‌كی و له‌ سنووری ناحیه‌و گونده‌كان ده‌گاته‌ ده‌وروبه‌ری (300م تاكو 1500م) هه‌ر پاڵاوگەیه‌ك له‌ ماوه‌ی (24) كاتژمێردا نزیكه‌ی (100ته‌ن تاكو 200ته‌ن) نه‌وتی خاو ده‌پاڵێون بۆ گاز و به‌نزین و قیڕ به‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی پیسبوونی ژینگه‌". تیشکیشی خستە سەر ئەوەی "گرنگترین پیسكه‌ره‌كانی ده‌رهاویشته‌ی پیشه‌سازی نه‌وت بریتی یه‌ له‌ هایدرۆكاربۆنات و ئاوێته‌ی گۆگرد (ئۆكسیدی گۆگرد وهایدرۆگۆگرد) هه‌روه‌ها یه‌كه‌م ئۆكسیدی كاربۆن و ته‌نۆلكه‌ی هه‌ڵواسراو". هەروەها وتی "كۆگاكان سه‌رچاوه‌ی گرنگی ده‌رچوونی هه‌ندێ غاز و هه‌ڵمی هایدرۆكاربۆنین به‌ڵام یه‌كه‌كانی گه‌رم كردن و هایدرۆجینی سه‌رچاوه‌ی گرنگی ده‌رچوونی غازی ترشن وه‌كو گۆگردی هایدرۆجین (H2S). هه‌روه‌ها هه‌ڵم له‌ ماتۆره‌كانی پاڵه‌په‌ستۆ ده‌رده‌چێ و بڵاوده‌بێته‌وه‌وه‌ یاخود له‌كاتی باركردن و گواستنه‌وه‌ هه‌ندێ جۆری كاربۆناتی سووك ده‌رده‌چێ و به‌ هه‌وادا بڵاوده‌بێته‌وه‌". به‌پێى ئاماره‌كانى ده‌سته‌ى پاراستن و چاككردنى ژینگه‌ لە ئێستادا لە ناحیەی گوێر نزیکەی حەفتا پاڵاوگەی نایاسایی و بێ مۆڵەت هەن و بەبێ بوونی هیچ مەرجێکی سەلامەتی کار دەکەن هاوکات بێ گوێدانە پیسبوونی ئاو و هەوای ژینگە و تەندروستی دانیشتووانی گوندەکانی دەوروبەریان ڕۆژانە بە درێژایی کارکردن یان هەوای پیس و گازی ژەهراوی دەڕژێننە ئاسمانی هەولێر و ناوچەکە.   ژینگەی هەرێم: داوامان کردووە پاڵاوگە نایاساییەکان دابخرێن عەبدوڵڕەزاق خه‌یلانى، وتەبێژی دەستەی ژینگەی هەرێم له‌وباره‌یه‌وه‌ دەڵێ" لە ساڵی 2016 ەوە نووسراومان ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیران کردووە و داوای داخستنی ئەو پاڵاوگە نایاساییانەمان کردووە، بەڵام تاوەکو ئێستاش ڕێژەیەکی زۆریان ماون و دانەخراون". هۆکاری داواکارییەکەیشیان گەڕاندەوە بۆ ئەوەی " پاڵاوگەکان هیچ مەرجێکی سەلامەتی جێبەجێ ناکەن و بوونەتە هۆکارێکی راستەوخۆی پیسبوونی ژینگە و سەرهەڵدانی جۆرەها نەخۆشی کوشندە". ئاشکراشی دەکات کە "ئەو پاڵاوگانەی دەوروبەری هەولێر نایاسایین و رەزامەندی هیچ دامەزراوەیەکی حکومیان نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەستەی ژینگە پێشتر پێشنیاری بۆ کردبوون ئەگەر کار بکەن دەبێ بەپێی رێنماییەکان بێت ئەگەر نا دەبێ دابخرێن". قوربانیەك: بەدرەنگەوە زانیمان هۆکاری زیاتر بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکانمان پاڵاوگەکانن مەسعود عەبدوڵلا، ته‌مه‌ن ( 45 ساڵ) و پیشه‌ى شوفێرە، قوربانییەکی دانیشتووی گوندی تەرجانە و توشی نەخۆشی هەستیاریی پێست بووە، ئەو بۆچوونی وایە کە خەڵکی ناوچەکە له‌سه‌ره‌تاى دانانی ئه‌و پاڵاوگانەدا هیچ شتێکیان دەربارەی مه‌ترسییه‌كانى پاڵاوگەکان نه‌ده‌زانى، به‌ڵام له‌م چه‌ند ساڵه‌ى دوایدا پاش بڵاوبوونەوەی چه‌ندین حاڵەتی تووشبوون بە نه‌خۆشىیەکانی وه‌ك ره‌بۆو هه‌ستیارى پێست و شێرپه‌نجه‌و نه‌خۆشییه‌كانى جگه‌ر و بەگوێرەی دەرەنجامە پزیشکییەکان، پێدەچێت هۆکاری سەرەکیی ئەو نەخۆشیانە راستەوخۆ پەیوەندی بەم پاڵاوگانەوە هەبێت". هەروەها بە داخێکی زۆرەوە وا هەست دەکات "ئیدی خەڵکی دێیەکەیان بووەتە قوربانی و شوێنەکەشیان بووە بە ناوچەیەکی پیشەسازی بەشێوەیەك کە نە ئاو نە خاکەکەی کەڵکی ژیانیان نەماوە". *ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.   پارێزگاری هەولێر: لەسەر راسپاردەی سەرۆکی حکومەت پاڵاوگە نایاساییەکان دادەخەین لەمبارەیەوە ئومێد خۆشناو، پارێزگاى هه‌ولێر لە مانگی ئابی رابردوودا دواى كۆبوونه‌وه‌ى له‌گه‌ڵ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان له‌ كۆنگره‌یه‌كى رۆژنامه‌وانیدا رایگه‌یاند بڕیارمانداوه‌ به‌ داخستنى پاڵاوگه‌ نایاساییەکانی سنووری پارێزگا. خۆشناو، ئاماژه‌ى به‌وه‌دا کە بڕیاره‌كه‌ له‌سه‌ر راسپارده‌ى سه‌رۆكى حكومه‌ته‌و تیمه‌كانمان له‌سه‌رجه‌م به‌ڕێوبه‌رایه‌تییه‌كان به‌بێ هیچ جیاوازییه‌ك هه‌ڵمه‌تێكى فراوانیان ده‌ستپێكردووه‌و به‌رده‌وام ده‌بن له‌سه‌ر به‌دواداچوونى پڕۆسه‌كه‌. "پاڵاوگەکان کاریگەری خراپیان لەسەر باشوور و رۆژئاوای هەولێر داناوە". به‌پێى چه‌ند توێژینه‌وه‌یه‌كى زانستى كه‌ له‌ لایه‌ن هه‌ریه‌ك له‌ كۆلێژى زانست و كشتوكاڵ و ژینگه‌ى زانكۆى سه‌ڵاحه‌دین له‌ لایه‌ن قوتابیانى ماسته‌ر و دكتۆرا ئه‌نجامدراوه‌ و ئامادەکاری ئەم بەدواداچوونە دەستی کەوتوون "پاڵاوگەكان بەبەراورد لەگەڵ ناوچەکانی دیکەی سنووری هەولێر  كاریگه‌رى خراپ و نه‌رێنیان له‌سه‌ر خاك و هه‌وا و رووه‌كى ناوچەکانی رۆژئاوای هەولێردا زیاترە". لە توێژینەوەکاندا پشتڕاستکراوەتەوە کە ژینگە و ئاووهەوای ناوچەکانی نزیك پاڵاوگەکان به‌ ته‌واوەتى چووەتە قۆناغێکی مه‌ترسیدار، هاوکات كانزا قورسه‌كانى ئه‌و ناوچه‌یه‌ كاریگه‌رى خراپی بۆسەرر هۆڕمۆنى ده‌ره‌قى و جگه‌ر و جۆره‌كانى شێرپه‌نجه‌ و پێست و گه‌ڵاى دار و ئاوى خواردنه‌وه‌و خاكى كشتووكاڵى هه‌یه‌.   " ئامێرێك رۆژانە 21 ماددە و 19 گازی زیانبەخش لە هەولێر دەستنیشان دەکات" ئاماره‌كانى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى ژینگه‌ى هه‌ولێریش هێما بۆ ئەوە دەکەن کە ئامێرى پیسبوونى هه‌واى هه‌ولێر رۆژانە 21 ماددە ‌و 19 گازی زیانبه‌خش له‌ هه‌ولێر دەستنیشانیان دەکات، داتاکانیش پێمان دەڵێن ساڵ به‌ ساڵ ژینگه‌ی هه‌ولێر پیستر ده‌بێت و هۆكارى سه‌ره‌كیشی بۆ بوونی ئەو پاڵاوگانە دەگەڕێتەوە کە لە باشوور و رۆژئاوای هەولێردان. د.شێروان غه‌فور، مامۆستاى زانكۆ‌و پسپۆرى بوارى ژینگه‌ له‌ باره‌ى كاریگه‌رى ئه‌و گازانه‌ى له‌ ئۆتۆمبێل ده‌رده‌چن  سەبارەت بە هۆکارەکانی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی پەیوەست بە ژینگەوە دەڵێت "گازى یه‌كه‌م ئوكسیدى كاربۆن (CO) كه‌ گازێكى ژهراوه‌یه‌ و كاریگه‌رى زۆر خراپى هه‌یه‌ له‌سه‌ر كۆئه‌ندامى هه‌ناسه‌دان و  له‌گه‌ل هیمۆگلوبینى خوێن یه‌ك ده‌گرێت و كاربۆكسی هیمۆگلۆبین (Co-HB)پێکدەهێنێت".  روونیشیدەکاتەوە کە سەرەنجام ده‌بێته‌ هۆی كوشتنى خرۆكه‌ سووره‌كانى خوێن و تووشبوون بە نه‌خۆشى شێرپه‌نجه‌ى خوێن و كه‌مبوونه‌وه‌ی ئۆكسجین (O2) له‌ خوێندا كه‌ وا ده‌كات دڵ زیاتر كاربكات و ماندووبێت و ببێته‌ هۆی سه‌ر ئێشان و گێژبوون". تەندروستی هەولێر: رێژەی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە بەرزبووەتەوە دوای ئەوەی هەوڵماندا ئامارێکی تایبەت بە رێژەی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی شێرپەنجە لە سنووری باشوور و رۆژئاوای هەوڵیردا بەدەستبهێنین، وه‌زاره‌تى ته‌ندروستى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان رەتیکردەوە هیچ ئامارێكى دروست له‌باره‌ى نه‌خۆشییه‌كانى شێرپه‌نجه‌و نه‌خۆشى دیكه‌ تایبه‌ت به‌و سنوورانه‌ تۆمار كرابێت، پێیوایە ئه‌وه‌ پێویستی به‌ تیمى شاره‌زا و توێژینه‌وه‌ى زانستى هه‌یه‌". به‌ڵام پشتڕاستی دەکاتەوە کە به‌شێوه‌یه‌كى گشتیى نه‌خۆشییه‌كانى شێرپه‌نجه‌ ساڵ دواى ساڵ روو له‌ زیادبووندان ‌و به‌ پێى دوایین ئامارى به‌ڕێوبه‌رایه‌تى گشتى ته‌ندروستى هه‌ولێر کە لەماوەی ته‌نها شه‌ش مانگى یه‌كه‌مى 2024 زیاتر له‌ ( 3 هه‌زار) حاڵه‌تى نه‌خۆشى شێرپه‌نجه‌ تۆماركراون ئه‌و رێژه‌یه‌ش به‌راورد به‌ ساڵانى رابردوو به‌رزه‌. لەمبارەیەشەوە د. یه‌حیا عومه‌ر، مامۆستا له‌ كۆلێژى زانست لە زانکۆی سەڵاحەدین كه‌ دوو توێژینه‌وه‌ى له‌وباره‌یه‌وه‌ ئه‌نجامداوه‌، ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌كات، ئه‌و گازانه‌ى كه‌ له‌ پاڵاوگە‌ و كارگه‌كانى ئه‌و ناوچانه‌ ده‌رده‌چن كاریگه‌رى خراپیان له‌سه‌ر شێرپه‌نجه‌‌و گێژبوون ‌و جۆره‌ها نه‌خۆشى تر هه‌یه‌". فەرمانگەی ژینگەی هەولێر: لەم ماوەیەدا لەنێوان 30 تا 40 پاڵاوگەی نایاسایی داخراون دڵشاد هیرانی، بەرپرسی فەرمانگەی ژینگەی هەولێر سەبارەت بە رێکارەکانی داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان ئاشکرای دەکات کە لەم ماوەیەدا لەنێوان 30 تا 40 پاڵاوگە داخراون و پرۆسەکەش بەردەوامە و بەمنزیکانە پارێزگاری هەولێر راگەیەنراوی خۆی دەبێت و لەوکاتەدا بە فەرمی وردەکارییەکانی داخستن و جێبەجێکردنی بڕیاری داخستنی پاڵاوگە نایاساییەکان ئاشکرا دەکات. راپۆرتێکی فەرمی: ژینگەی هەولێر بەچەندین شێوە پیس دەکرێت به‌ پێى راپۆرتێکى ده‌سته‌ى چاکكردن‌و پاراستنى ژینگه‌ى هه‌رێم ‌و فه‌رمانگه‌ى ژینگه‌ى هه‌ولێر، له‌ ئێستادا كێشه‌ ژینگه‌ییه‌كانى هه‌وایى شارى هه‌ولێر به‌گشتى بریتین له‌ تێبینى كردنى بوونى چڕه‌ دوكه‌ڵێك له‌ ئاسمانى شارى هه‌ولێر به‌ هۆى زۆر هۆكار، له‌وانه‌ زۆربوونى ژماره‌یه‌كى زۆر له‌ پاڵاوگە له‌ سنوورى باشوور و رۆژئاواى هه‌ولێر و زۆری ژماره‌ى ئوتومبیڵ كه‌ سه‌رچاوه‌ى ده‌ردانى زۆر له‌ گازه‌ خنكێنه‌ره‌كانه‌  له‌گه‌ڵ  ته‌نۆلكه‌ى هه‌ڵواسراوه‌كان و قورقوشم ، هەروەها به‌رده‌وام زۆربوونى پرۆژه‌ پیشه‌سازییه‌كان كه‌ ده‌بنه‌ هۆى بڵاوبوونه‌وه‌ى دوكه‌ڵ و ته‌پوتۆز و زیاد بوونى رێژه‌ى بڵاوبوونه‌وه‌ى گازه‌ پیسكه‌ره‌كان. لە بەشێکی دیکەی راپۆرتەکەدا هێما بۆ ئەوە کراوە کە خراپی جۆری سووته‌مه‌نى و زۆر بوونى پرۆژه‌كانى نشته‌جێ بوون و زۆریی ژمارەی مۆلیدەی کارەبا و به‌كارنه‌هێنانى مه‌رجی ژینگه‌یی زانستی سه‌رده‌م لە چاره‌سه‌ركردنى زبڵ و پاشماوه‌ له‌ زبڵخانه‌كان به‌ گشتى كاریگه‌رىیان له‌سه‌ر پیسبوونی ژینگەی‌ شارى هه‌ولێر هەیە، سەرەڕای ئەوەی رێژەی سەوزایی لەئاستی گەورەبوون و فراونبوونى رووبه‌ری شاردا نییە و پشتێنه‌ى سه‌وزیش لەچواردەوری شارەکەدا نییە. *ئەم بەدواداچوونە بەسەرپەرشتی تۆڕی نیریج بۆ رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاری بەرهەمهاتووە لەچوارچێوەی پڕۆژەی "رۆژنامەگەریی بنکۆڵکاریی بۆ ئاشکراکردن و بەدواداچوون"، بە سپۆنسەری کونسوڵگەری ئەمریکا لە هەولێر.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) رۆژی ٧ ئۆکتۆبەر ساڵێک بەسەر جەنگێکی وێرانکەر، بەسەر جەهەنەمێکی داگیرساو لە غەزەدا تێپەڕی. جەنگێک لە هەموو شوێنێکدا ڕووئەدات: لە سەر زەوی، لە ئاسمان، لە ناو نەفەقەکانی ژێرزەویدا. جەنگێک کونجێکی ئارامی بۆ چەندان ملیۆن مرۆڤ لەم سەرزەویەدا، نەهێشتۆتەوە. ساڵێک لەمەوبەر و لە ٧ ی مانگی ئۆکتۆبەردا حەماس هێرشێکی کوتوپڕی کردە سەر ئیسرائیل و ١٢٠٠ کەسی لەناو خودی ئیسرائیل خۆیدا کوشت، زۆرینەیان خەڵکی مەدەنی و کچان و کوڕانی گەنج، بوون. ٢٤٠ کەسیشی بە دیل گرت و هێنانیەوە بۆ غەزە، تا ئەم ساتەش زۆرینەیان نەگەڕاونەتەوە و چارەنووسیشان نادیارە. لە بەرامبەردا ئیسرائیل لە نیوان ٤٠ بۆ ٥٠ هەزار فەلەستینی کوشتوە، کە نزیکەی یەک لەسەر سێیان منداڵن. نزیکەی سەد هەزارێکیش بریندارن، کە بەشێکیان بوونەتە کەم ئەندام و دەست و چاو و قاچیان لەدەستداوە. ئەمە جگە لە وێرانکردنی تەواوەتی غەزە خۆی کە دەیان ساڵی هێمنی پێویستە بۆ گەرانەوە بۆ دۆخی بەر لە ٧ ئۆکتۆبەر. لەماوەی ئەو ساڵەدا سنووری جەنگەکە گەورەتر بووە و لە ئێستادا ئیسرائیل لە جەنگێکی خوێناویدایە لەگەڵ حیزبوڵای لوبنانیدا. لەپاڵ پەلاماردانی هەمەلایەنەی حیزبوڵادا، کە بە کوشتنی بەشی هەرەزۆری سەرکردەکان و تێکدانی توانا ئەمنیی و سەربازییەکانی ئەم هێزە گەیشتوە، ئیسرائیل هاوکات پەلاماری چەندەها گوند و شار و شارۆچکە و بەیروتی پایتەختی لوبنانیشی، داوە. لە ئێستادا لەپاڵ کوشتنی زیاد لە هەزار کەس و برینداربوونی ژمارەیەکی گەورەتردا، لە پاڵ وێرانکردنی چەندەها گوند و گەڕەک و ناوچەی نیشتەجێبووندا، نزیکەی ملیۆن و نیوێک مرۆڤ لەناو لوبناندا زادگا و ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێهێشتوە و وەک بێماڵێک بەدوای شوێنێکی ئارام و سەلامەت لەناو لوبنان خۆیدا دەگەڕێن، کە یەک لەسەر سێی کۆی دانیشتوانی لوبنان پێکدەهێنن. جەنگەکەش تا دێت گەورەتر دەبێت و ئەگەری پەلاماردانی ئێرا و عێراقیش تەنها مەسەلەی کاتە، هێرشیش بۆ سەر یەمەن ماوەیەکە دەستیپێکردوە. براوەی ناوی ئەم دیمەنە گشتییە، ئەگەر بکرێت باس لە بوونی براوەیەک بکەین، ئیسرائیلە. هەم لە غەزە و هەم لە لوبناندا، ئیسرائیل حەماس و حیزبوڵای تەواو لاواز و بێبڕست کردوە. لە هەمانکاتدا ئیسرائیل هێزی باڵدەستە و نەک تەنها بڕیاری وەستاندن یان بەردەوامیدان بە جەنگەکە لە دەستی ئەودایە، بەڵکو ئەوەیشی تا ئەستا ویستبێتی وێرانیبکات، وێرانیکردوە. ئەو پروپاگەندە زۆرەیش کە هەم حەماس خۆی و هەم هەوادارەکانی دەیناکرد، کە گوایە دەرەقەتی ئیسرائیل دێت و قودس و مزگەوتی ئەقسا رزگاردەکات، یان لانیکەم دەیانپارێزێت، یان خودی جەنگەکە وا گەورە و هەمەلایەن دەکات، کە چەندان لایەن بێنەناوییەوە و بە هاوکاری هاوپەیمانەکانی کۆتایی بە ئیسرائیل دەهێنن. دەرکەوت سەرجەمی ئەم قسە و وێناکردنانە جگە لە خورافەتێکی سیاسیی و سەربازیی گەورە شتێکی دیکە نەبون و نین. ئەوەی ئیسرائیل لە ماوەی ئەم ساڵەدا ئەنجامیداوە، بە درێژایی مێژووی دروستبوونی بۆی نەکراوە. نە لە جەنگی ١٩٦٧ و نە لە جەنگی ١٩٧٣ و نە لە پەلامارەکانی دواتریدا بۆسەر فەلەستینییەکان و بۆسەر لوبنان و سوریا، ئەو دۆخە پڕ وێرانکارییەی ئەمڕۆکەی، بۆ دروستنەکراوە. ئەو ئەفسانانەیش کە لە دەوری هێزی حیزبوڵا و تەنانەت هێزی ئێرانیش دروستکراون، لە هەمان جنسی ئەفسانەکانی دەوری حەماسن. کەم هێزی سیاسیی و سەربازیی لەناوچەکەدا هەیە بەو ماوە کورتیە، شەقی سەربازیی و ئەمنی وا کوشندەی، بەرکەوتبێت. ئەو جەنگە نەفسییەش کە لە ڕێگای ئەو ئەفسانانەوە بەرپاکرابوون، کۆتایی پێهاتوە. لەم ئاستەشدا ئەوەی لە رووی نەفسییەوە دۆڕاوە خەڵکی غەزە و خەڵکی لوبنان و خودی حەماس و حیزبوڵا و هاوپەیمانەکانی تریانن. دوای ساڵێکیش لە جەنگ ئیسرائیل تاقە هێزێکە دەتوانێت بڕیار لەسەر بەردەوامبوون یان ڕاوەستانی جەنگەکە بدات، سەرجەمی کارتە سیاسیی و سەربازییەکان لەدەستی ئەودایە، نەک لە دەستی ئەو بەرەیەی بەرامبەری دەجەنگن. بە کورتییەکەی، ئەوەی لەماوەی ئەم ساڵەدا و بەر لەویش دەبینرا و دەبیسترا، کۆمەڵێک قسەی گەورە و دەستەواژەی ئینشایی بێکەڵک بوون، کە سنووری بەکارهێنانێکی هێجگار خراپ و نابەرپرسیارانەی خودی زمانی قسەکردنی، تێنەپەڕاندوە. ئەوەی دەگوترا و دەگوترێت جگە لە قیڕەقیڕێکی بەتاڵ، کە وەزیفەی یەکەمی شاردنەوەی هەقیقەتی پەیوەندییەکانی هێز و هاوسەنگییەکانی دەسەڵاتە لە سەرزەوی، شتێکی دیکە نییە. دیوێکی تری ئەم ئەفسانەسازییە ئەو زمانە دینییەیە کە لەم جەنگەدا پەنای بۆ براوە و بەشێوەیەکی ئاوساو بەکارهێنراوە و بەکاردەهێنرێت. زمانێک جەنگەکەی لە جەنگی نێوان چەندان هێزی سیاسیی و سەربازیی ناهاووسەنگەوە گۆڕیوە، بۆ جەنگی خودا و دوژمنەکانی، جەنگی دین بەرامبەر بە دژەدین، جەنگی ئەوانەی لە مردن ناترسن و دوای مردنیان دەچنە دیداری خودا، بەرامبەر بەوانەی هێندە ژیانیان خۆشدەوێت نەک تەنها بوودەڵە و ترسنوک  بوون، بەڵکو هەموو سازشێک بۆ مانەوە و ژیان، دەکەن. بە مانایەکی تر جەنگی ئەوانەی کە عاشقی شەهیدبوون و شەهادەتن، بەرامبەر بەوانەی عاشقی چێژ و ڕابواردنە سەرزەمینیی و کورتخایەنەکانی ژیانن.   