مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) دەسەڵات هەیە خەڵک دەچەوسێنەتەوە، دەیانترسێنێت و ناهەقیان بەرامبەر دەکات، بە هەموو شێوازێک خۆی دەسەپێنێت، سانسۆر دەکات، پەنا بۆ فشار و توندوتیژیی دەبات. بەڵام دەسەڵاتی تریش هەیە لە ڕێگای چەوساندنەوەوە و کاری توندوتیژەوە کارنکات، بەڵکو لە ڕێگای هاندانی مرۆڤەوە کاردەکات بۆئەوەی بەشێوازێکی تایبەت بژی و بەجۆرێکی دیاریکراو ئەو ژیانە ڕێکبخات. ئەم جۆرە دەسەڵاتە داڕشتنی پەیوەندییەکانی مرۆڤ لەگەڵ خۆی و لەگەڵ کەسانیتردا، ئاراستەدەکات و دەخوازێت مۆدێلێکی تایبەت لە مرۆڤبوون دروستبکات. ئەم جۆرە دەسەڵاتەیان لەڕێگای چەوساندنەوە کارناکات بەڵکو دەستنیشانی ئەوە دەکات مرۆڤەکان چۆن بیربکەنەوە و بە چۆ جۆرێک مامەڵەی خۆیان و کەسانیتر بکەن.  واتە دەشێت دەسەلاتێک بوونی هەبێت کە چەوساندنەوە و فشاربۆهێنان و ناهەقیکردن بەرامبەر بە مرۆڤ تەکنیکی سەرەکیی کارکردنی بێت،  لەباتی ئەو تەکنیکانە خەریکی ئەوەبێت مرۆڤەکان بە شێوەیەکی دیاریکراو لە قاڵب بدات، بیانکاتە جۆرە کەسێکی تایبەت و فۆرمێکی تایبەتی خودبوونیان بەسەردا بسەپێنێت. مۆدێلی یەکەمیان مرۆڤێکی ترسا و مۆدێلی دووهەمیان مرۆڤێکی لە قاڵبدراو دروستدەکات. لەیەکەمیاندا دەسەلات بە مانا مادییەکەی ئامادەیە، لە دووهەمیاندا دەسەڵات بە مانا سایکۆلۆژییە دەرونییەکەی. مرۆڤ دەتوانێت بە چەندین شێوازی جیاواز بەرەنگاری فشار و خواستەکانی هەردوو فۆرمەکەی دەسەڵات ببێتەوە. بۆ نموونە دەکرێت کەسەکان بە ئاشکرا کاری بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵات ئەنجامبدەن، بۆ نموونە، لە ڕێگای دەربڕینی ناڕەزایەتیی ئاشکراوە، لە ڕێگای گردبوونەوە و خۆپیشاندان و مانگرتنەوە، تا بە پەلاماردان و بەکارهێنی توندوتیژییش دەگات. وەکچۆن دەشێت بەشێوەیەکی نهێنی کاری بەرەنگاربوونە و نارەزاییدەربڕین ئەنجامبدەن. بۆ نموونە لە ڕێگای بڵاوکردنەوەی نووسین و نووسراوی نهێنییەوە، یان نووسین لەسەر دیوار و شوێنەگشتییەکان، یان نارەزایی دەربڕین لە دونیای دیگیتالیدا، یان هەر کارێکی تری لەو شێوانە کە دەربڕی نارەزایی کەسەکان بێت  بەرامبەر بەو جیهانەی خراونەتەوە ناوییەوە. لە یەکەمیاندا بەرگریی زۆرجار فۆرمی کردەیەکی ئاشکرای ڕێکخراو دەگرێتەخۆی. لە دووهەمیاندا فۆرمی بەرهەمهێنانی دژەکولتورێک رەفزی ئەو کولتورە باڵادەستە دەکات کە دەسەڵات دەیەوێت وەک کولتوریی ئاسایی و سروشتی، نمایشیبکات. کۆمەڵگای ئێمە لەبەردەم مۆدێلێک لە دەسەڵتادایە کە هەڵگری هەردوو جۆرە تەکنیکەکانی خۆسەپاندنە. لە سەرێکەوە سڵ لەوەناکاتەوە مرۆڤەکان بچەوسێنەتەوە، توندوتیژیان بەرامبەر بەکاربهێنێت، ناهەقی گەورەیان بەرامبەر بکات، بیانگرێت و ئاوارە و دەربەدەریان بکات، نەهێڵێت خەڵکی شارێک بچێت بۆ شارێکی دیکە، بازگەی پشکنین و ڕێگیریی هەمەجۆری هەبێت. بە کورتییەکەی دەسەڵاتێکی چەوسێنەر و توندوتیژ و دیار و بینراو بێت. بکەرەکانی دیاربن و هەمووان بزانن کێ بە کردەی چەوساندنەوە و فشاربۆهێنان و ناهەقیکردنەکان، هەڵدەسێت. بەڵام هاوکات هەمان دەسەڵات تەکنیکە نەبیراوەکانی ئیشکردنی دەسەڵاتیش بەکاردەهێنێت و لەو رێگایەوە جۆرێک لە خود و کەسایەتیی و مرۆڤی لەقاڵبدراویش دروستدەکات، کە وەک رەعیەتێکی گوێرایەڵ و بێئیرادە کاربکات و بەوجۆرە خۆی و دەوروبەرەکەی ببینێت کە دەسەڵات دەیەوێت بیبینێت. بۆ ئەم مەبەستەش سەرجەمی ئەو تەکنیکە شاراوانە بەکاردەهێنەت کە فۆرم و مۆدێلێکی تایبەت لە مرۆڤی لە قاڵبدراو دروستدەکات. مرۆڤێک بەوشێوەیە خۆی وێنا و دروستبکات کە سیستمە دەسەڵتادارەکە دەیەوێت. ئەوەی ئێستا رووئەدات بەگژاچوونەوەی هەردوو شێوازەکەی دەسەڵاتە لە دونیای ئێمەدا. بێگومان مانگرتن یەکێکە لە فۆرمە کلاسیکییەکانی بەرگریکردن، جۆرێکی تایبەتی ناڕەزایی دەربڕینە، بەڵام هاوکات بەگژاچوونەوە و رەفزکردنی هەردوو فۆرمەکەی دەسەڵاتە. لەسەرێکەوە بەگژاچوونەوە و بەرەنگاربوونەوەی ناهەقیکردن و چەوساندنەوەیە، لەسەرێکی دیکەوە تێکشانکدنی ئەو قاڵبە حازرکراوانەیە کە مۆدێلێکی تایبەت لە مرۆڤی لە قاڵبدراو دەخەنەوە. لەم ئاستەدا ئەوەی ئەمرۆ لە کۆمەڵگای ئێمەدا رووئەدات رووداوێکی گرنگە و شوێنی بەرگریلێکردن و پەرەپێدان و دانەپاڵیەتی. مانگرتنەکان جگە لە بەگژاچوونەوەی ناهەقیی و رەفزکردنی چەوساندنەوەن، هاوکات هێما بۆ ئەو جۆرە لە بەرگریکردن دەکات کە هەڵگری ئەو رەفتار و ئاکار و کولتورە پێچەوانەیەیە، کە سیستمی دەسەڵات نایەوێت لەناو کۆمەڵگاکەدا دروستببێت. جێبەجێنەکردن و تێکشکاندنی ئەو چاوەروانییانەیە کە دەسەڵاتداران دەخوازن زۆرینەی خەڵکی کۆمەڵگاکە پەیڕەوی بکەن و پیادەیبکەن. جۆر و شێوازەکانی بەرگریکردن پەیوەندی بە جۆر و فۆرمەکانی دەسەڵاتەوە هەیە. لە هەرشوێنەکدا بەکارهێنانی توندوتیژیی یان هەڕەشە بە بەکارهێنی توندوتیژیی ئامرازی سەرەکی دەسەڵات بێت، لەوێدا فۆرمەکانی بەرگریکردن جیاوازدەبن لەوەی توندوتیژیی بەشێک نەبێت لە پەیوەندییەکانی دەسەڵات. ئەوەی ئێستا لە هەرێمدا رووئەدات بەرگریکردنە لە ناو مۆدێلک لە دەسەڵاتدا کە سڵ لە بەکارهێنانی هەموو فۆرمەکانی توندوتیژیی و خستنەگەرى میلیشیا و هێزی دەمامکدار، گرتن و راونان، نانبڕین و شاربەدەرکردن، ناکاتەوە. بۆیە مردن و ئەگەری مردن بەشێکی سەرەکیی ئەم فۆرمە تایبەتەی بەرگریکردنە. بەڵام ئەمە هەموو بەسەرهاتی مانگرتنەکان نییە، مەسەلە تەنها ئەگەری پەنابردن بۆ هەموو شێوازەکانی توندوتیژیی نییە. بەڵکو بینینی ئەو راستیەشە کە مانگرتنەکان کردەی بەرگریکردنە لە سەردەمێکدا کە دەشێت لەپاڵ ژنە فەیلەسوف هانا ئارێنت دا ناوی «سەردەمی تاریک»ی لێبنێین. بەڵام «سەردەمی تاریک» چییە و کامەیە؟ سەردەمی تاریک تەنها ئەو سەردەمانە نین کە دەسەڵاتگەریی و دیکتاتۆریەت و ستەمگەریی لە شێوازە جیاوازەکانیاندا بەرھمدەھێنن. ڕاستە بوونی ستەمگەریی لە فۆرمی جیاوازدا  بەشێکە لە تاریکاییەکانی دونیا و تاریکاییەکانی سەردەمێکی مێژوویی. بەڵام لەمانە بنچینەییتر، وەک ھانا ئارێنت دەڵێت، سەردەمی تاریک سەردەمی نەبوونی ژیانێکی گشتیی و ڕووبەرێکی گشتییە لە کۆمەڵگادا کە تیایدا بیر و ڕا و بۆچوون و کردەی مرۆڤەکان نرخ و بەھا و گرنگیان ھەبێت و لەناویاندا ڕاستییە جیاوازەکان دەربکەون و وەک سەرەتایەک بۆ کردەی مێژوویی و چالاک و مانادار، دەستبەکاربن. مرۆڤ لەناو ژیان و ڕووبەری گشتیدا دەردەکەوێت، قسەدەکات، دەبیسترێت، کردە ئەنجامئەدات، تیشک دەخاتە سەر مەسەلە سەرەکییەکانی ناو کۆمەڵگا، باس لەوەدەکات چیی سەرەکیی و بنەڕەتییە و چی لاوەکیی و پەراوێزییە، چی لە کۆمەڵگادا دەگوزەرێت و ڕووداوە سەرەکییەکانی کامانەن، دەبێت چی بگۆڕێت و چیش وەکو خۆی بمێنێتەوە. ھەروەھا نیشانیشی ئەدات چ شتێک لە خەیاڵ و عەقڵ و ھەستی مرۆڤەکانی ئەو کۆمەڵگایەدا ئامادەیە، خەڵک خەون بە چییەوە دەبینن و چ چاوەڕوانییەکیان ھەیە و دەیانەوێت چی رووبدات. ”سەردەمی تاریک“ ئەو سەردەمەیە کە ژیانی گشتیی و ڕووبەری گشتیی ئەو کارانەی سەرەوەی بۆ ئەنجامنادرێت. درۆی ڕێکخراو دەبێتە گوتاری باڵادەستی ناو ئەو ڕووبەرە، ترس حوکمڕانیی دەکات، سیاسەت لەباتی چالاکی بەرھەمھێنانی ژیانێکی گشتیی ماقوڵ و پلورال بێت، دەبێت بە کردەی درۆکردن و شاردنەوەیەکی بەردەوامی راستییەکان، بۆشایییەکی گەورە لە متمانەکردندا دروستدەبێت و کەس باوەڕ بەوەناکات کە دەگوترێت  و بڵاودەکرێتەوە. لە سەردەمی تاریکدا ئەو قسانەی دەکرێن، لەباتی ئەوەی نیشانیبدەن چی ڕوویداوە و چی ڕووئەدات، دەبن بە بەشێک لە کردەی شاردنەوەی شتەکان و راستییەکان و داپۆشینیان. زمان لەباتی نیشاندانی دونیا لە ھەقیقەتەکانی خۆیدا، دەبێتە ئامرازێک بۆ ساختەکردنی راستییەکانی ئەو دونیایە. ئەمەیە وادەکات یەکێک لە گەورەترین ئەو تاوانانەی بکرێت بەرامبەر بە مرۆڤەکان ئەنجامبدرێت  بێمافکردنیان بێت لە بوونی ژیان و ڕووبەرێکی گشتیی، تیایاندا بیر و ڕاو بۆچوونەکان گرنگیان ھەبێت و کردەکانیش  بتوانن کاریگەریی لەسەر ئەو دونیایە بەجێبھێڵن. لەھەر شوێنێکدا ڕا و بۆچوون و کردەی مرۆڤەکان مانایان نەما و بێنرخ و بێکاریگەریی کران، لەوێدا سەردەمێکی تاریک ئامادەیە. ئەوەی دەسەڵات لە دونیای ئێمە دروستیکردوە ئەو جۆرە ژیانە گشتییەیە کە درۆ و فێل و نابەپرسیاربوون بەڕێوەی دەبات و ئاراستەی دەکات. ئەو مانگرتنانەی ئەمرۆکە لە هەرێمدا ڕووئەدەن لەناو سەردەمێکی تاریکی لەو بابەتەدا رووئەدەن. سەردەمکێک هێزە حوکمڕانەکانی ناوی جگە لە خۆیان هیچ هێزێکی دیکە نابینن و جگە لە پاراستنی قازانج و پێگە و مەسڵەحەتی خۆیشیان، هیچ قازانج و پێگە و مەسڵەحەتێکی دیکە نابینن. نەبینینی هەموو ئەم شتانەش گەورەترین تاوانێکە دەسەڵاتداران بەرامبەر بە کۆمەڵگاکەیان ئەنجامیبدەن. گرنگیی مانگرتەکانیش لەوەدایە جل و بەرگ لە بەری هەموو درۆکان دادەماڵێت و سیستمە حوکمڕانییەکە لە هەقیقەتە ناشیرین و تاڵەکەی خۆیدا نیشانئەدات.  

