(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق 11 گرێبەستی بۆ پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان لەگەڵ كۆمپانیا بیانی و ناوخۆییەكان ئیمزا كرد، سیان لە گرێبەستەكان دراون بە كۆمپانیای (كار) لە هەرێمی كوردستان. وەزارەتی نەوتی عێراق رەشنوسی كۆتایی گرێبەستەكانی تەواوكەری گەڕی پێنجەم و گەڕی شەشەمی مۆڵەتپێدانی لەگەڵ كۆمپانیا براوەكان ئیمزا كرد. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوت كە هاوكات جێگری سەرۆك وەزیرانیشە بۆ كاروباری وزە، سەرپەرەشتی پرۆسەی ئیمزاكردنی گرێبەستەكانی كردو، لە وتارێكدا رایگەیاند، ئەو گرێبەستانەی كە ئەمڕۆ ئیمزا كراون بۆ پەرەپێدانی بلۆكە نەوتی و غازییەكان و ناوچەكانی گەڕان بەدوای نەوتدا، دەكەونە ژمارەیەك لە پارێزگان. وەزیر وتی: گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵكەكان توانای بەرهەمهێنانی (800 بۆ 850) مەقمەق غازو (750 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو زیاد دەكەن و، ئەمە لەچوارچێوەی بەرنامەی حكومەت و رێنمایی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانە بۆ زیادكردنی ئاستی وەبەرهێنان لە كەرتی غازو بەدیهێنانی پەرەپێدانی بەردەوام.  گرێبەستە ئیمزاكراوەكانی ئەمڕۆ ئەمانەن:  •    گرێبەستی پەرەپێدانی ناوچەی فاو لەگەڵ (UEG)ی چینی •    گرێبەستی پەرەپێدانی ناوچەی "جبل سنام" لەگەڵ كۆمپانیای (Geo -Jade)  •    گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی (دیمە) لەگەڵ كۆمپانیای (كار)ی عێراقی (هەرێمی كوردستان) •    گرێبەستی كێڵگەكانی عەلان و ساسان لەگەڵ كۆمپانیای (كار)ی عێراقی •    گرێبەستی پەرەپێدانی ناوچەی (سۆمەر)و (عەدان) لەگەڵ كۆمپانیای (Sinopec) •    گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی (ابوخیمە) لەگەڵ كۆمپانیای (Zhenhue)ی چینی •    گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی خۆرهەڵاتی بەغدادو كێڵگەكانی فوراتی ناوەڕاست لەگەڵ كۆمپانیای (ZEPC)ی چینی •    گرێبەستی پەرەپێدانی ناوچەی (الخلیصیە) لەگەڵ كۆمپانیای (كار)ی عێراقی •    گرێبەستی پەرەپێدانی ناوچەی (القرنین) لەگەڵ كۆمپانیای (Zhenhue)ی چینی.  •    گرێبەستی پەرەپێدانی ناوچەی (زڕباتیە) لەگەڵ كۆمپانیای (Geo -Jade)ی چینی •    گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی (الظفرية) لەگەڵ كۆمپانیای (Anton oil) ئایاری رابردوو وەزارەتی نەوتی عێراق كارەكانی تەواوكاری گەڕی پێنجەم و شەشەمی مۆڵەتپێدانی راگەیاند، لەم گەڕەدا (29) كێڵگەو ناوچەی دۆزینەوەی نەوت خرایە بەردەم كۆمپانیا ناوخۆیی و جیهانییەكان بەمەبەستی كێبركێكردن لەسەر وەرگرتنی گرێبەستەكان، 14 لەوانە رادەستی ئەو كۆمپانیایانە كران كە شایستەی بەشداریكردن بووم لەم گەڕەدا.  دوای ئیمزاكردنی گرێبەستەكان، وەزیری نەوت سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی كرد، بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی نەوت، لەم دیدارەدا سودانی باسی لە پلانی حكومەت كردووە بۆ گەشەپێدانی هەردوو كەرتی نەوت و غاز، ئەمەش لەرێگەی گەڕەكانی مۆڵەتپێدان و وەبەرهێنان لە پرۆژەكانی غازی هاوەڵ و پرۆژەكانی بەرهەمهێنانی بەرهەمە نەوتییەكان.  سودانی لەگەڵ وەزیری نەوتدا جەختی لەسەر هاوكاری عێراق لەگەڵ گروپی "ئۆپێك پڵەس" كردووە بەمەبەستی پارێزگاریكردن لە سەقامگیری و هاوسەنگیی بازاڕی جیهانی نەوت و پابەندبوونی عێراق بەوەی لەگەڵ ئۆپێك پڵەسدا رێككەوتنی لەسەر كراوە، لەوانە كەمكردنەوەی خۆبەخشانەی بەرهەمهێنانی نەوت بەپێی نوێترین خشتە كە وەزارەتی نەوتی عێراق ئاڕاستەی رێكخراوەكەی كردووە. 

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ڕاستییەکی سادە و تاڵ هەیە و بەشێکی گەورەی خەڵکی کوردستانیش دەیزانن، راستیی ئەوەی «ناکرێت لە ڕێگای هەڵبژاردنەوە دەسکاری نەخشەی سیاسیی هەرێمەکە بکرێت و هێزی دیکە بچنە شوێنی دوو پارت و دوو بنەماڵە حوکمڕانەکەی ئەمرۆکە». ئەم ڕاستییە، بە تایبەتی لە دوای وێرانبوونی بزوتنەوەی گۆڕان و هەڵە ستراتیژییە یەک لەدوای یەکەکانی ئەم هێزەوە، بەتایبەتی لەدوای سەرکەوتنی تەوریسی سیاسیی لەناو ئەم هێزەدا، ئیتر باوەڕنەمان بە هەڵبژاردن و بە هێزە ئۆپۆزیسیۆنەکان، بووە بە «تێگەیشتنی گشتیی», common sense, کۆمەڵگاکە و مرۆڤ لە سەر شەقام و شوێنە گشتییەکان بە بەردەوامی رووبەڕووی دەبێتەوە. نەک هەر ئەمە بەڵکو ئەو بەشە چالاکەی کۆمەڵگاکەش کە خواستی گۆڕین و دەسکاریکردنی واقیعەکەی هەبووە و هەیە، تووشی نائومێدییەکی گەورە بوە و باوەڕی بە کاری سیاسیی بۆ دروستکردنی دۆخێکی تازە و باشتر، نەماوە. زۆرینەیان پشتی تەواوتیان کردۆتە هەر هەوڵدانێک بۆ پیادەکردنی گۆڕانکاریی لە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە. ژمارەکان نیشانی ئەدەن کە ٤٥ لەسەد، نزیکەی نیوەی ژمارەی خەڵک، هەر لەسەرەتاوە بەشداری هەڵبژاردنەکانی نەکردوە، ئەم رێژەی ٤٥ لەسەدە ژمارەی ئەو کەسانەن کە مافی دەنگدانیان هەیە، بەڵام ئەزیەتی ئەوەیان نەکێشاوە بچن کارتی بایۆمەترییەکەیان وەربگرنەوە. بەپێی داتاكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئەوانەی لە هەرێمی كوردستاندا مافی دەنگدانیان هەبووە (3 ملیۆن و 798 هەزارو 360) كەس بوون، بەڵام ئەوانەی بایۆمەتریان كردووە و كارتی دەنگدانیان وەرگرتووە تەنها (2 ملیۆن و 899 هەزارو 578) كەس بوون. لەم ژمارەیەش تەنها  2 ملیۆن و 87 هەەزار و 972  بە کردەوە دەنگیان داوە . واتە هەر لەسەرەتاوە و بەر لە دەستپێکردنی دەنگدان، زیاد لە یەک ملیۆن ٧٥٠ هەزار کەس ئامادەنەبوون بەشداری دەنگدانەکە بکەن. ئەمەش دەکاتە ٤٥ لەسەدی کۆی دەنگدەران لە هەرێمدا. ئەو ٥٥ لەسەدەش کە بەشداری دەنگدانیان کردوە زیاد لە ١٠ لە سەدی دەنگەکانیان، یان خۆیان  سوتاندویانە و پوچەڵیان کردۆتەوە یان دەنگەکانیان بە قازانجی دوو هێزە حوکمڕانەکە پوچەڵکراونەتەوە. ئەگەر ئەم ١٠ لەسەدە لەگەڵ ئەو ٤٥ لەسەدادا کۆبکەینەوە کە کارتی دەنگدانیان وەرنگرتۆتەوە، بە ئاسانی بەو ئەنجامە ئەگەین کە ٥٥ لەسەدی خەڵک ئامادەنەبوون دەنگ بە پارتی و یەکێتی بدەن. لەو ٤٥ لەسەدەش کە دەنگیان داوە، پارتی و یەکێتی بەسەریەکەوە ٦٢ کورسیان هێناوە، ٣٨ کورسی تریان چووە بۆ هێزەکانی دەرەوەی ئەم دوو هێزە. کە دەکاتە ٣٨ لەسەدی دەنگەکانی ئەو ٤٥ لە سەدەی دەنگیانداوە. کۆی دەنگدەرانی پارتی و یەکێتی بەرامبەر بە کۆی ئەوانەی لە هەرێمدا مافی دەنگدانیان هەیە دەکاتە نزیکەی ٢٨ لە سەدی کۆی دەنگدەران.  بە مانایەکی دیکە پارتی و یەکێتی بەیەکەوە تەنها ٢٨ لە سەدی کۆی دەنگەدەرانی هەرێمەکەیان لەگەڵدایە. لەو ٢٨ لە سەدە، پارتی نزیکەی ١٨ لە سەد و یەکێتی نزیکەی ١٠ لە سەدی بەردەکەوێت. ئەم دوو رێژەیەش نەک تەنها رێژەیەکی کەمن، بەڵکو لەزۆر ڕووەوە ژمارەی ئەو کەسانە تێناپەرێنێت کە لە حوکمڕانی ئەم دوو هێزە لە هەرێمەکەدا سودمەندن. (ئەمە جگە لە ئەگەری تەزویر و ترساندن و ناچاکردنی خەڵک بە دەنگدان بەوان). بەم مانایە زیاد لە ٧٠ لەسەدی خەڵکی هەرێم کێشەی گەورەیان لەگەڵ حوکمڕانی ئەم دوو هێزەدا هەیە و بەهیچ شێوەیەک نە بەرگریان لێدەکەن و نە وەلائیان بۆیان هەیە و نە بە نوێنەری خۆیانی دەزانن. بە پێچەوانەوە بە شایانی حوکمڕانیی وڵاتەکەیان نازانن. بەڵام بەشێکی زۆری ئەم خەڵکە ناڕازاییە لەوە دڵنیایە کە ئەم دوو هێزە بە هەڵبژاردن و لە ڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە لانابرێن و گۆڕان بەسەر پێگە قۆرخکارە سیاسیی و سەربەزیی و ئەمنیی و ئابوریی و میدیاکەیاندا، نایەت. ئەم هێزانە تا بینەقاقا چەکدارن، هێزی سەرکوتکردن و بێدەنگکردن و کوشتنی هەمەجۆری خەڵکیان هەیە. ئەمە جگە لە پشتیوانی ناوچەیی بۆ هەریەکێکیان.   سەرەڕای ئەم ڕاستییە سادانە کە لەسەرەوە نیشانماندان، هێشتا گوتارێک هەیە پێیوایە خەڵک هەواداریی راستەقینەی ئەو دوو بنەماڵە سیاسییە و ئەو دوو پارتەن کە ئەو دوو بنەماڵەیە بەڕێوەیان دەبەن. زۆرینەی ئەمانە ئەکادیمی و خوێندەوار و فەیلەسوف و رۆشنبیرن. پێشیانوایە، جگە لە خۆیان، خەڵک هەمووی نەزان و گەمژە و گەلحۆ و خێڵپەرست و شەخسپەرستن. خەڵکی هەرێمەکە هەردوو بنەماڵەکە و پارتە سیاسییەکەیان وەک فریادرەس دەبینن و بەبێئەوان ناتوانن و نازانن چۆن، بژین. باس لەوەدەکەن ئەو «میلەتە» لەوە باشتری قبووڵ و قابیل نییە. بەرگری لەوەدەکەن کە ئەسڵەن میلەتەکە نایەوێت سیستمەکە بگۆڕێت و لەوە گەمژەترن بزانن حوکمڕانیی بەرپرسیار و باش و دادپەروەر چییە و کامەیە. نەتوانینی گۆڕینی سیستمی حوکمڕانییەکەش لەڕێگای هەڵبژاردنەوە، کەمتر بە چۆنیەتی داڕشتن و تەزویرکردنی سیستمی هەڵبژاردنەکەوە و زیاتر بە بێمێشکیی و گەمژەیی و مێگەلبوونی میلەتەکەوە گرێئدەن. پێ لەسەر ئەوە دادەگرن یەکێتی و پارتی دوو هێزن پڕ بە باڵای ئەم میلەتە و خەڵک لەمە باشتریان ناوێت و لەمەش باشتر ناناسن و لەمەش باشرتریان قابیل نییە. ئەم گوتارە بە چەندان شێوازی جیاواز و لە چەندان دەمی جیاوازەوە دێتەدەر و کاردەکات، تا ئەو شوێنەش دەروات وێنەیەکی تەواو هەڵەمان لەسەر کۆمەڵگاکە و نارەزایەتییە سیاسییەکان پێببەخشێت.   بەبۆچونی من ئەوەی وایکرد ژمارەی دەنگدەرانی ئەمجارە، بە بەراورد بە هەڵبژاردنی پێشو، شتێک زیاتر بێت، پەیوەندیی بەوەوە هەیە کە هەڵبژاردنی ئەمجارە پروپاگەندەیەکی گەورەی بۆ کرا کە گوایە هەڵبژاردنێکی تەواو جیاواز دەبێت لەوانەی پێشوتر. باس لەوە کرا هەڵبژاردنەکە بە سیستەمی فرەبازنەیی ئەنجامدەدرێت کە هەم دادەپەورەیی زیاتری تێدایە هەم ئەگەری تەزویرکردنی کەم. دەنگدان ئەلەکترۆنی دەبێت و لە دەنگدانی ئەلەکترۆنیشدا ئەگەری تەزویرکردن تەواو کەم دەبێتەوە. لیستەکانی دەنگدانیش پاک کراونەتەوە لە کەسانی زیادە و ناوی چەندبارە و مردوو. ئەمە جگە لە دەسکاریکردنی ژمارەی کورسیی کۆتاکان کەمکردنەوەیانە، کە بە کردەوە زۆرینەی ئەو کورسییانەی کۆتاکان بۆ پارتی دەچوون.  هەموو ئەمانە دەشێت رۆڵیان لەوەدا بینیبێت کە گومانی بەشێکی کەمیان لە خەڵک رەواندبێتەوە. بەڵام لەو ڕاستییەیان نەگۆڕیوە کە ئەم هەڵبژاردنەش نیشانیداین کە پارتی کەمتر لە ٢٠ لەسەد و یەکێتی لە دەوروبەری ١٠ لەسەدی خەڵکی کوردستانیان لەگەڵدایە. ئەمە ئەگەر تەزویر لەو ژمارانەشدا نەکرابێت. بە کورتییەکەی هەڵبژاردنی ئەم جارە، وەک جارەکانی پێشوتریش، نیشانیداین کە یەکێتی و پارتی کەمینەیەکی زۆر کەمی کۆمەڵگاکەیان لەگەڵە کە بە هەردووکیان شتێک لە سەروی چوار یەکی کۆمەڵگاکەوەیە. بەڵام هەم یەکێتی و پارتی خۆیان و هەم گوتارێک کە بڕێک لە ڕۆشنبیران برەوی پێئەدەن، ناهێلن ئەم راستییە سادەیە ببینین. ناهێڵن ببینین کە کەمینەیەکی ئەم کۆمەڵگایە لەدەوری ئەو هێزە حوکمڕانانە کۆبوەتەوە. لە هەندێک دۆخدا بڕێک لەو فەیەلسوفە رەخنەگرانە خۆیان، بەشێکن لەو کەمینە وەلادارە بۆ ئەو ئەو دوو هێزە یان لانیکەم بۆ یەکێکیان.  