ئەوەی ئەم جەنگە دوای ساڵێک نیشانیداوین ئەوەیە کە خودا هەقی بەسەر جەنگی مرۆڤەکانەوە نییە، هانا بردن بۆ دین و دوعاکردن و پاڕانەوە، فریای هیچ هێزێک ناکەوێت هێزی دونییا نەبێت و لە رووی سەربازیی و تەکنۆلۆژیای جەنگەوە، خۆی بۆ پێکدادان ئامادەنەکردبێت. ئەو گوتارەش کە لەم جەنگەدا کەوت و هیچ نرخێکی عەقڵانیی و ئینسانیی و جەنگاوەرانەی نەما، گوتاری شەهادەتە. ئەم جەنگە، دوای ساڵێک، تاقە شتێکی نیشاندابین ئیفلاسی تەواوەتی کردبێت گوتاری شەهیدبوون و شەهادەتە، کە لە رووی کردەییەوە بێنرخ و بێبەهاکردنێکی ڕەهای ژیانی مرۆڤەکانە و کوشتنیان وەک کڕینی بلیتێکی یەکسەرە بەرەو بەهەشت بە ئیمانداران دەفرۆشێتەوە. کەوتنی ئەم زمانە دینییە و وێرانبوونی دوو هێزی سەرەکیی سەر بە ئیسلامی سیاسیی لەناوچەکەدا، مەبەستم وێرانبوونی حەماس و حیزبوڵایە، هەندێک بەرەو ئەو بۆچوونە دەبەن کە پێیانوابێت جەنگی ٧ ئۆکتۆبەر سەرەتای کۆتایی ئیسلامی سیاسییە هەم وەک ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسیی و هەم وەک بزوتنەوەی سیاسیی. لەمەشدا جۆرێک لە بەراوردکاری دۆخی دوای ٧ ئۆکتۆبەر دەکەن بە جەنگی ٦ رۆژەی ساڵی ١٩٦٧. وەکچۆن دۆڕاندنی جەنگی شەش ڕۆژەی ساڵی ١٩٦٧ باوەڕی بەشێکی گەورەی دانیشتوانی جیهانی عەرەبی بە ناسیۆنالیزمی عەرەبی، القەومیە العربیە، بە گشتیی و بە  ناسریزم بەتایبەتی، وێرانکرد. ئەم کەوتنەی حەماس و حیزبوڵاش سەرەتای کەوتنی پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی و کەوتنی گوتاری شەهادەت و کۆتایی گوتاری بەدەمەوەچونی ئیلاهی بۆ جەنگی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا، بەرجەستەدەکات.  وەکچۆن کەوتنی ١٩٦٧ تەنها کەوتنێکی سەربازیی نەبوو، بەڵکو بەرجەستەکەری کەوتنێکی ئایدیۆلۆژیی و ئەخلاقیی و فیکریی و دەزگایی و رەمزیش بوو، بەهەمان شێوە کەوتنی حەماس و حیزبوڵا و بەرەی بەرگرییەکەیان، تەنها کەوتنێکی سەربازیی نابێت و کەوتنی کۆی پرۆژە سیاسیی و ئەخلاقیی و فیکریی و دەزگایی و رەمزییەکەیشیان، دەبێت. بێگومان کەوتنی ئەم گوتارە سیاسییە دینییە، مانای کەوتنی دینداریی نییە، وەکچۆن «دینی سیاسیی» و «دینیی ئاسایی» خەڵک یەکشت نین. برێکی بەرچاوی مرۆڤی ئەم ناوچەیە کەسانی دیندارن و بە دینداریش دەمێننەوە، ئەوەی دەکەوێت ئەو گوتارە سیاسیی و سەربازیی و رەمزییەیە، کە بەدەوری دینداری سادەی مرۆڤەکاندا دروستکراوە و خوداش رادەکێشێتە ناو جەنگی مرۆڤەکانەوە لەگەلیکتردا. ئەم ناوچەیە پێویستی بەهەرشتێک هەبێت پێویستی بە جەنگ نییە و نەماوە، گرنگ نییە ئەو جەنگە بەناوی چییەوە و کام هێز، ئەنجامیئەدات. ژمارە ئەو گەنجانەی لەم ناوچەیەدا تەمەنیان لەژێر ٢٥ ساڵدایە نزیکەی ٦٠ لەسەدی دانیشتوانی ناوچەکەیە. بەشێکی گەورەی ئەم گەنجانە بێکار و بێ سەرچاوەی دارایی و بێبوونی وێنەیەکی پۆزەتیڤن، لەسەر ئێستا و ئایندەی خۆیان. لە ڕاستیدا رێژەی گەنجی بێکار لەم بەشەی دونیادا لە هەر شوێنێکی تری سەر ئەم هەسارەیە زیاترە، ئەگەرچی بەشێکی زۆریان خوێندەوار و خاوەن بروانامەیشن.   دانیشتوانی سەرجەمی خۆرهەڵاتی ناوەراست و باکوری ئەفریقا تەنها ٦ لە سەدی دانیشتوانی هەموو جیهان پێکدەهێنن، کەچی زۆرترین ژمارەی پەناهەندە و بێماڵ و کۆچبەر لە جیهاندا سەر بەم بەشەی دونیایە. ئەوەی ئەم ناوچەیە پێوێیستی پێیە هێزی وەک حەماس و حیزبوڵا و رژێمی ئێران و هاوشێوەکانیان نییە، ئەوەی پێویستە جۆرێکە لە حوکمڕانیی و کۆمەڵگا، توانای دابینکردنی نان و ئازادیی و کەرامەتیان بۆ مرۆڤەکانی ناوی هەبێت، بە هەموو جیاوازییەکانیانەوە. نان و ئازادیی و کەرامەت کە دروشمە سەرەکییەکانی بەهاری عەرەبی و نارەزاییدەربڕینەکانی تری دوای بەهاری عەربین.      

راپۆرتی: درەو 🔻 دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا لە سنوری پارێزگای هەولێر؛ 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەلەمانی کوردستان لە ساڵی (1992) یەکێتی (184 هەزار و 352) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 لە ساڵی (2005) و لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (244 هەزار و 383) دەنگی بەدەستهێنابوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی (1992) لە پارێزگای هەولێر ژمارەی دەنگەکانی بە ڕێژەی (33%) و (60 هەزار و 383) دەنگ زیادی کرد. 🔹 لە ساڵی (2010)ەو لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارەی دەنگەکانی (124 هەزار و 632) دەنگ بوو، بەراورد بە ساڵی (2005) ڕێژەی (49%)ی دەنگەکانی کەمی کرد. 🔹 لە ساڵی (2014)ەو لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی لە هەولێر (168 هەزار و 688) دەنگ بوو بە ڕێژەی (35%) بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی (2010) دەنگەکانی زیادی کردبوو. 🔹 یەکێتی لە ساڵی (2018)ەو لە خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە سنوری پارێزگای هەولێر تەنها (79 هەزار و 745) دەنگی بەدەستهێنابوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگانی ساڵی (2014) بە ڕێژەی (53%) دەنگەکانی کەمی کردبوو. 🔹 لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لە ساڵی (2021) ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی لە پارێزگای هەولێر تەنها (65 هەزار و 862) دەنگ بووەو بەراورد بە ساڵی (2018) جارێکی بە ڕێژەی (17%) و (13 هەزار و 883) ژمارەی دەنگەکانی کەمی کردووە. دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا لە سنوری پارێزگای هەولێر 1992 - 2021 لە هەرێمی کوردستان لە دوای ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووە، کە (2) هەڵبژاردنیان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان و (5) هەڵبژاردنیان بۆ پەرلەمانی کوردستان و (5) هەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجام دراوە. لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەشداری کردووە، لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە لەسەر ئەو هەڵبژاردنانەی کە ئەو پارتە بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە، لە سیستمی فرە بازنەییدا دەنگەکانی لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بەدیار کەوتوون، ئەوانیش؛ یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی پەرلەمانی کورستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (184 هەزار و 352) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (30/1/2005) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (244 هەزار و 383) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (60 هەزار و 31) دەنگی بە ڕێژەی (33%) زیاتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی ساڵی (1992) بەدەستی هێنابوو. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (124 هەزار و 632) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (119 هەزار و 751) دەنگی بە ڕێژەی (49%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2005) بەدەستی هێنابوو. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (30/4/2014) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (168 هەزار و 688) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (44 هەزار و 56) دەنگی بە ڕێژەی (35%) زیاتر بوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی ساڵی (2010) بەدەستی هێنابوو. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە هاوکات بوو لەگەڵ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر (168 هەزار و 603) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (85) دەنگی بە ڕێژەی (0.1%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران کە لەهەمان کاتدا بەڕێوەچوو بەدەستی هێنابوو. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (12/5/2018) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر تەنها (79 هەزار و 745) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (88 هەزار و 858) دەنگی بە ڕێژەی (53%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2014) بەدەستی هێنابوو. حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، یەکێتی نیشتمانی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر تەنها (65 هەزار و 862) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (13 هەزار و 883) دەنگی بە ڕێژەی (17%) کەمتر بوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ساڵی (2018) بەدەستی هێنابوو. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە خشتەو چارتی هاوپێچ. خشتەو چارت سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.    

راپۆرتی: درەو   🔻 دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا لە سنوری پارێزگای سلێمانی؛ 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەلەمانی کوردستان لە ساڵی (1992) (92 هەزار و 449) دەنگی بەدەستهێنابوو. 🔹 لە ساڵی (2005) و لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (91 هەزار و 578) دەنگی بەدەستهێنابوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی (1992) لە پارێزگای سلێمانی ژمارەی دەنگەکانی بە ڕێژەی (1%) و (871) دەنگ کەمی کرد. 🔹 لە ساڵی (2010)ەو لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارەی دەنگەکانی (82 هەزار و 121) دەنگ بوو، بەراورد بە ساڵی (2005) ڕێژەی (10%)ی دەنگەکانی کەمی کرد. 🔹 لە ساڵی (2014)ەو لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارەی دەنگەکانی پارتی لە سلێمانی (93 هەزار و 410) دەنگی بەدەستهێناو بە نزیکەی ڕێژەی (14%) بەراورد بە هەڵبژاردنی ساڵی (2010) دەنگەکانی زیادی کردبوو. 🔹 پارتی لە ساڵی (2018)ەو لە خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەران لە سنوری پارێزگای سلێمانی تەنها (48 هەزار و 706) دەنگی بەدەستهێنابوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگانی ساڵی (2014) بە ڕێژەی (44%) دەنگەکانی کەمی کردبوو. 🔹 لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لە ساڵی (2021) ژمارەی دەنگەکانی پارتی لە پارێزگای سلێمانی (54 هەزار و 891) دەنگ بووە. دەنگەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا لە سنوری پارێزگای سلێمانی 1992 - 2021 لە هەرێمی کوردستان لە دوای ساڵی (1992)ەوە (12) هەڵبژاردنی گشتی بەڕێوەچووە، کە (2) هەڵبژاردنیان بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان و (5) هەڵبژاردنیان بۆ پەرلەمانی کوردستان و (5) هەڵبژاردنیش بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەنجام دراوە. لەسەرجەم هەڵبژاردنەکاندا پارتی دیموکراتی کوردستان بەشداری کردووە، لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە لەسەر ئەو هەڵبژاردنانەی کە ئەو پارتە بە لیستی سەربەخۆ بەشداری کردووە، لە سیستمی فرە بازنەییدا دەنگەکانی لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بەدیار کەوتوون، ئەوانیش؛ یەکەم؛ هەڵبژاردنی خولی پەرلەمانی کورستان کە لە (19/5/1992) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (92 هەزار و 449) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. دووەم؛ هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (30/1/2005) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (91 هەزار و 578) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (871) دەنگی بە ڕێژەی (1%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی ساڵی (1992) بەدەستی هێنابوو. سێیەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (82 هەزار و 121) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (9 هەزار و 457) دەنگی بە ڕێژەی (10%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی یەکەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2005) بەدەستی هێنابوو. چوارەم؛ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (30/4/2014) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (93 هەزار و 410) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (11 هەزار و 289) دەنگی بە ڕێژەی (13%) زیاتر بوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی ساڵی (2010) بەدەستی هێنابوو. پێنجەم؛ هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە هاوکات بوو لەگەڵ هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لە (7/3/2010) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (86 هەزار و 655) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (6 هەزار و 755) دەنگی بە ڕێژەی (7%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی ئەنجومەنی نوێنەران کە لەهەمان کاتدا بەڕێوەچوو بەدەستی هێنابوو. شەشەم؛ هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (12/5/2018) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی تەنها (48 هەزار و 706) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (37 هەزار و 949) دەنگی بە ڕێژەی (44%) کەمتربوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکانی ساڵی (2014) بەدەستی هێنابوو. حەوتەم؛ هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە لە (10/10/2021) بەڕێوەچوو، پارتی دیموکراتی کوردستان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی (54 هەزار و 891) دەنگی پارێزگاکەی بەدەستهێنا. ئەم ئەنجامەش (6 هەزار و 185) دەنگی بە ڕێژەی (13%) زیاتر بوو لەو دەنگانەی لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ساڵی (2018) بەدەستی هێنابوو. بۆ بەرچاوڕونی بڕوانە خشتەو چارتی هاوپێچ. خشتەو چارت سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.    