(درەو):  ئەندامێكی مەكتەبی سیاسی پارتی دان بەوەدا دەنێت لە كوردستان نەوت بە قاچاخ دەبرێت.  هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان رایگەیاند:" ناتوانم بڵێم نەوت لە هەرێمی كوردستان بە قاچاغ نابرێت، بەڵێ‌ دەبرێت". لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی (العهد)، زێباری وتی: بەڵام ئەو نەوتەی بە قاچاخ دەبرێت بەوشێوەیە نیە كە هەندێك لە پەرلەمانتاران و هێزە سیاسەكان لە بەغداد باسی دەكەن، ئەوەی بە قاچاغ دەبرێت بڕێكی كەمەو حكومەتیش دەزگای چاودێری هەیەو لێپرسینەوەش لەوبارەیەوە كراوە.  

درەو:   🔹 ئەگەر فەرمانبەرێک لە پلە 4 بۆ پلە 3 پلەبەرزکردنەوەى بۆ نەکرابێت و هەڵگرى بروانامەى زانکۆ لە بواری یاسا، ئەوا ئاسەواری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە، (125 هەزار 600) دیناری مانگانەو (ملیۆنێک و 507 هەزار و 200) دینار دەبێت بۆ هەر ساڵێک. 🔹 ئەگەر هەمان فەرمانبەر لە پلە 3 بۆ پلە 2 پلەبەرزکردنەوەى بۆ نەکرابێت، ئاسەواری ڕاگرتنی پلە بەرزکردنەوە مانگانە (155 هەزار و 750) دینار و بۆ هەر ساڵێکیش (ملیۆنێک و 869 هەزار) دینار دەبێت. 🔹 کاریگەرى ڕاگرتنی پلە بەرزکردنەوە بۆ نمونەى فەرمانبەرێک (30) ساڵ راژەى هەیە و دەرچووى زانکۆیە لەسەر بڕى مووچەى مۆڵەتى کۆکراوە (ئیکرامیە) بریتیە لە (ملیۆنێک و 242 هەزار) دینار 🔹 کاریگەرى لەسەر بڕى پاداشتى کۆتایى راژە بۆ نموەنەی هەمان شێوەی فەرمانبەر کە شایستەی پلە بەرزکردنەوەی بۆ نەکرابێت (3 ملیۆن و 601 هەزار و 800) دیناری کەمترە لەوەی شایستەی پلە بەرزکردنەوەی بەدەستهێنابێت. 🔹 جیاوازى مووچەى خانەنشینى و دەرماڵەکان لەنێوان هەردوو دۆخی پلە بەرزکردنەوەو نەکردنی (208 هەزار و 950) دیناری مانگانەیە. تەوەری یەکەم؛ کاریگەرى راوەستانى پلەبەرزکردنەوە لەسەر فەرمانبەر یەکەم؛ کاریگەرى راوەستانى پلەبەرزکردنەوە لەسەر فەرمانبەری (پلە چوار بۆ پلە سێ)  ئەگەر فەرمانبەرێک لە پلە 4 بۆ پلە 3 پلەبەرزکردنەوەى بۆ نەکرابێت و هەڵگرى بروانامەى زانکۆ لە بواری یاسا، ئەوا ئاسەوارەکەى بەم جۆرە دەبێت؛ 1.    جیاوازى پلەبەرزکردنەوە لە پلە 4 بۆ پلە 3  لەسەر موچەى بنەڕەتى = 72,000 دیناری مانگانە، چونکە؛ •    موچەی بنەڕەتی (621,000 مەرتبەى یەک پلەى سێ – 549,000 مەرتەبەى پێنج پلەى  چوار). 2.    جیاوازى نێوان دەرمەڵەی بڕوانامە =  32,000 دینار، چونکە؛ •    دەرماڵەى بڕوانامەى زانکۆ = 45% •    549,000 موچەی بنەڕەتی × 45% = 247,050 •    621,000 موچەی بنەڕەتی × 45% = 279,050 3.    دەرماڵەى مەترسى یاسایى بەڕێژەی 30% جیاوازى نێوانیان بریتییە لە = 21,600 دینار، چونکە؛ •    549,000 موچەی بنەڕەتی × 30% = 164,700 •    621,000 موچەی بنەڕەتی × 30% = 186,000 4.    کۆى جیاوازى مووچەى بنەڕەتى و دەرماڵەى بڕوانامە و دەرماڵەى مەترسى بەم جۆرەیە؛ •    72,000 جیاوازى مووچەى بنەڕەتى + 32,000 جیاوازى دەرماڵەى بڕوانامە + 21,600 جیاوازى دەرماڵەى مەترسى = 125,600 مانگانە   •    ساڵانە 125,600 × 12= 1,507,200 دینار دووەم؛ کاریگەرى راوەستانى پلەبەرزکردنەوە لەسەر فەرمانبەری (پلە سێ بۆ پلە دوو) 1.    جیاوازى پلەبەرزکردنەوە لە پلە 3 بۆ پلە 2  لەسەر موچەى بنەڕەتى = 89,000  دینار، چونکە؛ •    موچەی بنەڕەتی 758,000 بۆ مەرتبەى یەک پلەى دوو  – موچەی بنەڕەتی 669,000 بۆ مەرتەبەى پێنج پلەى سێ 2.    دەرماڵەى بڕوانامەى زانکۆ = 45% •    669,000 موچەی بنەڕەتی × 45% = 301,050 •    758,000 موچەی بنەڕەتی × 45% = 341,100 •    جیاوازى نێوانیان = 40,050 جیاوازى لە دەرماڵەى بروانامەدا 3.    دەرماڵەى مەترسى یاسایى 30% •    669,000 موچەی بنەڕەتی × 30% = 200,700 •    758,000 موچەی بنەڕەتی × 30% = 227,400 •    جیاوازى نێوانیان = 26,700 دینار 4. کۆى جیاوازى مووچەى بنەڕەتى و دەرماڵەى بڕوانامە و دەرماڵەى مەترسى بەم جۆرەیە؛ •    89,000 جیاوازى مووچەى بنەڕەتى + 40,050 جیاوازى دەرماڵەى بڕوانامە + 26,700 جیاوازى دەرماڵەى مەترسى = 155,750 مانگانە   •    ساڵانە 155,750 × 12 = 1,869,000 دینار تەوەری دووەم؛ کاریگەرى پلەبەرزکردنەوە لەسەر مافە داراییەکانى خانەنشین نمونەى فەرمانبەرێک (30) ساڵ راژەى هەیە و دەرچووى زانکۆیە، ئەو فەرمانبەرە ئەگەر بەپێى شایستەبوونى پلەبەرزکردنەوەى بۆ کرابێت، ئەوا مووچەى بنەڕەتییەکەى دەبێت بە (948,000) دینار بە مەرجى پلەبەرزکردنەوەى لە پلە دوو بۆ پلە یەک بۆ نەکرابێت، چونکە پلەبەرزکردنەوە بۆ پلە یەک زەحمەتە بۆیە ئێمە لەم نمونەیەدا ئەو پلەیەمان نەداوە بە فەرمانبەرەکە، بەڵام ئەگەرهاتوو هەمان فەرمانبەر پلەبەرزکردنەوەکانى بۆ نەکرابێت (دوو پلەبەرزکردنەوە) ئەوا مووچەى بنەڕەتییەکەى دەبێت بە (741,000) بونیاد لەسەر ئەمە کاریگەرییەکانى ئەم پلەبەرزنەکردنەوەیە دەخەینەروو؛ یەکەم: کاریگەرى لەسەر بڕى مووچەى مۆڵەتى کۆکراوە (ئیکرامیە) •    بەپلەبەرزکردنەوە: 6× 948,000 = 5,688,000 دینار •    بێ پلەبەرزکردنەوە: 6 × 741000 = 4,446,000 دینار •    جیاوازیی نێوانیان : 5,688,000 – 4,446,000 =  1,242,000 دینار دووەم؛ کاریگەرى لەسەر بڕى پاداشتى کۆتایى راژە کاریگەرى لەسەر بڕى پاداشتى کۆکراوە (لێرەدا تەنها مووچە بنەڕەتییەکە و دەرماڵەى بڕوانامەکە حساب کراوە و دەرماڵە ناجێگیرەکانى دیکە لەجێگەیەکەوە بۆ جێگەیەکى دیکە دەگۆردرێن بۆیە لێرەدا حسابمان نەکردووە؛ لەحاڵەتى پلەبەرزکردنەوە: •    دەرماڵەى بڕوانامەى بەکالۆریۆس = 45% مووچەى بنەڕەتى •    948,000 × 45 % = 426,600 دەرماڵەى بڕوانامە •    426,600 دینار دەرماڵەى بڕوانامە + 948,000= 1,374,600 دینار بۆ یەک مانگ •    1,374,600 × 12 = 16,495,200 دینار بۆ ساڵێک بێ پلەبەرزکردنەوە •    741,000× 45% = 333,450 •    74,1000+ 333,450 = 1,074,450 •    1,074,450 × 12 = 12,893,400 دینار جیاوازى نێوانیان بۆ حاڵەى ئەژمارکردنى پاداشتى کۆتایى راژە دەکاتە •    16,495,200 – 12,893,400 = 3,601,800 دینار  سێیەم؛ کاریگەرى لەسەر بڕى مووچەى خانەنشینى (بەدەرماڵەى گوزەران و بڕوانامەوە) لەحاڵەتى پلەبەرزکردنەوە  (یەک ستێپ دەگەڕێینەوە دواوە) •    928,000 × 30 ساڵ راژە × 2.5 = 696,000 دینار مووچەى خانەنشینى •    696,000 × 30 = 208,800 دەرماڵەى بژێوى •    696,000 × 10% = 69,600 •    کۆى مووچەى و دەرماڵە = 974,400 دینار مووچە و دەرماڵەى خانەنشینى بێ پلەبەرزکردنەوە (یەک ستێپ دەگەڕێینەوە دواوە) •    729,000 × 30 ساڵ راژە × 2.5 = 546,750 دینار •    546,750 × 30 = 164,025 دەرماڵەى بژێوى •    546,750 × 10% = 54,675 دینار دەرماڵەى بڕوانامە •    کۆى مووچە و دەرماڵە = 765,450 دینار بونیاد لەسەر ئەوەى باسکرا جیاوازى مووچەى خانەنشینى و دەرماڵەکان لەنێوان هەردوو دۆخەکەدا بەم جۆرەیە؛ •    974,400 – 765,450 = 208,950 دینار  (جیاوازى نێوان مووچە و دەرماڵەى خانەنشینى مانگانە) کۆى جیاوازى نێوان بڕى مووچەى مۆڵەتى کۆکراوە و پاداشتى کۆتایى راژە و مووچە و دەرماڵەى خانەنشینى بەم جۆرەیە؛ •    1,242,000 (مووچەى مۆڵەتى کۆکراوە بۆ یەکجار) + 3,601,800 (پاداشتى کۆتایى راژە بۆ یەکجار) + 208,950 (مووچە و دەرماڵەى خانەنشینى مانگانە) = 5,052,750 دینار جیاوازى. * عەبدولقادر ساڵح شارەزاى یاسایى و توێژەر لە بوارى وەزیفەى گشتى  