داروین مصطفى, مامۆستا و توێژەری زانستی, زانکۆی وێست، دیپارتمێنتی ئەندازیاری، سوید لە ڕۆژانی ڕابردوودا زۆرهەواڵ و شیکردنەوەم بەرچاوکەوت سەبارەت بە تەزویرکردن لە ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەلیکترۆنی، بەڵام چاوم بە هیچ شیکردنەوەیەکی زانستی ورد نەکەوت لە لایەن کەسێکی شارەزای بواری تەکنەلۆجیا و ئایتیەوە، بۆیە وەک و مامۆستایەکی زانکۆ و توێژەری زانستی لە بواری سۆفتوێر و ئایتیدا هەوڵدەدەم بەپێی ئەو زانیاریەی من هەمە شیکردنەوەیەکی کەم  بۆ بابەتەکە بکەم و وەڵامی دوو پرسیار بدەمەوە. ١_ئایا دەکرێت لە ڕێگەی سیستەمی ئەلیکترۆنیەوە ئەنجامی دەنگدان بگۆڕدرێت؟چۆن ٢_ئایا دەتوانرێت بدۆزرێتەوە کە سیستەمێک دیزاین کراوە یان نە؟چۆن سەرەتا من نازانم و نامەوێت بڵیم ئایا لە هەڵبژاردنی کوردستاندا یاری بە دەنگەکان کراوە بە سودوەرگرتن لە تەکنەلۆجیا یان ئەوە دەنگی واقعی لایەنەکانە. بەڵی دەکرێت سود لە تەکنەلۆجیا وەر بگیرێت و ئەم کارە ئەنجام بدرێت و وە پێشتریش لە چەندین وڵاتدا ئەم حاڵەتە ڕیپۆرت کراوە وەکو( فلیپین، ئۆکرانیا، کۆنگۆ،ئەمریکا) ئەو ڕێگایانەی کە دەکرێت بەکاربهێندرێت بۆ گۆڕینی ئەنجامی هەڵبژاردنەکان(تەزویر) ١_سیناریۆی یەکەم: بەکارهێنانی جۆرێکی تایبەت لە حوبر و وەرەقە: دەکرێت جۆرێکی تایبەت لە حوبر بەکاربهێندرێت بۆ دەنگدان کە توانای سڕینەوەی هەیە و ئەم حوبرە پێیی دەوترێت(ئیرایسەبل ئینک) سندوقی دەنگدان دەتوانێت دەنگی دەنگدەر بسڕێتەوە و دەنگبدات بە لایەن و کەسێکی تر، ئەم جۆرە حوبرە لە ٢٠٠٠ ەوە گەشەی پێدراوە و لە ساڵی ٢٠١٤ ەوە خرایە خزمەتی گشتیەوە لە لایەن کۆمپانیای تۆشیباوە لە جۆرێکی تایبەتی پرنتەریاندا، میکانیزنی سڕینەوەی ئەم جۆرە حوبرە بریتیە لە خستنەسەری گەرمایەکی زۆر تا ٢٠٠ پلەی سیلیزی لە ڕیگەی لەیزەری تایبەت بەم کارەوە کە وادەکات ئەم حوبرە ڕەنگەکەی لەدەستبدات و ئیتر بەچاو نەبیندرێت لەسەر وەرەقەکە. ٢_سیناریۆی دووەم: گۆڕینی دەنگەکان لە کاتی یان دوای گواستنەوەی دەنگەکان بۆ سەنتەری کۆکردنەوەی داتاکان بەشێوەیەکی گشتی لەم جۆرە سیتەمی دەنگدانانەدا ئەنجامەکان لە ئامێرەکانی ناوەندەکانی دەنگدانەوە بە وایەرلێس دەنێردرێت بۆ سیستەمی ناوەندی، لێرەدا هاکەرەکان یان تەنانەت خاوەنی فەرمی سیستەمەکە دەتوانێت بەمەبەست گۆڕانکاری لە داتاکان بکەن و ئەنجامی کۆتایی بە شێوەیەکی تر بخاتەڕوو. ٣_سیناریۆی سێیەم:بونی هەڵە لە سۆفتوێر یان هاردوێرەکاندا دەکرێت بەبێمەبەست پرۆگرامەرەکان هەڵە ئەنجام بدەن و سۆفتوێرەکە بە شێوەیەکی هەڵە ژماردن بۆ دەنگەکان بکات، بۆنمونە کۆمەڵێک دەنگ بە سوتاو هەژماربکات یان کۆمەڵێک دەنگ هەژمار نەکات بۆ لایەنێک. ئایە دەکرێت لە دوای دەنگدان بزانرێت ئایا دەنگەکان گۆڕانکاری تیا کراوە( تەزویر کراوە)؟ دەستیشانکردنی ئەوەی کە ئایا یاریکردن بە ئەنجام کراوە یان نە لە ڕوی تەکنەلۆجیوە کارێکی تا ڕادەیەک ئاڵۆز و قورسە بەڵام مەحاڵ نیە. ١_یەکێک لە ڕێگەکان ئەوەیە کە کۆی دەنگەکان بە دەست بژمێردرێت بەراورد بکرێت بە ئەنجامی کۆتایی ئامێرەکان، ئەگەر هەردوو ئەنجامەکە وەکو یەکبوو ئەوا دەبێ تێستی دوەم ئەجام بدرێت. ٢_دەبێت ئەو حوبر و وەرەقەیە تاقیبکرێتەوە کە بەکارهێنراوە بۆ دەنگدان بۆ ئەوەی بزاندرێت ئایا چی جۆرێکی حوبر بەکارهێنراوە، تاقیکردنەوەکە دەبێت لە ڕێگەی لیزەری تایبەتەوە بکرێت( لەیزەری ئای ئاڕ، لەیزەری دایۆدی، لەیزەری دوانە ئۆکسیدی کاربۆنی) کە بۆ ئەم مەبەستە دیزاینکراوە، کە بە شێوەیەکی ورد ئەو شوێنەی حوبرەکەی لەسەرە گەرم دەکات تا نزیکەی ٢٠٠ پلەی سیلیزی بە بێئەوەی هیچ زیانێک بە وەرەقەکە بگەیەنێت. _ ڕێگەیەکی هەڵە هەیە کە تاقیکردنەوەی سودی نیە ئەوەش خستە سەری جۆریتری گەرمیە وەکو ئاگر بە مەبەستی سڕینەوە چونکە جگە لە لەیزەر هیچ جۆرێکی تری گەرمی سودی نابێت بۆ سڕینەوە، چونگە ئێمە ناتوانین کۆنترۆڵی پلەی گەرمی ئاگر بکەین دەکرێت زۆر گەرمبێت کە وەرەقەکە بسوتێنێت یان کەمبێت کە نەتوانێت نوسینەکە لاببات. ٣_یەکێکی تر لە تێستەکان کە پێویستە ئەنجامبدرێت: تێستکردنی کۆد و ئەلگۆریسمی سیستەمەکەیە لە لایەن ستافێکی شارەزای پرۆگرامین( تێستینگ گروپ) بۆ ئەوەی بزانن ئایا دیزانی سیستەمەکە بەشێوەیەکی دروست کراوە بە ڕەچاوکردنی سەرجەم کوالیتی فاکتەرەکانی (ڕێکخراوی نێودەوڵەتی بۆ کوالیتی سۆفتوێر) کە بە ( ئایزۆ٩١٢٦) ناسراوە لە پرۆسەی دروستکردنی سیستەمەکاندا. وە پێویستە گروپەکە دڵنیابن لەوەی ئەو کۆد و ئەلگۆریسمەی پێیاندەدرێت تێستی بکەن هەمان کۆد و ئەلگۆریسمە کە خراوەتە سەر ئامێرەکان. _ڕێگەیەکی هەڵە کە سودی نابێت ئەوەیە کەهەوڵبدرێت دووبارە سیستەمی دەنگدان بخرێتەوە کار و چەندکەسێک دەنگ بدەن دواتر سەیری ئەنجامەکان بکرێتەوە  بۆ ئەوەی بزاندرێت ئامێرەکان دەنگەکان بە دروستی هەژماردەکەن،  ئەمڕێگەیە بێسوودە چونکە گەر من ئەم ئەلگۆریسمە بنوسم سود لە تایم ستامپ وەردەگرم واتە کارێک دەکەم ئەم سیستەمە تەنها لە ڕۆژێکی دیاریکراودا( ڕۆژی دەنگدان) سیستەمەکە گۆڕانکاری لە دەنگەکان بکات و ڕۆژەکانی تری پێش هەڵبژاردن یان دوای هەڵبژاردن سیستەمەکە دەنگەکان بە دروستی هەژمار بکات.    

راپۆرت: درەو تەنیا شەش رۆژ دوای هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی كوردستان، جۆرجیا هەڵبژاردنی پەرلەمانی كرد، بۆ یەكەمجار سیستەمی ئەلیكترۆنی دەنگدان بەكارهێنرا، پارتی دەسەڵاتدار هەڵبژاردنی بردوەتەوە، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان دەڵێن" ئەنجامی هەڵبژاردن دزراوە" بۆیە نایانەوێت دەرەنجامەكان قبوڵ بكەن. بەم دۆخەوە جۆرجیا لەبەردەم شەپۆلێك ناڕەزایەتیی و نائارامیدایەو حكومەت خۆی بۆ رووبەڕووبونەوەی ئۆپۆزسیۆن ئامادە دەكات. وردەكاری لەم راپۆرتەدا.  ریزی دەنگدان لە بنكەیەكی هەڵبژاردن لە تبلیسی پایتەخت ملیاردێرەكە هەڵبژاردنی بردەوە بەگوێرەی ئەنجامە بەراییەكانی هەڵبژاردن، بەهێزترین پیاوی جۆرجیا، (بیدزینا ئیڤانشڤیلی) ملیاردێرو دامەزرێنەری پارتی "خەونی جۆرجیا" ئەو هەڵبژاردنە پەرلەمانییەی بردوەتەوە كە دوێنێ بەڕێوەچوو. ئەمە  گورزێكە بۆ ئەو كەسانەی كە خەونیان ئەوە بوو جۆرجیا زیاتر لە ئەوروپا نزیك ببێتەوە.  ئەم هەڵبژاردنە لە لایەن ئیڤانشڤیلی و ئۆپۆزسیۆن و تەنانەت دیپلۆماتكارە بیانییەكانیشەوە وەكو ساتێكی چارەنوسساز لە مێژووی جۆرجیا پێناسە كرا، چونكە دەرەنجامەكانی ئاڕاستەی داهاتووی جۆرجیا دیاری دەكات بەوەی ئایا لەگەڵ وڵاتانی خۆرئاوا ئاوێتە دەبێت یاخود ئارەزووی بە لای روسیادا دەڕوات، ئەمەش لەسەردەمێكدا كە جەنگی ئۆكراینا یەكێك لە بابەتە گەرمەكانی ناوچەكەیە.  دوای جیاكردنەوەی زیاتر لە 99%ی دەنگەكان لە بازنەكانی هەڵبژاردندا، لیژنەی باڵای هەڵبژاردنەكانی جۆرجیا ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنی راگەیاندو پارتی دەسەڵاتدار هەڵبژاردنەكەی بردەوەو رێژەی 54%ی دەنگەكانی برد، بەمەش ئیڤانشڤیلی كە بەوە ناسراوە لایەنگری روسیایە، پەرلەمانی نوێی كۆنترۆڵ كرد.  لەبەرامبەردا پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن كە وا تەماشایان دەكرا پەلە بكەن لە قوڵكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ یەكێتیی ئەوروپا، تەنیا رێژەی 39%ی دەنگەكانیان برد، بەرەی ئۆپۆزسیۆن ژمارەیەك هاوپەیمانێتیی لەخۆدەگرت لەوانە "هاوپەیمان لەپێناو گۆڕانكاریی" و "هاوپەیمانی یەكێتیی لەپێناو جۆرجیا"و "هاوپەیمانی جۆرجیایەكی بەهێز". راپرسییەكان پێشبینی جیاوازیان بۆ ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە كردبوو، كەناڵی تەلەفزیۆنی (ئیمیدی) سەربە پارتی دەسەڵاتدار "خەونی جۆرجیا" پێشبینی ئەوەی كردبوو ئەم پارتە رێژەی 56%ی دەنگەكان دەبات، بەڵام لەبەرامبەردا ئەو راپرسییانەی كە كەناڵەكانی سەربە ئۆپۆزسیۆن كردبوویان، سەركەوتنی ئۆپۆزسیۆنی نیشان دەداو باسیان لەوە دەكرد پارتی دەسەڵاتدار تەنیا 42%ی دەنگەكان دەبات.  ئەم پێشبینییە جیاوازانە بۆ دەرەنجامەكان، ئاستی ناڕەزایەتییەكانی لە شەقامی جۆرجیا زیاتر كردووە، ئۆپۆزسیۆن داوای چاوخشاندنەوە بە خاوێنی پرۆسەی هەڵبژاردن دەكات.  نیكا میلیا یەكێك لە سەركردەكانی هاوپەیمانی لەپێناو گۆڕانكاری لەكاتی دەنگدان لە شاری تببلیسی پایتەخت "دزینی ئەنجامی هەڵبژاردن" بەگوێرەی ئەنجامە بەراییەكان، پارتی دەسەڵاتدار لە كۆی (150) كورسی پەرلەمان نزیكەی (89) كورسی بردووە، ئەمەش بەسە بۆ پارێزگاری لە حكومەتی ئێستا، بەڵام بەشی ئەوە ناكات زۆرینەی رەها دروست بكات، زۆرینەیەك كە رێگەی پێبدات گۆڕانكاری گەورە لە دەستوری وڵات ئەنجام بدات.  بزوتنەوەی یەكێتیی نیشتمانی كە رێبەرایەتی هاوپەیمانی "یەكێتیی رزگاریی جۆرجیا" دەكات، هەر زوو دوای راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەكان، دەرەنجامەكانی هەڵبژاردنی رەتكردەوە؛ خاتو (تینا بۆكۆچاڤا)ی سەرۆكی پارتەكە وتی:" ئەم ئەنجامە دزراوانەی هەڵبژاردن قبوڵ ناكەین و دانی پێدا نانێین". هەر بەمەوە نەوەستا، داوای لە پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان كرد دژی ئەنجامەكان بوەستنەوەو هۆشداریدا لەوەی رەنگە "ناڕەزایەتی گەورە" لە جۆرجیا دژ بە ئەنجامەكان رێكبخرێت. لایخۆشیەوە (مۆمۆكا خازارادزە) رێبەری پارتی "جۆرجیای بەهێز" رایگەیاند، ئۆپۆزسیۆن ئەو هەڵبژاردنەی بردوەتەوە كە یەكلاكەرەوەیە بۆ ئایندەی گەلی قەوقاز لە ئەوروپا.  (نیكۆ گفارامیا) ئەندامی هاوپەیمانی لەپێناو گۆڕانكاریی دەڵێ:" ئێمە دان بە ئەنجامە راگەیەندراوەكانی هەڵبژاردندا نانێین، ئەمە كودەتایە".  بۆ رێگریكردن لە روودانی خۆپیشاندانی ناڕەزایەتیی لە شەقامەكان، (كاخا كالادزە) سەرۆكی شارەوانی تبلیسی پایتەخت كە خۆی سەربە پارتی دەسەڵاتدارە، هۆشداری دا بە لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان "هەر كارێكی نایاسایی رووبەڕووی كاردانەوەی زۆر بەهێزی دەوڵەت دەبێتەوە". لەبەرامبەردا خاتوو (سالومی زورابیشڤیلی) سەرۆكی پێشووی جۆرجیا كە لە پارتی دەسەڵاتدار جیابووەتەوەو پاڵپشتی لە جوڵانەوە ناڕەزایەتییەكانی دژ بە حكومەت دەكات، لەرێگەی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە رایگەیاند" پارتەكانی ئۆپۆزسیۆن رێژەی 52%ی دەنگەكانی بردووە، سەرباری هەوڵەكانی یاریكردن بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن".  خاتوو (سالومی زورابیشڤیلی) سەرۆكی پێشووی جۆرجیا لەكاتی دەنگداندا بۆ یەكەمجار سیستەمی ئەلیكترۆنیی دەنگدان دوێنێ دەنگدەرانی جۆرجیا روویان لە سندوقەكانی دەنگدان كرد بۆ ئەوەی (150) ئەندامی پەرلەمان لەناو (18) پارتی سیاسیدا هەڵبژێرن. بۆ یەكەمجار لەم هەڵبژاردنەدا سیستەمی نوێی دەنگدانی ئەلیكترۆنی بەكارهێنرا، ئەمە لەپاڵ كۆپی كاغەزیی دەنگدان، سیستەمە نوێیەكە رێخۆشكەر بوو بۆ ئەوەی دوای چەند كاتژمێرێك لە تەواوبوونی پرۆسەی دەنگدان ئەنجامی بەرایی رابگەیەندرێت.  خاتوو (ناتیا یۆسیلانی) وتەبێژی لیژنەی هەڵبژاردنەكانی جۆرجیا دەڵێ: سەرباری هەندێك كەموكورتی بچوكی تەكنیكی، بەڵام پرۆسەی هەڵبژاردن لە ژینگەیەكی ئارامدا لە سەرجەم بنكەكانی دەنگدان بەڕێوەچوو.  بەگوێرەی قسەی لیژنەی هەڵبژاردنەكان، رێژەی بەشداری لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی دوێنێی جۆرجیادا گەیشتوەتە نزیكەی 59%، ئەمەش لەدوای گرتنە دەستی دەسەڵات لەلایەن پارتی "خەونی جۆرجیا" ساڵی 2012وە بەرزترین ئاستی بەشدارییە كە تۆماركرابێت.  بیدزینا ئیڤانیشڤیلی رێبەری پارتی "خەونی جۆرجیا" لە بنكەیەكی دەنگدان لە شاری تبلیسی پایتەخت روسیا یاخود یەكێتیی ئەوروپا ؟ سیاسەتی دەرەوە باڵی بەسەر هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی جۆرجیادا كێشا بوو، كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (3 ملیۆن و 700 هەزار) كەسە، ململانێی تاڵ لەسەر دەنگدان و تۆمەتباركردن و ناوزڕاندنی یەكتر دیمەنی دیاری هەڵبژاردنەكە بوو، هەندێك لە خەڵكی جۆرجیا گازەندەیان هەبوو لەبارەی ئەوەی هەڕەشەو فشاریان لێكراوە بۆ ئەوەی دەنگ بۆ پارتی دەسەڵاتدار بدەن، ئۆپۆزسیۆن پارتی دەسەڵاتداری بەوە تۆمەتبار دەكرد كە دەستی داوەتە "شەڕێكی هەمەلایەنە"ی لەدژی هاوڵاتیان. پێشتر راپرسییەكان ئاماژەیان بەوە دەكرد رێژەی نزیكەی 80%ی هاوڵاتیانی جۆرجیا پشتیوانی ئەوە دەكەن وڵاتەكەیان بچێتە ناو یەكێتیی ئەوروپاوە، دەستوری جۆرجیاش سەركردە سیاسییەكانی وڵات پابەند دەكات بەوەی كار بۆ ئەوە بكەن بچنە ناو یەكێتیی ئەوروپاو پەیمانی باكوری ئەتڵەسییەوە، سەرباری ئەمەش هەوڵەكان بۆ ئەندامبوون لە یەكێتیی ئەوروپا هەڵپەسێردران، ئەمەش بەهۆی پەسەندكردنی یاسایەك "یاسای روسی" لەلایەن پارتی دەسەڵاتدارەوە كە ئازادی رادەربڕین كۆتوبەند دەكات.  لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی خۆیدا، پارتی دەسەڵاتدار پۆستەرێكی دانابوو كە دوو وێنەی لەسەر بوو، وێنەیەكی رەش و سپی وێرانبوونی ئۆكراینا بەهۆی جەنگ و وێنەیەكی تری رەنگاو رەنگی ژیان لە جۆرجیا، لەسەر پۆستەرەكە نوسرابوو "بڵێ نا بۆ جەنگ- ئاشتی هەڵبژێرە"، بەم پۆستەرە پارتی دەسەڵاتدار دەیویست بە خەڵكی جۆرجیا بڵێ ئەگەر لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان بیبەنەوە چاوەڕوانی جەنگێكی تر بن لەگەڵ روسیا، بەمەش جەنگەكەی ساڵی 2008ی بە بیری دەنگدەران دەهێنایەوە كە تێیدا روسیا دەستی بەسەر بەشێك لە خاكی جۆرجیادا گرت. لەبەرامبەردا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكان وا وێنای هەڵبژاردنەكەیان دەكرد كە هەڵبژاردنە لەنێوان خۆرئاواو روسیادا، لەنێوان دیموكراتیەت و ستەمكاریدا، ئەمەش چیرۆكێك بوو كە لەلایەن بەرپرسانی ئەمریكاو ئەوروپاوە پشتیوانی دەكرا، كە رەخنەیان لە پارتی "خەونی جۆرجیا" گرت بەهۆی ئەو پاشەكشێیەی كە لە بواری دیموكراتیدا لە جۆرجیا دروستیكردووە.   سەرباری ئەوەی پارتی دەسەڵاتدارو پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش جەختیان لەسەر ئەوە كردوەتەوە كە كار بۆ ئەوە دەكەن جۆرجیا ببنە ناو یەكێتیی ئەوروپاوە، بەڵام ئەو یاسایانەی كە پارتی "خەونی جۆرجیا" دەریكردون ئەم خەونەی بە هەڵواسراوی هێشتوەتەوە.  بەر لە هەڵبژاردن، بیدزینا ئیڤانشڤیلی دامەزرێنەری پارتی دەسەڵاتدار بەڵێنیدا ئەگەر سەركەوێت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكان قەدەغە دەكات. لە گردبوونەوەیەكی پشتیوانانی حكومەتدا لە تبلیسی پایتەخت، ئیڤانشڤیلی وتی: "لەژێر هێزی تەواوەتی یاسادا، لێپێچینەوەیەكی تەواوەتیی لە ئۆپۆزسیۆن دەكەین، لەسەر ئەو تاوانانەی جەنگ كە دژ بە گەلی جۆرجیا ئەنجامیانداوە" بەڵام باسی لە سروشتی تاوانەكان نەكرد. بەگشتیی هەڵبژاردنەكە دابەشبوونێكی قورسی لە بیروبۆچوونی هاوڵاتیانی جۆرجیا دەرخست، دەنگدەرانی لایەنگری حكومەت باسیان لەوە دەكرد كە ئەوان وەكو دیاریكردنی چارەنوسی جۆرجیا لەنێوان روسیاو ئەوروپا تەماشای هەڵبژاردنەكە ناكەن، دەنگدانیان بە پارتی دەسەڵاتدار بۆ ئەوەیە جۆرجیا بە "كەرامەتەوە" بچێتە ناو یەكێتیی ئەوروپا.  ئاڵۆزییەكان بەر لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن زیاتر بوون، پارتی دەسەڵاتدار وڵاتانی خۆرئاوای تۆمەتبار دەكرد بە دەستوەران لە هەڵبژاردنی جۆرجیا، لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانیش روسیایان تۆمەتبار دەكرد بە بڵاوكردنەوەی زانیاری چەواشەكارانە. 

  راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە سێ چارەکی یەکەمی 2024؛ 🔹 هەناردەی نەوتی بەسرە گەیشتووە بە سەرو (922 ملیۆن و 641 هەزار) بەرمیل نەوت و زیاتر لە (73 ملیار و 42 ملیۆن) دۆلار داهاتەکەی بووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک نزیکەی (6 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی نەوتی گەیارەو نزیکەی (2 ملیۆن و 706 هەزار) بەرمیل هەناردەی ئوردن کراوە، داهاتەکەشیان نزیک لە (610 ملیۆن و 860 هەزار) دۆلار بووە. 🔹 بەگشتی لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ عێراق، نزیک لە (931 ملیۆن و 255 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بەهای پتر لە (73 ملیار و 653 ملیۆن) دۆلار و بە تێکرای ڕۆژانە (3 ملیۆن و 398 هەزار و 770) بەرمیل نەوت هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە (79) دۆلار فرۆشتووە. هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و بەڵگەنامەکانی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، لە سێ چارەکی یەکەمی 2024؛ هەناردەی نەوتی بەسرە (922 ملیۆن و 641 هەزار و 162) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (73 ملیار و 42 ملیۆن و 371 هەزار و 137) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (5 ملیۆن و 907 هەزار و 373) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (2 ملیۆن و 705 هەزار و 972) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (610 ملیۆن و 859 هەزار و 970) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (931 ملیۆن و 254 هەزار و 507) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 398 هەزار و 770) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 4 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (73 ملیار و 653 ملیۆن و 231 هەزار و 108) دۆلار. ئەگەر داتاکان وردتر بکەینەوە بە پێی هەر مانگێک لە سێ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، ئەوا؛ 1.    مانگی کانونی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 939 ملیۆن و 748 هەزار و 209) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 19 هەزار و 132) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 306) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 660 هەزار و 433) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی ئەمساڵدا بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 438) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 35 ملیۆن و 408 هەزار و 642) دۆلار. 2.    مانگی شوباتی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 183 هەزار و 554) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 658 ملیۆن و 921 هەزار و 35) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (975 هەزار و 631) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (433 هەزار و 126) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (91 ملیۆن و 363 هەزار و 742) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 82 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 750 ملیۆن و 284 هەزار و 797) دۆلار. 3.    مانگی ئازاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 680 هەزار و 93) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 510 ملیۆن و 793 هەزار و 517) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (967 هەزار و 492) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 453) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 328 هەزار و 808) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئازاری ئەمساڵدا بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 10 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 606 ملیۆن و 122 هەزار و 325) دۆلار. 4.    مانگی نیسانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 921 هەزار و 250) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 561 ملیۆن و 304 هەزار و 594) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 16 هەزار و 962) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (448 هەزار و 606) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (107 ملیۆن و 179 هەزار و 984) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی نیسانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84 دۆلار و 66 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 668 ملیۆن و 484 هەزار و 578) دۆلار. 5.    مانگی ئایاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردە نەکراوە، بۆیە هیچ داهاتێکیشی نەبووە. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئایاری (2024)دا بڕی (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 359 هەزار و 42) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 61 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. 6.    مانگی حوزەیرانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 11 هەزار و 928) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 307 ملیۆن و 289 هەزار و 218) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (302 هەزار و 620) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (20 ملیۆن و 156 هەزار و 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا بڕی (102 ملیۆن و 314 هەزار و 548) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 410 هەزار و 485) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 39 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 327 ملیۆن و 446 هەزار و 131) دۆلار. 7.    مانگی تەموزی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (106 ملیۆن و 125 هەزار و 200) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 669 ملیۆن و 915 هەزار و 902) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و وڵاتی ئوردن و نەکراوە، بەڵام (ملیۆنێک و 928 هەزار و 156) بەرمیل هەناردەی کێڵگەی گەیارە کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (157 ملیۆن و 521 هەزار و 26) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی تەموزی ئەمساڵدا بڕی (108 ملیۆن و 53 هەزار و 356) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 485 هەزار و 592) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 70 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 827 ملیۆن و 436 هەزار و 927) دۆلار. 8.    مانگی ئابی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (105 ملیۆن و 559 هەزار و 525) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 118 ملیۆن و 72 هەزار و 863) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (286 هەزار و 74) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (22 ملیۆن و 569 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئابی ئەمساڵدا بڕی (105 ملیۆن و 845 هەزار و 599) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 414 هەزار و 374) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76 دۆلار و 90 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 140 ملیۆن و 73 هەزار و 432) دۆلار. 9.    مانگی ئەیلولی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (99 ملیۆن و 4 هەزار و 320) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (6 ملیار و 986 ملیۆن و 256 هەزار و 342) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (306 هەزار و 787) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (21 ملیۆن و 648 هەزار و 476) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئەیلولی ئەمساڵدا بڕی (99 ملیۆن و 311 هەزار و 107) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 310 هەزار و 370) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 4 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 7 ملیۆن و 904 هەزار و 817) دۆلار. تێبینی؛ لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ (تەموز، ئاب و ئەیلول)، تەنها زانیاری لەبارەی بڕو قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق بەردەستە، بۆیە تایبەت بە نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق و کۆی داهات پشت بە (تێکڕای نرخی نەوتی برێنت) بەستراوە، بەجۆرێک لە شەش مانگی یەکەمی ساڵەکەدا عێراق هەر بەرمیلێک نەوتی بە (3 دۆلار و 45 سەنت) هەرزانتر لە نەوتی برێنت فرۆشتووە، بۆیە  لەو سێ مانگەدا نرخی نەوت و کۆی داهاتی عێراق لەسەر بنەمای ئەو پێوەرە وەرگیراوە. بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانە خشتە و چارەتەکانی هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتە؛ خشتە چارتەکان

  پ . د سەعید عەلی محەمەد بێگومان لەم سەردەمەدا زانست و خوێندن و مەعریفە زەرورەتێكی هەرە گرنگی ژیانی مرۆڤەكانە، چونكە زانست و مەعریفە سنووری جیاكەرەوەی نێوان پێشكەوتن و دواكەوتنە ، دیواری نێوان ڕووناكی و تاریكیە، هێمای شكۆ و گەورەیی و شۆرەت و بەدەستهێنانی مەقام و پلە بەرزو باڵاكانە! ئێستا زۆربەی وڵاتانی جیهان چ وڵاتانی پێشكەوتوو چ وڵاتانی تازە پێگەیشتوو بایەخێكی ئێجگار گەورە بە قۆناغەكانی پڕۆسەی خوێندن و پێشخستنی دەدەن. كۆمەڵگە و وڵاتی ئێمەش وەك هەر كۆمەڵگە و وڵاتێكی تری جیهانی ئیسلامی بەدوور نەبووە لە شوێنەوار و كاریگەرییەكانی ئەو گرنگی و بایەخ پێدانە ، هەروەها ئەو هەیمەنە زانستی و مەعریفیەی كە پەلی بە هەموو لایەكدا كێشاوە، ئەو هەیمەنەیەی كە عەولەمە و جیهانی پێشكەوتووی تەكنەلۆژیا بەسەر هەموو وڵات و كۆمەڵگە و كون و قوژبنێكی ئەم جیهانەدا فەرزیان كردووە! هەر لەو چوارچێوەیەدا دەبینین لەم ساڵانەی دواییدا لە كوردستان جگە لە لاوو تازە پێگەیشتووەكان تاكەكانی چینە جیاجیاكانی تری كۆمەڵگەش بە حەماسەوە ڕوویان لە قۆناغەكانی خوێندنی ڕەسمی و بەدەستهێنانی بڕوانامەی ئەكادیمی كردووە. ئەڵبەت لە ئەنجامی لێشاوی گەورە و بەرفراوانی ڕووكردنە زانكۆكان ، چ زانكۆكانی كوردستان چ زانكۆكانی دەرەوە ، چ حكومییەكان چ ئەهلی و تایبەتەكان ، چ لەڕێی ڕسومات و پارەوە یان بێ ڕسومات ، هەروەها چ بەڕیگەی شەرعی و لێهاتوویی و كەفائەتەوە بێت یان ڕێگەی ناشەرعی و نەشیاو، ژمارەی بڕوانامەكان ساڵ بە ساڵ بەشێوەیەكی سەرنجڕاكێش لە زیاد كردنێكی بێ وێنەدان و، دیاردەی بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵا لە پسپۆڕییە جیاوازەكاندا پەرە دەسەنێ، بەڕادەیەك كۆمەڵگە خەریكە بەرەو كۆمەڵگەیەكی نیمچە ئەكادیمیی هەنگاو دەنێت وەك ئەوەی بیەوێ لە ژمارەی بڕوانامەدا كێ بەركێی وڵاتێكی وەك یابان بكات. ئەوەی لێرەدا من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە : ئایا بڕوانامەكانی زانكۆ ئامانج و ئاواتی قوتابیان دەهێنێتەدی؟ تا چ ڕادەیەك خوێندنی زانكۆ قازانج و سوودی زانستی و مەعریفی بە قوتابیان دەگەیەنێ؟ پلەی زانستی و نازناوی ئەكادیمی باڵا تا چ ڕادەیەك زەمانەتی سەرچاوەیەكی باشی بژێوی و دارایی بۆ خاوەنەكانی دەستەبەر دەكات؟ ئایا خوێندنی حكومی و بڕوانامە باڵاكان دەتوانن كەسایەتییەكی بەهێزو ژیانێكی سەركەوتوو بۆ ئێمە دروست بكەن؟ لە بواری كردەیی و  ، هونەری مامەڵەكردن و ، توانای ڕاپەڕاندنی ئەركەكان و، سەلیقەی ڕاكێشانی بەرانبەرەكان و، بنیاتنانی كەسایەتی كۆمەڵایەتی و، عەقڵی چارەسەر كردنی كێشەكان و، زاڵبوون بەسەر عاتیفە و حەزو ئارەزووە شەخصی و تایبەتەكان؟! لە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەدا ئەم چەند سەردێڕەی خوارەوە دەخەینەڕوو: -    تەنها بڕوانامە : ساڵانە سەدان قوتابی لە زانكۆ حكومیی و تایبەتەكاندا دەردەچن و بڕوانامەی ئەكادیمیان پێ دەبەخشرێ ، هەندێك لەو قوتابیانە لە یەكەمەكانن و بە پلەی نایاب خوێندن تەواو دەكەن و زانكۆ بەجێدەهێڵن ، بەڵام ئەزموونی ڕۆژانە ئەوە دەسەلمێنێ كە زۆربەی زۆری ئەو قوتابیە دەرچووانە توانای زانستییان زۆر كزو لاوازە و، تەنانەت هەندێجار ئاشنا نین بە سەرەتایی ترین و سادەترین بابەتە مەعریفییەكانی پسپۆڕییەكەی خۆشیان كە بڕوانامەیان تێیدا بەدەستهێناوە، جێی داخە قوتابی و خوێندكارەكانی زانكۆ و پەیمانگاكان چوار پێنج ساڵی تەمەنیان لەسەر كورسی هۆڵەكانی خوێندن بەسەر دەبەن، دواتر بێ هیچ دەستكەوتێكی زانستی و هیچ هەگبەیەكی مەعریفی و ئەكادیمی ڕاستەقینە ملی ماڵەوە دەگرنەبەر و ماڵئاوایی لە زانكۆ دەكەن! ڕاستە هۆكاری ئەم ئاستە نزمە زانستییەی خاوەن بڕوانامە ئەكادیمییەكان هەندێكی پەیوەستە بە خۆیانەوە و، هەندێكیشی پەیوەندی بە سروشتی پڕۆسەكە و، كۆنی پڕۆگرامەكان و، ئاستی نزمی هەندێ مامۆستا و، شێواز و تەكنیكی سواوی ووتنەوەی وانەكانەوە هەیە، بەڵام لە كۆتاییدا ئەو حەقیقەتە حاشا هەڵنەگرە بۆ هەمووان ئاشكرا دەبێ كە بە بەشێكی زۆری ئەو بڕوانامانەی زانكۆكان دەیبەخشنە خوێندكارە دەرچووەكانیان بێ ئەوەی خاوەنەكانیان بكاتە خاوەن كوتلەیەكی زانستی مەعریفی ئەكادیمی شایستە دەكرێ - وەك پسپۆڕانی گەشەی مرۆیی- دەڵێن بە بڕوانامەی وەهمی و خەیاڵی و هەوایی لە قەڵەم بدرێن، كە بەداخەوە ئەمەش وایكردووە بەشێك لە پسپۆڕییە ئەكادیمییە گرنگ و باڵاكانی زانكۆ ببنە قوربانیی و بكەونە تەڵەی بەخشینی ئەم جۆرە بڕوانامانەوە! - بڕوانامە و زانست پێكەوە : ئاشكرایە بڕوانامە لەگەڵ زانست و مەعریفە دوو شتی زۆر لەیەك جیاوازن، واتە بەدەستهێنانی بڕوانامە بە تایبەت لەم ڕۆژگارەدا بە مانای بەدەستهێنانی زانست نیە، بە تایبەت كە ئێمە دەبینین زۆرێك لەو خاوەن بڕوانامانە دوای بەدەستهێنانی بڕوانامەكانیان لە كتێب و كتێبخانە و خوێندنەوەو پسپۆڕیەکەیان دوور دەكەونەوە! جا لێرەدا هەڵگرانی بڕوانامە بە تایبەت بڕوانامە باڵاكانی ماستەرو دكتۆرا لەبەرئەوەی چینێكی دیارو ئەكتیڤ و كاریگەری نێو كۆمەڵگەن بۆ پاراستنی سومعەی ئەكادیمی و كۆمەڵایەتی خۆیان  ، هەروەها بۆ پاراستنی سومعە و پێگەی مەعنەویی بڕوانامەكانیان پێویستە هەمیشە و بەردەوام لە خەمی بەهێزكردن و گەشەپێدانی توانای مەعریفی و پسپۆڕیی خۆیاندا بن، دەبێت ئاستی زانستی ئەكادیمییەكان لە ئاست گەورەیی و بەرزی بڕوانامەكانیاندا بێت، ئەگەرنا بەپێچەوانەوە دەیان نیشانەی پرسیار لەسەر خۆیان و بڕوانامەكانیان و ئەو دامەزراوە ئەكادیمییانەش دروست ئەبێت كە بڕوانامە و نازناوە زانستییەكانیان لێوە وەرگرتووە! - لەنێوان ئەكادیمییەكان و  سەرمایەدارو خاوەن پیشەكان : دیاردەیەك كە ئێستا لە مەیدان و بازاڕو دەرفەتەكانی كاردا زۆر هەستی پێ دەكرێ ئەوەیە : خاوەن بڕوانامە ئەكادیمییەكان ڕوبەڕووی ڕەخنە و سەرزەنشتی كەسایەتییە سەرمایەدارو خاوەن كۆمپانیا و پیشە سەربەخۆكان بوونەتەوە، ئەوان ڕەخنەی ئەوە دەگرن كە خاوەن بڕوانامەكان نەك تەنها كەسانی كردەیی نین، بەڵكو بڕوانامەكانیشیان لە بازاڕو بواری پراكتیكدا هیچ سوود و قازانج و بەرهەمێكیان نیە، ئەوان دەڵێن: دەرچووانی زانكۆكان توانای چوونە نێو جیهانی پێشكەوتوویان نیە و، لەڕیزی هەرە دواوەی گەشەی خێرای زانستی تەكنەلۆژیان و، ئاگاداری گۆڕانكارییەكانی بازاڕو كێ بەركێی ئەو مەیدانە زیندووە حەیاتییە هەستیارە نین، سەرمایەدارەكان و كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت ئەو بیرۆكەیان لا گەڵاڵە بووە كە ئەكادیمییەكان زانیارییەكانیان لە دوو توێی كتێبەكان  تێپەڕ ناكات و، لەبواری مومارەسەدا هیچ جۆرە كاریگەری و جێ دەستێكیان نیە و لە واقیعدا بوونیان و نەبوونیان وەك یەك وایە! ئەم ڕەخنانە ئەو ڕاستیە دەردەخەن كە نوخبەی ئەكادیمی لەبەردەم گرفت و قەیرانێكی جەوهەریی دان و، دەخوازێ حكومەت و دامەزراوەی خوێندنی باڵاو دەزگاو ناوەندەكانی توێژینەوە بەدوایدا بڕۆن و لێكۆڵینەوەی لەسەر بكەن و چارەسەری گونجاو و دوور مەودای بۆ بدۆزنەوە ، چونكە ئەم پرسە پرسێك و كێشەیەكی نیشتمانییە و ئاسەوارەكانی لەسەر نیشتیمان و چارەنووس و داهاتووی ئەم چینە ئەكتیڤە بەرفراوانەی كۆمەڵگە وێرانكەر دەبن. -    ڕاهێنان و برەودان بە تواناكان : زۆرێك بڕوایان وایە بەدەسهێنانی بڕوانامە و پلەی زانستی هەلی وەدەستخستنی كار ئاسان دەكات و سەرچاوەی بژێوی ژیان مسۆگەر دەكات، ئەم بیركردنەوەیە پاڵی بە زۆرێك لە خاوەن بڕوانامەكانەوە ناوە درێژە بە خوێندن بدەن لەپێناو بەدەستهێنانی بڕوانامەی باڵاترو بەرزكردنەوەی پلەی وەزیفی و دەستەبەر كردنی مووچەی بەرزترو ماف و ئیمتیازاتی ماددی گەورەتر! ڕاستە هەوڵدان و كۆشش كردن بۆ باشتركردنی بژێوی ژیان و بەرزكردنەوەی ئاستی وەزیفی و كۆمەڵایەتی هەنگاوێكی گرنگ و ئەرێنی و پەسەندە ، بەڵام دەبێت خۆمان لەو ڕاستییە بێ ئاگا نەكەین كە دنیای ئەمڕۆ دنیایەكی زۆر جیاوازو تایبەتە و هیچی لە ڕابردوو ناچێ و، بڕوانامەش بە تەنها پێوەری سەركەوتن و خۆسەلماندن نیە! دنیای ئەمڕۆ دنیای عەولەمەیە و لەگەڵ ووزە و تواناو سەلیقە و بەهرە تایبەتەكاندا مامەڵە دەكات و، دامەزراندن و بەخشینی هەلی كارو تەوزیف كردنی تاكەكان دوور لە ڕاهێنان و مومارەسە و فێربوونی پراكتیكی ڕەت ئەكاتەوە! ئەمە لەلایەك ، لەلایەكی ترەوە دەبێ بزانین خوێندنی حكومی دیوێك لە دیوەكانی دیواری هەلی كارو سەرچاوەی ژیانمان پێ ئاشنا دەكات كە بریتیە لەلایەن و دیوی مەعریفی و هیچی تر، هەر ئەمەیشە وای كردووە زۆربەی زانكۆكان و ناوەندە زانستی و كەسایەتییە ئەكادیمییە گەورەكان ئێستا داوای ئەوە بكەن شان بە شانی خوێندنی ئەكادیمیی ڕاهێنان و خوێندنی پراكتیكیش زیاد بكرێت ، لەڕێی دروستكردنی پەیوەندی و پردی هەماهەنگی لەگەڵ دامەزراوە زانستیەكان و ژمارەیەك لە كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت! ئێستا بەشێكی زۆر لە زانكۆكانی وڵاتانی ئیسلامی و زانكۆكانی وڵاتانی كەنداو بە تایبەتی لەڕێی پێداگری كردن لەسەر ئەم لایەنە و بەرزكردنەوەی ئاستی توانا و لێهاتوویی و لێوەشاوەیی قوتابی و مامۆستا و كادیرە ئەكادیمییەكانیانەوە كێبەركێی زانكۆ جیهانییە ناودارە ڕەسەنەكان ئەكەن!   پێگەی (Monster) كە پێگەیەكی جیهانییە بۆ دامەزراندن و دۆزینەوەی هەلی كار لە توێژینەوەیەكدا كە ئەنجامی دابوو بۆ بەڕێوبەرە گشتییەكان ، بۆ هەر كەسێك كە بیەوێت لە كۆمپانیادا دابمەزرێ پێنج توانا و بەهرەی تایبەتی بە مەرج گرتبوو كە بریتیبوون لە : توانای چارەسەكردنی گرفتەكان ، وریایی لە وردەكاریەكاندا ، توانای بەكارهێنانی مایكرۆسۆفت ، سەلیقە و بەهرەی دروستكردنی پەیوەندی چ بەگفتوگۆ چ بەنوسین ، توانای بە بازاڕ كردن! ئەگەر سەرنج بدەین لە هیچ یەكێك لەو پێنج مەرجەدا ئاماژە بە زانكۆ و بڕوانامە نەكراوە! هەر لەو چوارچێوەیەشدا بوو حوزەیرانی ساڵی 2020 (دۆناڵد ترەمپ)ی سەرۆكی پێشووی ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ڕەشنوسی یاسایەكی ئیمزا كرد كە حكومەتی فیدڕاڵی ناچاركرد لە هەڵبژاردن و دامەزراندنی فەرمانبەراندا بەهرەو توانا تایبەتەكان لەبەرچاو بگیرێن نەك بڕوانامە ئەكادیمییەكان، بە دەرچوونی بڕیارەكەش دوو ملیۆن فەرمانبەری حكومی جارێكی تر لەسەر بناغە و پێوەری توانا و لێهاتوویی هەڵسەنگاندنیان بۆ كرایەوە! سەرەڕای ئەمە لەبیرمان نەچێ هەندێ لە دەوڵەمەند و سەرمایەدارە ناودارەكانی جیهان وەك (بێڵ غێتس)ی خاوەنی كۆمپانیای مایكرۆسۆفت و، (ستیڤ جۆبز)ی دامەزرێنەری كۆمپانیای ئەپڵ و، (مارك زۆكەر بێرغ)ی دامەزرێنەری تۆڕی كۆمەڵایەتی فەبسبووك ، هیچ كام لەمانە دەرچووی زانكۆ و خاوەنی بڕوانامە نەبوون ، بەڵام لە جیهانی كارو كۆكردنەوەی سەروەت و سامان و بەڕێوەبردنی پڕۆژەدا سەركەوتنی بێ وێنەیان تۆمار كردووە! -    بڕوانامە پێوەر نیە : مەعلومە پلەی زانستی و بڕوانامە بە تەنها بەس نین بۆ سەلماندنی واقیع و دەرخستنی ڕووی ڕاستەقینەی مرۆڤەكان و دیاریكردنی ڕادەی چاك و خراپییان، بە تایبەت كە لەم ڕۆژگارەدا بڕوانامە و نازناوی زانستی بۆتە بەشێك لە دیاردەی خۆنواندن و خۆنمایش كردن و دەركەوتن، كە هەندێجار هەموو هەوڵێك دەدرێ بۆ بەدەست خستنیان ئەگەرچی لەسەر حیسابی نەریت و بەها ئایینی و ئەخلاقییەكانیش بێت! دەبێ هەمووان لەوە دڵنیابین كە ڕادەی باش و خراپی و ڕووی ڕاستەقینەی كەسایەتی و جەوهەرو ناوەڕۆكی حەقیقی مرۆڤەكان بە بڕوانامە و نازناوە زانستیەكان ناپێورێ ، بۆ نمونە : دەكرێ كەسێك ببێتە وەزیری پەروەردە كە هەڵگری هیچ پەروەردەیەك و پابەندی هیچ جۆرە یاسا و ڕێساو بەهایەكی پەروەردەیی نەبێت لە مامەڵە لەگەڵ دەوروبەریدا، دەگونجێ كەسانێك ببنە بەڕێوبەری گشتی بەڵام مرۆڤ ئەمین و دەستپاك و دڵسۆز و متمانەپیكراو نەبن ، دەكرێ  ئێمە ڕۆژانە دەیان كەس ببینین كە لە پشت مێزەكانەوە پاڵیان داوەتەوە و چەپ و ڕاستی خۆیان بە بڕوانامە و  نوسراوی سوپاسگوزاری ڕازاندۆتەوە ، بەڵام لەبواری هەڵسوكەوت لەگەڵ دەوروبەر و كەسانی تردا شكستیان هێناوە، لەبەرئەوەی بە چاوێكی سووك سەیری خوارەوەی خۆیان دەكەن و بەزمانی فەوقییەت مامەڵە دەكەن! د. سەعید عەلی محەمەد  

سەردەشت عەزیز - شارەزای ئایتی   پێشەکی ئەم بابەتە هەوڵدانە بۆ ڕوونکردنەوەیەکی زانستی لەسەر چۆنیەتی کارکردنی ئامێرەکانی دەنگدانی ئەلیکترۆنی و ئەگەرەکانی دەسکاریکردنی دەنگەکان،  تاکۆتایی بابەتەکە بڕیار نادەم دەسکاری ئەنجام کراوە یان نا، بەڵام هەموو شتەکانتان بۆ رووندەکەمەوەو تەنها بڕیارەکە بۆخۆتان جێدەهێڵم. ئایا دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان ئەلیکترۆنی بوو؟ دەنگدانی پەرلەمانی كوردستان تێکەڵەیەک بوو لە دەنگدانی ئەلیکترۆنی و دەستی، چونکە دەنگدان بەئۆنلاین نەبوو بەڵکو لەناو بنکەکان دەنگدرا، هەروەها ژماردنی دەستی تێدابوو، لەدەنگدانی ئەلیکترۆنیدا ژماردنی دەستی نیەو تەنها چەند ئامێرێک وەک دڵنیابونەوە لەدروستی دەنگدان دەژمێردرێت بەڵام لەدەنگدانی پەرلەمان سەرجەم سندوقەکەکانی دەنگدان بەدەست ژمێردراون. ئامێرەکانی دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان لەهەڵبژاردندا چەند ئامێرێک بەکارهێنراوە، تێگەیشتن لەو ئامێرانە یارمەتیمان دەدەن باشتر لەپرۆسەکەو ئەگەرەکانی هاککردن و هاککنەکردنی تێبگەین. یەکەم: ئامێری VVD؟ ئامێرێکە بۆ دڵنیابونەوە لەناسنامەی دەنگدەر بەکاردێت پێش ئەوەی ڕێگەی بدەن دەنگ بدات، ئەم ئامێرە شێوازی کارت، کۆد یان بایۆمەترییە وەک ناسینەوەی پەنجە مۆر یان دەموچاو. کاتێک ئەم ئامێرە زانیاری دەنگدەرەکە وەردەگرێت لەگەڵ لیستی دەنگدەرانی کۆمیسیۆن بەراوردی دەکات بۆ ئەوەی بزانێت کە ئەم کەسە ناوی هەیە. ئەم ئامێرە ڕێگە دەگرێت لەکەسێک چەندجارێک دەنگ بدات چونکە کاتێک بۆ یەکەمجار زانیاری دەنگدەرەکە پشتڕاستدەکاتەوە ئەم کەسە تۆماردەکات بەوەی کەدەنگی داوەو جارێکی دیکە ڕێگەی پێناداتەوە دەنگ بدات. کارێکی دیکەی ئەم ئامێرە ئەوەیە کیو ئاڕ کۆدی کاغەزی دەنگدانەکە دەخوێنێتەوەو لەڕێگەی کێبڵەوە دەینێرێت بۆ ئامێری پیکۆسەکە و هاوتا دەکرێن بۆ ئەوەی بزانرێت ئەم کاغەزی دەنگدانە لەهەموو ڕووەیەکەوە دروستە، واتە لەڕێگەی ئەو کۆدەوە دڵنیادەبێتەوە لەزانیاریەکانی دەنگدەر و لەهەمانکاتدا پرۆسەی دەنگدان بەنهێنی دەهێڵێتەوە (ئەگەر کۆمیسیۆن بیەوێت). بۆچی ئەم ئامێرانە پەنجە مۆری هەندێ کەس ناخوێنێتەوە؟ یەکێک لەو گرفتانەی لەڕۆژی هەڵبژاردن باسکرا ئەوەبوو کە چەندین کەس بەهۆی ئەوەی ئامێرەکە پەنجەمۆری نەخوێندوەتەوە نەیتوانیوە دەنگبدات، ئەم کێشە تەنها تایبەت نیە بەئامێری دەنگدان و هەر ئامێرێک کار بەپەنجە مۆر بکات ئەم گرفتەی رووبەروو دەبێتەوە. چەند هۆکارێک هەن کەئامێرەکان لەخوێندنەوەی پەنجەمۆر زۆرجار روبەروی گرفت دەبنەوە لەوانەش ئەو کەسانەی کەکاریان بەدەستە وەک خاوەن پیشەو کرێکار زۆرجار هێڵەکانی پەنجەیان تێکدەچێت، هەروەها گەرمبونی پەنجە، پێستی وشک و شێدار، تەمەن، هەندێک جۆری نەخۆشی کاریگەرییان هەیە لەسەر نەخوێندنەوەی پەنجەمۆر ئەمە لەکاتێکدا هەندێک هۆکاری تەکنیکی وەک کوالیتی ئامێرەکە، پیسبونی هەستەوەری ئامێرەکە، خراپ بەکارهێنان، چۆنیەتی دانانی هەستەوەرەکە، بەرزی پلەی گەرما و هەبونی شێ کاریگەرییان هەیە لەسەر ئەم نەخوێندنەوە هەیە. ئەگەر گومان خرایە سەر VVD چی بکرێت؟ ئەگەر لایەنێک گومانی هەبوو یان رایگەیاند کە ساختەکاری کراوەو دەبێت دەستنیشان بکرێت جۆری گومانەکە چیە؟ وە لێکۆڵینەوە لەئامێرەکان بکرێت، چونکە هەر ئامێرێک و ڕێگەی هاککردنی جیاوازە بۆ ئەم ئامێرە ئەم ئەگەرانە هەن: ١- ئەگەر باسلەوەکرا کەسانێک دەنگیان داوە کەناویان لەلسیتی دەنگداندا نیە. ٢-  بەبێ پەنجەمۆر و کارتی دەنگدان دەنگدەر دەنگی داوە. ٣- کەسانێک هەبوون چەندجارێکی دەنگیانداوە. ٤- ئەگەر ژمارەیەکی زۆری دەنگدەر پەنجەمۆریان نەخۆێنرایەوە دەبێت پشکنین بۆ هەستەوەرەکانی ئامێرەکە بکرێت بزانرێت دەسکاری نەکراوە یان تێکنەدراوە. دووەم: کاغەزی دەنگدان ئەو کاغەزەی لەدەنگدانی پەرلەمانی کوردستاندا بەکارهاتوە پێی دەوترێت کاغەزی (Thermal)یان حەراری، )وەک ئەو پسولە بچوکانەیە کەلەناو مارکێتەکان هەیە(.  ئەم کاغەزە بەتوێژێک ڕووپۆش کراوە کە ماددەیەکی کیمیایی گەشەپێدراو و هەستیارە بەگەرمی، ئەم توێژەیە بێ ڕەنگەو دیارنیە هەتا لەڕێگەی گەرمییەوە کارلێک دەکات و ڕەنگی کاغەزەکە لەو شوێنەی گەرمی بەرکەوتوە دەگۆڕێت بۆ ڕەش (بەزۆری)، خاڵەباشەکانی ئەم کاغەزە ئەوەیە کە بۆ چاپکردن خێرایەو پێویستی مەرەکەب (حیبر) نیەو دەسکاریکردنی قورسە. نوسینی سەر ئەم کاغەزە دەسڕێتەوە؟ بەشێوازێکی گشتی سڕینەوەی نوسین لەسەر ئەم کاغەزە بەبێ تێکوچونی کاغەزەکە یان جێهێشتنی ئاسەوار قورسە، چونکە ئەم نوسینە بەهۆی گەرمی و کارلێکی کیمیاییەوە دروستدەکرێت و بەهۆی ئەم هۆکارانەوە قورسە نوسین لەسەری بسڕێتەوە: ١- ئەم کاغەزە بەشێوەیەک دروستکراوە کەگەرمی دەبێتە هۆکاری گۆڕینی ماددە کیمیایەکە بۆ بەشێکی ڕەش لەسەر ناوچەیەکی دیاریکراو، کە ئەمە کارلێکێکی کیمیاییە لەسەر خودی کاغەزەکەیە نەک چینێک یان مەرەکەبێک هەبێت و لاببرێت. ٢- دوباره بەکارهێنانی گەرمی بۆ لابردنی ئەو نوسینەی پێشوو ئەوا تەواوی کاغەزەکە رەش یان تاریک دەکات و کاغەزەکە تێکدەدات. (وەک ئەو برادەرەی ئوتوی قژی بەکارهێنا بۆ سەلماندنی ساختەکاری). بەشێوازێکی گشتی سڕینەوە لەسەر ئەم کاغەزە بەبێ جێهێشتنی ئاسەوار زەحمەتە بەڵام دەکرێت لەڕێگەی هەندێک ماددەی کیمیاییەوە ڕەنگەکە کاڵ بکرێتەوە بەڵام لەزۆربەی کاتەکاندا زیان بە کاغەزەکە دەگەینێت و دیارە کەدەسکاری کراوە. ئایا دەکرێت پرنتەری ئاسایی بەکاربێت بۆ چاپی ئەم کاغەزە؟ نەخێر، چونکە ئەم کاغەزە لەڕێگەی گەرمییەوە چاپ دەکات لەکاتێکدا کاغەزی ئاسایی پێویستی بەپرنتەرێکە کە بەمەرەکەب (حیبر) کاربکات. هەوڵدان بۆ بەکارهێنانی کاغەزی حەراری لە پرینتەرێکی ئاساییدا مەترسی ئاگرکەوتنەوە دروست بکات، چونکە ئەو گەرمیەی کە پرینتەرەکە دروستی دەکات دەتوانێت ببێتە هۆی ئاگرکەوتنەوە لەسەر کاغەزەکە. ئەگەر گومان خرایە سەر کاغەزی دەنگدان ئەو گومانانەی کە کاغەزی دەنگدان دەگرنەوە زیاتر لەدەرەوەی تەکنیکیین وەک ئەوەی سندوقی دەنگدان لەژمارەی ئاسایی خۆی کاغەزی زیاتری تێبکرێت ، پوچەڵکردنەوە بەدەست، تێکدانی کاغەزەکە و گۆڕینی کاغەزی دەنگدان. سێیەم: قەڵەمی دەنگدان ئەو قەڵەمەی لەدەنگداندا بەکارهات قەڵەمێکی تایبەتەو لەڕێگەی گەرمییەوە ئەو مۆرە دروست دەکات، ئەو گەرمییەش ئەلیکترۆنیەو لەناو قەڵەمەکەدا دانراوە وە ئەم جۆرە قەڵەمە پێویستی بەمەرەکەب (حیبر)نیە. چوارەم: ئامێری PCOS؟ ئەو ئامێری پشکنینەیە بەتەکنیکی ڕووناکی (optical technology) کاردەکات کەزۆرجار ئەم ڕووناکییە لیدە یان هەندێجاریش لەیزەرە، ئەم ئامێرە کاری ئەوەیە کاغەزی دەنگدانەکە دەخوێنێتەوەو مۆرەکە دەدۆزێتەوەو دەنگەکە تۆمار دەکات، هەروەها ژمارەی دەنگەکانیش دەژمێردرێت. ئامێری PCOS چۆن کاردەکات: ١- کاغەزی دەنگدانەکە لەڕێگەی کیوئاڕ کۆدەکەوە دەپشکنێت (سکان) بزانێت ئەم کاغەزی دەنگدانە تەواوەو ساختە نیە. ٢- پاشان مۆرەکە دەدۆزێتەوەو لەرێگەی مۆرەکەوە زانیاری لیست و کاندید لەگەڵ دەنگەکە تۆمار دەکات. ٣- پاش هەر دەنگدانێک دەنگەکان دەژمێرێت. ٤- پاشان کاغەزی دەنگدانەکە دەخاتە ناو بۆکسی هەڵگرتنەوەو دەیپارێزێت بۆ ئەوەی بتوانرێت لەکاتی پێویستیدا بەدەست بژمێرێت (دەنگدانی کوردستان هەمووی بەدەست ژمێردراوە). ٥- ئەم ئامێرە دەتوانێت هەڵەکانی دەنگدەر لەسەر کاغەزی دەنگدان پێبزانێت وەک دیاریکردنی زیاد لەیەک لیست و کاندید، یان دیارینەکردنی لیست و کاندید واتە دەتوانرێت وای لێبکرێت نەهێڵێت هەڵەی بەسەردا تێپەڕێت. ٦- دوای ئەوەی پرۆسەی دەنگدان تەواو بوو ئەم ئامێرە کۆی ژمارەی دەنگەکان بەشێوازی ڕاپۆرت و لەڕێگەی ئینتەرنێت یاخود مانگی دەستکرد دەنێرێت بۆ سەنتەر. ٧- هەروەها ئەم ئامێرە ڕاپۆرتی دەنگەکان لەبنکەکان چاپدەکات. ئامێری پیکۆسی میرۆ بەپێی زانیاری ماڵپەری فەرمی کۆمپانیای میرۆ ئەو ئامێرەی پیکۆسەی بۆ عێراق دابینکراوە، لەڕوسیاو قیرغستانیش بەکاردەهێنرێت بۆ پرۆسەی دەنگدان،  وە لەو تایبەتمەندیانەی کۆمپانیاکە لەسەر ئەم ئامێرە نوسیویەتی: ١- ئامێرێکی پشکنینە دروستکراوە بۆ خوێندنەوەو ژماردنی دەنگەکان لەدەنگداندا. ٢- ڕێگەنادات لەیەک کاتدا دوو کاغەزی دەنگدان بخەیتە ناو سندوقی دەنگدانەوەو ئەگەر ئەمە بکرێت ئاگادارت دەکاتەوە کەهەڵەیەک هەیە. ٤- دەتوانێت کاغەزی ساختە بناسێتەوە ڕێگەنەدات بەکاربهێنرێت بۆ ساختەکاری. ٥- ئەگەر دەنگدەر کاغەزی دەنگدان ناڕێک دابنێ ئەوا بەشێوازی ئۆتۆماتیکی کاغەزەکە ڕێکدەکاتەوە. بۆچی ئامێری PCOS  ناتوانێت مۆر بکات یان بیگۆڕێت؟ زۆر سەرچاوە گەڕام، زیرەکی دەسکردم بەکارهێنا، لێکۆڵینەوەم لەو کێشانە کرد کەلەڕابردودا لەدەنگدانی ئەلیکترۆنیدا هەبوە، ماڵپەری چەندین کۆمپانیا گەڕام کە ئەم ئامێرە دروستدەکەن و سەیری تایبەتمەندی ئەم ئامێرەم کرد هیچم نەدۆزییەوە کە ئامێرێکی پیکۆس هەبێت بتوانێت کاغەزی دەنگدان مۆربکات. ئەوەی دەستمکەوتوە لەسەر ئەم ئامێرە ئەوەیە مەبەستی ئەم ئامێرە لەپرۆسەی دەنگدان خوێندنەوەو  تۆمارکردن و ژماردنی دەنگە نەک مۆرکردن و گۆڕینی شوێنی مۆر. بۆیە ئەم ئامێرە بەهیچ شێوەیەک توانای گۆڕینی کاغەزی دەنگدانی نیە لەڕووی مۆرکردن و شوێن گۆڕینەوە، وە ئەگەر هەر کۆمپانیایەک ئەو ئامێرە بەو تایبەتمەندییە دروستبکات ئەو ئامێرە پێی ناوترێت پیکۆس و نابێت لەبری پیکۆس بەکاربهێنرێت و بەبێ دوو دڵی وەک ئامێری ساختەکاری دیاریدەکرێت. تا ئێستاش لەسەر ئاستی جیهان  ئەو کۆمپانیانەی ئەم ئامێرە دروست دەکەن هیچ ئامێرێکیان دروستنەکردوە ئەو توانای هەبێت بەکۆمپانیای میرۆشەوە. مۆری دەنگی پوچەڵ چیە؟  کاتێک دەنگێک پوچەڵە ئامێری PCOS مۆرێک دەدات لەپشتی کاغەزی دەنگدان وەک ئاماژەیەک بۆ پوچەڵی دەنگەکە، پرسیارێک کەدەکرێت ئەگەر ئەم ئامێرە ناتوانێت مۆری سەر کاغەزی دەنگدان زیادبکات یان دەسکاری بکات چۆن ئەتوانێت ئەم مۆری پوچەڵە بکات یان ئەنجامەکان چاپبکات. مۆری پوچەڵ مۆرێکی میکانیکییەو بەتەواوی جیاوازە لەمۆری دەنگدان و ناتوانرێت بۆ دەسکاری دەنگ یان گۆڕینی دەنگ بەکاربێت، ئەویش لەبەر ئەم هۆکارانە: ١- مۆری میکانیکی ڕۆڵەکەی زۆر سنوردارە و تەنها دەتوانرێت لەڕوبەرێکی دیاریکراوی کاغەزەکە مۆر بکات نەک بەئارەزوی خۆی، هەروەها لەسەر پشتی کاغەزەکە دەیکات نەک ڕووی کاغەزەکە ئەم مۆرە مۆرێکە بۆ کاروباری ئیداری پرۆسەکە بەکاردێت نەک مەبەستی دیکە. ٢- ئەم مۆرە لەو روبەرانە بەکارنایەت کە دەنگدەر مۆری تێدادەکات، بۆ نمونە کاتێک دەنگدەر لیستێک یان کاندیدێک دیاریدەکات ئەم مۆرە ناتوانێت بچێتە ئەو شوێنەو مۆرێکی دیکە بکات یان بیگۆڕێت. ٣- دیزاینی ئەو مۆرە میکانیکیە جیاوازە لەمۆری دەنگدەر. ئەگەر گومان خرایە سەر ئامێری PCOS: ١-  باسلەوەکراو ژماردنی دەنگەکان هەڵەیەو دەنگی لیست و کاندید دیارنیە. ٢- جیاوازی دەنگ لەژماردنی دەستی و ژماردنی ئامێرەکە. ٣- کاغەزی ساختەکراوی تێکراوە یاخود دوو یان زیاتر کاغەزی دەنگدەر خراوەتە ناو بۆکسەکەوە. ٤- لەکارکەوتنی ئامێرەکەو دواکەوتنی لەژماردن و خوێندنەوەی کاغەزەکە. ٥- نەخوێندنەوەی کاغەزکانی دەنگدان  و دەنگەکان. چارەسەر: گرنگترین چەکی ڕوبەڕوبونەوەی ساختەکاری لەدەنگدانی ئەلیکترۆنی ژماردنی دەنگەکانە بەدەست هاوشانی ژماردنی ئەلیکترۆنی. گومانکردن لەپیکۆس بۆ قورسە؟ زۆربەی ئەو گومانانەی کە بۆ ئەم دەنگدانە دروست بوە پەیوەندی بەئامێری پیکۆسەکەوە هەیە بەڵام لەراستیدا ژماردنی دەستی هاوشانی ئەم ئامێرەو هاوتابونیان لەگەڵ یەکدا، سەلماندنی ئەم گومانەی زۆر زۆر قورسکردوەو تەکنیکییەن رێگەیەکی گونجاوی عەمەلی نیە سیستەمێکی هاککراو لەگەڵ کاغەزی دەنگدانی ئاسایی و هاکنەکراودا یەکبخات. پێنجەم: سیستەمی گواستنەوەی ئەنجام RTS (Results Transmission System) سیستەمێکە بەکاردێت بۆ گواستنەوەی ئەنجامەکانی دەنگدانە ژمێردراوەکان بۆ بنکەی سەرەکی، ئەم ئامێرە دەتوانێت زانیاریەکانی بە موشەفەر کراوی لەڕێگەی (مانگی دەستکرد یاخود ئینتەرنێت) بگوازێتەوە کە کۆمیسیۆنی عێراق مانگی دەسکردی بەکارهێنا، ئەمەش تاڕادەیەک مەترسی دەستگەیشتن بەزانیاریەکان و گۆڕینیان زەحمەترە بەبەراورد بە ئینتەرنێت، ئەو گرفتانەی لەم هەڵبژاردنەدا هەیە هیچیان پەیوەندییان بەم ئامێرەوەنیەو گومانی لەسەرنیە بەڵام بەشێوازێکی گشتی گومانەکانی ئەم ئامێرە: ١- ئەگەر ئەنجام لەبنکەکاندا بەژماردنی دەستی یاخود ئەو ئەنجامی چاپ دەکرێت جیاوازبوو لەگەڵ ئەو زانیارییەی چوە بۆ بنکەو راگەیەنراوە. ٢-ئەگەر پرۆسەکە خاوبوەوە زانیاریەکان درەنگ هاتن بۆ ئامێرەکان (ئەمە لەعێراق رونادات چونکە پەیوەستی راستەوخۆی ئامێرەکان بە بنکەوە نیەو یەکجارە). کۆمپانیای میرۆ تاوانبار دەکرێت کۆمپانیای میرۆی کۆری، کەبەوتەی خۆیان یەکێکن لەکۆمپانیا سەرکەوتوەکانی بواری ئامێری دەنگدان و بڕوانامەیان لەنەتەوەیەکگرتوەکان هەیە کەئامێرەکانیان گونجاون و لەلایەن کۆمیسیۆنی ئەو وڵاتانەی کاریان بۆ کردوە رەزامەندی هەیە لەسەر کارەکانیان، بەڵام لەهەمەنکاتدا لەعێراق و کۆنگۆ گومان خراوەتە سەر کارەکانی ئەم کۆمپانیایەو بەتێوەگلان لەدەسکاری ئەنجامەکان لەگەڵ لایەنی دەسەڵاتدار تۆمەتباردەکرێت. کۆمپانیای میرۆش لەبەیاننامەیەکدا  بەتوندی ئەو دەنگۆیانە رەتدەکاتەوە لەهەڵبژاردنەکانی عێراق و کۆنگۆ فەشەلیان هێنابێت و دەڵێن لەهەردوو وڵات چاودێرە نێودەوڵەتیەکانیش شاهیدی سەرکەوتویی ئێمە ئەدەن. ئەم کۆمپانیایە بەڵگەیەکی یەکلاکەرەوە نیە لەسەری کەلەدەسکاری ئەنجامەکاندا لەعێراق و کۆنگۆ تێوەگلابێت بەڵام ئەم کۆمپانیایە کێشەی ئەوەی هەیە بەردەوام گرێبەستەکانی ناڕوونن. تائێستا لەم نوسینەدا بەچی گەیشتوین؟ ئەوەی تائێستا ڕوونە گومانی دەسکاریکردنی ئەنجام و هاککردنی دەنگدان زۆر زەحمەتەو بەئاسانی ناتوانرێت ئەوکارە بکرێت، بەڵام پرۆسەی هاککردن وەک یاری شەترەنج وایە لەنێوان هێرشبەر (هاککەر) و بەرگریکار (سیستەم و ئامێر)، هەمیشە هێرشبەر بۆ خاڵی لاواز دەگەڕێت و دەیەوێت کەلێنێک بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هێرشی خۆی بکات، بۆیە هەموو سیستەمە بەهێزەکانی جیهان وەک بانک و کۆمپانیا گەورەکان بەردەوام لەم یارییە فکری و تەکنیکییە قورسەدان لەگەڵ هێرشبەران. خاڵە تەکنیکیە بەهێزەکانی ئەم دەنگدانە دڵنیابونەوە لەناسنامەی دەنگدەر لەڕێگەی دەستی و بایۆمەترییەوە کە ئەمەش ڕێگە دەگرێت لەدەنگدان بەکارتی کەسانی دیکەو و دەنگدانی چەندبارە. بەهۆی ئەوەی ئەم کاغەزی دەنگدانە دەخرێتە سندوق دواتریش بەدەستی دەژمێردرێتەوە بۆیە دەسکاریکردنی کاغەزەکان بەبێ جێهێشتنی ئاسەواری زۆر قورسە (واتە ئەگەر بە سیستەمیش دەنگدانەکە بگۆردرێت دەتوانرێت لەگەڵ دەستیەکە بەراورد بکرێت و ئاشکرابکرێت). لەبەر ئەوەی لەڕێگەی مانگی دەسکردەوەو بەبێ بەکارهێنانی ئینتەرنێت زانیارییەکان بە موشەفەر کراوی دەچێتەوە بۆ سەنتەر هاککردنی لەڕێگای ئەو مانگی دەسکردەوە زۆر قورسە. دەنگی پوچەڵ! کەلێنە گەورەکە دەنگی پوچەڵ لەم هەڵبژاردنەدا گەورەترین و تاکە کەلێنە کە گومانی لێبکرێت لەڕێگەیەوە ئەنجامەکان دەسکرای کرابێت، ئەوەندەی من پێی گەیشتوم تاکە ڕێگەیە بتوانرێت لەڕووری بەرنامە (سۆفتوێر) و ئامێر(هاردوێر)ەوە بەیەک گەیەنرابن و دەسکاری ئەنجامەکانی پێکرابێت. چۆن: ١- لەڕێگەی سیستەمەوە (سۆفتوێر): سنورێک بۆ دەنگی لایەنەکان دابنرێت و نەهێڵرێت لەوە زیاتر حساب بکات، ئەوەش لەڕێگەی پوچەڵ کردنەوە دەبێت، بۆ نمونە ڕێگە بدرێت لەهەر سندوقێکی دەنگدان ئامێری پیکۆسەکە رێگەبدات  تەنها تا ١٥ دەنگ بەلایەنێکی دیاریکراو بدرێت کە ئەم رێژەیە بەپێی سندوقەکان دەکرێت جیاوازبن. ٢- کە ئەم دیزاینە کرا پاشان هەر کاغەزێکی دەنگدان کەدەخرێتە ناو پیکۆسەکە، ئەم پیکۆسە دەنگەکە وەردەگرێت دەزانێت هی چی لیستێکە وە کۆی ژمارەی دەنگی ئەو لیستەش کەلای خۆیەتی لەگەڵ ئەو سنورەی بۆی دیاریکراوە (١٥ دەنگ بۆ نمونە) بەراورد دەکات. ٣- ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی ئەو لیستە نەگەیشتبوە ئەو سنورە ئەوا پیکۆسەکە بەبێ کێشە دەنگەکە هەژمار دەکات. ٤- ئەگەر ژمارەی دەنگەکانی ئەو لیستە گەشتبوە رێژەی دیاریکراو (١٥ دەنگ بۆ نمونە) بەشێوازێکی راستەوخۆ پیکۆسەکە مۆری پوچەڵ دەخاتە کارو ئەو دەنگە دەکات بەپوچەڵ بەهۆی مۆرە میکانیکیەکەوە نەک مۆری دەنگدان کە تائێستا ئەگەر ئەو کاغەزی دەنگدانە بەدەست بپشکنرێت دەزانرێت ئەو پوچەڵە بە سیستەم پێیکراوەو نەدەبوو پوچەڵ بوایە. ئەمە ئاشکرا دەکرێت؟ ١- دەبوو هەموو لیستەکان چۆن چاودێری دەنگەکانی خۆیان کرد چاودێری پوچەڵیشان بکردایەو بیان پشکنیایە ئایا کەپوچەڵەکە راستە یاخود نا. ٢- لەڕووی تەکنیکیەوە دەکرێت داوای سەرچاوەی کۆدەکە بکرێت لەکۆمپانیاکە بەڵام دەشکرێت ئەو کۆدێکی دیکە پیشانبدات کەدروست بێت چونکە ئەم ڕێگەیە بەتێوەگلانی ئەو دەکرێت و ئەگەر ئەویش بەشداربێت ئاشکراکردنی تاڕادەیەک مەحاڵە. ٣- لەهەموو ئامێرێک فایلی چاودێری هەیە (log file) ئەم فایلانە بپشکنرێت بۆ ئەوەی بزانن ئایا ئەو پرۆسەیە دروستە بەڵام ئەویش وەک خاڵی دووەم ئەگەر کۆمپانیاکە تێوەگلابێت ئەویش چارەسەر دەکات پێش ئاشکرابوون. کۆتایی لەبەرئەوەی دەنگدان تەکنۆلۆژیای تێدابەکارهێنرا، دەبوو سەرجەم لایەنەکان ئەو خاڵە لاوازانەیان دیاریبکردایە کە مەترسییان بۆ سەر پرۆسەکە هەیە، چونکە هاککردن چەند تەکنیکییە ئەوەندەش فکری و دۆزینەوەی کەلێنە کەزۆرجار کەسێک فکرەکەیەکی بەهێز بۆ هێرشکردن دادەڕێژێت هیچ شارەزاییەکی تەکنیکی و پاراستنی نیە. سەردەشت عەزیز سەرچاوەکان: 1- https://www.idea.int/data-tools/data/question... 2- https://www.idea.int/data-tools/data/country?country=106... 3- https://www.chathamhouse.org/.../iraqs.../two-major-changes 4- https://en.wikipedia.org/wiki/Single_non-transferable_vote 5- https://iraq.un.org/.../138721-general-background-fact... 6- https://iraq.un.org/.../Information%20package%20KRI... 7- https://www.weforum.org/.../04/what-is-electronic-voting/ 8- https://e-estonia.com/how-did-estonia-carry-out-the.../ 9- https://www.idea.int/data-tools/data/question... 10- https://mirusystems.com/counting.html 11- https://mirusystems.com/others.html 12- https://mirusystems.com/post-election.html 13- https://www.integelection.com/.../how-voting-machines.../ 14- https://www.dominionvoting.com/imagecast-precinct/ 15- https://www.batimes.com.ar/.../voting-machines-made-for... 16- https://www.bbc.com/news/world-africa-46555444 17- https://cdt.org/.../new-voting-system-vulnerabilities-in.../ 18- https://www.gmanetwork.com/.../comelec-to-review.../story/ 19- https://www.gmanetwork.com/.../s-korean-firm-miru.../story/ 20- https://www.diariopopular.com.ar/.../denunciaron-fraude... 21- https://www.batimes.com.ar/.../voting-machines-made-for... 22- https://www.koreaherald.com/view.php?ud=20180810000001 23- https://www.bbc.com/news/technology-37117414 24- https://pandapaperroll.com/the-difference-between.../ 25- https://www.jujothermal.com/tec.../thermal-paper-technology/ 26- https://cyberint.com/blog/techtalks/election-fraud/ 27- https://www.gmanetwork.com/.../comelec-obtained.../story/ 28- https://bdnews24.com/world/f0aa5g4i91 29- https://ieeexplore.ieee.org/document/8753693