سلێمان مستەفا پێشبینی کورسی حزبەکان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ، حزبەکان چەند کورسی دێنن ، پرسیارێکە بەردەوام دەکرێت و دوبارە دەکرێتەوە، و لیکدانەوەی جیا جیای بۆ دەکرێت و ژمارەی جیاجیاش باس دەکرێن ،بێ گومان پرسیارەکەش لە شوێن خۆیەتی ،چونکە هاوڕاین کە هەڵبژاردنی خولی شەشەم پرۆسەیەکی گرنگ و هەستیارە ، چونکە لێرەدا ناکۆکی و بەریەکەوتنەکانی ناو گۆمەڵگا وحزبەکان خاڵی دەکرێنەوەبەتایبەتی لەبارودۆخێکی نەخوازراوی هەرێم ناوچەکەدا  ، لێردا دادگای گەڵ دادبینی دەکات و بڕیار دەدات ، لێرەدا مافی دەنگدەرانە دەستە بەرو پیادە دەکرێت ، لێرەدا گالیسکەی دیموکراسی دەکەوێتە ڕێ ، دەرنجام بۆ پێدانی متمانەیە بۆماوەی چوار ساڵی حوکمڕانی بەناوی گەلەوە ، بۆ جێبەجێکردنی بەڵێنەکان ، بۆ جێبەجێکردنی ئەو پرسانەی بەلای زۆرینەوە گرنگن ، لێرەدا گەر دووبارە ئەو پرسیارە بکەین ؟ئایا دەکرێت پێشبینی پێگەو دەنگ و کورسی حزبەکان بکەین لەم هەڵبژاردنەدا ؟ ، وەڵامەکە ئاسایی و ئاسانە بەڵێ دەتوانین پێشبینی گریمانەیی ئەنجامەکان بکەین بەنزیکەیی بۆ پێگەو دەنگ و کورسی حزبە کان بۆ هەرهەڵبژاردنێک ، ئەمەش بەرمەبنای چەند بابەت وپرس و توێژینەوەو بەرچاو روونیەک دەکرێت لەوانە ‌، ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوو ، لەوانە دەرنجامەکانی ئەو ڕاپرسیانەی ئەنجامدەدرێن پێش هەڵبژاردن و لەماوەی کەمپینی هەڵبژاردن ،لەوانە  دەرنجامی بارودۆخی گشتی پێش هەڵبژاردن ، لەوانە بەرنامەو پەیام و سلۆگان و کاندید و سەرکردایەتی کەمپینەکان ،لەوانە یاسای هەڵبژاردن و سیستەمی هەڵبژاردن وشێوازی دابەشکردنی بازنەو شێوازی لیست و شێوازی دابەشکردن و گۆرینی دەنگ بۆ کورسی ، ئەمانە هەمووی کەرستەی بەردەستن بۆ ڕاڤە و شیکاری و هەڵێنجانی ئەنجامی گریمانەیی ، ئینجا گەر بپرسین دەتوانین پێشبینی دەنک و کورسی بۆ ئەم خولە بکەین ؟ لەوەڵاما دەڵێم زۆر زەحمەتە ، چۆن زەحمەتە و لەبەرچی زەحمەتە : گەلینۆ براینۆ با بەخاڵ بیان ژمێرین بۆ زەحمەتە :  یەکەم : لەهەڵبژاردنی پێشوو هەرێمی کوردستان یەک بازنە بوو ، لەم هەڵبژاردنە چوار بازنەیە . دووەم : لە هەڵبژاردنی پێشووی ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی ٢٠٢١ بە دووجۆر کارتی دەنگدان دەنگدەدرا ،کارتی کورت مەودا کە بایۆ مەتری نەبوو ، لەگەڵ کارتی بایۆمەتری درێژ مەودا ،تەنانەت لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هیچیان بەکار نەهێران ، بەڵام لەم هەڵبژاردنە تەنهاو تەنها دەنگدەری خاوەن کارتی بایۆ مەتری بۆی هەیە دەنگ بدات .  سێیەم : ئامێری ناسینەوەی دەنگدەر لەم هەڵبژاردنە بەکاردەهێنرێت ، دەنگدەر ناتوانێت دووجار دەنگ بدات ، کەس ناتوانێت لەجیاتی یەکتر دەنگبدات ،، پێش راگەیاندنی ئەنجامەکان دەبێت پەنجەمۆری دەنگدەران هاوتا بکرێت بۆ دەست نیشانکردنی دەنگی دووبارە .  چوارم : لە یەک کاتدا ئەژمارکردن و جیاکردنەوەی ئەلکترۆنی و دەستی بۆدەنگەکان دەکرێت . پێنجەم : لەم هەڵبژاردنە [ ١١٩١] کاندیدی حزب و کاندیدی تاک بەشدارن لە هەرچوار بازنە ،لیستە سەرکیەکان ( یەکێتیی نیشتیمانی کوردستان ، پارتی دیموکراتی کوردستان ، نەوەی نوێ ، گۆران ، کۆمەڵی دادگەری ، یەکگرتوو ، بەرەی گەڵ ، بەرەی هەڵوێست ،  هاوپەیمانی نیشتیمانی ، بۆ وردەکاری بروانە خشتەی ژمارە (١)ی   خوارەوە .    شەشەم : لەم هەڵبژاردنە تا ڕادەیەک کۆدەنگی لەسەر تۆماری دەنگدەران هەیە ،کە لەتۆمارەکانی پێشوو پاکترەو تۆمارەکەش تۆمارێکی دەنگدانی بایۆ مەتریە ، سەیری خشتەی ژمارە دوو بکەن بەراوردی سێ تۆمار لە ساڵی 2018 ،2021، و2024 بکەن گۆرانکاری زۆری تێدایە : خشتەی ژمارە (٢)     ، هەروەها سەیری خشتەی ژمارە سێ بکەن سەرەرای داخلکردنی چەندین موالید لەساڵی ٢٠١٨ ەوە کە داکراونەتە سەر تۆماری دەنگدەران بەڵام  [ ٣٨٣،٥١٨] دەنگ لە تۆماری گشتی کەمیکردوە وەک لەخشتەی دووم رونکراوەتەوە، بەڵام بەگشتی لەکۆی زیاد کردنی  موالیدی نوێ ( ١٩٤،٧٦٠ ) دەنگدەر زیاد کراوە ، ئەمەش بەمانای پاکردنەوەی دێت لەو داتایانە داخلی داتای خۆراک کرابوون بە ئەنقەست یان بۆ وەرگرتنی بەشە خۆراکی زیاتر کەبەپێی یاسا داتاکەی کۆمپانیای خۆراک کرا بە بنەما بۆ تۆماری دەنگدەران، سەیری خشتەی (٣)ی خوارەوە بکە   حەوتەم : بەگرنگی زۆرە لەم هەڵبژاردنە دەڕوانرێت لەسەر ئاستی ناوخۆو دەرەوە . هەشتەم: ژمارەی کورسیە گشتیەکان کەم کراونەتەوە بۆ ٩٥ کورسی و کورسی پێکهاتەکان بۆ ٥ کورسی .  نۆیەم:نرخی کورسی (کۆلکەی هەڵبژاردن)ی هەر بازنەیەک جیاواز دەبێت لەگەڵ بازنەیەکی تر ، هەروەها کورسی کۆتاکان بە شێوازی زۆرینە دەبێت . دەیەم : کورسی ماوە بەشێوازی زۆرتین دەنگی ماوە دابەشدەکرێت بەسەر حیزبەکاندا لە پەیرەوکردنی شێوازی چوار بازنەی هەڵبژاردندا گۆرانکاریە لەم خولەدا. یازدەیەم : تا ڕادەیەک بەهانەی حزبەکان کەم کراونەتەوە و لانی کەمی هاودەنگی زۆرینە هەیە لەسەر رێککارەکان . دوازدەیەم : ناتوانین داتای هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمان و دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەساڵی ٢٠٢١ وەک گریمانە وەبگرین چونکە دوو جۆر کارتی دەنگدان بەکارهێنرا ، کورت مەوداو کارتی درێژ مەودای بایۆمەتری ، لەم هەڵبژاردنە تەنها خاوەنی کارتی بایۆمەتری درێژ مەودا بۆی هەیە دەنگ بدات .  سێزدەیەم: گەر حزبەکان تا رادەیەک دەنگدەری مسۆگەری خۆشیان بناسن ، بەڵام کاریگەری رێژەی بەشداری دەنگدەران و پەیرەوی شێوازی فرە بازنەیی وئەو گورانکاریانەی ئاماژەمان پێدان ، پرسیای جدین لەبەردەم پێشبینی بۆ ئەم خولە چواردەیەم : تا ئێستا دامەزراوەیەکی سەربەخۆ ئەنجامی هیچ ڕاپرسێکی بڵاو نەکردۆتەوە جێگای متمانە بێت و سەربەخۆ بێت ، تیادا رێژەی بەشداری و دەنگی لایەنەکان دەربخات ، یان داواکاریە لەپێشینەکانی دەنگدەران بەدەر بخات ،بۆیە کارێکی ئاسان نییە پێشبینی بۆ ئەنجامە گریمانییەکان بکەین ، هەر گریمانیەک لەسەر بنەمای دوا ئەنجامی هەڵبژاردنی ٢٠٢١ ئەنجومەنی نوێنەران بکەین لە شوێن خۆیدا نییە ، دەکرێت ئەنجامەکانی هەلبژاردنی ٢٠٢١ ئەنجومەنی نوێنەران بۆ بەراوردی یەک بازنەو فرە بازنە وەربگیرێت وەک بەراوردێک بەڵام بۆ ئەنجامی گریمانی دەنگ و کورسی لەشوێن خۆیدا نیە ،بۆیە دەبێت چاوەرێبین بۆکاتی ڕاگەیاندنی ئەنجامی سەرتایی هەڵبژاردنەکان بەشێوازی ( ئەژمارکردن وجیاکردنەوەی ئەلکترۆنی  ) لە لایەن کۆمیسیۆنەوە بەفەرمی ،کە بەپێی یاسا  دەبێت لەماوەی لەماوەی ٢٤ کاژمێر رابگەێنرێن ، گەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن گرنگ بێت لە هەڵبژاردن گرنگتر پەسەند کردنی ئەنجامەکانە ، لەوەش گرنگتر بەرهەمی هەڵبژاردن و بردنەوە ، براوە میللەت بێت سلیمان مستەفا حەسەن  

راپۆرتی: درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (140 هەزار و 47) کەس بەڕێژەی (12.6%) بەشداری هەڵبژاردنیان نەکردووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (23.4%) و (536 هەزار و 817) كەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان نەکردوە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (122 هەزار و 277) کەس بەڕێژەی (7%) بەشداری لە دەنگدان زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، بەڵام ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (25.5%) و (642 هەزار و 577) کەس بەشداری هەڵبژارنەکەیان نەکردووە. 🔹 لە خولی چوارەمدا (675 هەزار و 631) كەس دەنگدانیان نەداوە بە ڕێژەی (25.4%). 🔹 لە خولی پێنجەمدا بەرزترین ڕێژەی بایکۆت تۆمارکراوەو (ملیۆنێک و 239 هەزار و 482) كەس بە ڕێژەی (40.2%) دەنگیان نەداوە. هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. لەو هەڵبژاردنەدا (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کرد بە ڕێژەی (87.4%)، تەنها (140 هەزار و 47) کەس بەڕێژەی (12.6%) بەشداری هەڵبژاردنیان نەکردووە. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس کە بە رێژەی (80%)  و (781 هەزار و 966) کەس لە ژمارەی بەشداری دەنگدان زیادیكردووە. بەڵام ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (23.4%) و (536 هەزار و 817) كەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان نەکردوە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هاوکات ژمارەی بەشدای گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، لەسەر ئەو بنەمایە ژمارەی بەشداری کردن لەم هەڵبژاردنەدا بەراورد بە خولی پێش خۆی (122 هەزار و 277) کەس بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە. بەڵام ڕێژەی بایکۆت گەیشتووە بە (25.5%) و (642 هەزار و 577) کەس بەشداری هەڵبژارنەکەیان نەکردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژماری بە زیادی کردبوو، چونکە (ملیۆنێک و 978 هەزار و 382) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردبوو. لە خولی چوارەمدا (675 هەزار و 631) كەس دەنگدانیان نەداوە بە ڕێژەی (25.4%). هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات لەم هەڵبژاردنەدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) کەس بەشدارییان لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمدا کردبوو، بەم پێیەش بەراود بە خولی چوارەم ژمارەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. لە خولی پێنجەمدا بەرزترین ڕێژەی بایکۆت تۆمارکراوەو (ملیۆنێک و 239 هەزار و 482) كەس بە ڕێژەی (40.2%) دەنگیان نەداوە. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

  نووسینی: سان ساراڤان -  (میدیکاری ژینگەیی و پاتاکان) پالاوگە نەوتییەکانی هەرێم هۆکاری سەرەکیین بۆ تێکچوونی ژینگە و بڵاوبوونەوەی رێژەیەکی بێشومار لە نەخۆشی،  بەڵای پالاوگەنەوتییەکانی هەرێم وەک سێبەر دوای هاولاتی ناوچەکە کەوتوون و دەرهاویشتەکانی بوونەتە کابوس، سات بەدوای سات لە هەر چوار قۆناغی دەرهێنان و بە پیشەسازیکردن و بەکارهێنان و پاشماوەکەشی سەرچاوەی کارەساتن.  دەرئەنجامی ئەم قۆناغانە پیسبوونی ژینگەی ناوچەکەو بڵاوبوونەوەی هەزارەها نەخۆشی دێژخایەن و کوورت خایانی بەرهەم هێناوە.  ئەستەمە خەڵک لەم مەترسییانە بە ئاگا بێتەوە تا لە دەرئەنجامە ژینگەیی و تەندروستییەکانی ئەم پالاوگانە تێنەگات. هۆشیاری تاک لە پیسبوونی ژینگەو تەشەنەکردنی نەخۆشییەکان و هەڵوێست وەرگرتن لە بوونی ئەم پالاوگانە و مەرجی ژینگەیەکان تاکە چارەسەرە بۆ ئەوەی ئەم کارەساتانە بوەستێنرێت و بنبڕ بکرێن. پاڵاوگەی نەوتی پیشەسازییەکی گرنگ و سەرچاوەی ئابووری سەرەکییە  لە دونیای دوای شوڕشی پیشەسازی، ئەرکی سەرەکی  پالاوگەکان بریتیە لە پرۆسەی گۆڕینی نەوتی خاو بۆ وەرگرتنی هەموو پێکهاتەکانی تری وه‌ک سوتەمەنی سووک، گازۆلین، بەنزین، ئەسفلت (قیر)، کیرۆسین ، گازی شل ، سوتەمەنی سووک و  قورس. لە هەرێمی کوردستاندا زیاتر لە ١٩٠ پاڵاوگەی نەوتی هەن (٣٠ پاڵاوگای نەوتی دەکەونە سنووری پارێزگای دهۆکەوە، لە هەولێردا نزیکەی ١٣٨ پاڵاوگە و لە سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان ٢٦ پاڵاوگە هەیە)بە قەبارەی گەورە و بچوک  کە بەشی زۆریان کەوتونەتە پارێزگای هەولێرەوە، لە رووی پێگەی جوگرافییەوە ئەم پالاوگانە یا لەناو جەرگەی شارۆچکەکانن یا تەنها ٦ بۆ ٣٠ کم دوورن لە شارە گەورەکانەوە یان لەناوجەرگری شارۆچکەکانن.  مەودای دوورو نزیکی ئەم پالاوگانە ڕاستەوخۆ کاریگەریی تەندروستی دەکاتە سەر دانیشتوانی ناوچە لە هەموو قۆناغەکانیدا و بەتایبەتیش لە کاتی پیشەسازییەکەیدا،  چونکە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەگاتە جەستەی هاولاتی ناوچەکە و ژینگەکەشی بە ئاو و هەوا و خاک وسەوزایی و زیندەوەرانیشەوە. ئەگەر چی چەند بڕگەیەکی یاسایی پاراستنی ژینگەیی لە عێراق و هەرێم سەبارەت بە پاراستنی ژینگەو تەندروستی و کەمکردنەوەی کاریگەری پاڵاوگەکانی سووتەنەمەنی بەردیین بە تۆکمەیی داڕێژراون لە ساڵی ٢٠٠٩دا،سەرەکیترین بڕگەکان: - پاراستنی ژینگە لە پیسبوون کە لە ئەنجامی گەڕان و دەرهێنانی سامانی نەوت و گازی سروشتیەکان   - کەمکردنەوەی پیسبوون کە لە ئەنجامی سووتەمەنی بەردینی و بەتایبەتی کەمکردنەوەی پیسبوونی نەوت -  پلانەکانی چاودێری و هەڵسەنگاندنی کێڵگە نەوتییەکان و ڕژانی نەوت -  چاودێریکردن و چارەسەرکردنی پاشماوە مەترسیدارەکان. -  پەیوەستبوون بە ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان -  دانانی بڕگەکانی سزا بۆ سەرپێچیکاران - بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای دۆستی ژینگە، بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە ژینگەییەکان.  بەلام هیچ کامێک لەم بڕگانە نەهاتوونەتە جێبەجکردن و بە بەردەوامی ئەم یاسایانە پێشێل دەکرێت لەلایەن حکوومەتەکانی  عێراق و هەرێمەوە. بوونی ئەم پاڵاوگانە کاریگەریی گەورەی هەیە بۆ سەر ژینگە •    هۆکاری گەورەن بۆ پیسبوونی هەوا چونکە پاڵاوگەکانی نەوت بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و گەردیلە دەردەدەن دەبنە هۆی دروستبوونی گازی گەرمەخانەییەکان لە چینی هەوادا. •    هۆکارێکی گەورەن بۆ پیسبوونی  ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی، لە رێگەی ڕژانی ماددە کیمیاییە ژەهراویەکانی کە بەئاسانی دەتوانن سەرچاوەی ئاوی خواردنەوە پیس بکەن  و زیان بە ژیانی ئاویی بگەیەنێت. •    هۆکاری ژاوەژاو  و پیسبوونی دەنگین •    هۆکاری بڵاوکردنەوەی بۆنن •    هۆکاری پیسبوون و تکچوونی سیستمی خاکن، لە ڕێگەی ڕژان و  دزەکردنی بەرهەمە نەوتییەکان خاک بە ماددە کیمیاییە مەترسیدارەکان پیس دەکات، ئەمەش زیان بە مرۆڤ و ڕووەک و ئاژەڵ و بایۆداڤێرستی (فرەجۆری)  ئەندامی و نائەندامی دەگەیەنێت کە بەرکەوتنیان لەگەڵ خاکە پیسبووەکەدا هەیە. •    لە دەرئەنجامی کارەساتی ئاگرکەوتنەوە  و تەقینەوەکاندا پاڵاوگەکانی نەوت بڕێکی زۆر لە مادەی سووتێنەر لەخۆدەگرن، کە مەترسی ئاگرکەوتنەوە و تەقینەوە دروست دەکات   مەترسییە تەندروستییەکان لەسەرئەو کەسانەی کە لە نزیک لە پاڵاوگە نەوتییەکان گوزەران دەکەن گەر هەڵوێستەیەک بکرێت و سەرنجی تەواو و بەرفراوان بخرێتە سەر لێکەوتە تەندروستییەکان ئەوای کاریگەر گەورە دەکاتە سەر تەندروستی مرۆڤ و زیندەوەران. لێکۆڵەرەوان لەپالاوگەیەکی نەوتی بۆمۆنت- ئەمەریکا بۆ ماوەی ١٣ ساڵ بەشێوەیەکی بەردەوام چاودێری رەوشی تەندروستی و ژینەگەیی ئەو ناوچەیە دەکەن کە پاڵاوگە نەوتییەکەی تێدایە، لە ئەنجامی ئەم چاودێرییەدا بۆ لێکۆڵەوەران دەردەکەوێت کە ئەم پاڵاوگەیە زیاتر لە لە ١٣٥ مادەی کیمیایی لێوە دەردەچێت و  کە زۆربەیان ژەهراوی کارسێنۆجنیکن (هۆکارن بۆ شێرپەنجە). لە ئەنجامی بەدواداچوندا لێکۆڵەرەوان بۆیان دەرکەوتووە کە زۆرینەی ئەو نەخۆشییانەی کە دەستنیشانکراون لەناوچەکەدا بریتییە لەبەرزبوونەوەی شێرپەنجەی میزڵدان، پرۆستات، مەمک، سییەکان، قۆڵۆن، هەروەها هاولاتیانی توشی لیمفۆما بوون. لەئەنجامی لێکۆڵینەوەکەدا دەرکەوتووە کە ئەگەر ئەم پالاوگانە بە مەودای سفر – ١٦ کم  لەناوچەی نیشتەجبوندا بن ئەوا هاولاتیان و کارمەندان