درەو: 🔻 گرینگترین دەرئەنجامەکانی کاری کۆمپانیای دانا غاز بۆ ساڵی دارایی 2024؛ 🔹 داهاتی کۆمپانیاکە بە ڕێژەی (5%) زیادی کردووە و گەیشتووەتە (445 ملیۆن) دۆلار. 🔹 کۆمپانیاکە پوختەی قازانجەکەی (151 ملیۆن) دۆلاری تۆمارکردووە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023 (160 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 دامەزراوەکانی پرۆژەی کۆرمۆر ڕۆژانە (500 ملیۆن) پێ سێجا غاز دابین دەکەن بۆ چوار وێستگەی کارەبا، ئەمەش بەشدارە لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (2 هەزار و 800) مێگاوات کارەبا، کە (75%)ی کۆی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستان پێکدەهێنێت. 🔹 لە ساڵی 2024 بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی کوردستانی بە ڕێژەی (4%) زیادی کردووە و گەیشتووە بە (38 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەراورد بە (36 هەزار و 900) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لە ساڵی 2023 دا. 🔹 دەستپێکردنەوەو پێداچوونەوەی کارەکانی پڕۆژەی فراوانکردنی بەرهەمهێنانی غازی "کۆرمۆر 250" بە سەرپەرشتی کۆمپانیای پیرڵ پترۆلیۆم، بڕیارە تا چارەکی دووەمی ساڵی 2026 تەواو بێت. لەگەڵ تەواوبوون و کارپێکردنی "کۆرمۆر 250" بڕی (250 ملیۆن) پێی سێجا بەرهەمهێنانی غاز زیاد دەکات بۆ کۆی توانای بەرهەمهێنانی وێستگەی کۆرمۆر، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی خەرجی و ئەدای دارایی کۆمپانیاکە. قازانج و داهاتی کۆمپانیای دانا غاز لە ساڵی 2024 دا ڕۆژی 7 ی شوباتی 2025 کۆمپانیای "دانا غاز PJSC" گەورەترین کۆمپانیای تایبەتی غازی سروشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەنجامە داراییە بەراییەکانی خۆی تا کۆتایی 31ی کانوونی دووەمی 2024 ڕاگەیاند. کۆمپانیاکە لە ماوەی ساڵی 2024دا گەشەی بەڕێژەی (5%)ی داهاتەکانی بەدەستهێناوەو گەیشتووە بە (445 ملیۆن) دۆلار، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (423 ملیۆن) دۆلار بوو. ئەم گەشەکردنە بە پلەی یەکەم بەهۆی داهاتی زیادەی بەرهەمهێنانەوە بووە کە لە ئەنجامی باشتربوونی مەرجە داراییەکان بەپێی ڕێککەوتنی یەکخستنی ناوچەکانی ئیمتیازی کۆمپانیا بۆ یەک ناوچەی ئیمتیاز، کە بەم دواییە لە میسر واژۆ کراوە. هاوکات کۆمپانیاکە پوختەی قازانجەکەی (151 ملیۆن) دۆلاری تۆمارکردووە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (160 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەویش دوای ئەوەی لە میسردا بڕی (33 ملیۆن) دۆلار تەرخانکراوە کە پەیوەندی بە تێچووی ناوچە ئیمتیازییەکانی پێشووەوە هەبووە. بەبێ ئەم بڕگەیە، پوختەی قازانجی کۆمپانیاکە (184 ملیۆن) دۆلاری لە ساڵی 2024 تۆمارکردووە، کە بەڕێژەی (15%) زیادیکردووە بە بەراورد (160 ملیۆن دۆلار) لە ساڵی 2023. داهاتی کۆمپانیاکە لە چارەکی چوارەمی ساڵی 2024دا بە ڕێژەی (64%) زیادیکردووە و گەیشتووەتە (159 ملیۆن) دۆلار، لە کاتێکدا لە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوودا (97 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەمەش بە شێوەیەکی سەرەکی بەهۆی پەیوەندی بە ڕێکەوتنی یەکخستنی ئەم دواییەی ناوچە نوێیەکانی ئیمتیازات بووە کە لە میسر تۆمارکراوە. کۆمپانیاکە گەشەی (15%) لە پوختەی قازانجدا تۆمارکردووە، لە ماوەی چارەکی کۆتایی ساڵی 2024دا بۆ (39 ملیۆن) دۆلار بەرزبووەتەوە، لە کاتێکدا لە چارەکی کۆتایی ساڵی 2023دا (34 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەمەش بەشێکی بەهۆی ئەو داهاتە زیادانە بووە کە لە کەمبوونەوەی تێچووە داراییەکانەوە بەدەستهاتووە. پەرەسەندنەکانی پڕۆژەی فراوانکردنی بەرهەمهێنانی غازی "کۆرمۆر 250" لە مانگی ئەیلولی ساڵی 2024 کۆمپانیای پێرڵ پترۆلیۆم بەرپرسیارێتی تەواوی پڕۆژەی فراوانکردنی "کۆرمۆر 250" گرتە ئەستۆ، کە ئامانجی زیادکردنی بەرهەمهێنانی غازە لە کێڵگەی کۆرمۆر، ئەمەش دوای کۆتاییهاتنی بەڵێندەری ئەسڵی (EPC)، بەم پێیە لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ڕابردوودا کارەکانی پەرەپێدانی پڕۆژەکە بە تەواوی دەستیپێکردەوە و لە چارەکی دووەمی ساڵی 2026 وەک وادەی ئامانج بۆ دەستپێکردنی بەرهەمهێنانی غاز لەم پڕۆژەیەدا دیاریکرا. لەگەڵ تەواوبوون و کارپێکردنی "کۆرمۆر 250" بڕی (250 ملیۆن) پێی سێجا بەرهەمهێنانی غاز زیاد دەکات بۆ کۆی توانای بەرهەمهێنانی وێستگەی کۆرمۆر، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی بەرچاوی خەرجی و ئەدای دارایی کۆمپانیاکە. دامەزراوەکانی پرۆژەی کۆرمۆر ڕۆژانە (500 ملیۆن) پێ سێجا غاز دابین دەکەن بۆ چوار وێستگەی کارەبا، ئەمەش بەشدارە لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (2 هەزار و 800) مێگاوات کارەبا، کە (75%)ی کۆی بەرهەمهێنانی کارەبا لە هەرێمی کوردستانی عێراق پێکدەهێنێت. ئەم دابینکردنە بەردەوام و متمانەپێکراوانەی غاز کە بە نرخێکی کەم دەفرۆشرێن، لە ئەنجامدا پاشەکەوتکردنی بەرچاو لە تێچووی سووتەمەنی و دابینکردنی کارەبای گونجاو بۆ ملیۆنان عێراقی لە هەرێمی کوردستان و پارێزگاکانی دراوسێ، کە سوودی بۆ هەموو عێراق دەبێت. لەگەڵ تەواوبوونی، ئەو غازە زیادەیەی کە لەلایەن پڕۆژەی "کۆرمۆر 250" بەرهەم دەهێنرێت، کە بۆ وێستگەکانی کارەبای ناوخۆیی دابین دەکات، بەشدار دەبێت لە بزوێنەری گەشەسەندنی ئابووری لە ناوچەکە و عێراق بە گشتی. هەر لە بارەی کۆرمۆرەوە" ڕیچارد هۆڵ" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای دانا غاز ئاماژەی بەوەکردووە، "شانازی بەو پێشکەوتنانە دەکەین کە لە ساڵی 2024دا بەدەستمان هێناوە، سەرەڕای هەندێک دواکەوتن لە پەرەپێدانی پڕۆژەی فراوانکردنی بەرهەمهێنانی غازی "کۆرمۆر 250" کۆمپانیای پێرڵ پترۆلیۆم بەرپرسیارێتی بەڕێوەبردن و چاودێریکردنی پڕۆژەکەی لە بەڵێندەری سەرەکی پڕۆژەکە وەرگرتووە. ئێمە دڵنیاین کە کارەکانی پەرەپێدانی پڕۆژەکە گەڕاوەتەوە سەر ڕێڕەوی خۆی، بە تایبەت بە بەشداریکردنی زیاتری دانا غاز لە سەرپەرشتیکردنی پڕۆژەکە، کە چاوەڕوان دەکرێت تا چارەکی دووەمی ساڵی 2026 تەواو بێت. لەگەڵ تەواوبوونیدا، ئەم پڕۆژەیە بەشدارییەکی بەرچاو دەکات لە بەرزکردنەوەی ئەدای کارکردنی کۆمپانیاکە و زیادکردنی داهاتی کۆمپانیاکە. لە سایەی میکانیزمی ئەوەی کە لە هەرێمی کوردستانی عێراق دا بەدەستهاتووە، لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا بە شێوەیەکی ڕێکوپێک پارە وەرگیراوە، ئەمەش وایکردووە قەرزە دواکەوتووەکانمان کەم ببێتەوە و پێگەی داراییمان بەهێزتر بووە....ئێمە بەوپەڕی خۆشحاڵییەوە چاوەڕێی بەردەوامبوونی زیاتری دەستکەوتەکانمان دەکەین بۆ هەنگاونان بەرەو پێشەوە و بەدەستهێنانی سەرکەوتنی زیاتر لە ماوەی ساڵی 2025دا. لەکاتێکدا بە دیدێکی گەشبینانە سەیری داهاتوو دەکەین، لە ئێستادا سەرقاڵی لێکۆڵینەوە لە ئەگەری دەستپێکردنەوەی دابەشکردنی پاداشتی بەردەوامین بۆ خاوەن پشکەکانمان. هەروەها بەردەوام دەبین لە گرنگیدان بە بەرزکردنەوەی ئاستی باشی کارەکانمان، داهێنان، و بەهێزکردنی هاوبەشییەکانمان لە هەرێمی کوردستانی عێراق و میسر بۆ پاڵنانی گەشەسەندنی درێژخایەنمان". پەرەسەندنەکانی لە کارکردن و بەرهەمهێنانی نەوت تێکڕای بەرهەمهێنان لە ساڵی 2024دا بەڕێژەی 7% دابەزیوە بۆ (54 هەزار و 850) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا ( 58 هەزار و 700) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بووە. هەروەها دابەزینی 25%ی بەرهەمهێنان لە میسر بۆ (16 هەزار و 450) بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا، بەهۆی دابەزینی سروشتی بەرهەمی مەیدانی، بەڵام کۆمپانیاکە سەرکەوتوو بووە لە قەرەبووکردنەوەی ئەو کەمبوونەوەیەی بەرهەمهێنان لە هەرێمی کوردستانی عێراق بە ڕێژەی (4%) و گەیشتن بە (38 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە بەراورد بە (36 هەزار و 900) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لە ساڵی 2023 دا. نەختینەیی و کۆکردنەوەی قەرزەکان دۆخی نەختینی