راپۆرتی: درەو 🔻 هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) پێش ڕاگرتنی بریتی بووە لە زۆرتر لە (213 ملیۆن و 767 هەزار) بەرمیل و کۆی داهاتەکەی پتر لە (17 ملیار و 44 ملیۆن) دۆلار بوو، هەر بەرمیلێک نەوتیش تێکڕا بە سەر و (73) دۆلار فرۆشرابوو. 🔻 ئەگەر لە (شەش وەرز)ی ڕابردوودا بە هەمان تواناو قەبارەی شەش وەرزی پێش ڕاگرتنی نەوت، هەرێم بەردەوام بوایە لە هەنارەکردن و بەتێکڕا هەر بەرمیلک نەوتیشی بە (62.67 دۆلار) بفرۆشتبا کە (20 دۆلار)ی کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت، ئەوا کۆی داهاتەکەی نزیکەی (13 ملیار و 397 ملیۆن) دۆلار دەبوو. یەکەم؛ هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) پێش ڕاگرتنی پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی شەش وەرزدا (چارەکی چوارەمی 2021 – کۆتایی چارەکی یەکەمی 2023) کە نەوتی هەرێمی تێدا ڕانەگیرابوو، هەرێمی کوردستان (213 ملیۆن و 767 هەزار و 769) بەرمیل نەوتی خاوی لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستان – بەندەری جەیهانی تورکی ڕادەستی کڕیارانی نەوتی هەرێم کردبوو، بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (73 دۆلار و 69) سەنت فرۆشتبوو، کۆی داهاتەکەشی (17 ملیار و 44 ملیۆن و 753 هەزار و 187) دۆلار بووە، ئەوە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (93 دۆلار و 98 سەنت) بووە، بەم پێوەرەش هەرێم هەر بەرمیلێکی بە کەمتر لە (20 دۆلار) فرۆشتبوو.بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (1). خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ هەناردەو داهاتی نەوتی هەرێم (شەش وەرز) دوای ڕاگرتنی لەسەر ئەو بنەمایەی کە توانای هەناردەی نەوتی هەرێم لە شەش وەرز پێش ڕاگرتنی (213 ملیۆن و 767 هەزار و 769) بەرمیل نەوت بووە، ئەگەر بە هەمان قەبارە و توانا لە شەش وەرزی ڕابردوودا کە نەوتی هەرێمی تێدا ڕاگیراوە بەردەوام بوایە لە هەناردەکردن، هەر بەرمیلێک نەوتی بە (62 دۆلار و 67 سەنت) فرۆشتبایە کە (20) دۆلاری کەمترە لە تێکڕای نرخی نەوتی خاوی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان لە ماوەی (سەرەتای چارەکی دووەمی 2023 بۆ کۆتایی چارەکی سێیەمی 2024) ئەوا کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بریتی دەبوو لە (13 ملیار و 396 ملیۆن و 826 هەزار و 83) دۆلار. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی ژمارە (2). خشتەی ژمارە (2)

راپۆرتی: سان ساراڤان زانست ئەوەی سەلماندووە کە بوونی بڕی پێویست لە گازی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن گرنگی خۆی هەیە بۆ هەموو زیندەوەران و ڕووەک و دارو دەرەخت و سەوزایی، چوونکە بەشێکی لەسی ئێمە لە کاربۆن پێک دێت و هەروەها سەوزایی و دارو درەختەکان ئەم گازە وەردەگرێت ولە بەرامبەردا ئۆکسجین دەداتەوە. بەلام گرفتەکە لەوەدایە کە کاتێک ئەم گازانە  زیادبکات ئەوا ناهەوسەنگی تەواو دروست دەکات کارەساتی ژینگەیی و تەندروستی دروست دەکات. خاک دووەم گەورەترین کۆگای کاربۆنی چالاکە لەسەر زەوی دوای زەریاکان، زانست ئەوەشی سەلماندووە کە ئەرکی  خاک و ئاوی سەر زەمین بەشێکی گلدانەوەی بڕێکی زۆری کاربۆنە لە ناوەوەی خۆیدا. هەر بۆیە'' هەڵمژین و هەڵلوشینی کاربۆنی زەوی لە ڕێگەی دارستان و زەوییە شێدارو زۆنگ و  سەوزایی و خاکەوە زۆر  پێویستن  چونکە هۆکارن بۆ  هەڵمژینی دووەم ئۆکسیدی کاربۆنی ناو بەرگەهەوا، ئەم پرۆسەیە وا دەکات  کە پلەی گەرمی هەسارەکە ڕێکخراو تر بێت و  کاریگەریی گۆڕانی کەشوهەوا سووکتر بکات.'' لە دوای شۆڕشی پیشەسازییەوە تاکو ئەمێستا هەموو چالاکیە مرۆکردەییەکان تایبەت بە  بەکارهێنانی سووتەمەنی بەردیینەوە (نەوت، گاز و خەڵوز) و بەرهەمێیان و بەکارهێنانیان وای کردووە کە کاربۆن و گازەکانی تر بەرێژەیەک زیاد بکات کە خاک و زەریاو دەریاکانیش فریای هەڵمژینی ئەو بڕە گازانە بکەون،  بڕینی دارستانەکانی ئەمەزۆن بە ڕێژەی دە هێندەی یاریگاکان لە ڕۆژێکدا و خاوبوونەوەی ڕەوتی زەریاکان، نەمانی سەوازیی هۆکاری ترن لەو هۆکارانەی کە چی تر خاک و زەوی توانای هەڵمژینی بڕی پێویستیان نەماوە لە کاربۆن. لەم راپۆرتە سەرەتاییەدا  (https://arxiv.org/pdf/2407.12447)  دەریدەخات کە ساڵی ژمارەیەکی پێوانەیی تۆمار کردووە کە  پیسکردن بووە لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی کاربۆنەوە بە ڕێژەی ٤١،٢ ملیار تۆن و هەروەها راپۆرتەکە دەردەخات کە ساڵی ڕابردوو  وەک گەرمترین ساڵ  تۆمارکراوە  و سەلمێنراوە کە زەوی نزیکەی هیچ کاربۆنێکی پاکی هەڵنەگرتووە و کۆگای نەکردووە. بەهەمان شێوە زەریاکان وەک گەورەترین سەرچاوەی هەلمژینی کاربۆن لەسەر زەوی ماونەتەوە کە  لەسەدا ٩٠ی گەرمبوونی سووتەمەنی بەردینیان هەڵمژییوە لە دەیەکانی ڕابردوودا،  کە دەبێتە ئەم هۆکارەش وای کرددوە کە  زەریاکان وەک گەورەترین سەرچاوەی هەلمژینی کاربۆن لەسەر زەوی بمێننەوە کە  لەسەدا ٩٠ی گەرمبوونی سووتەمەنی بەردینی لە دەیەکانی ڕابردوودا هەڵمژووەو کۆگای کردبێت و بوونەتە هۆکاری بەرزبوونەوەی خێرای پلەی گەرمی ڕووی دەریاکان. لە دوایین ڕاپۆرتی دۆخی ئۆقیانوس Ocean State Report (OSR 8) لە کۆپەرنیکۆسی یەکێتی ئەوروپا، دەریدەخات کە زەریاکانی جیهان لە ساڵانی ڕابردوودا بە بەراورد بە دەیەکانی ڕابردوو گەرمبوونی خێرا و ترشبوون و شەپۆلی گەرمی دەریایی زیاتر و گەشەی قەوزەکان بەخۆیەوە دەبینێت. هەربۆیە  توێژینەوەکان ئاماژەیان بە ئەوە کرددوە کە ئەم  فشارانە وای لە  زەریاکان کردووە هەلمژینیان بۆ کاربۆن لاواز بووبێت. ڕەنگە،  هۆکارکی تریش هەبێت کە  لە ساڵی ڕابردوودا شکستهێنانی زەوی بۆ وەرگرتن و هەلمژینی کاربۆن بۆ ناو خاک  کە  هۆکارەکانی  ووشکەساڵیی و ئاگرکەوتنەوەی کێوییەکانەوە بێت، کە ئەمانەش  بەهۆی گەرمبوونی جیهانەوە دروست بوو بێت  و فشاری  خستبێتە سەر هەڵمژینی کاربۆنەکان لەلایەن خاک و سەرجاوە ئاوییەکانەوە. یۆهان ڕۆکسترۆم، بەڕێوەبەری پەیمانگای پۆتسدام بۆ لێکۆڵینەوە لە کاریگەرییەکانی کەشوهەوا، لە مانگی ڕابردوودا لە چالاکییەکی “هەفتەی کەشوهەوا”دا لە نیویۆرک وتی: “ئێمە کەلێن و تەگەرەی گەورە  لە خۆڕاگری و شیلگیری سیستەمەکانی زەویدا دەبینین. ئێمە درزی گەورە لەسەر وشکانی دەبینین – ئیکۆسیستەمی زەمینی توانای هەڵگرتنی کاربۆن و وەرگرتنی کاربۆنیان لەدەست دەدات، زەریاکان نیشانەکانی ناسەقامگیری نیشان دەدەن” ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەدات کە گرفتی گەورە ئەوەیە داڕمان و شکستە خێراکانی هەلمژینی کاربۆن لەلایەن زەویەوە  وەک لایەنەکانی تری هۆکارەکانی گۆڕانی کەس و هەوا لەبەرچاو نەگیراوە. . پووچەلکردنەوەی زانیاری چەوت و چەواشە ئەم زانیاریانەی سەرەوە پووچەلکردنەوەی هەموو ئەو دەنگۆ و زانیاری چەوت و چەواسەیەیە کە زۆر جار لە ڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بەکارهێنەران دەنگۆی دژ بە مەترسی زیادبوونی دووەم ئۆکسیدی کاربۆن بڵاو دەکەنەوە کە گوایا ''  گەرمبوونی گۆی زەوی و دەنگۆی زیاد بوونی دووم ئۆکسیدی کاربۆن لە بەرگەهەوادا هیچ شتێک نییە جگە لە ترساندنی خەڵک و سەرقاڵکردنیان'' هەروەها دەنگۆکان دەلێین '' دووەم ئۆکسیدی کاربۆن و گازەکانی ئێستای بەرگە هەوا هیچ کاتێک مەترسی نەبووە بەلکو ڕووەکەکان پێویستیان بەم گازەیە''.  

(درەو):  مانگی ئەیلولی رابردوو هەناردەی نەوتی عێراق رۆژانە بڕی (114 هەزار) بەرمیل دابەزیوە، لە ئازاری رابردووەوە وەزارەتی نەوتی عێراق ئاشكراكردنی داهاتەكانی داهاتی نەوتی راگرتووەو تەنیا بڕی هەناردەی نەوت بڵاودەكاتەوە. هەناردەی نەوتی عێراق مانگی رابردوو بریتی بووە لە نزیكەی (3.310) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە، ئەمە لەكاتێكدایە مانگی پێشتر (واتا مانگی ئاب) ئاستی هەناردە گەیشتوەتە (3.414) بەرمیلی رۆژانەو بەبەراورد بە ئاستی هەناردە لە مانگی تەموزدا، نزیكەی 71 هەزار بەرمیلی رۆژانە دابەزیوە. هەناردەی نەوتی عێراق لە تەموزی ئەمساڵدا گەیشتە (3.485) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە، بەوهۆیەوە ئاستی هەناردە لەم مانگەدا بە بڕی نزیكەی 75 هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینی، ئەمە بەراورد بە ئاستی هەناردە لە مانگی حوزەیراندا كە نزیكەی (3.410 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانەی تۆماركردبوو.   پێشتر سایتی (عێراق ئۆیل ریپۆرت) رایگەیاند، هەناردەی نەوتی عێراق لە مانگی رابردوودا بە بڕی (100 هەزار) بەرمیلی رۆژانە كەمیكردووە، ئەمە بەهۆی فشارەكانی هاوپەیمانی ئۆپێك پڵەس لەسەر بەغداد بەمەبەستی پابەندكردنی بە كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت. بەگوێرەی داتای كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"، ئاستی هەناردەی نەوت لە مانگی ئەیلولی 2024دا گەیشتوەتە نزیكەی (99 ملیۆن و 311 هەزارو 107) بەرمیل، ئەمە لەكاتێكدایە ئاستی هەناردە لە مانگی ئابی 2024دا بریتی بووە لە (105 ملیۆن و 845 هەزارو 599) بەرمیل. لە مانگی ئەیلولی رابردوودا هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاستی عێراقەوە نزیكەی 99 ملیۆن و 4 هەزارو 320 بەرمیل بووە، ئەمە لەكاتێكدا كە هەناردەی نەوت بۆ ئوردن بریتی بووە لە نزیكەی (306 هەزارو 787) بەرمیل.  ئەم داتایە بۆ مانگی ئاب بەجۆرێكی ترە، هەناردەی نەوت لە كێڵگەكانی ناوەڕاستەوە بریتی بووە لە نزیكەی (105 ملیۆن و 559 هەزارو 525) بەرمیل، هەناردەی نەوت بۆ ئوردن نزیكەی (286 هەزارو 74) بەرمیل.  هەناردەو داهاتی نەوت لە 2024دا قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق لە مانگی حوزەیرانی رابردوودا نزیكەی (102 ملیۆن و 314 هەزارو 548) بەرمیلی تۆماركردووە، لەكاتێكدا لە مانگی ئایاردا نزیكەی (104 ملیۆن و 130 هەزارو 292) بەرمیلی تۆماركردووە، ئەمە لەبەرامبەر هەناردەی مانگی نیساندا كە گەیشتووەتە نزیكەی (102 ملیۆن و 386 هەزارو 818) بەرمیل.  هەناردەی نەوت لە مانگی ئازاری 2024دا لەنزیكەی (106 ملیۆن و 112 هەزارو 38) بەرمیلدا راوەستاوە، ئەمەش ئەو مانگەیە كە تێیدا وەزارەتی نەوتی عێراق ئیتر بڕیاریدا پرۆسەی راگەیاندنی قەبارەی داهاتەكانی نەوت رابگرێت و ئیتر تەنیا بڕی هەناردەی رۆژانەو مانگانەی نەوت رابگەیەنێت. لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا، تێكڕای هەناردەی نەوتی عێراق لەسەر ئاستی ساڵانە بە بڕی نزیكەی 430 هەزار بەرمیلی رۆژانە زیادی كردووە، ئەم زیادكردنە لەكاتێكدا بوو كە حكومەتی عێراق پابەندبوونی خۆی بە كەمكردنەوەی خۆبەخشانەی بەرهەمهێنانی نەوت بە بڕی (223 هەزار) بەرمیل لە نیوەی یەكەمی 2024دا راگەیاندبوو.  تێكڕای هەناردەی رۆژانەی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكان نزیكەی (3.92 ملیۆن) بەرمیلی رۆژانەی تۆماركرد، ئەمە لەبەرامبەر (3.49) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لە هەمان ماوەدا (چارەكی یەكەم) لە ساڵی 2023. بە كۆتایهاتنی چارەكی یەكەم، ئیتر قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق لە چارەكی دووەمی ئەمساڵەوە دەستی بە پاشەكشێ كردووە، بەدیاریكراویش لە مانگی نیسانەوە كە ئاستی ئەم پاشەكشێیە گەیشتوەتە (11 هەزار) بەرمیلی رۆژانەو بەگشتی ئاستی هەناردەی (3.412) ملیۆن بەرمیلی تۆماركردووە، بەراورد بە (3.423) ملیۆن بەرمیلی رۆژانە لە مانگی ئازاری 2024دا، تا دەگات بە ئاستی ئەو پاشەكشێیەی كە مانگی ئابدا روویداوە كە بڕەكەی (71 هەزار) بەرمیلی رۆژانە بووە. 