زیاتر ئەگەری تووشبوونیان بە نەخۆشی درێژخایان و نەخۆشی سیستەمی وشێرپەنجە  زیاترە لە و هاولاتیانەی کە لە دووری ٣٣-٥٣ کم لە پاڵاوگەی نەوتەوە دوورن. ژیان لە نزیک پاڵاوگەی نەوتییەکان دەتوانێت چەندین مەترسی بۆ سەر تەندروستی مرۆڤدروست بکات، هەندێک لە مەترسییەکان بریتین لە: پیسکردن و ژەهراویکردنی هەوا ئەم پاڵاوگانە هۆکارن بۆ بڵاوبوونەوەی بڕێکی زۆر لە پیسکەرەکانی هەوا وەک دووەم ئۆکسیدی گۆگرد و ئۆکسیدی نایترۆجین و تەنۆلکەی تر. هەبوونی ئەم پیسکەرانە دەبنە هۆی کێشەی هەناسەدان لەوانەش نەخۆشی تەنگەنەفەسی و ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات هەروەها هۆکارن بۆ دابەزینی بەرگری لەش و ئەگەری تووشبوونت بە ڤایرۆس زیاد دەکات. نموونەی هەندێک لەو توخمە مەترسیدارانە: دووەم ئۆکسیدی گۆگرد (SO2) دەبێتە هۆی خورانی چاو و سووتانی پێست هەروەها دەبێتە هۆکاری خوران و سووتانەوەی لووت و قوڕگ و سییەکان لەگەڵ خیزەخیزکردن، هەناسە تەنگی،  تێکچوونی سییەکان. ئۆکسیدی نایترۆجین کاریگەرییە لاوەکییە باوەکانی بەکارهێنانی بڕێکی کەم   بریتین لە سەرگێژخواردن، سەرسوڕان، لەدەستدانی ئاراستە، سەرئێشە و  هەستکردن بە سڕی و بەمێرولە کردن و هەروەها سکچوون ولە هۆشخۆچوون و هەروەها ڕەنگە لەدەستدانی کاتی هەماهەنگی و هاوسەنگی ئەندامەکانی لەش ڕووبدات. ئۆکسیدی نایترۆجین  (NO2) بەرکەوتنی بەردەوامی ئۆکسیدی نایترۆجین یان بەرکەوتنی درێژخایەن ئەگەری هەیە بێتەهۆکاری:لەبیرچوونەوە، کەمبوونەوەی ڤیتامین B12 کە بەسێوەیەکی درێژخایان دەبێتە هۆی تێکچوونی مێشک و دەمارەکان  و زرنگانەوە لە  گوێچکەکاندا، سڕبوون لە دەست و پێیەکان، گرژبوونی ئەندامەکانی جەستە، ئەگەری کەموکوڕی لەدایکبوون (ئەگەر لە کاتی دووگیانیدا بەرکەوتن هەبێت)، لاوازی سیستەمی بەرگری لەش، تێکچوون لە سیستەمی زاوزێدا، خەمۆکی، وابەستەیی دەروونی. پیسکردن و ژەهراویکردنی ئاو ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان لە ئەنجامی بەرکەوتنیان لەگەڵ ئاوی ژێر زەوی  و  ڕێڕەوی ئاوییەکانی سەر زەوی  ئاوی خواردنەوە و کشتوکاڵی پیس دەکەن و لە ڕێگەی سوڕەکانەوە دەگەنەوە  جەستەی مرۆڤ و زیندەورەران، هەندێک لەو مادانەی کە کاریگەرییان دەبێت و وەک ژەهر بەر زیندەورەران دەبێتەوە لەوانە: کلۆرایدەکان: کلۆریدەکان ئایۆنی بارگاوی نەرێنییان هەیە.  کلۆریدەکان کە لە خوێیەکانی بنەمای کلۆریدەوە سەرچاوە دەگرن، وەک کلۆرایدی سۆدیۆم   - NaCl → Na+ CI ‏بڕی پویست لە کلۆرایدەکان یارمەتیدەرە بۆ ڕێکخستنی بڕی شلە و جۆرەکانی ماددە خۆراکیەکان کە دەچنە ژوورەوە و دەرەوەی خانەکان. هەروەها ئاستی pH (پۆتنشەڵ هایدرۆجین ٧،٣٥ – ٧،٤٥)ی دروست دەپارێزێت، ترشی گەدە هان دەدات بۆ هەرسکردن، هاندانی کارکردنی خانەکانی دەمار و ماسولکە، هەروەها ئاسانکاری دەکات بۆ ڕۆیشتنی ئۆکسجین و دووەم ئۆکسیدی کاربۆن لەناو خانەکاندا زیادبوونی کلۆرید لە جەستەتدا دەکرێت زۆر مەترسیدار بێت کە دەبێتە هۆی زیادبوونی ترشەکان، بەرزتر لە ئاسایی، لە خوێندا. ئەگەر بەپەلە چارەسەر نەکرێت، ئەوا دەبێتە هۆی: کێشە لە گورچیلە و دروستبوونی بەردی گورچیلە. سولفاتەکان:     لە فیزیۆلۆژیای شیردەرەکاندا سولفاتەکان بەشدارن لە پرۆسەکاندا ، بە تایبەت لە کاتی گەشەکردندا. سولفۆترانسفێراسەکان ناوبژیوانی سولفۆنکۆنجۆگەیشن (سولفۆنکردن)ی زۆرێک لە پێکهاتەکانن، لەوانە ستیرۆیدەکان، گلایکۆسامینۆگلایکانەکان، پرۆتینەکان، گواستەرە دەمارییەکان و زینۆبایۆتیکەکان، کە چالاکییە بایۆلۆژییەکانیان دەگۆڕن.ولفات پێویستە بۆ گەشەکردنی دروستی خانەکان و گەشەکردنی زیندەوەران. بەشدارە لە چەندین پرۆسەی بایۆلۆژی گرنگدا، لەوانە بایۆسێنتێز و پاککردنەوەی ژەهراویکردن لە ڕێگەی سولفاتکردنی زۆرێک لە پێکهاتە ناوخۆیی و دەرەکییەکان   سۆدیۆم لۆریل سەلفات و SLES دەبێتە هۆی خورانی چاو و پێست و سییەکان بەتایبەتی کاتێک بۆ ماوەیەکی زۆر بەرکەوتەی هەبێت. هەروەها دەشێت سۆدیۆم لۆریل سەلفات ماددەیەکی ژەهراوی بێت کە پێی دەوترێت 1,4-dioxane کە ناسراوە بۆ هۆکاریی شێرپەنجە ماددە ڕەقە تواوەکان TDS: ئەو ئاوەی دەیخۆینەوە کاتیۆنی وەک پۆتاسیۆم و سۆدیۆم و کالیسیۆم و مەگنیسیۆم لەگەڵ ئەنیونەکانی وەک کلۆرید و فلۆراید وکاربۆنات و بیکاربۆنات لەخۆدەگرێت. TDS بریتییە لە بڕی ماددە ڕەقە تواوەکان لە ئاوەکەدا. بە شیکاری کێشپێوان دەپێورێت، وردتر و لە ڕێگەی بە هەڵمکردنی ئاوەکە و کێشانی ئەو ماددە ڕەقانەی کە بەجێماوە، و توێژینەوەکان ئەنجام دەدرێت. ئاستی سەلامەتی TDS لەخوارنەوەدا بۆ مرۆڤ کەمێک دەگۆڕێت بەپێی سیاسەتە تەندروستییەکانی وڵاتە جیاوازەکان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم هێڵکارییەی خوارەوەدا بە نزیکی دانراوە:  ئاستی بەرزی TDS دەبێتە هۆی کێشەی گەدە و ڕیخۆڵە، وەک ئازاری گەدە و سکچوون و لە حاڵەتە توندەکاندا دەبێتە هۆی نەخۆشی گورچیلە و نەخۆشی جگەر و خراپبوونی ددان و تەنانەت مردنیش. سیلینیۆم: سیلینیۆم کانزایەک کە لە خاکدا هەیە. بە شێوەیەکی سروشتی لە ئاو و هەندێک خۆراکدا دەردەکەوێت. لە کاتێکدا مرۆڤەکان تەنها پێویستیان بە بڕێکی زۆر کەم هەیە، کاری گرنگی سیلینیۆم ڕۆڵە سەرەکییەکەیەتی لە میتابۆلیزمیاندا هەروەها دژە ئۆکسێنەرەکان خانەکان دەپارێزن لە زیانەکانی وەک پیربوون و تێکچوونەی خانەکان – کە پێی دەوترێت فشاری ئۆکسجینی – پەیوەستە بە شێرپەنجە و نەخۆشییەکانی دڵ و دابەزینی توانا دەروونییەکان. سیلینیۆم پشتگیری زۆرێک لە کارەکانی جەستەت دەکات، لەوانە: تەندروستی غودەی دەرەقی: تایرۆیدەکەت ڕژێنێکی بچووکە کە هۆرمۆن بەرهەم دەهێنێت بۆ ڕێکخستنی پرۆسەکانی گۆڕانکاری لەش. ئەگەر غودەی دەرەقی کەم چالاک بێت، لەوانەیەببێتە هۆکاری ماندوێتی و زیادبوونی کێش و خەمۆکی و ئازاری ماسولکەکانت. بە تێپەڕبوونی کات مەترسییەکانی غودەی دەرەقی دەتوانێت نەخۆشییە درێژخایەنەکان خراپتر بکات. هاوکارە لەتوانای  درک و مەعریفەدا: توێژینەوەکان دەریدەخەن تایبەتمەندی دژە ئۆکسێنەری سیلینیۆم بەرەنگاریی تێکچوونی خانەکان دەبێتەوە کە ڕەنگە نەخۆشییەکانی مێشک و کۆئەندامی دەمار وەک پارکینسۆن و ئەلزەهایمەر و سکەلەرۆسیس(MS) خراپتر بکات. باوترین نیشانە کلینیکیەکانی بەرکەوتنی درێژخایەنی زۆری سیلینیۆم، یان سیلینۆس، بریتین لە هەڵوەرینی قژ و شکان یان لەدەستدانی نینۆک. نیشانە و نیشانەکانی تر بریتین لە پەڵەی پێست، سکچوون، سکچوون، ماندوێتی، توڕەبوون و نائاسایی کۆئەندامی دەمار. نایترۆجین: نایترۆجین پێویستیەکی سەرەکییە بۆ ئەوەی ڕووەک و ئاژەڵەکان بژین و پایەیەکی گرنگە لە بنیاتنانی ژیان و لە  %٨٠ی کەش و هەوامان دروست دەکات و  بەشێکی گەورەی بەرگەهەوای زەوی پێکدەهێنێت. نایترۆجین بەکاردێت بۆ دروستکردنی ترشە ئەمینیەکان لە جەستەماندا کە لە بەرامبەردا پرۆتین دروست دەکەن. هەروەها پێویستە بۆ دروستکردنی ترشی ناوکی کە DNA و RNA پێکدەهێنن. مرۆڤ یان جۆرەکانی تر لەسەر زەوی پێویستیان بە نایترۆجین هەیە لە فۆرمێکی کارلێککەری ‘جێگیر’دا. پرۆسەیەی گۆڕانکاری لە جەستەماندا بەندە بە ئەنزیمەکانەوە کە جۆرەها پرۆتینی تێدایە. DNA ی ترشی ناوکی جینەکانت پێکدەهێنێت و RNA بەشدارە لە دروستکردنی پڕۆتین کە پێویستی بە نایترۆجین هەیە بۆی. هەموومان دەزانین کە بەبێ DNA لە ژیاندا نەدەبووین. هەروەها بۆ هەرسکردنی خۆراک و گەشەکردنی دروست جەستەی مرۆڤ پێویستی بە نایترۆجین هەیە. لە گەشەکردنی کۆرپەی مرۆڤدا گرنگییەکی ئەوتۆی هەیە. نایترۆجین یارمەتیدەرە لە دروستکردنی پرۆتین و ترشە ئەمینییەکان کە کاریگەرییان لەسەر گەشەکردن و هۆرمۆنەکان و کارەکانی مێشک و سیستەمی بەرگری لەش هەیە. ئەگەر چی مرۆڤ ناتوانێت لە ڕێگەی هەناسەدانەوە نایترۆجین بەکاربهێنێت، بەڵام دەتوانێت لە ڕێگەی خواردنی ئەو ڕووەک یان ئاژەڵانەی کە ڕووەکی دەوڵەمەند بە نایترۆجینیان خواردووە، هەڵیبمژێت. ئەو هەوایەی هەناسەی دەدەین لە دەوروبەری لە %٧٨ نایترۆجینە، بۆیە لەگەڵ هەموو هەناسەهەڵمژینێکدا نایترۆجین دەچێتە ناو جەستەمانەوە.   زۆری ئاستی نایترۆجین دەبێتە هۆی بەرزی یوریمیا بە مەترسی لەسەر ژیان دادەنرێت چونکە بوونی نایترۆجینی زیادە لە خوێندا ژەهراویبوونی جەستە دروستدەکات. نیشانەکانی بەرزی یوریمیا بریتین لە سەرلێشێواوی، لە هۆشخووچوون، کەمبوونەوەی میز، وشکبوونەوەی دەم، ماندوێتی، لاوازی، زەردهەڵگەرانن ، کێشەی خوێنبەربوون، خێرا لێدانی دڵ (تاکیکاردیا)، ئاوسان و تینوێتی زۆر. ژەهراویبوون بە ماددە کیمیاییە ژەهراویەکانی تر لە بەرکەوتنی ڕاستەوخۆ و نزیکی گوزەرانکردن لە پاڵاوگەکانەوە ڕەنگە ئەو کەسانەی کە لە پاڵاوگەی نەوتییەکان کار دەکەن ئەو  مەترسییانە بزانن، ئەمە ئەگەر بەڕاستی پاڵاوگەکان ڕێکاری سەلامەتی بەکار بهێنن، بەڵام  گومانم هەیە کە ئەو کەس و کۆمەلگایانەی کە لە نزیک پاڵاوگەکانی هەرێنەوە دەژین ئەم مەترسییانە بزانن و هۆشیاری تەواو هەبێت. لێرەدا دەمەوێت هەندێک لەو لێکەوتانەی بخەمە ڕوو کە بەهۆی بەرهەمە نەوتییەکانەوە دەبنە ترسناکترن هۆکار بۆ تەندروستی هاولاتیان. پاڵاوگەکانی نەوت دەتوانن کۆمەڵێک مادەی کیمیایی ژەهراوی وەک بەرهەمی لاوەکی پرۆسە جیاوازەکانیان بەرهەم بهێنن. هەندێک لە باوترین ماددە کیمیاییە ژەهراویەکان کە لە پاڵاوگەکانی نەوت بەرهەم دەهێنرێن بریتین لە: بەنزین بەنزین ماددەیەکی کیمیایی زۆر ژەهراوی و سووتێنەر و شێرپەنجەیی دروستکەرە و لە بەرهەمهێنانی پلاستیک و کەرەستەی تردا بەکاردێت. بەنزین لە کاتی پاڵاوتنی نەوتی خاودا بەرهەم دێت و لە قۆناغە جیاوازەکانی پڕۆسەی پاڵاوتندا دەخرێتە ناو ژینگەوە. زایلین مادەیەکی وروژێنەرە کە دەستبەجێ دەبێتە هۆی دەرکەوتنی نیشانەکانی. نیشانەکانی بەرکەوتنی گشتی بریتین لە خورانی چاو و لووت و قوڕگ و پێست. بەرکەوتنی درێژخایەن دەتوانێت ببێتە هۆی:سەرئێشە ،شێوان،لەدەستدانی هەماهەنگی ماسولکەکان،مەرگ تۆلیوین تۆلیوین مادەیەکی ووزە بەردیننەکانە کە لە بەرهەمهێنانی بۆیاخ و ڕوپۆش و ماددە کیمیاییەکانی تردا بەکاردێت. هەروەها تۆلیوین ماددەیەکی کیمیایی زۆر ژەهراوی و سووتێنەرە کە دەتوانرێت لە کاتی پاڵاوتنی نەوتی خاودا بەرهەم بهێنرێت.   زایلین مادەیەکە توانای توانەوەی مادەیەکی تری هەیە کە لە بەرهەمهێنانی مادەی کیمیایی و مادەی جۆراوجۆردا بەکاردێت. زایلین مادەیەکی ژەهراویی ڕووتە و لە کاتی پرۆسەی پاڵاوتندا دەربدرێت بۆ ناو ژینگە.   فۆرماڵدەهاید فۆرماڵدەهید مادەیەکی کیمیایی زۆر ژەهراوی و شێرپەنجەییە کە لە بەرهەمهێنانی پلاستیک و ڕزین و مادەی تردا بەکاردێت. لە کاتی پاڵاوتنی نەوتی خاودا دەتوانرێت فۆرماڵدەهاید بەرهەم بهێنرێت و لە قۆناغە جیاوازەکانی پرۆسەی پاڵاوتندا دەخرێتە ناو ژینگەوە. تاڕادەیەک بە ڕێژەیەکی کەم نابێتە هۆی نەخۆشییەکی سەخت.   Lead ڕەساس ڕەساس لە پاڵاوگەکانی نەوتدا لە کاتی پرۆسەی دروستکردنی مادەی کیمیایی نوێدا بەرهەم دەهێنرێت. هەروەها دەتوانرێت وەک بەرهەمێکی لاوەکی ئازاد بکرێت بۆ ناو ڕێڕەوی ئاو و زەوی و هەوا. ڕەساس مەترسیدارە بە تایبەت بۆ منداڵان و کاریگەری تەواوی لەسەر ژیانی ئەو کەسانە دەبێت کە بەرکەوتنی بەرچاویان هەیە. لە منداڵاندا بەرکەوتنی ڕەساس دەتوانێت ببێتە هۆی:تێکچوونی مێشک، خاوبوونەوەی گەشەکردن،کەمئەندامی فێربوون، کێشەی ڕەفتار،کێشەی قسەکردن و بیستن هەروەها لە کەسانی پێگەیشتوودا ژەهراویبوون بە ڕەساس دەبێتە کاریگەری جددی لەسەر تەندروستی وەک:تێکچوونی گورچیلە، بەرزی پەستانی خوێن، تێکچوونی مێشک، زیانگەیاندن بە دەرئەنجامی زاوزێ      

سلێمان مستەفا - یاساناس تۆماری دەنگدەران گرنگترین كۆڵەگەی هەر هەڵبژاردنێكە ، دەولەتیش تاكی لایەنەی بەرپرسە لە تۆماری هاوڵاتیانی ، بەپێی ئەو بەڵگەنامەی كە هاوڵاتیانی تۆمار دەكات لەسەر ئەو بنەمایەش ناسنامەیان پێ‌ دەدرێت ، جگە لەوەش دەوڵەت بەرپرسە لە ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی ، هۆكاری سەرەكیش نەبوونی داتا و سەر ژمێری لە عێراق دەولەتە ، دوا سەرژمێری لەسەر ئاستی 18 پارێزگا لە ساڵی 1987 ەوە بوو ، ساڵی 1997 سەرژمێری گشتی لەسەر ئاستی 15 پارێزگایەوەبوو ،بەڵام لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراق تا ئەمرۆ بە هۆكاری جیاجیا و سیاسی ئەم پرسە بەردەوامی هەیە و سەرژمێری نەكراوە كە بریار وایە ئەم ساڵ بكرێت  ، لە ماددەی (110 / 10دەستوور پرسی ئامارو سەرژمێری خراوەتە ژێر دەسەڵاتی تایبتمەندی حكومەتی فیدراڵی ، كەواتە لایەنی كەم تەرخەم لەم بابەتە حكومەتی فیدراڵە ،  لە یەكەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی  كوردستان لە ساڵی 1992 تا ئەمرۆ ژمارەی دانیشتوان وتۆماری دەنگدەران بابەتێكە جێگای پرسیارو ناكۆكیی بوە ، هەم بۆ هەڵبژاردن و هەم پرسی بوجە و بەشی پارێزگاكان ، بێ‌ گومان لەعێراقیش لە دوای پرۆسەی ئازادی تا ئەمرۆ ئەو پرسە بەردەوامی هەیە و خاڵی ناكوكی بوە  ، لە یەكەم هەَلبژاردنی دوای پرۆسەی ئازادی عێراق بە ناچاری پەنا برا بۆ داتای كۆمپانیای خۆراك و كرایە بنەما بۆ ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەران لە لایەن دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان ، بەڵام لایەنە سیاسیەكان كۆمێنت و قسەی خۆیان هەبوو لە سەر داتاكان ، لە نێوان كورد و كورد و لە نێوان كوردو عەرەب و لە نێوان عەرەب و عەرەب ،ئەم پرس و بابەتە بەردەوامی هەیە تا ئەمرۆ ، تەنانەت لە عێراق لە دوای پەسەند كردنی دەستووری هەمیشەیی  زۆربەی خولەكانی ئەنجومەنی نوێنەران پێشەلی ماددەی 49 /1ی دەستور كراوە ، چونكە لە دەستووردا هاتوە  بۆ هەر (100) هەزار هاوڵاتی  نوێنەرێكیان دەبێت لە ئەنجومەنی نوێنەران ، هەروەها بوجە لەسەر ئەو بنەمایە دابەش دەكرێت ، بۆیە مافی پارێزگاكان نەدراوە لە نوێنەرایەتی ، هەرچەندە بریارێكی دادگای ئتتحادیە / ژمارە (11) ساڵی 2010هەیە كە گەشەسەندنی ساڵانەی هاوڵاتیانی بە(2,8)دیاریكردوە ، دەكرا بەو بنەمایە ژمارەی دانیشتوان دیاریكرابوایە ، بەڵام بە بریارێكی دادگای فیدرالی ئەم پرسە خراوەتە دوای پرۆسەی سەرژمێری گشتی چونكە ئەگەر ژمارەی دانیشتوانی عێراق 40 ملیۆنبێت ئەوا دەبوایە ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران  400 ئەندام بوایەو بەپێی ژمارەی دانیشتوانی پارێزگاكان بەسەر پارێزگاكان دابەش بكرێت ، سەبارەت بە تۆماری دەنگدەرانیش یاسا دانەری عێراقی داتای كۆمپانیای خۆراكی كردۆتە بنەما ، كۆمیسیۆنیش لەسەر ئەو بنەمایە تۆماری دەنگدەرانی ئامادە كردوە ، بەڵام چونكە داتایەكی پر لە كەموو كوریە جێگای كۆدەنگی لایەنە سیاسیەكان نەبوە ، هەر چەندە ماوەی 10 ساڵ زیاتر كۆمیسیۆن باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق دەستی كردوە بە پرۆسەی تۆماری بایۆمەتری كە تا رادەیەك كارە كانیان بەرو پێش چوە ، گەر بەوردی سەرنجی تۆماری دەنگدەرانی پارێزگاكانی هەرێم بدەین لە ماوەی سێ‌ خولی هەڵبژاردن هەست بەو گۆرانكاریانە دەكەین كە تا رادەیەك بەدیهاتوون ، ئەمەش خالێكی ئەرێنیە بۆ دەنگدەران و حزبە سیاسیەكان ، هەر چەندە كاری لە پێشینە ئەوەیە بۆ خولەكانی داهاتوی هەڵبژاردنەكان داتای فەرمی كارتی نیشتیمانی بكرێتە بنەمای