کۆمپانیاکە تا 31ی کانوونی دووەمی 2024 (317 ملیۆن) دۆلار بووە، لەنێویاندا (235 ملیۆن) دۆلار کە لەلایەن کۆمپانیای پیرڵ پترۆلیۆمەوە بووە. لە کاتێکدا کە کۆی قەرزی کۆمپانیاکە نزیکەی (255 ملیۆن) دۆلار بووە، بە قەرزی ڕاستەوخۆ لەسەر ئاستی کۆمپانیای دایک، چونکە کۆمپانیاکە سەرکەوتوو بووە لە کەمکردنەوەی قەرزی ڕاستەوخۆی (108 ملیۆن) دۆلار لە ماوەی ساڵی 2023 بۆ (28 ملیۆن) دۆلار لە کۆتایی ساڵی 2024. کۆمپانیاکە سەرکەوتوو بووە لە بەهێزکردنی پێگەی دارایی خۆی لە ماوەی ساڵی 2024 بەهۆی شێوازی کارکردنی چالاکانەی خۆی بۆ وەرگرتن و کۆکردنەوە و بەڕێوەبردنی خەرجی نەختینەییەوە. کۆمپانیاکە بە کۆی گشتی (326 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە، لە کاتێکدا لە ساڵی 2023دا (238 ملیۆن) دۆلار بووە، کۆمپانیای دانا غاز بڕی (133 ملیۆن) دۆلار) وەک پاداشت لە کۆمپانیای پیرڵ پترۆلیۆم وەرگرتووە. کۆی گشتی خەرجی پارەی کاش لە هەرێمی کوردستان بۆ (261 ملیۆن) دۆلار بەرزبووەتەوە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی جێبەجێکردنی سەرکەوتووانەی کۆمپانیاکە بووە بە جێبەجێکردنی ئەو میکانیزمەی کە لە کۆتایی ساڵی 2023دا پەسەندی کرد، لە میسر بەهای ئەو پارەیەی وەرگیراوە گەیشتووە بە (65 ملیۆن) دۆلار. هاوکای پشکی کۆمپانیاکە لە قەرزەکانی هەرێمی کوردستان (67 ملیۆن دۆلار) بووە، هاوکات قەرزەکانی لە میسر تا کۆتایی ساڵی 2024 (78 ملیۆن) دۆلار بووە. وەبەرهێنانی لەگەڵ کۆمپانیای لیڤیدیەن "Levidian" کۆمپانیاکە لە ساڵی 2024دا پێشکەوتنی بەرچاوی بەدەستهێناوە لە هەوڵەکانیدا بۆ چەسپاندنی داهێنان لە سەرانسەری کارەکانیدا. لە مانگی ئەیلولی ساڵی ڕابردوودا کۆمپانیای دانا غاز لەگەڵ کۆمپانیای لیڤیدیانی بەریتانی کە تایبەتمەندە لە چارەسەری تەکنەلۆژیای کەشوهەوا، هاوبەشییەکی کرد بۆ جێبەجێکردنی تەکنەلۆژیای "LOOP"، کە یارمەتیدەر دەبێت لە گۆڕینی گازی میسان "Methane" بۆ هایدرۆجینی پاک و گرافینی "Graphene" کوالیتی بەرز. بڕیارە یەکەی تاقیکاری لەسەر بنەمای ئەم تەکنەلۆژیایە لە ئەمساڵدا بخرێتە ناو کارەکانی کۆمپانیاکە، کە تێیدا بەشدار دەبێت لە کەمکردنەوەی دەردانی گازی گەرم و پشتگیریکردنی پابەندبوونی دانا غاز بۆ کەمکردنەوەی دەردانی میسان "Methane" لە کارەکانییەوە بۆ نزیک لە سفر تا ساڵی ٢٠٣٠. ئەم تەکنەلۆژیا نوێیە سەرچاوەی داهاتیش بۆ کۆمپانیاکە دابین دەکات لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی گرافینی "Graphene" کوالیتی بەرز.  

  درەو: راپۆرتی كەناڵی (الحرة) "تۆڕە ئاڵۆزەکان"... ئێران چۆن سیستەمی دارایی عێراق دەقۆزێتەوە؟. پێکهاتەی ئابوری عێراق دەرفەت دەڕخسێنێت ساڵانە ملیارەها دۆلار بڕژێتە ناو ئێرانەوە، ئەوەش لە ئامارە زەبەلاحەکانی مەزادی دراوی قورسی بانکی ناوەندیدا دەرکەوتووە، کە لە ساڵی (٢٠٢٤)دا، زیاتر لە (٨١)ملیار دۆلار بووە. ئاماری فرۆشی دراو زیادبونێكی گەورە ئاشکرادەکات بە بەراورد بە ساڵی  (٢٠٢٣) کە ئەوکات نزیکەی (٤١)ملیار دۆلار بووە. زۆرینەی ئەو بڕە پارانەش بۆ دابینکردنی پارەدارکردنی بازرگانی دەرەکی چووە، نرخی هەر دۆلارێک بە هەزار و  (٣٠٥)دینارە. دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، رۆژی چوارشەممە یاداشتێکی سەرۆکایەتیی واژۆکرد، بۆ گرتنەبەری ڕێوشوێنی دەستبەجێی دەزگا فیدراڵیەکان بۆ ڕێگریکردن لە ئێران لە بەکارهێنانی سیستەمی دارایی عێراق. ئێران چۆن سیستەمی دارایی عێراق دەقۆزێتەوە؟ شارەزایانی ئابوری عێراقی دەڵێن: وڵات لە بەردەم "تاقیکردنەوەیەکی سەخت"دایە. بەغداد دەیەوێت گەمارۆکانی ئەمریکا جێەجێبكات، لەهەمان کاتدا هەوڵدەدات سەقامگیری ئابوری وڵات بپارێزێت و نەیخاتە ناو قەیرانی نوێوە. "بازرگانی" کلیلی بەقاچاغبردنە ئێران سیستەمی دارایی عێراق دەقۆزێتەوە بۆ دەربازبون لە سزا نێودەوڵەتییەکان و دروستکردنی دەرچەیەکی گرنگ بۆ بەدەستهێنانی دراوی قورس و بە قاچاغبردنی بۆ تاران. عەبدولڕەحمان مەشهەدانی، پرۆفیسۆری پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەکان دەڵێت: قۆستنەوەی سیستەمی دارایی عێراق لەلایەن ئێرانەوە کێشەیەکە ساڵانێکە هۆشداریمان داوە لەبارەیەوە. مەشهەدانی کۆمەڵێک شێوازی دەستنیشان کرد کە ئێران لە عێراق پەیڕەوی دەکات، کە بە روونی لە هاوسەنگی بازرگانیدا دیارەو لە بەرژەوەندی تاراندایە، چونکە بەغداد کەمتر لە ملیارێک دۆلار هەناردەی ئەم وڵاتە دراوسێیە دەکات. جۆ ویلسۆن، نوێنەری کۆمارییەکان ئاشکرایکرد، ترەمپ ڕێنمایییەکی بڵاوکردەوە و داوای لە وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا و دەزگاکانی دیکەی ئەمریکا کردووە هەنگاوی خێرا بنێن بۆ دڵنیابون لەوەی سیستەمی دارایی عێراق لەلایەن ئێرانەوە بۆ خۆدزینەوە یان بەدەربازبون لە سزاکان بەکارنەهێنرێت. هاوكات ڕێنماییشی دەركردووە بۆ ئەوەی وڵاتانی کەنداو وەک خاڵی سەرلەنوێ باركردن بەکارنەهێنرێن بۆ ئەوەی خۆیان لە سزاکان بدزنەوە. ویڵسن، لە پۆستێکدا لەسەر پلاتفۆرمی ئێکس، کە هاوپێچی وێنەیەکی بڕیارەکەی ترەمپی کردووە، ڕوونیکردووەتەوە، ئەم هەنگاوانە دەبێت زامنی ئەوە بكات ئێران سیستەمی دارایی عێراق بۆ خۆدزینەوە یان بەدەربازبون لە سزاکان بەکارنەهێنرێت، هەروەها دەوڵەتانی کەنداو وەک خاڵی سەرلەنوێ باركردن بۆ تاران بەکارنەهێنرێن. نەبیل مەرسومی، ئەکادیمیست و مامۆستای ئابوری، رایگەیاند: ئێران بە فەرمی ساڵانە بە بەهای نزیکەی (12)ملیار دۆلار هەناردەی عێراق دەکات، هەموو ئەو داهاتانەش تاران بە دۆلار دەستیکەوتووە. ئەم ژمارانە تەنها ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە لە رووی بازرگانییەوە ئەنجامدەدرێت، بەڵام بڕە پارەیەکی زۆر هەیە کە لە ڕێگەی تۆڕە ئاڵۆزەکانەوە بە قاچاغ دەبرێت. مەرسومی هاوڕایە کە کۆمەڵێک هاوردەکار و بانک و فەرمانگەی گواستنەوەی پارە هەن کە تۆڕێک پێکدەهێنن کە پشت بە بەڵگەنامەی دروستکراو دەبەستن، جا چ لە ڕووی بڕبێت یان بەها، بۆ حەواڵەكردنی ملیارەها دۆلار بەشێوەیەكی ساڵانە. ناوبراو بوونی دوو جۆر قاچاغی دۆلار لە عێراق دووپات كردەوە، یەکێکیان بۆ هێنانی دراوی قورس بۆ ناو بازاڕی عێراق ، دووەمیشیان بۆ دووبارە بەقاچاغبردنەوەی بۆ ئێران. لە مانگی ئابی(2023)، دەزگای ئاسایشی نیشتمانی عێراق لە بەیاننامەیەکدا هەڵوەشاندنەوەی دیارترین تۆڕەکانی قاچاغچێتی دراوی ڕاگەیاند، کە کۆمەڵێک تۆمەتباریان لەخۆگرتبوو، چالاکی دارایی و بانکی گوماناوییان ئەنجامداوە و دانیان بەوەدا ناوە کۆمپانیا ساختەکانیان بەکارهێناوە وەک روپۆشێك بۆ پرۆسەی قاچاغچێتی دراو بۆ دەرەوەی وڵات. هێزە ئەمنییەکان (11)تۆمەتباریان لە عێراق دەستگیرکرد، ئەو شوێنانەشیان ئاشکرا کرد کە پارەکەی تێدا هەڵگیراوە و  دەستیشیانگرت بەسەر(14) ملیۆن دۆلاردا. ئێران پێویستی بە دۆلار هەیە بۆ سەقامگیرکردنی ئابورییە داڕماوەكەی، کە بەهۆی سزاکانی ئەمریکاوە زیانێکی زۆری بەرکەوتووە، لە کاتێکدا دراوی ئێرانی بەشێکی زۆری بەهای خۆی لەدەست داوە. ئەو میکانیزمانەی تاران لە عێراق پەیڕەوی دەکات، دامودەزگا فەرمییەکانی وەک بانکی ناوەندی، یان بانکە ئەهلیەکان دەکاتە ئامانج، کە بەشێکیان بە روكاری لایەنە سیاسییەکانی عێراق هەژمار دەکرێن، وەک ئەوەی جەمال کۆچەر ئەندامی لیژنەی دارایی پەرلەمان جەختی لێكردووە. ستراتیجەکانی بەقاچاغبردنی دراو بۆ دەرەوەی عێراق بۆ دڵنیابون لە پابەندبون بە پێوەرەکانی ئەمەریکا سەبارەت بە سپیکردنەوەی پارە و سزاکانی سەر ئێران، زیاتر لە(20) بانکی عێراقی لە مامەڵەكردن بە دۆلار قەدەغە کراون، بەڵام هێشتا لە عێراق بە بەکارهێنانی دینار کاردەکەن. کۆچەر ئاماژەی بەوەشکرد، یەکێک لە دیارترین ئەو ڕێگایانەی بەكاردەهێنرێت بۆ قۆستنەوەی بازرگانی، لەكاتی هاوردەکردنی کاڵاکاندا فاکتورەکانیان زیاد دەكرێت، بۆ نمونە، ڕەنگە گرێبەستێک بەهای یەک ملیۆن دۆلار بێت، بەڵام لەسەر کاغەز دەبێتە چوار ملیۆن دۆلار.  