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ئەگەر٧ ئۆکتۆبەر شتێکی تەواوبێنرخ و بێبەھا و ھەرزان کردبێت، ئەو شتە ژیان و خوێنی فەلەستینییەکانە. خوێنی ئەو دەیان ھەزار ژن و منداڵ و گەنج و پیرەیە کە حکومەتە دینییە ڕاستڕەوەکەی ئیسرائیل زۆر بێرەحمانە و بەخواستی ئیبادەکردنی یەکجارەکیی فەلەستینییەکانەوە، کوشوتنی. ئەمە جگە لە کەمئەندامکردنی سەدان ھەزار کەسانی تر، بە جۆرێک  قسە لە دروستبوونی نەوەیەک لە مرۆڤی بێچاو و بێدەست و بێقاچ لە غەزەدا دەکرێت. ئەمە جگە لە  بێجێگە و بێماڵ و بێئێستا و بێئایندەکردنی ملیۆنانی تر لەو زەویە بچوکەی سەر ئەم ھەسارەیەدا. ئەوە با باس لە دروستبوونی نەوەیەک نەکەین کە لە رووی دەرونییە ژیان وەک کابوسێکی تاریکی پڕ لە کوشتن و ڕاکردن و بێماڵکەوتن، ئەزمووندەکەن. غەزە خۆیشی وەک شوێن، لەوە کەوتووە مرۆڤ بتوانێت لەناویدا بژی. غەزە شوێنێکە لە شوێنبوون کەوتوە. ھەموو ئەمانە لە پێناوی چیدا؟ دۆستەکانی حەماس و شۆڕشگێرە رۆمانسییەکان باس لە کردە و ستراتیژیەتی بەرگریکردن دەکەن، ھەندێکی تریش بەرگێکی دینیی بەبەر مەسەلەکەدا دەکەن و ئەوەی حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەردا ئەنجامیدا وەک بەرگریکردن لە موقەدەساتی دینیی نیشانئەدەن. کەسانێکی تریش باس لە رزگاری نیشتیمانیی و بەگژاچوونەوەی زوڵم و چەوساندنەوە، دەکەن. بێگومان ھەموو میلەتێک خاکەکەی داگیرکرابێت و بچەوسێنرێتەوە، مافی بەرگریکردنی  لە خۆی و لە خاکەکەی ھەیە، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە کام بەرگریی، چۆن؟ بەر لە ھەمووشتێک برگریکردن و چوونە ناو جەنگ و ململانێی خۆکوژییەوە دوو شتی تەواو جیاوازن. خاڵی ھەرەسەرەکیی و بنەڕەتیی لە پشتی کردەی بەرگریکردنەوە، پاراستنی ژیان و نرخگێڕانەوەیە بۆ ئینسان. ئەمەش بەرگریکردن لە بازرگانیکردن بە ژیانی مرۆڤەکانەوە، بۆ مەبەست سیاسیی و ئایدیۆلۆژیی و دینیی، جیادەکاتەوە. کارەساتی سەرەکیی فەلەستینیەکان وەک میلەتێکی خاک داگیرکراو و غەدرلێکراو، وەک نەتەوە و کۆمەڵگایەکی چەوساوە، ئەوەیە ھێزێکی وەک حەماس موغامەرەی دینیی و غەیرە دینییان، پێوەدەکات. لە سا:ی ٢٠٠٧  ەوە حەماس بە شێوەیەکی نایاسایی حوکمی غەزە ئەکات. سەرەتا پەلاماری ھەموو ئەو بەشەی دانیشتوانی غەزەیان دا کە سەر بە خۆیان نەبو و کەوتنە پاکتاوکردنی ھەموو چالاکەوانێکی سیاسیی کە لەپاڵ  حەماسدا، نەبێت. ھەموومان لەبیرمانە چۆن حەماس کەسانی سەر بە رێکخراوی فەتحی ڕاوەدوو دەکر و کە دەیانگرتن لەسەر باڵەخانە بەرزەکانەوە فڕێیان دەدانە خوارەوە. ھەموو ئەمانەشی بەناوی پاراستنی دین و بەرگریکردن لە موقەدەساتی ئیسلامەوە دەکرد. حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەریشدا دووشتی بەرھەمھێنا. یەکەمیان، داچڵەکانێکی سایکۆلۆژیی و تراومایەکی گەورە بۆ ئیسرائیل، کە لەم دەیەی دواییدا ھێزی دینیی پەرگیری تەواو ترسناکی لەناودا دروستبووە. ھێزگەلێکی ڕێک وەک حەماس خۆی، بەڵام لەباتی ئیسلام دینی جولەکە ئاراستەیان دەکات. دووھەمین شت کە حەماس ئەنجامیدا، کردنەوەی دەرگای جینۆسایدکردنی دانیشتوانی غەزەیە لەلایەن ئیسرائیلەوە. راستە ئەوەی ئەو جینۆسایدە ئەنجامئەدات سوپای ئیسرائیلە، بەڵام ئەوەی دەرگای بۆ ئەم کردەی ئیبادەکردنە کردەوە، حەماس خۆی بوو. بەرگریکردن کاتێک مانایەکی ئینسانیی و سیاسیی و رەمزیی ھەیە ھێز و کەسانێک ئەنجامیبدەن، ژیانیان خۆشبوێت و لەپشتی کردەی بەرگریکردنەوە رێزگرتن لە مرۆڤ و نرخدانان بۆ ژیان ئامادەبێت، نەک کردەیەک بێت گروپێک ئەنجامیبدات، بیانەوێت بکوژرێن و پێیانوابەێت دوای کوشتنەکەیان بەرەو بەھەشت دەچن. ئەوەی لێرەدا ئەنجامئەدرێت بەرگریی نییە بە مانا راستەقینەکەی بەرگریی، بەڵکو کردەی خۆکوژیەکی تاکەکەسیی و دەستەجەمعییە کە تێگەیشتنێکی تایبەت بۆ دین ئاراستەی دەکات. بەرگریی ڕاستەقینەی فەلەستینییەکان لە خۆیان و لە خاک و لە مەسەلەکەیان، ئەو  بەرگرییەبوو کە  بە درێژایی ساڵانی ١٩٨٧ بۆ ١٩٩١ لە ”ئینتیفازەی یەکەم“دا روویدا و لە ساڵی ١٩٩٣دا ”رێکەوتنەکانی ئۆسلۆ“ی لێکەوتەوە. ئەو بەرگرییەی بەناوی ڕاپەڕین یان ”ئینتیفازەی بەرد“ەوە چووە ناو مێژووی خەباتی فەلەستینییەکانەوە. لە م ڕاپەڕینەدا بەرد، بەردی ئاسایی، ئامرازی هێرش و بەرگریکردنی فەلەستینییەکان بوو لە خۆیان و زۆربەی بەردەکانیش منداڵان دەیانگرتە سەرباز و ئەفسەر و ماشێنە سەربازییەکەی سوپای ئیسرائیل. ئەو منداڵانەش بە ناوی ”منداڵانی بەرد“، أطفال الحجارة،ەوە چوونە ناو مێژووی بەرگریکردنی فەلەستینییەکان لە خۆیان و بەشێکی گەورەی جیھانیش ھاوڕا و ھاوسۆزی ئەو ڕاپەڕینە و منداڵە یاخییەکان بوون و بەرگرییەکەیان و وەک مەسەلەیەکی ڕەوا و دادپەروەر سەیردەکرد. ئەم ڕاپەڕینەی ٨ کانونی دووھەمیش ھەر لە غەزەوە و لەناو کەمپی جەبەلیاوە دەستیپێکرد. جیاوازیی نێوان بەرگریکردنی فەلەستینییەکان لە ٨ کانونی دووھەم و پەلامارەکانی حەماس لە ٧ ئۆکتۆبەردا جیاوازیی نێوان ئاسمان و ڕێسمانە. یەکەمیان بەرگرییەکە بە ھەموو مانا پۆزەتیڤ و ئینسانیی و یاساییەکانی بەرگرییکردنەوە، لە کاتێکدا دووھەمیان پیادەکردنی تاوانی جەنگ و کوشتنی زیاد لە ھەزار مەدەنیی و ڕفاندنی سەدانی ترە. یەکەمیان ھەنگاوێکی بەرەو چارەسەرکردنی مەسەلەی فەلەستین ھەڵھێنا، بە ھەموو نووقسانییەکانی ئەو ھەنگاوەوە، کەچی دووھەمیان میلەتێکی بەرەو سەربڕین و لەناوچون برد. لە دوای ”نەکبە“ی ساڵی ١٩٤٨ ەوە فەلەستینییەکان بە درێژایی مێژووی خۆیان، زیانی وا گەورەیان لێنەکەوتوە وەک ئەوەی لە دوای ٧ ئۆکتۆبەرەوە لێیان کەوتوە. بە پێچەوانەی راپەرینی فەلەستینییەکان لە ٨ کانونی دووھەمی ساڵی ١٩٨٧دا، ئەوەی حەماس لە  ٧ ئۆکتۆبەر ئەنجامیدا، دۆخێکی دروستکرد بەشی ھەرە گەورەی وڵاتانی جیھان بوونە ھاودەرد و ھاوسۆزی ئیسرائیل و بەرگریکەر لە مافی  ئیسرائیل بۆ خۆپارستنی خۆی بەرامبەر بە دوژمنەکانی. ئەوەی ئیسرائیل لە ئێستادا کاری بۆدەکات، تەنھا سەرکەوتنێکی سەربازیی نییە، بەڵکو لە ڕیشەھەڵکێشانی تەواوەتی ھەموو ھێزێکە دژ بە ئیسرائیل بێت، ھەموو ئەوانەی ئیسرائیلیان بەو شێوەیە ناوێت کە ناتانیاھو و ھێزی دینییە ڕاستڕەوەکان دروستیانکردوە. یەکێک لە ھەڵە ھەرە گەورەکانی حەماس و ھاوبیرەکانی ئەوەبوو ھیچ حیسابێکیان بۆ گۆڕانکارییەکانی ناو ئیسرائیل نەکردبوو، ئەوەیان نەدەبینی کە ئیسرائیلی ئەم دەیەی دوایی ئیسرائیلێکی تەواو جیاوازە، بۆ نموونە، لەو ئیسرائیلەی ئامادەبوو رێکەوتنامەی ئۆسلۆ ئیمزابکات و ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتێکی فەلەستینی لەپاڵ دەوڵەتی ئیسرائیلدا قبووڵبکات. ئیسرائیلی ئەم دەیەی دوایی ئیسرائیلی حوکمڕانی ھێزە دینییە پەرگیڕە جولەکەکانی ھاوشێوەی حەماسن، کە پێیانوایە شتێک بەناوی مەسەلەی فەلەستینەوە نییە و نابێت ھەبێت.بۆیە  فەلەستینییەکان یان دەبێت ئیبادەبکرێن یان کۆچبکەن و وڵاتەکە بۆ ئەوان چۆڵ بکەن. بە کورتییەکەی، ٧ ئۆکتۆبەر کردەیەکی سیاسیی حیساب بۆکراو نەبوو، کردەیەکی سەربازییش نەبوو لە پشتییەوە گەڕان بۆ چارەسەرێکی سیاسیی ئامادەبێت، ھیچ دیدگا و پلانێکی سیاسیی بۆ دوای پەلامارە سەربازییەکە لەئارادانەبوو. لە ڕاستیدا ٧ ئۆکتۆبەر کردەیەکی سەربازیی سەرکێش و بێباک بوو، موغامەرەیەکی بیرلێنەکراوە و بریارێکی مەیدانیی ترسناک و نابەرپرسیار بوو، دەرگای جەھەنەمیشی لەسەر  دانیشتوانی غەزە و لە ئێستاشدا لەسەر خەڵکی لوبنان، کردەوە. ئەوەیش لە ئێستادا بۆ ئیسرائیل ئاشکرابووە ئەو ڕاستییەیە کە چ جیھانی عەرەبی، چ حیزبوڵا و حەماس، چ ئێرانیش، لە پەیوەندیان بە مەسەلەی فەلەستین و جەنگ لەو پێناوەدا، جگە لە پڵنگێک لە کاعەز دروستکراو، شتێکی دیکە نین.  دەشێت ئەم یان درۆن و رۆکێتیان ئەم یان ئەو ئامانج لەناو ئیسرائیلدا بپێکێت، بەڵام بە ھیچ مانایەک ھێزی ئەوان بە ھێزی ئیسرائیل بەراورد ناکرێت. ئەوەیش لەم ناوەندەدا رۆژانە دەکوژرێت و ژیانیان وێراندەکرێت، ھەموو ئەو کەسانەن دەکەونە بەر پەلامارە بێڕەحم و وێرانکەرەکەی سوپای ئیسرائیل. لێکدانەوەی سایکۆلۆژیی و دڵدانەوەی دینییانە، شێوازی باڵادەستی لێکدانەوەی ئەو هێز و چالاکەوانە دینییانەیە کە لە دەیان شوێن و کەناڵی جیاوازەوە باس لە سەرکەوتنەکانی ٧ ئۆکتۆبەر و دەرەنجامە پۆزەتیڤەکانی دەکەن، بە خودی خالید مەشعەل خۆیەوە کە پێوایە حەماس جەنگەکەی بردۆتەوە و ئیسرائیل دۆڕاندویەتی. ئەم جۆرە بکەرە دینیی و سیاسییانە هەڵبژاردنە سایکۆلۆژییەکانی خۆیان لێبووە بە خودی واقیع خۆی و ئەوەی سایکۆلۆژیای ئەوان دەیخوازێت بووە بە وێنەی ئەو واقیعەی لە بەردەمیاندا دروستدەبێت. بێگومان وێنەیەکی تەواو ھەڵە و لاقەکراو و شێواو، کە رەگەکانی لەناو دەرەنجامە ڕاستەقینەکانی رووداوەکاندا نییە، بەڵکو لەناو خواستە سایکۆلۆژییەکانی ئەو کەسانە خۆیاندایە کە نایانەوێت ھەڵەکان ببینن. ٧ ئۆکتۆبەر ساتەوەختی تەڵاقدانی تەواوەتی سیاسەت و لە باوەشکردنی لۆژیکی سەربازیی و جەنگ بوو. ئەمەش لەناو ھاوکێشەیەکی سەربازیی تەواو ناھاوسەنگدا. لانی ھەرەکەمی ئەوەی لەسەر ئەم لۆژیکە سەربازییە بیڵێین ئەوەیە کە لۆژیکێکی نەزۆکە، جگە لە کارەساتی گەورە ھیچیتری لێ سەوزنابێت. ئەم ڕاستییە سادەیە بۆ دۆخی ئێمە وەک میلەتێکی چەوساوەش تەواو ڕاستە.    

  درەو: مەكتەبی سیاسی و سەركردایەتی یەكێتی بڕیاری "تەوتین"ی موچەیانداو ئۆفیسەكانی هەژماری من لە بانكە حكومییەكاندا داخران. لە كۆبونەوەی رۆژی سێشەمەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بڕیاریدا بە "تەوتین"ی موچەی داو ئەمڕۆش لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی جەخت كرایەوە لەسەر بڕیارەكەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی كردەوە بۆ "تەوتین"ی موچەو بەشێكی گفتوگۆكانی ئەنجومەنی سەركردایەتی داگیركرد. هەر ئەمڕۆ ئۆفیسەكانی هەژماری من لە بانكە حكومییەكاندا داخران، داواكراوە ئەو كەسانەی هەژماری منیان كردووە داتاكانیان بگواژنەوە بۆ "تەوتین"، ماوەی چەند رۆژێكە لە فەرمانگەكانی سنوری سلێمانی دەستكراوە بە پڕكردنەوەی فۆرمی "تەوتین"ی موچەی موچەخۆران. لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردندا بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی رایگەیاند ئەوە "هەژماری من" نیە بەڵكۆ هەژماری " مەسرور بارزانی"یە. بە پێی بڕیارەكەی رۆژی 21ی شوباتی دادگای فیدراڵێ عێراق لەبارەی "تەوتین"ی موچەوە دەڵێت: فەرمانگەو وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانن راستەوخۆ مامەڵە لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێراقدا بكەن بۆ "تەوتین"ی موچە. پەیجی فەرمی "هەژماری من" ماوەی دوو رؤژە بە وێنەوە بڵاوی دەكاتە كە لە كەلار و سلێمانی و راپەڕین موچەخۆران بە ئاسانی و بێ كێشە لە رێگای "هەژماری من"ەوە موچەكانیان رادەكێشن.  