دروست كردنی تۆماری دەنگدەران لە لایەن كۆمسیۆن ، گەر بۆ رونكردنەوەی زیاتر و بەر چاو روونی سەرنجی ئەو خشتەی خوارەوە بدەین ئەوا دەگەینە ئەو باوەرە  كە عێراق لەبواری داتا و سەرژمێری و كەم تەرخەمە و زۆر لە دواوەیە ، ، ئەم خشتەی خوارەوە رووبەروی كۆمەڵێ‌ پرسیارمان دەكاتەوە بۆیە شایەنی لێ وردبونەوەیە ، داتای فەرمی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنی عێراق بۆ ساڵی 2018 ، 2021 ، 2024 ، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ، كە داتای ساڵی 2018 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێ ئەنجامدراوە ، و داتای 2021 هەڵبژاردنی 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێ‌ ئەنجامدراوە ، داتای 2024 ئامادیە و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانی پێ‌ ئەنجامدەدرێت  : خشتەی بەراوردكاری تۆماری دەنگدەرانی كۆمیسیۆنی ئتتحادی لە ساڵی : 2018 ، 2021 ، 2024 ، لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان ئەگەر داتاكانی ناو خشتەی سەروە شیكاری بكەین دەگەین بەم دەرنجامانەی خوارەوە : یەكەم : ئەگەر بەراوردی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لە ساڵی 2018 و 2021 لەسەر ئاستی پارێزگای هەولێر بەراورد بكەین چەند راستێكی تاڵمان بۆ روون دەبنەوە ، جیاوازی تۆماری پارێزگای هەولێر (28,205) دەنگی زیاد كردوە ، هەروها ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 بكەین جیاوازیەكە (128,518) دەنگی كەمكردوە ،لەگەڵ ئەوەی لە نێوان دوو هەڵبژاردن سێ‌ موالیدی نوێ‌ دەخرێنە سەر داتاكانی تۆماری دەنگدەران ، وە ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2018 بە تۆماری ساڵی 2024 بكەین جیاوازیەكە (100,313) دەنگ جیاوازەو كەمی كردوە لەگەل ئەوەی نزیكەی 6 موالیدی نوێ‌ تۆمار كراون , ئەوە لەكاتێكا لە نوێكردنەوەی دوا تۆماردا تەنها (70162) دەنگدەری موالیدی (2004 ، 2005 ،2006) لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی ساڵی 2024 دا زیاد كراون. دووەم: ئەگەر بەراوردی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لە ساڵی 2018 و 2021 لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی هەڵەبجە  بەراورد بكەین چەند راستێكی تاڵمان بۆ روون دەبنەوە ، جیاوازی تۆماری پارێزگای سلێمانی هەلەبجە(11504) دەنگی كەم كردوە ، هەروها ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 بكەین جیاوازیەكە (146,382) دەنگە واتە ساڵ لە دوای ساڵ كەمی كردوە لەگەڵ ئەوەی لە نێوان دوو هەڵبژاردن سێ‌ موالیدی نوێ‌ دەخرێنە سەر داتاكانی تۆماری دەنگدەران وە ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2018 بە تۆماری ساڵی 2024 بكەین جیاوازیەكە (157,886) دەنگ جیاوازەو كەمی كردوە لەگەل ئەوەی نزیكەی 6 موالیدی نوێ‌ تۆمار كراون ,لە كاتێكا تەنها (64,622) دەنگدەری موالیدی (2004 ، 2005 ،2006) لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی 2024 زیاد كراون. . سێیەم :ئەگەر بەراوردی تۆماری دەنگدەرانی عێراق لە ساڵی 2018 و 2021 لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆك  بەراورد بكەین چەند راستێكی تاڵمان بۆ روون دەبنەوە ، جیاوازی تۆماری پارێزگای دهوك(116,128) دەنگی زیاد كردوە ، هەروها ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 بكەین جیاوازیەكە (108681) دەنگی كەمكردوە ، واتە لەگەڵ ئەوەی لە نێوان دوو هەڵبژاردن سێ‌ موالیدی نوێ‌ دەخرێنە سەر داتاكانی تۆماری دەنگدەران ، وە ئەگەر بەراوردی تۆماری ساڵی 2018 بە تۆماری ساڵی 2024 بكەین جیاوازیەكە (7,447) دەنگ جیاوازەو كەمی كردوە لەگەل ئەوەی نزیكەی 6 موالیدی نوێ‌ تۆمار كراون لە كاتێكا تەنها (59976) دەنگدەری موالیدی (2004 ، 2005 ،2006) لە نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی 2024 زیاد كراون. . چوارەم : جیاوازی نێوان تۆماری هەرسَی پارێزگا بەگشتی لە نێوان ساڵی 2018 و 2021 نزیكەی (132,829) دەنگ زیاد كراون  ، لە كاتێكا 3 موالیدی تازەش مافی دەنگدانی پێدراوە , بەو پێیەی تەمەنی 18 ساڵیان تەواو كردوە ، هەروەها جیاوازی تۆماری ساڵی 2021 و 2024 نزیكەی (383,581) دەنگ كەمیكردوە ، بەهەمان شێوە 3 موالید زیاد كراوە بۆ سەر تۆماری دەنگدان ، هەروەها جیاوازی تۆماری ساڵی 2018 لەگەڵ تۆماری 2024 نزیكەی (250,752)دەنگ كەمیكردوە ، لە كاتێكا بە نزیكەیی 6 موالید زیاد كراون بۆ سەر تۆماری دەنگدان . ئەو داتا و شیكاریانە ئەو راستیانەیان دووپات كردەوە كە ، عێراق لە رووی داتا و سەرژمێری زۆر لە دواوەیە ،گلەیی حزبەكانیش لە شوێن خۆیان بوون، دەوڵەت بەرپرسە لە تۆمارنامەی هاوڵاتیانیو سەرژمێری  ، دەوڵەت بەرپرسە لە پێدانی داتا بە كۆمیسیۆن ، یاسا دانەری عێراقیش خۆی لەو راستیە بواردوە كە كاری كۆمیسیۆن ئامادەكردنی تۆماری دەنگدەرانە نەك ئامادەكردنی داتای هاوڵاتیان ، هەرچەند لە دوا هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگان ئاماژە بەوە دراوە كە سوود لە داتای تۆماری كارتی نیشتیمانی وەربگیرێت ، بەڵام راستێكی نكۆڵی لێنەكراو هەیە بۆ هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد دەبێت تەنهاو تەنها  پشت بە داتای كارتی نیشتیمانی ببەسترێت  بۆ خولەكانی داهاتوو  .  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (٢-٢) لە ئەدەبیاتی سەر بە زانستە سیاسیەکاندا بەهێزگەلی وەک حیزبوڵا دەگوترێت «بکەری نادەوڵەتی». ئەمانەش ئەو جۆرە ئۆرگان و رێکخراو و گروپانە دەگرێتەوە کە کاریگەرییەکی گەورەیان هەیە، بەڵام بەشێک نین لە دەوڵەت خۆی و سەروەری ئەو دەوڵەتەوە ناپارێزن کە لە چوارچێوەیدا ئامادەن. ئەم جۆرە ئۆرگانە نادەوڵەتییانە لەلایەن حکومەتی وڵاتەکەوە ئاراستەناکرێن، بەڵام بەپێی بڕ و هێزی ئەو دەوڵەتە دەکرێت جۆرێک لە کۆنترۆڵکردنیان بوونی هەبێت. لەو دۆخانەدا کە دەوڵەت ناتوانێت کۆنترڵیان بکات ئەم بکەرە نادەوڵەتییانە دەگۆڕێن بۆ جۆرێک لە «دەوڵەت لەناو دەوڵەت»دا و زۆرجار بەشێوەیەکی تەواو سەربەخۆ کاردەکەن. زۆرجاریش خاون هێزی سەربازیی و ئابوریی و میدیایی تایبەت بە خۆیانن و بەشێکی زۆری ئەو خزمەتگوزاریانەش دەستەبەردەکەن کە لە دۆخی ئاساییدا دەوڵەت دەستەبەریان دەکات، لەناویاندا، بۆ نموونە، خزمەتگوزاری تەندروستیی و خوێندن و هاریکاریی کۆمەڵایەتیی، هتد... حیزبوڵا نموونەیەکی بەرچاوی ئەو بکەرانەیە کە وەک «دەوڵەت لەناو دەوڵەت،دا کاردەکات. تا ئەو شوێنەش هەندێک لێکۆڵەرەوە باس لەوەدەکەن کە خودی دەوڵەتی لوبنانی، بە بەراورد بە حیزبوڵا، دەوڵەتۆچکەیەکی بچوکی بێکاریگەریی و بێدەسەڵاتە. تا ئەو شوێنەیش حیزبوڵا دەتوانێت بە تەنها بڕیاری جەنگ لەگەڵ ئیسرائیل، یان هەر وڵاتێکی تردا بدات، سوپاکەی بەو شێوەیە بجولێنێت و بەکاربهێنەت کە دەیەوێت. لە راستیدا لوبنان وەک دەوڵەت لە ساڵانی هەفتاوە، بەردەوام گیری بەدەست چەندان هێزی سەربازیی بەهێزەوە خواردوە کە زۆربەیان لە دەوڵەتی لوبنانی بەهێزتر و کاریگەرتر بوون.  لە هەفتاکاندا هێزە فەلەستینییەکان لە لوباندا بوون و لە بەشێکی وڵاتەکەدا حوکمران بوون، دەوڵەت بوون لەناو دەوڵەتدا. دواتر سوپای سوریا دەچێتە ناو لوبنانەوە و داگیریدەکات. لە دوو دەیەی رابووردوشدا حیزبوڵا دەوڵتی لوبنانی بە بارمتە دەگرێت و سەربەخۆیانە بڕیاری جەنگ و ئاشتی دەدات. حیزبوڵا تەنها هێزێک نییە لە لوبناندا ئامادەبێت، ئەو خۆی بە هەڵگر و پارێزەری مۆدێلی «ویلایەتی فەقیه» خومیەنی دەزانێت, کە لە ساڵی ١٩٧٩ ەوە لە ئێراندا پەیڕەویدەکرێت. ئەمەش پەیوەندەییکی عەقائیدی بەهێز لە نێوان حیزبوڵا و ئێراندا دروستکردوە و حیزبوڵای خستۆتە ناو فەلەکی سیاسەتی ناوچەیی و جیهانی ئیێرانەوە. تا ئەو شوێنەی حەسەن نەسروڵای سەرۆکی حیزبوڵا هەم خۆی و هەم رێکخراوە نادەوڵەتییەکەی وەک «سەربازی ویلایەتی فەقیه» ناودەبرد. وەک بکەرێکی نادەوڵەتی چەکداریش ئێران هەموو جۆرە هاریکارییەکی مادیی و سەربازیی و مەعنەوی حیزبوڵای کردوە. تا بەر لە کوشتنی نەسروڵا و کوشتنی بەشێکی زۆری سەرکردایەتی ئەم هێزە لەلایەن ئیسرائیلەوە، حیزبوڵا وەک هێزێکی چەکدار، هەم هێزە سەربازییەکەی و هەم دەسەڵاتە سیاسییەکەشی، زۆر لە دەوڵەتی لوبنانی بەهێزتربوو. سەرۆکە کوژراوەکەی حیزبوڵا لە ساڵی ١٩٩٢ و لە تەمەنی ٣٢ ساڵییەوە، سەرۆکی ئەم ڕێکخراوەیە، کاتێک ئیسرائیلىش هەفتەی پێشو لە بۆمبارانکردنێکی سەختی خواروی بەیروتدا کوشتی، نەسروڵا تەمەنی ٦٤ ساڵ بوو. واتە ئەم پیاوە ماوەی ٣٢ ساڵ سەرۆکی بێرکابەری حیزبوڵا بوو، تا نەش کوژرا لەسەرۆکایەتی نەکەوت. لە راستیدا نەسروڵا خۆی لە حیزبوڵا گەورەتر بوو، حیزبولا حیزبی شەخسی ئەو بوو، ئەوەی ئەو دەیگوت ئەوە سیاسەتی حیزبوڵا بوو. ئەم مۆدێلە شەخسییە لە حیزبایەتی مۆدێلی باڵادەستی بەشێکی گەورەی ناوچەکەیە و یەکێکیشە لە هۆکارە سەرەکییەکانی دروستبوونی ئەو هەموو کێشە سیاسییەی ئەو ناوچەیە بەدەستییەوە دەناڵێنێت. لە رۆژی دوای پەلامارەکەی حەماسەوە بۆسەر ئیسرائیل، حیزبوڵا چۆتە جەنگەوە لەگەڵ ئیسرائیلدا. سبەینێ دەبێت بە ساڵێک کە جەنگی ئەم جارەی غەزە بەرپابووە. لە ماوەی ئەم ساڵەدا نە ئێران، نە حوسیەکان، نە هێزە عێراقییەکان نەیانتونیوە زیانێکی قابیلی باسکردن بە ئیسرائیل بگەیەنن. بەڵام ڕۆڵ و کاریگەریی حیزبوڵا لەم جەنگەدا لەوان جیاوازە، حیزبوڵا هەم لە ئیسرائیل نزیکترە، هەم هێزی زیاترە، هەم ئەزموونی جەنگی لەگەڵ ئیسرائیلدا هەیە. ئێستا کە حیزبوڵا بەدەست ئیسرائیلەوە گیری تەواوی خواردوە و بەشی هەرزۆری سەرکردەکانی کوژراون و بەشێکی بەرچاوی ژێرخانە سەربازییەکەشی وێرانکراوە، شتێک نامێنێتەوە توانای هەرەشەکردنی راستەقینەی لە ئیسرائیل هەبێت بەڵام ئەگەر حیزبوڵا لە لوبناندا بکەوێت، ئەم کەوتنە هیچ مانایەکی نابێت گەر ئەم کەوتنە نەبێتە هۆکاری کەوتنی ئەو سێ ئاکارە سەرەکییەی کە حیزبوڵا هەڵگریەتی. یەکەمیان، کەوتنی مۆدێل و «پرۆژەی ویلایەتی فەقی». دووهەم، کەوتنی مۆدێلی «ئەکتەری نادەوڵەتیی» چەکدار. سێهەم، کەوتنی ئەو مۆدێلە حیزبییەی کە «سەرۆکی هەتاهەتایی بێدەستگۆڕکێی دەسەڵات لەناو حیزبدا»، دروستدەکات. واتە کەوتنی ئەم هێزە کاتێک مانابەخشە کە لەیەککاتدا کەوتنی تیورەیەکی سیاسیی و کەوتنی هێزی میلیشیایی و کەوتنی مۆدێلی حیزبی لىنینی دەسەڵاتگەرانە، بێت. نەک تەنها لە لوبناندا بەڵکو لە سەرجەمی ناوچەکەدا. لەسەرێکی دیکەوە «مۆدێلی حیزبوڵا» شتێکی دیکەشمان نیشانئەدات کە گرنگییەکی تیوریی و سیاسیی گەورەی هەیە، ئەویش فەشەلی بەشهکی زۆری دەوڵەتانی ناوچەکەیە لەوەدا کە ببن بە دەوڵەتی نەتەوە.  ببن بە دەوڵەتێک بتوانێت نەتەوەیەک دروستبکات. وڵاتێکی وەک لوبنان بە درێژایی ساڵانی ١٩٧٥ تا ١٩٩٠ لەناو جەنگێکی تائیفیی خوێناویدا نووقمبوو. ١٥ ساڵی رەبەق تائیفە دینییەکان و هێزە سیاسییەکانی ئەو وڵاتە خۆیان چەکداردەکرد و یەکتریان دەکوشت. موحاسەسەیەکی تائیفی کۆتایی بە جەنگەکە هێنا، بەبێ ئەوەی ئەو موحاسەسەیە بتوانێت شتێک بەناوی نەتەوەی لوبنانییەوە دروستبکات. تا ئەم ساتەش ئەوەی ناوی لوبنانە، ھەرچیەک بێت، نە دەوڵەتە نە نە نەتەوە. لوبنان خاوەنی هێزی تائیفی چەکدار و بێچەکە، ئەم تائیفانەش نە دەوڵەتیان هەیە بەمانای هەبوونی ئۆرگانێکی سەروەری هاوبەش کە توانای مۆنۆپۆڵکردنی توندوتیژیی یاسایی هەبێت، لە فۆرمی هەبوونی سوپا و هێزی پۆلیس و ئاسایشی هاوبەشدا. نە لوبنانیەکان خۆپیشیان نەتەوەن وەک کۆمەڵەیەکی سیاسیی خەیاڵکرد کە دان بە بوونی یەکتریدا بنێن و هەموویان خۆیان بە هاوڵاتی یەکسانی یەک وڵات بزانن. بەم مانایە لوبنان نە دەوڵەتە وەک دەوڵەت و نە نەتەوەشە وەک نەتەوە. بەڵکو شوێنی کۆبوونەوەی کۆمەڵێک گروپی مەزھەبی و تائیفی دابەشبوو و بێپەیوەندین، کە باوەر و ڕوانین و شێوەژیان و دین و کولتوریان جیاوازە و هەر هەموویشیان لە قۆناعی بەر لە دروستبوونی نەتەوەدا دەژین. دەسەڵاتیش لە وڵاتەکەدا دەسەڵاتێکی میلیشیاییە و لۆژیکی میلیشیا جەوهەری پەیوەندیی نێوان پێکهاتەکان بەیەکەوە گرێئەدات. لە ڕاستیدا لوبنانییەکان باوەریان نە بە سەرکردە سیاسییەکانیان ماوە، نە بە سەرکردە دینییەکانیان، نە بە پارت و ریکخراوە سیاسییەکان و نە بەو حکومەت و پەرلەمانەی کە دروستکراون، بە دەزگاکانی دەوڵەت خۆیشیەوە. بەشێکی زۆری خەڵکی ولاتەکەش هەم رقیان لە حیزبوڵایە و هەم لە ئیسرائیلیش، هەم ئیسراىل بە هێزێکی بەربەری و شەڕفرۆش دەزانن و هەم حیزبوڵاش وەک مەقاشی دەستی هێزی دەرەکیی دەبینن. بەشێکی گەورەیشیان هاوسۆزیەکی گەرمیان بۆ فەلەستینییەکان هەیە، بەڵام هاوکات هێنانی جەنگ بۆ وڵاتەکەیان لەلایەن حیزبوڵاوە وەک کارەساتێکی گەورە وێنادەکەن. کەسانێک هەن کوشتنی نەسروڵا و مردنی جەمال عەبدولناسر بەیەکتری دەچوێنن. لە رووی مێژووییەوە جەنگی شەش رۆژەی ١٩٦٧ و مردنی عەبدولناسر لە ساڵی ١٩٧٠ دا. بە هۆکاری کەوتنی پرۆژەی ناسیۆنالیزمی عەرەبیی دەزانن. لە ئێستاشدا کوشتنی نەسروڵا و دۆخی ئەمرۆکەی حیزبوڵا بە سەرتای کەوتنی پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی لەناوچەکەدا دەزانن.  یەکەمیان بە «نەکسەی قەومی ١٩٦٧» ناودەبەن و ئەمەی ئێشتاش بە  «نەکسەی ئیسلامی سیاسیی ٢٠٢٤». ئاخر کوشتنی نەسروڵا، بە دوای کوشتنی ئوسامە بن لادنی سەرۆکی قاعیدە و کوشتنی ئەبو بەکر بەغدادی سەرۆکی دەوڵەتی ئیسلامیدا دێت، بەسەریەکیشەوە هێما بۆ فەشەلی پرۆژەیەکی سیاسیی دینیی دەکەن کە لە ساڵانی هەفتاوە وەک ئایدیۆلۆژیای باڵادەست کاردەکات. لێرەدا بە تایبەتی قسە لە کۆتایی ئەو فۆرمە خۆکوژیی و ئینتیحارییەی ئیسلامی سیاسی دەکەن کە جەنگ لە پێناوی شەهیدبوون و چوون بۆ بەهەشتدا دەکەن. لەم دیدگایەدا حەماس و حیزبوڵا هێزی سیاسی نین، بەڵکو هێزی ئایدیۆلۆژیی و دینیی ئیتیحارین و ئیتیحارکردنەکەشیان بەناوی شەهادەتەوە هەم بە خۆیان و هەم بە هەوادارەکانیان دەفرۆشن. لەم ڕێگایەشەوە بەهەڵەی نازانن بەشێکی بەرچاوی میلەتەکەشیان بە کوشتبدەن، مادامەکی هەموویان بەیەکەوە بۆ بەهشت دەڕۆن.   ئەوەی ئاشکرایە و دەبینرێت ئیسرائیل دەخوازێت لە لوبناندا دووشت تێکبشکێنێت. یەکەمیان چبەخانەی پڕ لە چەک و هێزە چەکدارییەکەی حیزبوڵایە. دووهەمیان دەزگا ئەمنیی و ئیستیخباراتیەکەی ئەو هێزەیە کە هەموو نهێنیەکانی حیزبەکەی وەک بکەرێکی نادەوڵەتی تێدایە. لە ئەنجامدانی ئەمەشدا گوێ بە ژیان و گوزەرانی ئەو چەند ملیۆن مرۆڤە نادات کە بێماڵ دەکەون و لەسەر شەقامەکان دەژین. بۆ ئەم مەبەستەش ئیسرائیل هەموو لوبنانی کردۆتە شوێنی پەلاماردان و بۆمبارانکردنی ماشێنە سەربازییەکەی. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا کوشتنی نەسروڵا و لاوازبوونی حیزبوڵا، سەرەتای کۆتایی ئەم شێوازە لە بکەری نادەوڵەتییەیە لەناوچەکەدا؟ سەرەتای گەڕاندنەوەی دەوڵەت و دەزگاکانی دەوڵەتە وەک هاوبەشی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی سەرەکیی؟ سەرەتای کۆتایی و نەمانی میلیشیا جیاوازییەکانە بە تەنیشت سوپا فەرمییەکانەوە؟ حیزبوڵا گورزێکی سەربازیی و ئەمنی زۆر گەورەی بەرکەوتوە، بەڵام دەرەنجامە سیاسییەکانی ئەم تێکشکانە سەربازیی و ئەمنییە ھێشتا نادیارە.        