وتیشی: شێوازی دووەم کە دەستیکردووە بە بڵاوبوونەوە، بریتییە لە دامەزراندنی کارگەی ئێرانی لە ناوخۆی عێراق، بەرهەمەکانیان لە بازاڕدا دەفرۆشرێن و داهاتەکانیش لە رێگەی تۆڕی تایبەتمەندەوە دەگوازرێنەوە بۆ ئێران. تەنانەت بەشێک لەو پارە نەختینەیە راستەوخۆ لەلایەن کەسانێکەوە دەنێردرێت لەڕێی سنورەکان بۆ ناو ئێران، بەتایبەتی بەهۆی چاوپۆشیكردنی دەروازە سنورییەکان لە بەدواداچوون یان ڕێگریکردن لە بە قاچاغبردنی دراوەکان. مەشهەدانی ئاماژە بەوەدەكات: کەرتی تایبەتی عێراق کە بە بەهای ملیارەها دۆلار كاڵا لە ئێرانەوە هاوردە دەکات، بە زۆری پشت بە کۆکردنەوەی دۆلار دەبەستێت لە بازاڕی رەش، لە ڕێگەی تۆڕی ئاڵوگۆڕی تایبەتەوە یان تەنانەت راستەوخۆ لەلایەن كەسەكانەوە. ناوبراو جەختی کرد، ئەم مامەڵە داراییانە لەگەڵ ئێران بە گشتی لە ڕێگەی بانکی ناوەندیەوە ئەنجام نادرێن، بە تایبەت دوای ئەوەی پلاتفۆرمی ئەلیکترۆنی لە ماوەی رابردودا سەپێنرا. بەوتەی مەشهدانی، زانیاری هەیە دەیسەلمێنێت، دراوی ساختەی عێراقی لە ئێران چاپ دەکرێت، بۆ بەدەستهێنانی دۆلار دەخرێتە بازاڕی عێراقەوە.   ئاماژەی بەوەشکرد، لە عێراقدا گروپی لایەنگری ئێران هەیە، هەندێکیان کۆمپانیای وەبەرهێنانیان دامەزراندووە، کە ڕاستەوخۆ ملیارەها دۆلار دەگوازنەوە بۆ ئێران. سەرەڕای ئەوەی باس لە ئاڵوگۆڕی عێراق و ئێران دەکرێت کە بە تمەنی ئێرانی، بەڵام بەشێکی زۆری گرێبەستەکان بە دۆلاری ئەمریکی ئەنجام دەدرێن. مەشهەدانی پرسیاری ئەوەی کرد، چۆن ڕۆژانە پرۆسەی كڕینی كەرەستە بە بەهای (٢٥)ملیۆن دۆلار لە ئێران ئەنجامدەدرێت؟.  لەنێو ئەو ئامرازانەی کە تاران بەغداد دەقۆزێتەوە، بە وتەی مەشهەدانی، گواستنەوە یان فرۆشتنی نەوتی ئێرانە وەک نەوتی عێراق، کە ئاڵوگۆڕەکان لە ئاوە هەرێمیەكان ئەنجام دەدرێن، لە هەنگاوێکدا بۆ خۆدزینەوە لە سزا نێودەوڵەتییەکان. ناوبراو میکانیزمەکەی دەستنیشانكرد كە پسوڵەی شوێنی بەرهەمهێنانی نەوتەكە ساختەدەكرێت و بەجۆرێك هەناردە دەكرێت وەک ئەوەی لە عێراقەوە كرابێت، دووبارە هەناردە دەکرێتەوە بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، کە دووبارە دەیفرۆشنەوە. ئەمریکا ڕۆژی پێنجشەممە، سەپاندنی سزای دارایی راگەیاند، کە یەکەمجارە لە دوای دەستبەکاربونی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆک کۆماری ئەمریکا، "تۆڕێکی نێودەوڵەتی"ی کردە ئامانج، تۆمەتبارە بە گواستنەوەی نەوتی ئێران بۆ چین بۆ دابینکردنی دارایی چالاکییە سەربازییەکانی تاران. وەزارەتی خەزێنەی ئەمەریکا لە بەیاننامەیەکدا ئاماژەی بەوەکرد، سزاکان تۆڕێکی نێودەوڵەتی دەکەنە ئامانج کە ئاسانکاری بۆ گواستنەوەی ملیۆنان بەرمیل نەوتی خاوی ئێران دەکات، بە بەهای سەدان ملیۆن دۆلار بۆ چین. پلاتفۆرمی ئەلیکترۆنی لە سەرەتای ساڵی (٢٠٢٣)، بانکی ناوەندی عێراق پەسەندکردنی پلاتفۆرمی ئەلیکترۆنی بۆ چاودێریکردنی فرۆشتنی دۆلار و کارەکانی سپیکردنەوەی پارە راگەیاند. نەبیل مەرسومی ئەکادیمی و پرۆفیسۆری ئابوری، رایگەیاند، ئەو میکانیزمانەی لە ماوەی ڕابردودا بۆ سنوردارکردنی قاچاغچێتی دراو بۆ عێراق و لە عێراقەوە خراونەتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەتایبەتی پلاتفۆرمی ئەلیکترۆنی، سەرکەوتوو نەبوون. ئاماژەی بەوەشکرد، لە بەشێک لە بازاڕەکانی عێراقدا مامەڵە بە تمەنی ئێرانی دەکرێت، بەڵام ئەو بڕە پارانە دووبارە لە ناوخۆی عێراق بە دۆلار دەگۆڕدرێنەوە. لەسەرەتای ئەمساڵدا، بانکی ناوەندی عێراق، میکانیزمەکانی پلاتفۆرمی ئەلیکترۆنی پەیوەست بە فرۆشتنی دۆلاری راگرت، هاوکات بەردەوامبونی میکانیزمی پێدانی دۆلار بە گەشتیاران لە فڕۆکەخانەکان. مەرسومی وتی: پلاتفۆرمەکە ئامانجی خۆی نەپێكاوە، چونکە فرۆشی دۆلاری بانکی ناوەندی لە ماوەی دوای کردنەوەی پلاتفۆرمەکە زیادی کردووە، هاوردەکاران تەنها فاکتوری دروستکراویان پێشکەش دەکرد و تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەکی دروستیش بەدواداچوونیان بۆ بکرێت، ساختەکارییەکان ئاشكرا نەدەکرا. جەمال کۆچەر، هاوڕایە کە پلاتفۆرمی گواستنەوەی پارەی ئەلیکترۆنی نەیتوانیوە قاچاغی دراوی قورس لە عێراقەوە بۆ ئێران رابگرێت و، تۆڕەکان چالاکن لە گواستنەوەی ئەو دۆلارە کاشانەی کە لە بازاڕە رەشەكانداهەن. غازی ئێران وێستگەکانی کارەبای عێراق زۆر پشت بە غازی ئێران دەبەستن، بەڵام بەهۆی سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر تاران، بەغدا ناتوانێت راستەوخۆ پارەی هاوردەکردنی غاز بە ئێران بدات، بەڵکو دەبێت تاران ئەو پارەیە بۆ کڕینی خۆراک یان كەرەستەی تەندروستییەکان بەکاربهێنێت. مەشهەدانی ترسی ئەوەی هەبوو کاریگەرییەکانی سزا نێودەوڵەتییەکان لەسەر ئێران بگاتە بەغداد، بەهۆی ئەوەی بڕیارەکانی ئەم دواییەی واشنتۆن بریتین لە وەستاندنی هاوردەکردنی غازی ئێرانی بۆ عێراق. ئاماژەی بەوەشکرد، ڕەنگە ئابوری عێراق روبەڕوی هەژاندن ببێتەوە بەهۆی ئەو بڕیارانەوە، بەتایبەتی کە عێراق پشت بە غازی ئێرانی دەبەستێت بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، رەنگە قەیران روبدات ئەگەر بەدیلێک بۆ غازی ئێرانی نەدۆزرێتەوە. کێشەی کارەبا لە عێراق هەستیارە، بەو پێیەی دانیشتوانەکەی کە(43)ملیۆن کەسن، بەدەست پچڕانی کارەبای بەردەوامەوە دەناڵێنن، کە ڕەنگە ڕۆژانە تا(10) کاتژمێر بخایەنێت، دۆخەکە خراپتر دەبێت بەهۆی بەرزبونەوەی پلەی گەرما بۆ پەنجا پلە لە وەرزی هاویندا. ئەگەر گەمارۆکان فراوان بکرێن و سیستمی بانکیش بگرێتەوە، ئەوە دەبێتە هۆی زیانی زیاتری ئابوری، بەتایبەتی کە(28) بانک لە کۆی(62) بانک لە عێراقدا سزایان بەسەردا سەپێنرێنراوە. کۆچەر پێیوایە، عێراق ناتوانێت پەیوەندییە ئابورییەکانی لەگەڵ ئێران بپچڕێنێت، بەتایبەت كە پشتبەستنێکی زۆری هەیە بە هاوردەکردنی غاز بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا لە پارێزگاکان. ئاماژەی بەوەشکرد، پێویستە حکومەتی عێراق لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەمریکا قسە بکات، بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لە وەرگرتنی جیاكاری بۆ دڵنیابون لە بەردەوامی هاتنی غاز. ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا لە مێژە عێراقی لە سزاکان بەخشیوە بە پێدانی پارە بە ئێران بۆ دابینکردنی کارەبا، بەومەرجەی تاران تەنها ئەو پارەیە بۆ ئەو مامەڵانە ئەنجامبدات كە گەمارۆ نایانگرێتەوە، وەک کڕینی کەلوپەلی مرۆیی، لەوانە خۆراک و بەرهەمە کشتوکاڵیەکان. رۆژی چوارشەممە، ترەمپ ئەو لێخۆشبونەی هەڵوەشاندەوە کە بە عێراق دراوە بۆ هاوردەکردنی کارەبا و غاز لە ئێرانەوە، هاوکات بڕیاریدا ڕێگری لە تاران بكات لە قۆستنەوەی پارەی بەغداد. کۆچەر ئاماژەی بەوەشکرد، هاوکێشەکە لە عێراق ئاڵۆزە، بەو پێیەی زۆرێک لە هێزە سیاسییەکان پەیوەستن بە ئێرانەوە و هەر پچڕانێکی پەیوەندییەکانی لەگەڵ تاران ڕوبەڕوی ڕەتکردنەوەی گەورە دەبێتەوە. سەرەتای ساڵی (2023)، محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق دانی بەوەدانا کە گواستنەوەی دۆلار بۆ دەرەوەی وڵات رویداوە. رونیشیکردەوە، ئەو دراوە بە قاچاغ دەبرا بۆ دەرەوەی وڵات بە پشتبەستن بە فاکتوری ساختە بۆ هاوردەکردن کە نرخەکانیان زیادكراوە. سەرەڕای دانپێدانانی فەرمی لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراقەوە بە بوونی قاچاغی دراوی بیانی، بەڵام جێبەجێکردنی سیاسەتی دارایی و دراوی یەکگرتوو بۆ وەستاندنی ئەم خوێنبەربونە لە ئابوری عێراقدا نییە، وەک ئەوەی  مەرسومی وتی  لە کۆتایی قسەکانیدا.