(درەو): "دەبێت هەمووان بزانن، ئەگەر هەوڵەکان لەچوارچێوەی ئازادی ڕێبەر ئاپۆدا نەبن، هیچ کاریگەرییەکیان نابێت. پێویستە نزیکایەتی بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ لە چوارچێوەی یاسای ماندێلا بێت" ئەمە قسەی موراد قەرەیلانە سەبارەت بە هەوڵی ئێستا توركیا بۆ گفتوگۆ لەگەڵ كورد. موراد قەرەیلان فەرماندەی بڕیارگەی ناوەندی پاراستنی گەل (نەپەگە) لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ میدیای پارتی كرێكارانی كوردستان رایگەیاند" دەسەڵاتی ئاکەپە-مەهەپە لەم دواییانەدا هەندێک بابەتیان تاوتوێ کرد. وەک ئەوەی پرۆسەیەک هەبێت گفتوگۆ دەکەن، بەڵام هیچ نەگەیشتووەتە لای ئێمە، لای کورد". لەبارەی ئەو هەوڵە نوێیەی لە توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی پرۆسەی چارەسەری ئاشتی لەگەڵ كورد دەستیپێكردووە، قەرەیلان دەڵێ: ئێمە وەک تەڤگەر دژی پرۆسەی چارەسەری دیموکراتیک نین. پاش ئەو هەموو ئەزموونەش، ڕێگە بە سیاسەتی فریودان نادەین کە لەچوارچێوەی تاکتیکی شەڕی تایبەتدا ئەنجام دەدرێن.  هەوڵی ئەمجارەی توركیا بۆ ئاشتی لەگەڵ كورد دوای 10 ساڵ دێت لە شكستهێنانی دواین هەوڵی چارەسەری ئاشتیی، سەبارەت بە ئاستی جدییەتی هەوڵی ئەمجارەی توركیا، قەرەیلان باسلەوە دەكات" بە دڵنیاییەوە هەلومەرجەکان گۆڕاون، ڕابردوو دووبارە نابێتەوە. ئەوە ڕاستە. پێشتر جیددییەت و پێداگری نەبوو. لە لایەک دەوڵەت تورک لەگەڵ ڕێبەرمان کۆدەبووەوە و دەیگوت چارەسەرێک دەکەین، لەلایەکی دیکەوە بڕیاری لەسەر لانی لەناوبردن دەدا و خۆی بۆ شەڕ ئامادە دەکرد. لە کۆتاییدا ئەو ڕێککەوتنە هاوبەشەی کە لە ئەنجامی گفتوگۆکاندا دروست بوو، ڕەتکرایەوە. پاش ئەوەی ڕێککەوتنەکە لە کۆشکی دۆڵمەباخچە خوێنرایەوە لە نیسان دەبوو ڕێبەر ئاپۆ بانگی کۆکردنەوەی کۆنگرەی پەکەکەی بکردایەو بانگی بەئەنجامگەیاندنی ئەم پرۆسەیەی بکردایە. کاتێک ئامادەکاری بۆ ئەمە دەکرا، تەیب ئەردۆگان ڕێککەوتنەکەی ڕەتکردەوەو نکۆڵی لێ کرد، گۆشەگیری و شەڕی سەپاند. ڕاستییەکە بەم جۆرەیە. ئێستە هەندێک دێن و وەها قسەدەکەن وەک ئەوەی شتێکی نوێ هەبێت. لەلایەکی ترەوە خۆی دەردەخات و هەڕەشە دەکات. ئێمە درێژە بە تێکۆشانی خۆمان دەدەین و پێویستمان بە کەس نییە". توركیا لەكاتێكدا دەرگای گفتوگۆی لەگەڵ ئۆجەلان كردوەتەوەو پێشنیازی ئەوە دەكات ئۆجەلان ئازادبكرێت و لەبەردەم پەرلەمانی توركیادا كۆتایهاتنی پەكەكە رابگەیەنێت كە بەقسەی قەرەیلان" لە هەندێک گفتوگۆدا هەندێک کەس دێن و دەڵێن ئێمە پەکەکەمان لەناو سنورەکانمان لاوازکردووەو کۆتاییمان پێ هێناوە. تەنها لە عێراق و سوریا ماون. ئەمە دوورە لە ڕاستییەوە و هەڵخەڵەتاندنە. ئێمە بەشێوەیەکی ستراتیژی بیرمان دەکردەوەو لە باکوری کوردستان بە ئەنقەست تا ڕادەیەکی دیاریکراو نەرمیمان پیشاندا. ئەوانەی ئەم نزیکایەتییەی ئێمە بە لاوازی دەبینن، سبەی دەبینن کە چەندێک خۆیان فریوداوە. بە گشتی هێزی ئێمە تەنانەت لە 10 ساڵ لەمەوبەر بەهێزترە. لە باکور ڕەنگە جوڵەی گەریلا کەمێک کەم بوبێتەوە، بەڵام نابێت کەس لەم بابەتەدا فریو بخوات. زەمینەمان بەهێزە، توانامان هەیە، سەنگەرمان هەیە. دەوڵەتی تورک 4-5 ساڵە دەڵێت لە باکور تەواومان کردووە؛ ئەمە درۆیەکی گەورەیە. جگە لە ئیلایەتێک یان دوو ئیلایەتی ناسەرەکی، هێزەکانمان لە هەموو شوێنێک سەنگەرەکانیان دەپارێزن. کەواتە با کەس هەڵە حیساباتی هەڵە نەکات. ئەوانەی حیساباتی هەڵە دەکەن خۆیان زەرەر دەکەن". سەبارەت بەوەی ئایا پەكەكە ئەمجارە چۆن دەچێتە گفتوگۆ لەگەڵ توركیا، قەرەیلان ئاماژە بەوە دەكات" بێگومان ئەگەر ڕەوشێکی وەها بێتەکایەوە کە بەرژەوەندی تورکیا لەبەرچاو بگرێت، وڵاتپارێزی ڕاستەقینە بگرێتەخۆو لەسەر ئەم بناغەیە هەندێک هەنگاوی نوێ بگیرێتەبەر، لایەنی کوردیش ناڵێت نەخێر بۆ ئەمە، بەڵام دووبارە هەنگاو نانێت بۆ سەر مێزێکی شل. دەبێت هەمووان بزانن، ئەگەر هەوڵەکان لەچوارچێوەی ئازادی ڕێبەر ئاپۆدا نەبن، هیچ کاریگەرییەکیان نابێت. نەوەک هاوشێوەی ڕابردوو، ئەگەر بە ڕێبازێکی نوێ نزیکایەتیی بۆ پرۆسەکە هەبێت، پێویستە نزیکایەتییەکە لەم چوارچێوەیەدا بێت. پێویستە نزیکایەتی بەرامبەر ڕێبەر ئاپۆ لە چوارچێوەی یاسای ماندێلا بێت، دیالۆگ بکرێت، بەم شێوەیە چارەسەرێکی هەمیشەیی بۆ پرسەکە دەدۆزرێتەوە". "وەک ڕێبەر ئاپۆ دەستنیشانی کرد، پەکەکەو سیاسەتی یاسایی_دیموکراتیکی کورد خاوەنی ڕۆڵی گرنگن لە چارەسەردا. ئەوەی ڕژێم دەیکات تاکتیکی سوکە، تاوەکو لایەنێک دژی ئەویتر بدات بە شەڕدا. پێویستە ئەمە نەکەن. ئەگەر ڕۆڵی هەر پێکهاتەیەکی کورد لەبەرچاو بگیرێت، نزیکایەتییەکی وەها هەبێت، ئەوکات کێشە نابێت. دەوڵەتی تورکیا خۆی پێشتر ڕێبەر ئاپۆ و پەکەکەی وەک موخاتەب لە چارەسەری پرسی کورد قبوڵ کردبوو. هەروەها ڕۆڵی دابوو بە سیاسەتی دیموکراتیک و یاسایی. ئێستا ناتوانێت پاشەکشە لەمە بکرێت و گفتوگۆ لەسەر ئەمە نیەتێکی باش نابێت. دەوڵەت بۆ ماوەی سێ ساڵ کۆبوونەوەی ئۆسلۆی لەگەڵ کێ کرد؟ کۆبوونەوەکانی ئیمراڵی لەسەر چ بناغەیەک ئەنجامدا؟ دەوڵەت لەبەرئەوەی عەبدوڵا ئۆجالانی وەک موخاتەب قبوڵ کرد، ئەم کۆبوونەوانەی درێژە پێدا" قەرەیلان وا دەڵێ.  بۆ كرۆكی بانگەوازەكەی سەرۆكی بزوتنەوەی نەتەوەپەرەست كە داوای كۆتایهێنانی پەكەكە لە ئۆجەلان دەكات، قەرەیلان وتی:" بانگەوازەکەی دەوڵەت باخچەلی هەرچەند بەگوێرەی زیهنیەتی خۆی خاوەنی ناوەڕۆکێکی ناعەقڵانییەو لای گەلی کورد هەرگیز قبوڵ ناکرێت، بەڵام بانگەوازێکە تێیدا ڕێبەر ئاپۆ وەک موخاتەب قبوڵ کردووە.  ڕاستییەکە ئەمەیە، بەبێ دیتنی ئەم ڕاستییە، بە وەستان لەسەر ڤێرژنێکی جیاواز، چارەسەر نایەتەدی. ڕاستییەکە بەم جۆرەیە، ئەگەر نزیکایەتییەک بەگوێرەی ئەم ڕاستییە هەبێت، بێگومان لەلای کوردەوە وەڵام وەردەگرێت. ئەگەر وەها نەبێت و لەچوارچێوەی هەوڵێکدا بێت بۆ ڕزگاربوون لە تەنگاویی وەک نزیکایەتییەکی تاکتیکی، ئەوا هیچ ئەنجامێکی نابێت. بێگومان لایەنی کورد تێربووە لەم مانۆڕە تاکتیکییانە".  

یوسف محەمەد سادق دواجار پاش چەند جارێک دواخستنی هەڵبژاردن و، یەکلاکردنەوەی پرسی درێژکردنەوەی ماوەی پەرلەمان لە لایەن دادگای باڵای فیدڕاڵی، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە ١٨ و ٢٠ی ئەم مانگە ئەنجام درا. هەڵبەت ژماردنی ئەلکترۆنیی دەنگەکان جارێکی تر قسە و باسی زۆری بەدوای خۆی هێناوە و، گومانی خستۆتە سەر هەندێک لە ئەنجامەکان، کە ئەمەش پێویستی بە وەڵامدانەوە و چارەسەر کردنی گرفتەکان هەیە و، رو لە داهاتوش پێویستە ئەم سیستمە گوماناوییە کۆتایی پێبهێنرێت و لەڕێی ژماردنی دەستیی دەنگەکان و، چارەسەری کێشەی نەخوێندنەوەی پەنجەمۆر و گۆڕینی بۆ مۆری چاو، گرفتەکانی هەڵبژاردن چارەسەر بکرێن، هەمو ئەمانە سەرباری فشار و دەنگدانی بەزۆر و دەنگ کڕین (کەقسە کردنی زیاتر سەبارەت بەم کێشانە کە پەیوەندیدارن بە کێشە بونیادییەکانی رژێمی حوکمڕانیی هەرێم بۆ کاتێکی تر هەڵدەگرین). پرسێکی تری هەستیار کە رەنگە ببێتە جێی یاریی بەشێک لە قەوارە و لیستەکان، پرسی بەرکەوتەی کۆتای ژنە بۆ هەر یەکێک لەم قەوارانە. بۆیە لەم بابەتەدا سەرنج ئەخەینە سەر چۆنییەتیی هەژمار کردنی کۆتای ژن لەم هەڵبژاردنە. بەپێی مادەی (٢٢- ١)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان ژمارە (١)ی ساڵی ١٩٩٢ی هەموارکراو، نابێت ژمارەی ئەندامانی ژن لە پەرلەمانی کوردستان لە (٣٠%) کەمتر بێت. کۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەکانی عێراق بۆ رێکخستنی چۆنییەتیی دابەش کردنی کورسییەکان و گۆڕینی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان، پەیڕەوی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٤ی دەرکردوە کە لە (مادەی ٣- سێیەم) دا ئاماژەی بە چۆنییەتی دیاری کردنی کورسیی کۆتای ژن بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن کردوە بەشێوەیەک کە دەستەبەری لانی کەم (٣٠%)ی ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان بکات بەم شێوەیە: １.     ئەگەر کۆتای ژن لە هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن دەستەبەر بو، ئەوا هیچ ئاڵوگۆڕێک ناکرێت. ２.     ئەگەر  بەپێی دەرەنجامی هەڵبژاردن کۆتای ژن دەستەبەر نەبو، ئەوا پیاوێکی سەرکەوتو یان زیاتری هەر لیستێکی کراوە ئەگۆردرێت بە ژنێک یان زیاتری هەمان لیست کە سەرنەکەوتون و زۆرترین دەنگیان لە ناو کاندیدە ژنەکان بەدەست هێناوە بە سێ قۆناخ کە بەدوای یەکدا دێن و پێویستە هەر قۆناخێک تەواو بکرێت، ئەگەر هێشتا پێویست بو قۆناخی دوای ئەوە ئەگیرێتە بەر بەم رێکارانە: a.    بەرکەوتەی کۆتای ژنی هەر قەوارەیەک لە هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن بە دابەش کردنی ژمارەی ئەو کورسییانەی بەدەستی هێناوە بەسەر (٣) دیاری ئەکرێت، بەڵام ژمارەی دوای فاریزە هەژمار ناکرێت. b.    ئەگەر ژمارەی کورسیی کۆتای ژن بە قۆناخی (a) تەواو نەبو، ئەوا کورسیی دوەمی ئەو قەوارانەی دو کورسییان بەدەست هێناوە بۆ کۆتای ژن تەرخان ئەکرێت لەو قەوارانەی دەنگی کەمتریان بەدەست هێناوە بۆ سەرەوە. c.    ئەگەر پاش ئەو دو قۆناخەی سەرەوە هێشتا کۆتای ژن دەستەبەر نەبو، ئەوا کورسیی ئەو لیستە کراوانەی یەک کورسییان بە دەست هێناوە بۆ کۆتای ژن تەرخان ئەکرێت لەو قەوارانەی کە دەنگی کەمتریان بەدەست هێناوە بۆ سەرەوە. ３.     ئەو ژنانەی بە دەنگی خۆیان دەرئەچن جا چ لە لیستە کراوەکان بن یان لیستە تاکەکەسییەکان، لە ریزی کۆتای ژن هەژمار ئەکرێن. ４.    کورسیی کۆتای پێکهاتەکان لە سیستمی کۆتای ژن هەڵاوێرد ئەکرێن. ５.     کۆمسیۆن لە خشتەی چۆنییەتیی دابەش کردنی سەد کورسییەکەی پەرلەمانی کوردستان لە مادەی (٢- دووەم)ی پەیڕەوی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠٢٤، ژمارەی کورسیی کۆتای ژنیشی دیاری کردوە بۆ هەر بازنەیەکی هەڵبژاردن کە سەرجەمی ئەکاتە (٣٠) کورسی . بە ڕەچاو کردنی ئەو هەنگاوانەی سەرەوە، ئەگەر دەرەنجامەکان هەر وەک دەرەنجامە بەراییەکان بن و گۆڕانکاری لە ژمارەی کورسیی لیستەکان دروست نەبێت، ئەوا بەرکەوتەی کۆتای ژنی لیستەکان بۆ هەر چوار بازنەی هەڵبژاردنەکەی هەرێم بەم شێوەیەیە: １.    بازنەی سلێمانی: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٣٦. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ١١ (دەبو لانی کەم ١٢ کورسی بێت بەڵام لە خشتەی مادەی ٢- دوەمی پەیڕەوەکە ١١ نوسراوە).   ２.    بازنەی هەولێر: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٣٢. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ١٠ (دەبو لانی کەم ١١ کورسی بێت بەڵام لە خشتەی مادەی ٢- دوەمی پەیڕەوەکە ١٠ نوسراوە)   ３.    بازنەی دهۆک: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٢٤. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ٨.       ４.    بازنەی هەڵەبجە: a.    ژمارەی کۆی کورسییە گشتییەکان: ٣. b.    لانی کەمی کورسیی کۆتای ژن: ١.    

(درەو):  نەوتی عێراق نزیكبووەتەوە لەوەی بگاتە یەكێك لە وڵاتانی تری یەكێتی ئەوروپا، وڵاتێك كە دەیەوێت پەیوەندی بە ریزی ئەو وڵاتانەی ترەوە بكات كە وەكو سزایەك بۆ هێرشی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، هاوردەی نەوتی خاوی مۆسكۆ قەدەغە بكات.  رۆژی 18ی ئەم مانگە، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی هاوبەشدا لەگەڵ (یان لیباڤسكی) وەزیری دەرەوەی چیك وتی: لە ساڵی داهاتووەوە، لە چیك نەوتی عێراق شوێنی نەوتی روسیا دەگرێتەوە . نەوتی عێراق لەرێگەی كەشتییەكانەوە دەگاتە وڵاتانی ئەوروپا، دواتر لەرێگەی هێڵی بۆری "تال" كە لە ئیتالیاوە درێژدەبێتەوە بۆ ئەڵمانیاو تێكەڵ دەبێت لەگەڵ هێڵی (IKL) كە نەوت بە چیك دەدات.  هەناردەكردنی نەوتی عێراق بۆ چیك لە ساڵی ئایندەوە لەكاتێكدایە تائێستا چیك پشت بە هاوردەی نەوتی روسی دەبەستێت و، ئەم نەوتە لە چارەكی یەكەمی ئەمساڵدا رێژەی 49%ی تێكڕای هاوردەی چیكی پێكهێناوە، لە ساڵی 2023دا رێژەی 60%و لە ساڵی 2022دا رێژەی 56%ی هاوردەی چیكی پێكهێناوە.  بۆ كۆتایهێنان بە هاوردەی نەوت لە روسیاوە، چیك گرەو لەسەر هێڵی بۆری "تال" دەكات. ساڵی رابردوو پراگ زیاتر لە 4.3 ملیۆن تەن (واتا 30.5 ملیۆن) بەرمیل نەوتی لە روسیاوە هاوردە كردووە لەگەڵ (14.3 ملیۆن بەرمیل) لە ئازەربایجان و (3.9 ملیۆن بەرمیل) نەوت لە كازاخستانەوە. (1 تەن نەوت = 7.1 بەرمیل) چیك و هەنگاریاو سلۆڤاكیا پێویستیان بەكاتی زیاتر هەیە بۆ ئەوەی بچنە ریزی ئەو وڵاتانەی تری یەكێتیی ئەوروپا كە لەدوای جەنگی ئۆكرایناوە هاوردەی نەوتی روسیایان قەدەغەكردووە. بەر لە كۆتایی 2023، نیكۆلای تۆكاریڤ سەرۆكی كۆمپانیای ((Transneft)ی روسی رایگەیاند، چیك و سلۆڤاكیا داوایان لە یەكێتی ئەوروپا كردووە رێگە بدات بەردەوام بن لە هاوردەكردنی نەوتی روسیا، چونكە ئەوان دوو وڵاتی ئابلۆقەدراون و دەرفەتی تریان نییە بۆ هاوردەكردنی نەوت لە سەرچاوەی ترەوە.  چیك لەرێگەی هێڵی بۆری دروژبا (Druzhba)وە نەوتی روسیا هاوردە دەكات، ئەم هێڵە بواردنی بۆ كراوە لەو سزایانەی كە وڵاتانی خۆرئاوا بەسەر روسیایاندا سەپاندووە، ئەم هێڵە یەكێكە لە گەورەترین تۆڕەكانی بۆری نەوت لەسەر ئاستی جیهان؛ نەوتی خاو لە نزیكەی 4 هەزار كیلۆمەتری خۆرهەڵاتی روسیاوە بە دیاریكراوە لە شاری (ئەلمێتیڤسک)ەوە دەگوازرێتەوە بۆ ئۆكرایناو بیلاروسیاو پۆڵەنداو هەنگاریاو سلۆڤاكیاو چیك و ئەڵمانیا. ئۆكراینا بڕیاریداوە لەسەرەتای ساڵی ئایندەوە، لەناو خاكەی خۆیدا، هەناردەی نەوتی خاوی روسیا بەم بۆرییەدا رابگرێت.