راپۆرتی: درەو 🔹 لە خولی یەکەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنیان کردووە. 🔹 لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس بە رێژەی (80%) ژمارەی بەشداری لە دەنگدان زیادیكردووە. 🔹 بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە خولی سێیەم (122 هەزار و 277) کەس بەڕێژەی (7%) بەشداری لە دەنگدان زیادی کردووە و ژمارەکە گەیشتووە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس. 🔹 لە خولی چوارەمدا (2 ملیۆن و 978 هەزار و 382) كەس دەنگدانیان داوە، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی بەشدارییان کردووە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. 🔹 لە خولی پێنجەمدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) كەس دەنگیان داوە، واتە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) ژمارەی ئەوانەی بەشداریان کردووە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان کەمی کردبوو.   هەڵبژاردنی خولی یەکەمی پەرلەمانی کوردستان سی و دوو ساڵی بەر لە ئێستا لە ڕۆژی (19/5/1992) یەکەمین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوە چوو، لەم هەڵبژاردنەدا كوردستان بەسەر چوار ناوچەی هەڵبژاردندا دابەشکرا، هەوەک لە ماددەی (9) یاسای ئەنجومەنی نییشتمانیدا هاتبوو، کوردستان بەسەر (176) بنکەی هەڵبژاردندا دابەشکرا بە جۆرێک؛ دهۆک (42) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (178 هەزار)، هەولێر (62) بنکە و ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (340 هەزار)، کەرکوک (16) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕوانکراو (144 هەزار) و  سلێمانی (56) بنکەو ژمارەی دەنگدەری چاوەڕاونکراو (450 هەزار)، كۆی گشتیی ژمارەی دەنگی چاوەڕوانكراو (ملیۆنێک و 112 هەزار) بووە. لەو هەڵبژاردنەدا (971 هەزار و 953) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کرد بە ڕێژەی (87.4%). هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان لە دوای روخانی رژێمی بەعس لە 9/4/2003 و دروستبوونی ئەنجومەنی حوكمی عێراق، حیزب و لایەنەكانی كوردستان چوونە بەغداد و لە كۆی پرۆسەی سیاسی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەشداربوون، لە رۆژی 30 كانونی دووەمی 2005 هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان بەڕێوەچوو، بەڵام بۆ هەرێمی كوردستان سێ هەڵبژاردن بوو، چونكە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیشی لەگەڵدابوو. هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی كوردستان، كە دوای 13 ساڵ لە خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان بەرێوەچوو، ئەویش بەپێی یاسای ژمارە (47) ی رۆژی 21/11/2004 ی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستان، كە هەمواركراوی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 1992 ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی كوردستانی عێراقە. بەپێی ماددەی (4) یاسا هەمواركراوەكە، هاتووە (هەرێمی كوردستانی عێراق بەیەك ناوچەی هەڵبژاردن لەقەلەم دەدرێت) كە لە یاسای ژمارە (1)دا كوردستان كرابوو بە (4) ناوچەی هەڵبژاردن ئەوانیش (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، كەركوك). لە هەڵبژاردنی 30ی كانونی دووەمی پەرلەمانی كوردستاندا (13) پارتی سیاسی بەشداریان تێداكرد، بە سیستمی (نوێنەرایەتی رێژەیی) بەڕێوەچوو، تیایدا (2 ملیۆن و 290 هەزار و 736) هاوڵاتی مافی دەنگدانی هەبوو، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی یەكەم، كە لە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو (ملیۆنێک و 112) كەس مافی دەنگدانیان هەبووە، واتا لە نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 (ملیۆنێک و 178 هەزار و 736) كەس زیادیكردووە، واتا بە رێژەی (106%) ژمارەی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەیە زیادیكردووە. لە خولی دووەم و نێوان ساڵی 1992 بۆ 2005 ژمارەی بەشداری گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 753 هەزار و 919) كەس کە بە رێژەی (80%)  و (781 هەزار و 966) کەس لە ژمارەی بەشداری دەنگدان زیادیكردووە. هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی کوردستان ئەم هەڵبژاردنە لە دۆخ و كەشوهەوایەكی گونجاودابوو، بەتایبەتیش بۆ دەرخستنی سەنگی راستەقینەی هێز و لایەنەكانی كوردستان، بەو پێوەدانگەی كەشی ئەمنیی و دۆخی ئابووریی و سیاسیی و كۆمەڵایەتیی هەرێمی كوردستان لە باربوو بۆ هەڵبژاردن، لە 25/7/2009دا لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی هەرێمیش ئەنجامدرا، هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان بەپێی یاسای هەمواری پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان کە تێیدا هەڵبژاردن بە یەک بازنەیی بەڕێوەچوو. لەم هەڵبژاردنەدا (2 ملیۆن و 518 هەزار و 773) کەس مافی دەنگدانی هەبوو، بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان (228 هەزار و 37) کەس بەڕێژەی (10%) ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبوو زیادی کردووە. هاوکات ژمارەی بەشدای گەیشتووە بە (ملیۆنێک و 876 هەزار و 196) کەس، لەسەر ئەو بنەمایە ژمارەی بەشداری کردن لەم هەڵبژاردنەدا بەراورد بە خولی پێش خۆی (122 هەزار و 277) کەس بە ڕێژەی (7%) زیادی کردووە. هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان پرۆسەی هەڵبژاردنی 21/9/2013 وەک خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردسیان لەدوای ساڵی 1992 و خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستانەوە، یەكەم خول بوو كە تەواوی هێزە سیاسیەكان هەریەكە و بە لیستی سەربەخۆ و جیا بەشداری هەڵبژاردنیانكرد، ئەمەش روونتر پێگەو سەنگی هێزەكان دەردەكەون، لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان كە 21/9/2013 بە یەک بازنەیی بەرێوەچوو، تیایدا (31) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (17) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، كە (2 ملیۆن و 653 هەزار و 743) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (134 هەزار و 970) کەس بە ڕێژەی (5%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداریکردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی سێیەم (102 هەزار و 186) کەس بە ڕێژەی (5%) ژماری بە زیادی کردبوو، چونکە (ملیۆنێک و 978 هەزار و 382) کەس بەشداری هەڵبژاردنەکەیان کردبوو. هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 30/9/2018 بەرێوەچوو، تیایدا (29) لیست بەشداریان لە پرۆسەكەدا كردوو سەرەنجام (16) لیست توانیان سەركەوتن بەدەستبهێنن. لەو هەڵبژاردنەدا، بەپێی راگەیەندراوی كۆمسیۆن و راپرسی لە هەرێمی كوردستان (3 ملیۆن و 85 هەزار و 461) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، بەم پێیەش بەراورد بە هەڵبژاردنی خولی چوارەم (431 هەزار و 718) کەس بە ڕێژەی (16%) ژمارەی ئەوانەی مافی بەشداری کردنیان هەبوو لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان زیادی کردبوو. هاوکات لەم هەڵبژاردنەدا (ملیۆنێک و 845 هەزار و 979) کەس بەشدارییان لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمدا کردبوو، بەم پێیەش بەراود بە خولی چوارەم ژمارەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن (132 هەزار و 403) کەس بە ڕێژەی (7%) کەمی کردووە. هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بڕیارە ڕۆژی 20/10/2024 هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی داتاکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە...  وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 318) وێستگە. پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت ژمارەی وێستگەکانیش (2 هەزار و 213) وێستگەی دەنگدان دەبێت. پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت، (2 هەزار و 373) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت. پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردن و (هەزار و 596) وێستگەی دەنگدانی تێدا دەبێت. پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردن و (136) وێستگەی دەنگدانی دەبێت. ئەگەر چی لە هەرێمی کوردستان (3 ملیۆن و 789 هەزار و 360) کەس تەمەنیان گەیشتووە بە سەر و (18) ساڵ، بەڵام بە گوێرەی دواین ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 899 هەزار و 578) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیەو کارتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بەشێوەیەک (2 ملیۆن و 683 هەزار و 618) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (215 هەزار و 960) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەر بۆیە دەبینین ژمارەی ئەوانی مافی دەنگدانیان هەیە بەراورد بە خولی پێنجەم (185 هەزار  و 883) کەس بە ڕێژەی (6%) کەمی کردووە. کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر کە کاتی بایۆمەتریان وەرگرتووەتەوە بریتییە لە (ملیۆنێک 22 هەزار و 906) دەنگدەر، بەشێوەیەک (933 هەزار و 115) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (89 هەزار و 791) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 87 هەزار و 73) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 8 هەزار و 412) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (78 هەزار و 661) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (729 هەزار و 347) دەنگدەر، بەشێوەیەک (682 هەزار و 791) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (46 هەزار و 556) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (60 هەزار و 252) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 300) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (952) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتە و گرافیکی هاوپێچ خشتەو گرافیک سەرچاوەکان •    محەمەد رەئوف، هەڵبژاردن لە کوردستان 1992 – 2021، توێژینەوەیەکی شیکاری – بەراوردکارییە، چاپی سێیەم، 2023. •    دامەزراوەی میدیایی درەو، کلیلی هەڵبژاردنەکان 1992 – 2021 پێگەی پارتە سیاسییەکانی کوردستان لە هەڵبژاردنە گشتییەکاندا، چاپی یەکەم 2023.  

 بەهرۆز جەعفەر لە سەڵتەنەتی عومانەوە بۆ سعودییە، کوەیت، قەتەر و ئیمارات گۆڕانکاریی ئێجگار گەورە لە نیوەی یەکەمی سەدەی 21 دا هاتوونەتە دی، بە جۆرێک کە تێز و گریمانە نێگەتیڤەکانی سەدەی بیستەمی لە بارەی کەلتورو تێگەیشتینی جیهانی عەرەبی تەواو پێچەوانە کردۆتەوە. ئەمە دەرفەتێکی دیکەیە کە هەرێمی کوردستان (نەک هەروەکو حکومەت، وەکو دامەزراوە ناحکومییەکانی دی ئەگەر هەی بێت) بۆ هەمەچەشنکردنی ئابورییەکەی دەتوانێت بە خێرایی سوودی لێ ببینێت؛ ئەمەش دەکاتە وەرچەرخانێکی جیۆپۆڵەتیکیی.  نەک هەر وەرچەرخانی ئابوریی وزە، بەڵکو شۆڕشێک لە تێگەیشتنی کەنداودا دەبینین، بەتایبەت سعودییەو سەڵتەنەتی عومان: بۆ نموونە؛ لە 28ی حوزەیرانی 1967 دا " چارڵز بێلگرەڤ- Charles Belgrave " لە وتارەکەیدا لە کۆمەڵەی شاهانەی ئاسیای ناوەڕاست لەگەڵ بەدەستهێنانی مەدالیای لۆڕێنس ئۆف عەرەبستان، چیرۆکی ناوچەی کەنداوی لە سێ وشەدا " مرواری، چەتەی دەریایی و نەوت- Pearls, Pirates, and Petroleum"کورتکردەوە. لەو کاتەوە بۆ ئێستا ناوچەکە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە هەموو بوارەکانی کۆمەڵایەتی، کولتووری، ئابووری، سیاسیدا بە خۆیەوە بینیوە. بەهەمان شێوە ڕۆبەرت بار- Rober Barr (1849-1912) لە کتێبەکەیدا بە ناوی "ڕۆژهەڵاتی نەگۆڕ- The Unchanging East"، کۆمەڵێک تێگەیشتن دەخاتە ڕوو، کە ئەمڕۆ مرۆڤێکی ئاسایی دەبینێت ئەو بۆچوونانە بۆ هەندێ لە شوێنەکانی وەک وڵاتانی کەنداوی عەرەبی ڕاست نییە، کەنداوی عەرەبی مەل و بای گۆڕانکاری قووڵ و گەشەسەندنی خێراو بێهاوتا گرتویەتیەوە. ئێمە گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی بە گشتی لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە کارلێک و پەیوەندییە مرۆییەکانەوە تێدەگەین، کە دامەزراوە کولتووری و کۆمەڵایەتییەکان لە قاڵب دەدەنەوە. گۆڕانکاری بە تێپەڕبوونی کات ڕوودەدات و زۆرجار لێکەوتەی قووڵ و درێژخایەنی بۆ کۆمەڵگا دەبێت. پێشکەوتنە سەرنجڕاکێشەکانی کەنداو بە بێ گۆڕانی کەلتوریی و بڕیاری سیاسیی بوێرانە نەبوە؛ بوونی ئاستێکی بەرهەمهێنانی پێشکەوتوو، هەمەچەشنکردنی ئابوریی، کەمکردنەوەی کاربۆن، بایەخدان بە زیرەکی دەستکرد، سوود وەرگرتن لە پێگەی جیۆ-ستراتیجیی، هەبوونی هایدرۆکاربۆن، تاوەرە هەوربڕەکان، درووستکردنی شارە تەکنەلۆژییەکان، هەبوونی ئاستێکی بەرزی گەشتیاریی،  پەیوەندییە فرە-لایەنەکانی وڵاتانی کەنداو لەگەڵ خۆرئاوا، چین، هیند، ڕووسیا و زۆر تایبەتمەندیی هاوچەرخی دیکە وامان لێدەکات گەشبین بین بەرانبەر گۆشەیەکی فراوانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە کەنداوی عەرەبییە؛ لەکاتێکدا سێ جەڵدەی گەورە؛ کۆرۆنا، جەنگی ئۆکراین، جەنگی غەزە ئابوریی جیهانی تووشی مەترسی مردن کردۆتەوە. دەبینین یەکێک لە هەرە سەرنجڕاکێشترینەکانی کەنداو، سەڵتەنەتی عومانە؛ بە هێمنی خۆی وەک ناوەندێکی جیهانی بۆ هەناردەکردنی هایدرۆجینی سەوز دادەنێت، نەک هەر عومان بەڵکو زۆرێک لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوو لە سووتەمەنی پاک دەکەنەوە وەک ڕێگەیەک بۆ گواستنەوە بۆ داهاتوویەکی وزەی بەردەوامتر. وزەی پاک بەگشتی و بەرهەمهێنانی وزە لە ڕێگەی خۆرەوە بەتایبەتی یەکێک لە هەرە سوودە باس نەکراوەکانی ئەوەیە کە داگیرکاری و چاوی تەماحی زلهێزەکان ناهێڵێت، ئەگەر لە ڕابردوودا جەنگەکان بەهۆی دەستگەیشتن بە سەرچاوەکانی نەوت و گاز بوون، ئەمڕۆ بەرهەمهێنانی وزە لە ڕێگەی خۆر یان ڕێگەکانی ترەوە ئەوە ناهێڵێت. لە 2024 دا، سوڵتانییەت کە زیاتر بە هەناردەکاری نەوت و شوێنێکی گەشتیاری ناوچەیی ناسراوە، پەرە بە چەندین پڕۆژەی گەورەی هایدرۆجینی سەوز دەدات کە ئامانجیان دیکاربۆنیزەکردنی پیشەسازییەکانی عومان و هەناردەکردنی ئامۆنیای کەم کاربۆن بۆ بازاڕەکانی دیکەیە. هایدرۆجینی سەوز لە ڕێگەی پرۆسەیەکەوە بەرهەم دێت کە پێی دەوترێت ئەلکترۆلیسیس، کە تێیدا ئاو دابەش دەکرێت بۆ هایدرۆجین و ئۆکسجین بە بەکارهێنانی کارەبا کە لە سەرچاوە نوێبووەکانەوە بەرهەم دێت. شوێنی عومان لەگەڵ سەرچاوە زۆرەکانی وزەی خۆر و با و بەردەستبوونی زەوییە بەرفراوانەکانی، وای لێدەکات ببێتە کاندیدێکی ئایدیاڵ بۆ بەرهەمهێنانی گازی کەم کاربۆن. عومان لە پێگە جوگرافییە ناوازەکانی جیهانە، شانازی بەوە دەکات کە لە وزە نوێبوەوەکاندا پێشەنگە، کە هایدرۆجینی سەوز بە تێچووی کەم لە ڕێگەی ئەلکترۆلیزەکردنەوە بەرهەم دەهێنێت. پاشان دەتوانرێت ئەم هایدرۆجینە سەوزە لە ڕێگەی تۆڕی بۆری غازی ئێستای عومانەوە بگوازرێتەوە کە درێژییەکەی (4000) کیلۆمەترە، ئەمەش تێچووی ژێرخانی زۆر کەمدەکاتەوە بە بەراورد بە دەستپێکردن لە سفرەوە. جگە لەوەش، ئەزموونی بەرفراوانی عومان لە پرۆسێسکردن و هەناردەکردنی گازی سروشتی شل (LNG) و ئامۆنیا ڕاستەوخۆ وەرگێڕدراوە بۆ بەڕێوەبردنی کارا هایدرۆجینی سەوز و وەرگیراوەکانی. سەڵتەنەتی عومان دوای قەتەر دووەم گەورەترین هەناردەکاری گازی سرووشتی یە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئامانجی ئەوەیە تا ساڵی 2030 لانیکەم ملیۆنێک تۆن هایدرۆجینی نوێبووەوە لە ساڵێکدا بەرهەمبهێنێت پێش ئەوەی تا ساڵی 2040 توانای زیادکردنی بۆ 3.75 ملیۆن تۆن. عومان پلانی هەیە تا ساڵی 2050 توانای هایدرۆجینی سەوزی هەبێت کە 8.5 ملیۆن تۆن بێت، کە زیاترە لە خواستی ئێستای ئەوروپا کە نزیکەی 8 ملیۆن تۆن هایدرۆجینی هایدرۆجینە. ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە پێشبینی دەکات وڵاتی کەنداو کە لەسەر ڕێگا سەرەکییەکانی بازرگانی نێوان ئەوروپا و ئاسیا دادەنیشێت، ببێتە شەشەم گەورەترین هەناردەکاری هایدرۆجین لەسەر ئاستی جیهان و گەورەترین هەناردەکاری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تا ساڵی 2030. لەمانە گرینگتر فاکتەری "چین" ە، کە بە سەدان ملیار دۆلاری ساڵانە لەگەڵ ئەنجومەنی هاریکاریی کەنداو پەیوەندیی دارایی و بازرگانیی هەیە، پەیوەندییەکە لە شاری زیرەک و نیۆم ی سعودییەوە تا دەگاتە فراوانکردنی بەندەرەکانی خەلیفە و زیرەکی دەستکرد و ...تادوایی. چین لە هەموو وڵاتانی جیهان زیاتر نەوت هاوردە دەکات و بە نزیکەیی نیوەی نەوتەکە تەنها لە شەش وڵاتی کەنداوەوە دێت. بۆیە لە بەرانبەردا چین وەک هاوبەشی بازرگانی سەرەکی بۆ زۆربەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەستاوە و وەبەرهێنان و ژێرخانی و تەکنەلۆژیای پێشکەوتووی بەرچاوی دابینکردووە. داتاکانی گومرگی چین ئاشکرای دەکەن کە لە ساڵی 2017 تا 2022 ئاڵوگۆڕی بازرگانی چین و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نزیکەی دوو هێندە زیادی کردووە و لە 262.5 ملیار دۆلارەوە بۆ 507.2 ملیار دۆلار گەشەی کردووە. بەگوێرەی ئاماری ئەنجومەنی دەوڵەتی چین، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست خێراترین هاوبەشی بازرگانی چین بووە لە ساڵی2022، بە ڕێژەی  27.1% لە چاو ساڵی پێشووتردا.   ئەم وڵاتانەی کەنداو، هاوپەیمانی بەهێزی ئەمریکاو بەریتانیان، بەڵام بە بێدەنگی لەگەڵ "چین" خەریکن و سوودی تەواویان لە کاڵا هەرزانەکان وەرگرتوە بو بەرزکردنەوەی ستراتیجیی خۆیان، بەهۆی دەستپێشخەری پشتێنە و ڕێگا (BRI)، ئێستا چین پشکی لە لانیکەم ٢٠ پڕۆژەی بەندەردا هەیە بەدرێژایی ڕێڕەوی دەریایی گرنگ کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقا دەگرێتەوە. چین هاوبەشی ستراتیژی گشتگیر یان هاوبەشی ستراتیژی لەگەڵ 12 وڵاتی عەرەبیدا هەیە و 21 دەوڵەتی عەرەبی لەگەڵ کۆمکاری عەرەبی بە فەرمی واژۆیان لەسەر ڕێککەوتنی پرۆژەی پشتێنەو ڕێگای چینی کردووە.   لەکاتێکدا، وڵاتانی کەنداو زانییان، جیهان ڕووی لە وزەی سەوزە، ڕوویکردۆتە سەردەمێکی نوێ، کە هەر وەرچەرخان نییە لە وزەدا؛ بەڵکو وەرچەرخانە لە نەزم و سیاسەتی جیهانی و ناوچەییدا، ئەوانیش لەپاڵ دەهێنان و فرۆشتنی نەوت و گازدا، خێرا ڕوویانکردە کەمکردنەوەی کاربۆن و بەرزڕاگرتنی پرسە ژینگەییەکان و هەمەچەشنکردنی ئابورییەکەیان.