راپۆرتی: درەو 🔻 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی (سۆمۆ) لە ساڵی 2024دا؛ 🔹 هەناردەی نەوتی بەسرە گەیشتووە بە سەروو (ملیارێک و 223 هەزار) بەرمیل نەوت و زیاتر لە (94 ملیار و 470 ملیۆن) دۆلار داهاتەکەی بووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی کەرکوک نزیکەی (7 ملیۆن) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی نەوتی گەیارەو زۆرتر لە (3 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل هەناردەی ئوردن کراوە، داهاتەکەشیان لە (700 ملیۆن) دۆلار زیاتر بووە. 🔹 بەگشتی لە ساڵی (2024)دا عێراق، زیاتر لە (ملیارێک و 234 ملیۆن و 294 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بەهای زۆرتر لە (95 ملیار و 175 ملیۆن) دۆلار و بە تێکرای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 372 هەزار و 559) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوتی بە پتر لە (77) دۆلار فرۆشتووە. هەناردەو داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2024 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق و بەڵگەنامەکانی کۆمپانیای بە بازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، لە  (12) مانگی ساڵی ڕابردوودا؛ هەناردەی نەوتی بەسرە (ملیارێک و 223 ملیۆن و 742 هەزار و 283) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (94 ملیار و 470 ملیۆن و 837 هەزار و 334) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (6 ملیۆن و 951 هەزار و 660) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (3 ملیۆن و 600 هەزار و 209) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. ئەگەر بە هەمان نرخی نەوتی بەسرە فرۆشرابێت کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (704 ملیۆن و 847 هەزار و 607) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە (12) مانگی ساڵی 2024 دا بڕی (ملیارێک و 234 ملیۆن و 294 هەزار و 152) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 372 هەزار و 559) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 7 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (95 ملیار و 175 ملیۆن و 684 هەزار و 941) دۆلار. ئەگەر داتاکان وردتر بکەینەوە بە پێی هەر مانگەکانی ئەمساڵ، ئەوا؛ 1.    مانگی کانونی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 25 هەزار) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 939 ملیۆن و 748 هەزار و 209) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 19 هەزار و 132) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 306) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 660 هەزار و 433) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2024دا بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 438) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 63 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 35 ملیۆن و 408 هەزار و 642) دۆلار. 2.    مانگی شوباتی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 183 هەزار و 554) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 658 ملیۆن و 921 هەزار و 35) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (975 هەزار و 631) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (433 هەزار و 126) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (91 ملیۆن و 363 هەزار و 742) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (77 دۆلار و 82 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 750 ملیۆن و 284 هەزار و 797) دۆلار. 3.    مانگی ئازاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 680 هەزار و 93) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 510 ملیۆن و 793 هەزار و 517) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (967 هەزار و 492) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (464 هەزار و 453) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (95 ملیۆن و 328 هەزار و 808) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئازاردا بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 10 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 606 ملیۆن و 122 هەزار و 325) دۆلار. 4.    مانگی نیسانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 921 هەزار و 250) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 561 ملیۆن و 304 هەزار و 594) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە بەڵام (ملیۆنێک و 16 هەزار و 962) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (448 هەزار و 606) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (107 ملیۆن و 179 هەزار و 984) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی نیساندا بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (84 دۆلار و 66 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 668 ملیۆن و 484 هەزار و 578) دۆلار. 5.    مانگی ئایاری 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردە نەکراوە، بۆیە هیچ داهاتێکیشی نەبووە. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئایاری (2024)دا بڕی (104 ملیۆن و 130 هەزار و 292) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 359 هەزار و 42) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 61 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 290 ملیۆن و 69 هەزار و 458) دۆلار. 6.    مانگی حوزەیرانی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 11 هەزار و 928) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 307 ملیۆن و 289 هەزار و 218) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (302 هەزار و 620) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (20 ملیۆن و 156 هەزار و 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی حوزەیراندا بڕی (102 ملیۆن و 314 هەزار و 548) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 410 هەزار و 485) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 39 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 327 ملیۆن و 446 هەزار و 131) دۆلار. 7.    مانگی تەموزی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (106 ملیۆن و 125 هەزار و 200) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 669 ملیۆن و 915 هەزار و 902) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و وڵاتی ئوردن و نەکراوە، بەڵام (ملیۆنێک و 928 هەزار و 156) بەرمیل هەناردەی کێڵگەی گەیارە کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (157 ملیۆن و 521 هەزار و 26) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی تەموزدا بڕی (108 ملیۆن و 53 هەزار و 356) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 485 هەزار و 592) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (81 دۆلار و 70 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 827 ملیۆن و 436 هەزار و 927) دۆلار. 8.    مانگی ئابی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (105 ملیۆن و 559 هەزار و 525) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 118 ملیۆن و 72 هەزار و 863) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (286 هەزار و 74) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (22 ملیۆن و 569 913) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئابدا بڕی (105 ملیۆن و 845 هەزار و 599) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 414 هەزار و 374) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76 دۆلار و 90 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (8 ملیار و 140 ملیۆن و 73 هەزار و 432) دۆلار. 9.    مانگی ئەیلولی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (99 ملیۆن و 4 هەزار و 320) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (6 ملیار و 986 ملیۆن و 256 هەزار و 342) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (306 هەزار و 787) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (21 ملیۆن و 648 هەزار و 476) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی ئەیلولدا بڕی (99 ملیۆن و 311 هەزار و 107) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 310 هەزار و 370) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (79 دۆلار و 4 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 7 ملیۆن و 904 هەزار و 817) دۆلار. 10.    مانگی تشرینی یەکەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (102 ملیۆن و 302 هەزار و 862) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 383 ملیۆن و 726 هەزار و 115) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (524 هەزار و 356) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (318 هەزار و 7) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (38 ملیۆن و 163 هەزار و 489) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی تشرینی یەکەمی (2024)دا بڕی (103 ملیۆن و 145 هەزار و 225) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 327 هەزار و 265) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (72 دۆلار و 17 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 421 ملیۆن و 889 هەزار و 604) دۆلار. 11.    مانگی تشرینی دووەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (98 ملیۆن و 603 هەزار و 109) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (6 ملیار و 990 ملیۆن و 483 هەزار و 846) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی و  کێڵگەی گەیارە نەکراوە بەڵام (266 هەزار و 175) بەرمیل نەوت لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (18 ملیۆن و 908 هەزار و 804) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی تشرینی دووەمدا بڕی (98 ملیۆن و 869 هەزار و 824) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 295 هەزار و 661) بەرمیل نەوت هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (70 دۆلار و 89 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 9 ملیۆن و 392 هەزار و 651) دۆلار. 12.    مانگی کانونی یەکەمی 2024 هەناردەی نەوتی بەسرە (100 ملیۆن و 195 هەزار و 150) بەرمیل بووە، کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 54 ملیۆن و 256 هەزار و 235) دۆلار. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی کەرکوک هیچ نەوتێک هەناردەی بەندەری جەیهانی تورکی نەکراوە، بەڵام (519 هەزار و 931) بەرمیل نەوت هەناردەی کێڵگەی گەیارەو (309 هەزار و 515) بەرمیل نەوتیش لە ڕێگەی تانکەرەوە هەناردەی ئوردن کراوە. کۆی داهاتەکەیان بریتی بووە لە (36 ملیۆن و 915 هەزار و 344) دۆلار. کەواتە بە کۆی گشتی عێراق لە مانگی کانونی یەکەمی (2024)دا بڕی (101 ملیۆن و 24 هەزار و 596) بەرمیل نەوتی بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 258 هەزار و 858) بەرمیل نەوتی هەناردە کردووەو بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (70 دۆلار و 40 سەنت) فرۆشتووە و کۆی داهاتەکەی بریتی بووە لە (7 ملیار و 91 ملیۆن و 171 هەزار و 579) دۆلار. تێبینی؛ لە نیوەی دووەمی ساڵی (2024) واتە لە شەش مانگی (تەموز، ئاب، ئەیلول، تشرینی یەکەم، تشرینی دووەم و کانونی یەکەم)، تەنها زانیاری لەبارەی بڕو قەبارەی هەناردەی نەوتی عێراق بەردەستە، بۆیە تایبەت بە نرخی نەوتی فرۆشراوی عێراق و کۆی داهات پشت بە (تێکڕای نرخی نەوتی برێنت) بەستراوە، بەجۆرێک لە شەش مانگی یەکەمی ساڵەکەدا عێراق هەر بەرمیلێک نەوتی بە (3 دۆلار و 45 سەنت) هەرزانتر لە نەوتی برێنت فرۆشتووە، بۆیە  لە شەش مانگی کۆتایی ساڵدا نرخی نەوت و کۆی داهاتی عێراق لەسەر بنەمای ئەو پێوەرە وەرگیراوە. بۆ بەرچاو ڕونی بڕوانە خشتە و چارەتەکانی هاوپێچی ئەم ڕاپۆرتە؛ خشتە چارتەکان    

(درەو): كۆمپانیای (DNO) كە 70%ی پشكەكانی دووەم گەورەترین كێڵگەی نەوتی كوردستانی هەیە، ساڵی رابردوو بەبێ ئەوەی هیچ بیرێكی نوێ لێ بدات، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی لە كێڵگەكانی (تاوكێ)و (فیشخاپور) بۆ (78.600) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بەرزكردوەتەوە، بەرزبوونەوەی بەرهەمی ئەم كۆمپانیایە لەكاتێكدایە حكومەتی هەرێم ئامادەكاریی دەكات بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا.  كۆمپانیای (DNO)ی نەرویژی كە لە هەردوو كێڵگەی (تاوكێ)و (فیشخاپور) لە هەرێمی كوردستان كاری وەبەرهێنان دەكات، ئاستی داهات و بەرهەمی رۆژانەی نەوتی خۆی بۆ ساڵی 2024 راگەیاند. كۆمپانیاكە ئاماژە بەوە دەكات، تێكڕای داهاتەكانی لە ساڵی رابردوودا گەیشتوەتە (667 ملیۆن) دۆلار، ئەمەش بەهۆی زیادبوونی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان و فراوانكردنی كاری ئەم كۆمپانیایە لە دەریای باكور.  راپۆرتی (DNO) باسلەوە دەكات، لە ساڵی رابردوودا پۆختەی بەرهەمی كۆمپانیاكە بەرێژەی 50% بەرزبووەتەوەو لەسەر ئاستی ساڵانە گەیشتوەتە (77.300) هەزار بەرمیلی رۆژانەی نەوتی هاوتا، لەم رێژەیە بڕی (59.000) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بەتەنیا لە هەرێمی كوردستان بووە، ئەوەی كە ماوەتەوە بڕی (15.200) هەزار بەرمیلی نەوتی بەرهەمهێنراوی كۆمپانیاكە بووە لە دەریای باكورو بڕی (3.100) هەزار بەرمیلی تریشی بەرهەمی كۆمپانیاكە بووە لە خۆرئاوای ئەفریقا.  (DNO)ی نەرویجی كە رێژەی 75%ی پشكی كێڵگەی (تاوكێ)ی هەیە لە هەرێمی كوردستان، وەكو خۆی دەڵێ بەراورد بە ساڵی پێشتر، لە 2024دا بەتێكڕا لە كێڵگەكانی (تاوكێ)و (فیشخاپور) ئاستی بەرهەمی بەرێژەی (70%) بەرزكردوەتەوەو گەیشتوەتە (78.600) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە. بەهۆی راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە بە بۆریی لە 25ی ئازاری 2023وە، كۆمپانیا نەرویجییەكە هاوشێوەی كۆمپانیا نەوتییەكانی تری كوردستان بەرهەمی نەوتی خۆی لە ناوخۆدا بەبڕی (35 دۆلار) بۆ هەر بەرمیلێك فرۆشتووەو وەكو خۆی ئاماژەی بۆ دەكات، فرۆشی نەوتی مۆڵەتی كێڵگەی تاوكێ مانگانە دەگاتە بڕی نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلار.  كۆمپانیا نەرویجییەكە رایگەیاندووە، لەچوارچێوەی پابەندبوونیدا بە دسیپلینی توندی خەرجكردنی سەرمایە، لە ساڵی 2024دا هیچ بیرەنەوتێكی نوێی لە ناوچەی مۆڵەتی (تاوكێ)دا لێنەداوە، بەڵام سەرباری ئەمەش بەرهەمهێنانی زیادی كردووە، ئەمەش بەهۆی سێ بیر كە پێشتر هەڵكەندراون گەیەندراونەتە قۆناغی بەرهەمهێنان، ئەمەش لەڕێگەی كارەكانی نۆژەنكردنەوەوە.  بەر لە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا لە 25ی ئازاری 2023دا بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریسەوە، لە كێڵگەی (تاوكی) رۆژانە بە تێكڕا (107 هەزار و 102) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرا. سەرباری ئەوەی هێشتا ئاستی بەرهەمهێنان لەم كێڵگەیە نەگەڕاوەتەوە بۆ بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوت بە بۆریی، بەڵام زیادكردنی بەرهەم لە 2024دا ئاماژەیەكی ئەرێنییە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكە بتوانێت هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتدا بۆ توركیا، ئاستی بەرهەم بگەڕێنێتەوە بۆ دۆخی ئاسایی خۆی.  رۆژی 2ی شوباتی ئەمساڵ، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هەمواری یاسای بودجەی پەسەندكرد، تایبەت بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان، هەموارەكە تێچووی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوتی لە كوردستان بۆ 16 دۆلار بەرزكردوەتەوە تا ئەوكاتەی كۆمپانیایەكی نێودەوڵەتیی بەرەزامەندی هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ خەمڵاندنی بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان دەكات.  ئەم هەموارە دەرگای لەسەر ئەوەكردوەتەوە حكومەتی هەرێم بە ڕەزامەندی حكومەتی فیدراڵ سەرلەنوێ دەست بە هەناردەی نەوت بكاتەوە بە بۆریی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا.  بەپێی یاسای بودجە، لەمەودوا نەوتی هەناردەكراوی هەرێم كە رۆژانە (300 هەزار) بەرمیل دەبێت، لە بەندەری جەیهان رادەستی كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" دەكرێت و كۆمپانیاكە بە نرخی جیهانی نەوتەكە دەفرۆشێت، داهاتی نەوتی هەرێم راستەوخۆ دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی فیدراڵ و لەبەرامبەر ئەمەدا دەبێت بەغداد پابەند بێت بە ناردنی پشكی هەرێم بە بودجەی گشتیی فیدراڵ. 

  فە‌رھاد حە‌مزە‌ -كە‌ركوك دوای ھە‌وڵێكی زۆری كۆمپانیا بیانیە‌كانی ھە‌رێم ، دوای لە‌ دە‌رگادانێكی بێوچانی وڵاتانی زلھێز تاحكومە‌تی  عێراق ناچاربكە‌ن  بە‌دە‌ست پێكردنە‌وە‌ی ھە‌ناردە‌كردنی نە‌وتی ھە‌رێم  ئە‌وە‌بوو لە‌سە‌‌رە‌تای ئە‌م مانگە‌دا پە‌رلە‌مانی عێراق ھە‌مواری یاسای بودجە‌ی ساڵی ٢٠٢٥ كردە‌وە‌و رازی بوون بە‌ پێدانی ١٦ دۆلار بە‌رامبە‌ر بە‌رھە‌م ھێنانی ھە‌ر بە‌رمیلێك لە‌ نە‌وتی ھە‌رێم ٠ ئێستاش واپێدە‌چێت ئە‌وە‌ندە‌ی نە‌مابێت پرۆسە‌كە‌ دە‌ست پێبكاتە‌وە‌ ، ئە‌وە‌ی لێرە‌دا جێگای  پرسیارە‌ ئە‌وە‌یە‌  ئە‌و نە‌وتە‌ی رۆژانە‌  رادە‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ دە‌كرێت چی بە‌سە‌ر دێت ؟ من وە‌ك رای شە‌خسی خۆم لە‌و بروایە‌دام ئە‌و نە‌وتە‌ی ھە‌رێم رادە‌ستی كۆمپانیای سۆمۆی دە‌كات پێویستە‌ لە‌ رێگە‌ی بۆری كە‌ركوك خورماڵە‌وە‌ رە‌وانە‌ی تانكیە‌كانی كۆمپانیای نە‌وتی باكوور بكرێت و تێكە‌ڵ بە‌ نە‌وتی خاوی كە‌ركوك  ببێت، لە‌وكاتە‌دا حكومە‌تی  ھە‌رێم مافی ئە‌وە‌ی نیە‌ لە‌ چارە‌نووسی نە‌وتە‌كە‌ی بپرسێت تە‌نھا مافی وە‌رگرتنی ١٦ دۆلارە‌كە‌ی دە‌بێت بە‌رامبە‌ر رادە‌ستكردنی ھە‌ر بە‌رمیلێك نە‌وت ٠ بە‌بروای خۆم ئە‌م نە‌وتە‌ی ھە‌رێم  ھە‌ناردە‌ ناكرێت بە‌ڵكو دە‌خرێتە‌ خزمە‌ت بە‌كاربردنی ناوخۆی وڵاتە‌وە‌ چونكە‌ لە‌ كاتی ئێستادا وە‌زارە‌تی نە‌وت گروتینێكی چاكی خستوە‌تە‌ سە‌ر پە‌رە‌پێدانی پاڵاوگە‌كان پێویستیان  بە‌ نە‌وتی خاو ھە‌یە‌ ٠ لە‌م بارە‌دا وە‌زارە‌تی نە‌وت لە‌ سێ لاوە‌ قازانج دە‌كات:- یە‌كە‌م :- پركردنە‌وە‌ی پێویستی پاڵاوگە‌كان٠ دووە‌م :- لە‌و پشكە‌ی عێراق ھە‌ناردە‌ی دە‌رە‌وە‌ی دە‌كات  كە‌م نابێتە‌وە‌ كە‌  رێكخراوی ئۆپك بۆی دیاری كردووە‌ ئە‌و كاتە‌ پێویست ناكات بە‌رھە‌م ھێنانی نە‌وتی باشوور كە‌م بكرێتە‌وە‌٠ سێیە‌م :- ئە‌و برە‌ پارە‌یە  بۆ عێراق دە‌گە‌رێتە‌وە‌ كە‌ لە‌ حاڵە‌تی ھە‌ناردە‌ی نە‌وتە‌كە‌ وە‌ك باج بە‌ توركیای دە‌دات ٠  بە‌ڵام ھە‌ر كاتێك كۆمپانیای Bp لە‌ كێڵگە‌كانی كە‌ركوك دە‌ست بە‌كار بوو  بە‌رھە‌می نە‌وتیان زیاد كرد دوور نیە‌ ئە‌و كاتە‌ بیرێك لە‌  ھە‌ناردە‌كردنی زیادە‌ی بە‌رھە‌م بكە‌نە‌وە‌ ٠  