درەو: راپۆرتی: عەممار عەزیز/ بە سەرپەرشتی تۆڕی نیرج بۆ بەداواچوون وڕاپۆرتی بنکۆڵکاری   دەیان ساڵ لە پەراوێز خستن ونادادپەروەری ودەرفەتی نایەکسان وهێرشەکانی داعش بۆ سەر پێکهاتەی ئێزدی لە عێراق، چیان کردووە؟ دوای بەسەربردنی نزیکەی چواردەیەی لە شێخان،هادی دوبانی تەمەن( 57 ساڵ) لەگەڵ خێزانەکەی شارۆچکە ئێزدییەکەیان کە دەکەوێتە باکوری موسڵ جێهێشت بۆئەوەی لە ئەڵمانیا بژین ولەوێ نیشتەجێ ببن وەک دەیان کەس لە خزمەکانی، ئەو بەدەنگێکی پچر بچر وتی"داعش هەموو شتێکی ئێمەی وێران کرد، ژیانی ئێمەی تێکدا و ناچاربووم زێدی خۆم بە جێبهێڵم کە هەرگیز خەیاڵی ئەوەم نەدەکرد، زۆرشت پاڵی پێوە نام بۆ ئەنجامدانی ئەم کارە، ئاسایش، ترس لە داهاتوو، جیاکاری ونەبوونی دادپەروەری". دوبانی، کە نزیکەی حەوت ساڵ بەڕێوەبەری کاروباری ئێزدییەکان بووە لە ئەوقافی پارێزگای دهۆک دەڵێت "ئەگەر دەرگای کۆچکردن بەڕووی ئێزدییەکاندا بکرێتەوە وئاسانکاریان بۆ بکرێت، ئەوا رێژەی کۆچکردنیان لە شارە مێژووییەکانیانەوە زیاد دەکات، چونکە بوونی ئێستایان لەو شارە بووەتە شێوازێکی ڕووەکەشانە تەنها بۆ جوانکردنی وێنەکەیە". لە مانگی ئابی 2014 داعش هێرشی کردە سەر ناوچەی شەنگال وچەند ناوچەیەکی ئێزدی ومەسیحی لە دەشتی نەینەوا کۆنتڕۆڵکرد ودەستی بەسەر قەزای شەنگال وگوندەکانی دەوروبەری وچەند شارۆچکەیەکدا گرت لەو دەشتە مێژووییە بەپیتەدا کە کەمایەتییە ئایینی ونەژادییەکان بۆ چەندین سەدەیە لەوێ نیشتەجێبوون. بەگوێرەی ئامارەکانی ڕێکخراوە خۆجێییەکان، گروپەکە لە هێرشەکانیدا بۆ سەر شەنگال وگوندەکانی دەوروبەری ( 6417) ئێزیدی ڕفاندووە کە ژن ومنداڵیان تێدایە و( 1293) ئێزیدی کوشتووە و(68) مەزارگەی وێران کردووە وزیاتر لە  (80)  گۆڕی بەکۆمەڵی ئێزیدییەکانی لە دوای خۆی بەجێهێشتووە. ئەم کوشتارە گەورەیە ئێزیدییەکانی دەشتی نەینەوا وناوچەکانی دیکەی نیشتەجێبوونیان لەهەرێمی کوردستانی تۆقاند وناچاریانی کرد ئاوارە بن ودواتر کۆچ بکەن بۆ دەرەوەی وڵات. لەغیابی ئامارێکی فەرمیدا، بەڕێوەبەرایەتی کاروباری ئێزدییەکان لە وەزارەتی ئەوقاف وکاروباری ئایینی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان، ژمارەی ئێزدییەکان لەعێراق بە نزیکەی (550)هەزار کەس دەخەمڵێنێت کە نزیکەی ( 360)هەزار کەسیان لەهێرشەکانی داعش بۆ سەر شارەکانی هەرێمی کوردستان ئاوارە بوون و زیاتر لە ( 100)هەزار کەسیش کۆچیان بۆ وڵاتانی دیکە کردووە. زۆرینە بۆتە کەمینەیەک وەک شەنگال، قەزای شێخانيش بەزێدی ڕەسەنی ئێزیدییەکانە دادەنرێت وپەرستگای پیرۆزی (لالش) یان دەکەوێتە ئەو شارۆچکەیەوە، کە بەشوێنی حەجی ئێزیدییەکان لە ناوەوە ودەرەوەی وڵات هەژماردەکرێت. بۆچەندین سەدە، ئێزیدییەکان زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەکە ودەوروبەریان پێکدەهێنا. توێژەران وپسپۆڕانی مێژوو، ئەوە دووپات دەکەنەوە کە پێشتر ڕێژەی ئیزدییەکان لەوقەزایە نێوان (٪85 بۆ٪90) بووە، بەڵام ئەمڕۆ بوونەتە کەمینە، چونکە ڕێژەکەیان بۆنزیکەی (٪30) دابەزیوە بەهۆی کۆچکردنی بەردەوامیان لە ماوەی سێ دەیە رابردوودا لەلایەک وهاتنی پێکهاتەکانی تر ونیشتەجێبوونیان لە قەزاکە لەلایەکی ترەوە. هادی دوبانی، تەمەنی سێ ساڵ بووە کاتێک خێزانەکەی لە شارۆچکەی (خانکی) سەر بە قەزای (سەمیل)ی سەر بە پارێزگای دهۆک چوونەتە ناوەندی قەزای (شێخان)ی سەر بە پارێزگای نەینەوا ولەوێ نیشتەجێبوون وهەر لەوێ منداڵی وگەنجێتی بەسەربردووە پێش ئەوەی لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی یەکەمی 2016 دا بڕیاری کۆچکردنی هەمیشەیی بدات بۆ ئەڵمانیا کە ئێستا لەوێ دەژی. "باوکم هەمیشە پێی دەگوتین کە لە ساڵی 1970 بۆ 1975، کاتێک خێزانەکەمان نیشتەجێبوون، سەنتەری شێخان تەنها سێ خێزانی موسڵمان وحەوت خێزانی مەسیحی وتەنها یەک خێزانی جولەکە تێدا هەبوو وئەوانی ترهەموویان ئێزیدی بوون." دوبانی ئاماژەی بە قەبارەی گۆڕانکاری دیمۆگرافی دا کە لە چەند دەیەی ڕابردوودا لە ناوچەکە ڕوویداوە. ئەو دەڵێت "لە تەمەنی گەنجیم وهەتا ئەو ڕۆژانەی کە چوومە زانکۆ، لەساڵی 1989 تا 1990، زۆربەی خەڵکی قەزای شێخان ئێزدی بوون و ڕێژەیەکی کەم لە پێکهاتەکانی تر بەرچاو دەکەوتن". وتیشی"پاش ئەوەی حیزبی بەعس بە پلان ڕاژەی ژمارەیەک فەرمانبەری موسڵمانی لە شارەکانی ترەوە گواستەوە بۆ شێخان هاوکات لەگەڵ کردنەوەی ژمارەیەک فەرمانگەی حکومی ونەخۆشخانە وقوتابخانەی نوێ، وردە وردە ژمارەی موسڵمانەکان لە قەزاکەدا هەڵکشا". محەمەد عارف تتر، نووسەر وپسپۆڕی شوێنەوارناسی دەڵێت " قەزای شێخان لە 16/12/1924 دامەزراوە ولە ساڵی 1900،(11) خێزانی موسڵمان لە تورکیا ئاوارە بوون ولەوێ نیشتەجێ بوون." دەشڵێت "لەو کاتەدا ئەمیری ئێزدییەکان "سەعید بەگ" پێشوازی لەوخێزانانە کرد ولەماڵەکەی خۆیدا داڵدەیدان ودواتر پارچە زەوییەکی پێدان بۆ دروستکردنی مزگەوتێک وئێزدییەکان لەگەڵ موسڵمانەکان بەشداریان لە بنیاتنانی مزگەوتەکەدا کرد ومزگەوتەکەش تا ئەمڕۆ ماوە". فەلاح حەسەن، تەمەن ( 44 ساڵ)، موختاری دوو گەڕەکی ناوەندی قەزای شێخانە (شێخ مەند وشێخ شەمس) دەڵێت "کۆچی ئێزیدییەکان هیچ ماڵێکی لە شێخان بێ بەشنەکردووە، چونکە چوار لە براکانی وژمارەیەکی زۆر لە کەسوکاریشی بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە ". ئاماژەی بەوەدا "لە ئێستادا زیاتر لە ( 100) خانوو لەو دوو گەڕەکەی کە ئەو سەرپەرشتیان دەکات داخراون، چونکە خاوەنەکانیان کۆچیان بۆ ئەوروپا کردووە وئاماژەی بەوەشکرد کە زۆربەیان لە دوای ساڵی 2014وە بەرەوە ئەوروپا رۆشتوون". وتیشی" ئەم کۆچکردنە بە لێشاوە دوای لێکەوتە نەرێنییەکانی هێرشی داعش پەرەی سەند". حەسەن، پێیوایە پێش هێرشی داعش رێژەی کۆچکردن کەم بووە "لە ساڵی 2003 بۆ 2014، رێژەی کۆچکردنی دانیشتوان لە ( 3٪ بۆ 4٪) بووە، بەڵام دوای ئەوەی داعش شەنگال ودەشتی نەینەوای کۆنترۆڵ کرد، رێژەی کۆچبەران گەیشتە( 70٪)دا. ئاماژەی بەوەدا "لە ماوەی کۆنترۆڵکردنی نەینەوا ودەوروبەری لەلایەن داعشەوە زۆربەی ئێزدییەکان لە شێخان زەوییەکانیان بەهەرزانترین نرخ فرۆشتووە، لە ئەنجامدا خێزانەکانی ناوچەکانی تری وەک "شەبەک، قەرج وگۆران" ڕوویان لە ناوچەکە کردووە ولەوێ نیشتەجێبوون". هەرچەندە داعش هەرگیز نەگەیشتووەتە ناوەندی قەزای شێخان، چونکە هێزەکانی پێشمەرگە بە پاڵپشتی هێزەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە توندی بەرگرییان لە قەزاکە کردووە، بەڵام ئەو ترس وگومانەی کە ڕێکخراوەکە لە دڵی ئێزدییەکاندا چاندبووی بە دانیشتوانی ناوچەکەشەوە، بەس بوو بۆخێراکردنی ڕێژەی کۆچکردنیان بۆ دەرەوەی وڵات". چالاکوانانی مەدەنی سەر بە پێکهاتەی ئێزدی دەڵێن" خەڵک ترسیان لەوە هەبوو کە شێخان وەک شەنگال بەتەواوی بکەوێتە دەست چەکدارانی داعش وهەزارانی دیکەش لەو ناوچانە ببنە قوربانی ڕێکخراوە تیرۆرستییەکە، بەتایبەتی کە زۆرێک لە خزم وناسیاوی ئێزدییەکان لە ناوچەکەدا کەوتووبوونە دەست ئەندامانی ڕێکخراوەکە. تەنانەت دوای شکستەکەشی هیچ گەشبینی وهیوایەک بۆ سەقامگیریی هەمیشەیی نەبوو. فەلاح حەسەن، بەوردی دیمەنەکە ڕوون دەکاتەوە ودەڵێت "پێش هاتنی داعش، ژمارەی خێزانە کۆچبەرەکان ساڵانە دەیان خێزان بوو، بەڵام دوای ساڵی 2014 وە ژمارەکە گەیشتە سەدان خێزان. تەنها لە گەڕەکەکەی من، زیاتر لە (100) خانوو بۆ کرێ دانراون وئەوانی تریش ماونەتەوە." "ئەگەر ناوی ئەو کەسانە بژمێرم کە بۆ دەرەوەی وڵات کۆچیان کردووە چەند کاتژمێرێکم دەوێ بۆ ئەوەی ژماردنیان تەواو بکەم، ئەو خانووەی کە بەرامبەر ماڵەکەمە ( 15 کەسی) تێدابوو، ئێستا هەموویان کۆچیان کردووە، پێنج برام ئێستا لە دەرەوەی وڵات دەژین، دووانیان لەنێوان ساڵانی ( 2007 و 2009) کۆچیان کردووە، ئەوانی تر لەگەڵ دایکم دوای ساڵی 2014 کۆچیان کردووە". لە ڕووی جوگرافییەوە قەزای شێخان بریتیە لە ناوچەکانی (ئەتروش وقەسرۆک و کەلەکجی وباعەدرێ وزەلکان وگوندی مەهات وبنتار ودوشیڤان وتێسکالا کە هەردووکیان دانیشتووانی موسڵمانن وسێروکانی کە ئیزیدییەکان وموسڵمانەکانی تێدا دەژین). ژمارەی دانیشتوانی شێخان بە ئاوارەکانیشەوە نزیکەی( 130) هەزار کەسە و( 40)هەزار کەسیش لە سەنتەری شارەکەدا نیشتەجێن وئەوانی دیکەش لە دەوربەری شارو گوندەکان، لەڕووی ئیدارییەوە قەزای شێخان سەر بە پارێزگای نەینەوایە، بەڵام لە ساڵی 2003 ەوە بە شێوەیەکی کاریگەر لە پارێزگای دهۆکەوە بەڕێوە دەبرێت، بەهۆی ئەوەی ناوچەیەکی جێناکۆکە لەنێوان حکومەتی هەولێر و بەغدادا، وچارەنووسی هێشتا یەکلایی نەکراوەتەوە. ئەم ململانێ ئیداریەی نێوان هەردوو حکومەت، کاریگەری لەسەر واقیعی شارستانی وخزمەتگوزارییەکان هەبووە، چونکە ئەوان بۆماوەی چەند ساڵێک بێبەش بوون لە خزمەتگوزاری زۆر، لە کاتێکدا هەر حکومەتێک ئەمە دەخاتە ئەستۆی ئەوی تر. کۆچکردن لە شێخان کەی دەستی پێکرد؟ دیاردەی کۆچکردنی ئێزیدییەکان لە قەزای شێخان بەسەر چەند قۆناغێکدا دابەش دەبێت وئەو قۆناغەی کە زۆرترین ڕێژەی کۆچکردنی بەخۆوە بینیوە، دوای ئەوەی داعش شەنگالی گرت ودوای ئەوەی دەستی بەسەر زۆربەی شارۆچکەکانی دەشتی نەینەوادا گرت کە مەسیحی وئێزدی وشەبەک وموسڵمانانی تێدایە ونزیک بووەوە لە شێخان، بەڵام تەنانەت دوای لەناوبردنی گروپەکە وکۆتاییهاتن  بەهەڕەشەکانی لە ساڵی 2017دا، تەنها ڕێژەیەکی دیاریکراوی خێزانەکان لە سەرانسەری پارێزگای نەینەوا گەڕاونەتەوە بۆ ماڵەکانیان. هادی دوبانی، بەرپرسی پێشووی کاروباری ئێزدی دەڵێت "کۆچکردنی ئاشکرا لە شێخانەوە بە دوو قۆناغ دەستی پێکرد، یەکەمیان لە دوای ساڵی 2003 بوو کە رێژەکەی نزم بوو، بە رێژەی یەک گەنج لە هەر 20 خێزانێک، بەڵام قۆناغی دووەم دوای ساڵی 2014 جیاواز بوو و کۆچکردنێکی زۆری بەخۆوە بینی و خێزانێک نادۆزیتەوە کە ئەندامەکانیان بەهۆی نیگەرانی ئەمنی و خراپبوونی ئابووری ونادڵنیایی لە چارەنووسیان کۆچیان نەکردبێت." زۆرینەی کۆچبەرانی ئێزدی ڕوو لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا دەکەن، بەتایبەتی ئەڵمانیا کە گەورەترین ڕەوندی ئێزدی لە جیهاندا لێیە، لە کاتێکدا هەندێک لە ئێزدییەکانی دانیشتووی شێخان ڕوویان لە دهۆک و دەوروبەری کردووە یان بۆ شارەکانی تر کەهەلی کار وخزمەتگوزاری باشتریان تێدایە. محەمەد عارف، کە شوێنەوار ناسی لە زانکۆی موسڵ خوێندووە وئێستا لە زانکۆیەکی ئەمریکی سەرقاڵی خوێندنی دکتۆرایە دەڵێت "ئەگەر بەراوردی ژمارەی ئێزدییەکان بکەین لە سەنتەری شێخان لەنێوان ساڵانی ( 1900 و 2014) تێبینی قەبارەی گۆڕانی دانیشتوان وقەبارەی دابەزینی ڕێژەکەیان دەکەین." دەشڵێت "لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا، رێژەی ئێزیدییەکان لە( 88 %بۆ 90 %)ی دانیشتوان بوو، بەگوێرەی ئەو ئامارانەی لەبەردەستماندایە، بەڵام دەبینین کە ڕێژەکە بە بەراورد بە پێکهاتەکانی تر نزیکەی دوو لەسەر سێی کەمی کردووە، ئێستاش ئێزدییەکان لە ئەنجامی ئاوارەبوون و کۆچکردن بۆوڵاتانی جیهان (٪30)دا پێکدەهێنن". بۆچی ئێزدییەکان لە وڵاتی خۆیان کۆچ دەکەن؟ هادی دوبانی، سەبارەت بە هۆکارە پاڵنەرەکانی کۆچکردن دەڵێت "خانوویەکم لە شێخان وشوقەیەکم لە دهۆک هەبوو و بەڕێوەبەری کاروباری ئەوقافی ئێزدی بووم، ژیانمان باش بوو، بەڵام کاتێک داعش هات، هەموو شتێک گۆڕا." لە کاتێکدا شەڕ لەگەڵ داعش هەڵگیرسابوو ولەنێو ئەو هەلومەرجە سەختەدا کە زۆرینەی ئێزدییەکان لە کەمپەکاندا کەڵەکەبوون، ڕۆژانە دڕندەیی داعش و چیرۆکی قوربانییەکان دەگوازرایەوە و زۆرێک لە ئێزدییەکانی شێخان موڵکەکانیان بە پارەیەکی کەم دفرۆشت وکۆچیان دەکرد. دوبانی شارەکەی جێهێشت وچوو بۆ دهۆک. "ساڵی 2016 بوو ولە ماوەیەدا شاهیدی کۆچکردنی وردە وردەی ئێزدییەکان بووم لە کوردستانەوە. چووم بۆ زاخۆ وهاوسەرەکەم تووشی جەڵتەی مێشک بوو، لەگەڵ خراپبوونی باری دارایی بەهۆی دواکەوتنی مووچە و لێبڕینی بۆ ماوەی سێ ساڵ، ناچاربووم زێڕی هاوسەرەکەم بفرۆشم وبڕیارمدا کۆچ بکەم" دوبانی وادەڵێت. چالاکوانێکی ئێزدی کە نەیویست ناوی ئاشکرا بکرێت دەڵێت "بڕیاری زۆرینەی ئێزدییەکان بۆ کۆچکردن بەهۆکاری تاوانەکانی داعش و ڕفاندن وکوشتنی ئیزیدییەکان لەسەر بنەمای ناسنامە بوو، بەڵام هۆکاری یەکلاکەرەوەی تریش هەبوو وەک خراپبوونی بارودۆخی ئابووری، کەمی دەرفەتی کار، نەبوونی دادپەروەری کۆمەڵایەتی، فەرامۆشکردنی شێخان لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری وهەروەها گرتنەبەری سیاسەتی کردنەوەی دەرگا لەلایەن بەرپرسانەوە، بۆئەوەی شارەکە ببێتە کۆمەڵگایەکی کراوە لە ڕووی ئایینی ونەژادیەوە وببێتە پایتەختی پێکەوەژیان، ئەمە جۆرێک لە ناڕەحەتی لای ئێزیدییەکان دروستکرد، کە هەستیان دەکرد هاووڵاتی پلە دووی ناوچەکەن." هادی دوبانی، چەند هۆکارێکی تر دەخاتەڕوو کە یارمەتیدەرن بۆ زیادبوونی کۆچبەران، لەوانە فاکتەری سیاسی "کاتێک پارتی دیموکراتی کوردستان لە دوای ساڵی 2003وە هاتە شێخان وکۆنترۆڵی ئیدارەکەی کرد، سیاسەتێکی شکستخواردووی گرتەبەر وپۆستی بە کەسانی نەشیاوە بەخشی وکەسانی لێهاتووشی پشتگوێ خست، ئەمەش کاردانەوەی خراپی لێکەوتەوە." جیاکاری کۆمەڵایەتی هەبوو، گەنجانی ئێزدی لەهەلی کار ودامەزراندن وچەند بابەتێکی تر بێبەش بوون، هەموو ئەمانە بوونه هۆی ناڕەزایی ئیزیدییەکان، تەنانەت ئێزیدییەکانی شێخانیش نوکتەیەکی بەناوبانگیان هەیە کە دەڵێن" ئەوان تەنها بۆ ڕازاندنەوە وجوانکاری بەکاردەهێنرێن".   نەبوونی یاسا و دادپەروەری کۆمەلایەتی محەمەد عارف، توێژەر کە بایەخ بە بارودۆخ ومێژووی ناوچەکە دەدات چاودێری ئەو جیاکاری و پەراوێزخستنە دەکات کە ئێزیدییەکان لە شێخان ڕووبەڕووی بوونەوە وبووە هۆی کۆچکردنیان دەڵێت "پاش دۆزینەوەی نەوت و بەرهەمهێنانی لە ناوچەکەدا لەلایەن کۆمپانیا بیانییەکانەوە، کرێکارانی دەرەوەی شێخان وکۆمەڵگا وپێکهاتەکانی ترهێنران بۆ کارکردن لەو کۆمپانیایانەدا، خەڵکە ڕەسەنەکە هەستیان بەخیانەت وبێبەشیی کرد، کاتێک نەیانتوانی هەلی کار لەو کۆمپانیانەدا بۆ خۆیان بدۆزنەوە." ئەو توێژەرە بەردەوام دەبێت ودەڵێت "پاش ئازادکردنی موسڵ ولەناوبردنی داعش، حکومەت لە بەرامبەر قەرەبوویەکی کەمدا زەوییەکانی ئێزدییەکانی کڕی ودواتر شارەوانی بە نرخێکی گران بەکەسانی تری وەک "قەرەج و شەبەک" و پێکهاتەکانی دیکەی فرۆشت، ئەمەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی پێکهاتەکان لە بەرامبەر کەمبوونەوەی ڕێژەی ئێزدییەکان لە ناوەندی قەزای شێخان". جگە لە ئاسایش وئابووری وجیاکاری پێکهاتەکان، هادی بابا شێخ،( بەرپرسی نووسینگەی بابا شێخ)، کە بەرزترین پلەی ئاینییە لە نێو ئیزیدییەکان، ئاماژە بە هۆکاری دیکە دەکات کە ئەو پێی وایە لە پشت کۆچکردنی ئێزیدییەکان و کەمبوونەوەی ژمارەیان بووە لە نێو قەزاکەدا. ئەو دەڵێت "فەوزا وبێکاری ونەبوونی گەرەنتی بۆ جێبەجێکردنی یاسا، هۆکاری سەرەکی کۆچکردنە، لە هەموو جیهاندا دۆخێکی هاوشێوە نییە، دوو موختار لە یەک گەڕەک هەیە کە یەکێکیان سەر بەحکومەتی فیدراڵییەوە ودووەمیانیش سەر بە حکومەتی هەرێمی کوردستانە، یان دوو شارەوانی ودوو فەرمانگەی کشتوکاڵ و دوو بەرێوەبەرایەتی پەروەردە بوونیان هەیە، ئەگەر دامودەزگاکانی دەوڵەت کارەکانیان بەباشی ئەنجام بدایە ودەوڵەت دەسەڵاتی یاسایی و بەڕێوەبردنێکی باشی هەبوایە، ئەم کۆچکردنە ڕووی نەدەدا". هادی بابا شێخ، دەشڵێت "ئێمە زۆرجار باس لە پێکەوەژیانی ئاشتیانە دەکەین، لە ڕاستیدا پێکەوەژیان پێویستی بە من وتۆ نییە، بەشێوەیەک لە شێوەکان پەیوەندی بە یاسای دەوڵەت وجێبەجێکردنەکەیەوە هەیە، بەڵام بەداخەوە دەوڵەت ناتوانێت گەرەنتی جێبەجێکردنی یاساکە بکات. تەنها لە یەک مانگی ساڵی 2024دا، چوار حاڵەتی کوشتن لە شێخان بەهۆی نەبوونی دەوڵەت و یاساوە ڕوویانداوە". جیاکاری لە کاردا ئەو پیاوە ئاینییە لە بەرامبەردا ڕەخنە لە نەبوونی هەلی کار دەگرێت لە کاتێکدا کۆمپانیاکانی نەوت لە ناوەندی قەزای شێخان بەردەوامن ودەڵێت "لە بەرزاییەکانی ناحیەی "باعەدرێ"ی سەر بە قەزای شێخان، کۆمپانیاکانی نەوت بوونیان هەیە وخەڵکی دەرەوەی قەزاکە لەوێ کار دەکەن، لە کاتێکدا گەنجەکانمان هێشتا بە تەور وداس کار دەکەن." پێاو ئاینییەکە پرسیار ئاراستەی بەرپرسان دەکات ودەڵێت " لەگەڵ ئەو هەموو کۆمپانیایە کە لە سنووری کارگێڕی قەزاکەدا بوونیان هەیە ، ئایا چەند قوتابخانە و نەخۆشخانە لێرە دروستکراون؟ . ناوچەکانمان بەتەواوی فەرامۆش کراون، بڕۆ بۆ نزیک ناحییەی باعدرێ وبپرسە چەند فەرمانگەی حکومی لێیە، دەبینیت دادگا وئاو وبەرگری شارستانی وچەندین فەرمانگەی خزمەتگوزاری ترهێشتا نەکراونەتەوە، تەنها بەناو ناحیەیە، کاتێک ئێزدییەکان هەموو ئەمانە دەبینن هیچ چارەیەکیان نییە جگە لە گرتنە بەری رێگای کۆچکردن". هادی بابا شێخ، باسی ڕووداوێکی کرد کە لەگەڵ پۆلیسێکی هاتوچۆی ئێزدی روویداوە وەک نمونەیەک لەسەر نەبوونی یاسا "شەش حەوت ساڵ لەمەوبەر، بەرپرسێکی باڵای حکومەت هات بۆ شێخان کوڕەکەی شۆفێری دەکرد و سەرپێچی لە شەقامێکی قەدەغەکراودا کرد، بۆیە پۆلیسەکە ئۆتۆمبێلەکەی ڕاگرت وسەرپێچیەکەی پێ ڕاگەیاند، لەبری ئەوەی کێشەکە چارەسەر بکرێت، باوکی کوڕەکە تووڕە بوو ودەستبەجێ پەیوەندی بە بەڕێوەبەرایەتی هاتوچۆی دهۆکەوە کرد وئەوانیش فەرمانی دەستگیرکردنیان بۆ پۆلیسەکە دەرکرد، ودواتر دایکی تووشی جەڵتەی مێشک بوو و لەهەمان ڕۆژدا گیانی لەدەستدا". بەهۆی ئەو ڕووداوەوە نزیکەی (50) پۆلیسی هاتوچۆی ئێزدی کۆچیان کرد بۆ دەرەوەی وڵات کاتێک هەستیان بەوە کرد کە ناتوانن ئەرکەکانیان جێبەجێ بکەن یان پشتگیری کارمەندێکی ئێزدی بکەن کە هیچ هەڵەیەکی نەکردووە وبەهۆی جیاکاری کۆمەڵایەتی ونەبوونی دادپەروەرییەوە ستەمی لێکراوە، ئەم ڕووداوانە پرسیار لە ناخی ئێزیدییەکان لەبارەی ژیان وداهاتوویان دروستکردووە". خالید نێرمۆ، سەرۆکی شارەوانی قەزای شێخان هۆکاری بەرزی ڕێژەی کۆچکردنی ئێزدییەکان بەتایبەتی لە شێخان دەگەڕێنێتەوە بۆ خراپبوونی بارودۆخی ئاسایشی نەینەوا لەدوای ساڵی 2003وە ودەڵێت "بارودۆخی ئەمنی موسڵ کە ژمارەیەکی زۆر ئێزدی تێدا کاریان دەکرد وخوێندویانە دوای گۆڕینی ڕژێمی پێشوو وسەرهەڵدانی ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان خراپتر بووە". هەروەها دەشڵێت "لە کاریگەری ئەوەدا، ئێزدییەکان لەسەر ناسنامە وئینتیمای ئایینییان کوژراون، لە کاتێکدا وڵاتانی ئەوروپا بەهۆی بارودۆخی تایبەتی ئێزدییەکانەوە دەرگاکانیان بەڕوویان کردەوە ومافی پەنابەرێتیان پێ بەخشین، دواتر داعش سەریهەڵدا کە ترسی زیاتری دروستکرد وئەو قەناعەتەی لەنێو ئێزدییەکاندا دروستکرد کە ژیان لە عێراق چیتر بۆیان سەلامەت وئارام نییە، بۆیە گەورەترین شەپۆلی کۆچکردن ڕوویدا". ئاماژە بە کاریگەری ئەم کۆچکردنە لەسەر نوێنەرایەتی دانیشتوان دەکات ودەڵێت: "لە هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا لە ناوچەی شێخان ئێزدییەکان لە ( 70%)ی دانیشتوانی ناوەندی قەزاکەیان پێکدەهێنا وئەوانی تر موسڵمان ومەسیحی بوون،بەڵام لە نەوەدەکاندا ڕێژەکە دابەزی بۆ(٪60) ولە ساڵی 2003 ەوە نوێنەرایەتی ئێزیدییەکان لە شارەکە بەتەواوی پێچەوانە بووەتەوە، لە کۆی (40) هەزار کەس تەنها لە (٪30)ی دانیشتوان پێکدەهێنن وئەوانی تر موسڵمانن و ژمارەیەکی کەم خێزانی کرستیانی تێدایە". مامەڵەی حکومەتی عێراق حکومەتی عێراق وەک پێویست گرنگی بە ناوچە ئێزدییەکان نەداوە لەبەر ڕۆشنایی لاوازی دەسەڵاتی ئێزدی لەناو حکومەتی فیدراڵدا، چونکە زۆرینەی ئێزدییەکان لەگەڵ پارت وهێزە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستاندا کار دەکەن و بەڕێوبەری شارەوانی شێخان خالید نەرمۆ، ئەمەی پشتڕاستکردەوە ودەڵێت " پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی لەساڵی 2012 دا  تێکچوو کاتێک حکومەتی خۆجێی لەنەینەوا بایکۆت کرد ولەئەنجامدا هەردوو قەزای "شێخان وشەنگال" زیانیان بەرکەوت، بەهۆی جێبەجێنەکردنی هیچ پڕۆژەیەکی خزمەتگوزاری تێیدا وحکومەتی فیدراڵی هێشتا بە شێوەیەکی دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ قەزاکەدا ناکات". هەروەها دەڵێت "لەدوای ساڵی 2005 وە چەند پڕۆژەیەکی ڕێگاوبان جێبەجێ کراون، بەڵام ناوچەکە پێویستی بەکردنەوەی ڕێگای نوێ وچاککردنەوەی ڕێگا کۆنەکان و پڕۆژەی گەشەپێدانی گەورە هەیە، لەشێخان دوو سێ باخچەی بچووک هەیە و پێویستی بە زیاتریش هەیە، تەنیا یەک نەخۆشخانە بۆدانیشتوانی شارەکە و دەوروبەری هەیە و بەدەست کەمی پزیشک ودەرمان و پێداویستییەکانەوە دەناڵێنێت." بێکاری لەناوچەی شێخان بەتایبەتی لەنێو گەنجاندا زاڵە لەئەنجامی نەبوونی کەرتی بەرهەمهێنان، کە بەشێک لە دانیشتووانەکەی بەکشتوکاڵەوە خەریکن و هەندێکیانیش فەرمانبەری حکومەتن وهەندێکی دیکەش پێشە وکاری سەربەخۆیان هەیە وبەهۆی نەبوونی پڕۆژەیەکی پیشەسازی جگە لە کارگەیەکی بچووکی بەرهەمهێنانی زەیتی زەیتوون، زۆربەیان ناچارن بۆ دۆزینەوەی هەلی کار ڕوو لە دهۆک وشارەکانی تر بکەن". چ فاکتەرێک دەبێته هۆی ڕاگرتنی کۆچکردن؟ خالید نەرمۆ، پێیوایە وەستاندنی کۆچکردن پێویستی بە پرۆسەی بنیاتنانەوەی متمانەی تاکی ئێزدی هەیە و ئەگەر ئێزدییەکان لە دەسەڵاتدا نەبن ئەمە دروست نابێت. هەرچەندە حکومەتی هەرێمی کوردستان، ئەم لایەنەی فەرامۆش نەکردووە، بەڵام ئێزدییەکان چاوەڕێی زیاترن، بۆ نموونە ئەگەر قایمقامی شێخان ئێزدی بێت. ئایا لۆژیکیە هیچ کەسێکی ئێزدی گونجاو نەبێت بۆ ئەو پۆستە یان کەسێکی ئێزدی نەتوانێت ئیدارەی قەزاکە بەڕێوە ببات؟ لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، سێ کەسایەتی ئێزدی وەک قائیمقامی قەزای شێخان خزمەتیان کردووە، دواتر سێ موسڵمان بوون وئێستاش قایمقامی قەزاکە موسڵمانە. جەوهەر عەلی بەگ، جێگری ئەمیری ئێزدییەکان دەڵێت "چارەسەری کێشەی کۆچکردنی ئێزدییەکان، بریتییە لە گەشەپێدانی ئابووری ناوچەکەیان، دابینکردنی هەلی کار بۆ گەنجان، جێبەجێکردنی پڕۆژەی خزمەتگوزاری وەک دروستکردنی نەخۆشخانە و قوتابخانەی مۆدێرن ودابینکردنی پاڵپشتی و یارمەتی زیاتر بۆ ئیزیدییەکان لە ڕووی دارایی ومەعنەوییەوە." بەڵام قەیدارنمر، دانیشتووی شێخان کە ماوەی 16 ساڵە لە ئەڵمانیا دەژی" دەڵێت "ئەمە تەنها پەیوەندی بە بارودۆخی ئابووری وخزمەتگوزارییەوە نییە" ئەو پێی وایە، کێشەکە لەوە گەورەتر ودەڵێت "لە ٪90 ی ئێزدییەکان کە کۆچ دەکەن لەبەرهەژاری نییە، بەڵکو هەست بە ئاسودەیی وسەلامەتی ناکەن." "پێش ئەوەی بێم بۆ ئەڵمانیا ئەفسەر بووم لە حکومەتی عێراق، هیچ کێشەیەکی داراییم نەبوو، تەنها شتێک کە وای لێکردم کۆچ بکەم ئەوە بوو کە هەستم دەکرد ئەم وڵاتە بۆ ئێمە پارێزراو نییە". "زۆر نموونە هەن کە وامان لێدەکات ئێمە وەک ئێزدی هەست بە نائارامی و ئاسوودەیی بکەین، بۆ نموونە کاردانەوەیەکی گەورە کە بەرامبەر لێدوانەکانی قاسم ششو، فەرماندەی هێزەکانی بەرگری ئێزدی (تۆمەتبارکراوە بە سوکایەتی کردن بە پێغەمبەر محەمەد لە وتارێکدا لە ناوچەی شەنگال)، ئەو کاتە لە کوردستان بینیمان کە ئێزدییەکان چۆن دووچاری هێرشێکی بێ وێنە بوونەوە کە لە ئەنجامی هەڵەی دەربڕینی بەرپرسە ئێزدییەکە درووست بوو دەربارەی ئەوەی کێ لە پشت ئایدۆلۆژیای داعشەوەیە". ئەم بەدواداچوونە بە سەرپەرشتی تۆڕی نیرج بۆ بەداواچوون وڕاپۆرتی بنکۆڵکاری ئەنجامدراوە وەک بەشێک لە پڕۆژەی"ڕۆژنامەگەری بنکۆڵکاری بۆ دۆزینەوە وبەدواداچوون".