(درەو): بەپێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵییەوە، ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق دادگاكانی پابەندكرد بە جێبەجێكردنی هەر سێ یاسای (لێبوردن- گەڕاندنەوەی موڵكەكان- هەمواری باری كەسێتیی)، بەمەش جارێكی تر دادگای فیدراڵی و ئەنجومەنی دادوەریی دەكەونەوە بەرامبەر یەكتر.  ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق كۆبووەوە، تاوتوێی پرسی بڕیارە سالارییەكەی (ولائی)ی دادگای باڵای فیدراڵی كرد سەبارەت بە راگرتنی كاركردن بە هەرسێ یاسای (لێبوردنی گشتیی- هەمواری باری كەسێتیی- گەڕاندنەوەی موڵكەكان) كە بەمدواییە لە پەرلەمان پەسەندكرا.  ئەنجومەنی باڵای دادوەریی دەڵێ: بڕیارە سالارییەكان بڕیاری كاتین و هێزی كۆتایی و پابەندكەریان نییە، كە ئەمە سیفەتی هاوەڵە لە هەموو حوكمە بنبڕەكاندا.  لەسەر بنەمای ئەم شیكردنەوەیە بۆ بڕیاری سالاریی، ئەنجومەنی باڵای دادوەریی دادگاكانی عێراق پابەند دەكات بە جێبەجێكردنی ئەو سێ یاسای كە رۆژی 21ی مانگی رابردوو پەرلەمانی عێراق پەسەندی كردووە، بۆ ئەمەش پەنای بۆ ماددەی (129)ی دەستور بردووە كە رێگری دەكات لە پەكخستنی جێبەجێكردنی یاساكان ئەگەر هاتوو بڕیارێكی بنبڕ دەرنەچوو بوو لەبارەی نادەستورییبوونیان یاخود هەڵوەشاندنەوەیان لەلایەن ئەو لایەنەی كە دەریكردوون.  بەم بڕیارە جارێكی تر ناكۆكی نێوان دادگای فیدراڵی و ئەنجومەنی باڵای دادوەریی دەركەوت.  رۆژی 21ی مانگی رابردوو، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە یەك دەنگدان هەر سێ یاسای پەسەندكرد، یاساكان ماوەیەكی زۆر بوو لەنێوان شیعەو كوردو سوننەدا مشتومڕیان لەسەر بوو، بۆیە هەندێكیان كرابوون بە بەشێك لە بەرنامەی كاری كابینەی محەمەد شیاع سودانی.  یاساكان ئەمانەن:  -    یاسای لێبوردنی گشتیی: ئەمە خواستی پێكهاتەی سوننەی لەسەر بوو، بەوپێیەی هەزاران كەس لە خەڵكی ئەم پێكهاتەیەك لەساڵانی رابردوودا لەلایەن دادگاكانی عێراقەوە بەتاوانی تیرۆر حوكمدرابوون، بەشێك لەمانە تەنیا راپۆرتی هەواڵدەری نهێنیان لەسەر بووەو سەركردەكانی سوننە دەڵێن بەزۆر دانپێدانانیان لێوەرگیراوە، بۆیە سوننە بە دەرچوونی ئەم یاسایە دەستكەوتێكی سیاسی گەورەی دەستكەوت.  -    یاسای گەڕاندنەوەی موڵكەكان بۆ خاوەنەكانیان: ئەم یاسایە خواستی كوردی لەسەر بوو، بۆ گەڕاندنەوەی هەموو ئەو موڵكانەی كوردو پێكهاتەكانی تری وەكو توركمانە لە ناوچە جێناكۆكەكان بەهۆی هەندێك لە بڕیارەكانی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی هەڵوەشاوە (بەعس)، بەشێك لە شیعەكان لەم یاسایە ناڕازین و دەڵێن بەهۆی ئەم یاسایەوە بەشێكی زۆر لە "تیرۆرستان" ئازاد دەكرێن كە بەوتەی ئەوان خەڵكیان كوشتووە، ئەوەی جێگەی سەرەنجە ئەوەیە چەند رۆژی رابردوو پەرلەمانتارێكی شیعە ئەوەی ئاشكراكرد بەهۆی ئەم یاسایەوە ئەو فەرمانی دەستگیركردنەش هەڵدەوەشێتەوە كە دادگای عێراق لەسەر كەیسی كوشتنی هەریەكە لە قاسم سولەیمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس بۆ (دۆناڵد ترەمپ)ی سەرۆكی ئەمریكا دەریكردووە.  -    یاسای هەمواری باری كەسێتیی: ئەم یاسایە لەسەر داوای شیعەكان داواكرا، یاساكە رێگە بە جێبەجێكردنی فیقهی جەعفەری دەدات و بەپێی ئەوەش دەرگا دەكاتەوە لەبەردەم بەشوودانی كچانی خوار تەمەن، ئەمە بەلای شیعەكانەوە گرنگ بوو لەو ڕوانگەی مەزهەبی شیعە بەسەر ناسنامەی عێراقدا زاڵ ببێت، بەڵام یاساكە رووبەڕووی ناڕەزایەتیی زۆری هێزو گروپە مەدەنییەكان بووەوە.     لەدوای پەسەندكردنی ئەم سێ یاسایەوە، تەنیا (یاسای لێبوردنی گشتیی) چووە بواری جێبەجێكردن، چونكە لە دەنگداندا وا دانراوە ئەم یاسایە لە رۆژی پەسەندكردنەوە دەچێتە بواری جێبەجێبەكردنەوە، دوو یاساكەی تر لە رۆژنامەی وەقایعی عێراق بڵاونەكراونەتەوەو نەچونەتە بواری جێبەجێكردنەوە.  دوێنێ لەسەر بنەمای پێنج تانە كە لەلایەن پەرلەمانتارانەوە تۆماركراون، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بە فەرمانێكی سالاریی كاركردنی بە هەرسێ یاساكە راگرت تا ئەوكاتەی ئەنجامی سكاڵاكان یەكلادەبنەوە، ئەمەش بەشێوەیەكی راستەوخۆ كاردانەوەی توندی سوننەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، تا ئەو رادەی كەسێكی وەكو محەمەد حەلبوسی سەرۆكی حزبی تەقەدوم دادگای فیدراڵی بەوە تۆمەتباركرد بە سیاسی كراوە. ئەوانەی سكاڵایان لەسەر یاساكان تۆماركردووە باس لەوە دەكەن هەندێك لە یاساكان نادەستوریین، هەنێكی تر سكاڵایان لەسەر دانیشتنی رۆژی 21ی مانگی رابردووی پەرلەمان هەیەو دەڵێن لەڕووی پەیڕەوییەوە نابێت سێ یاسا لە یەك كاتداو بەیەكەوە دەنگدانیان بۆ بكرێت.   

درەو: 🔻 بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوە ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوتی هەرێم، لە ساڵی 2024دا، پشکی حکومەتی هەرێم لە نەوت و داهات بەم جۆرەبووە؛ 🔹 لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی (کێڵگەی تاوکی – پیشخاپور) پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە لە (19 ملیۆن و 907 هەزار و 200) بەرمیل نەوت، کۆی داهاتی ئەو نەوتەش دەکاتە (706 ملیۆن و 866هەزار و 915) دۆلار بەرێژەی (69.5٪). 🔹 لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە (6 ملیۆن و 58 هەزار و 187) بەرمیل، کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (242 ملیۆن و 400 هەزار و 611) دۆلار. بەڕێژەی (49.8%). 🔹 لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە (6 ملیۆن و 170 هەزار و 721) بەرمیل، کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (202 ملیۆن و 768 هەزار و 677) دۆلار. بەڕێژەی (67%). 🔹 لە کێڵگەی نەوتی شێخان پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە (8 ملیۆن و 461 هەزار و 868) بەرمیل، کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (229 ملیۆن و 604 هەزار و 88) دۆلار. بەڕێژەی (57%). 🔹 لە کێڵگەی نەوتی خورمەڵە پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە (35 ملیۆن و 768 هەزار) بەرمیل، کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (ملیارێک و 180 ملیۆن و 344 هەزار) دۆلار. بەڕێژەی (85%). 🔹 لە کێڵگەی نەوتی هەولێر پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە (2 ملیۆن و 297 هەزار و 513) بەرمیل، کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (69 ملیۆن و 501 هەزار و 442) دۆلار. بەڕێژەی (70.3%). 🔹 لە کێڵگەی گرێبەستی سەرقەڵا پشکی حکومەتی هەرێم بریتی بووە (2 ملیۆن و 19 هەزار و 48) بەرمیل، کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (78 ملیۆن و 742 هەزار و 872) دۆلار. بەڕێژەی (60%).                                   １.    ناوچەی گرێبەستی تاوکی ( کێڵگەی تاوکی – پیشخاپور) ‌أ.    کێڵگەی تاوکی ناوچەی گرێبەستی تاوکی دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە لە هەرێمی کوردستان. پێک دێت لە هەردوو کێڵگەی نەوتی تاوکی و پیشخاپور. هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی ٧٥٪ و گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ٢٥٪ ی خاوەنداری پشکەکان دەکەن لەو کێڵگەیەدا. یەکەم جار لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٠٤ دا گرێبەست لەگەڵ کۆمپانای دی ئێن ئۆ DNO کرا . بەرهەمهێنانی ئەم کێڵگانە (تاوکێ لە ساڵی ٢٠٠٧ دەستیپێکردووە و پیشخاپور لە ساڵی ٢٠١٧) بە تێکڕا بەرهەمی رۆژانە لەساڵی ٢٠٢٤ دا  نزیکەی  ٨٠ هەزار بەرمیل نەوت بووە. ‌ب.    کێڵگەی نەوتی پیشخاپور کێڵگەی نەوتی پیشخاپور لە چوارچێوەی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنانی تاوکی (PSC) دایە. کێڵگەی پیشخاپور لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٦ دۆزرایەوە. ئەم کێڵگەیە بە هاوبەشی لەلایەن کۆمپانیای D.N.A (75%، ك.سەرکار) و کۆمپانیای Genel Energy International (25%) خاوەندارێتی دەکرێت. بەرهەمهێنانی نەوت لەم کێڵگە لە ڕێگەی سیستەمی بەرهەمهێنانی سەرەتایی لە ساڵی ٢٠١٧ دەستیپێکرد. بەرهەمهێنانی کێڵگەی پیشخاپور لە ساڵی 2018 لە شەش بیرەوە بە تێکڕای 54 هەزار بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهات. لە ماوەی ئەمساڵەدا کۆی بەرهەمی کێڵگەکە ( 28ملیۆن و 774 هەزار و963 ) بەرمیل نەوت بووە. کۆی داهاتیش  (ملیارێک و 19 ملیۆن و 244 هەزار و 783) دۆلار بووە. پشکی دی ئێن ئۆ   (6,650,822) بەرمیل بووە بە داهاتی (234 ملیۆن و 508 هەزار و 401 )دۆلار، هەروەها پشکی گنێڵ ئەنێرجیش لە بەرهەم (2,216,941) بەرمیل بووە، داهاتەکەی لە ماوەی ساڵەکەدا بریتی بووە لە (78 ملیۆن و 169 هەزار و 467) دۆلار. ئەوەی لەماوەی ساڵەکەدا بۆ هەرێم ماوەتەوە لەم کێڵگەیە بریتی بووە لە (19,907,200) بەرمیل نەوت، کۆی داهاتی ئەو نەوتەش دەکاتە (706 ملیۆن  و  866هەزار و 915) دۆلار بەرێژەی (69.5٪). خشتەی ژمارە (1) ２.    سەرسەنگ ( شاماران و ئێچ کەی ئێن ) بلۆکی سەرسەنگ دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، ڕوبەرەکەی (420) کیلۆمەتری چوارگۆشەیە. دەکەوێتە بەشی باکوری بلۆکی ئەتروش و شێخانەوە.  پێک دێت لە دوو کێڵگەی بەرهەم هێنانی جیاواز سوارا تیکا و سوارا تیکا ڕۆژهەڵات، هەر کێڵگەیەک سێ حەشارگەی نەوتی سەربەخۆی ترایاسیک لەخۆدەگرێت. کێڵگەی سوارا تیکا لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠١١ دۆزرایەوە، سوارا تیکای ڕۆژهەڵات لە مانگی نیسانی ٢٠١٥ دا دۆزرایەوە. لە کێڵگەی سەرسەنگ هەریەک لە کۆمپانیاکانی ئێچ کەی ئێنی HKN  ئەمەریکی  خاوەنی 62٪ی پشکەکانە و کۆمپانیای شامارانی کەنەدی 18٪ ی پشکەکان (کۆمپانیای شامارانی کەنەدی لە کانوونی دووەمی 2021ەوە پشکاکانی  تۆتاڵی فەرەنسی کریوەتەوە، بەمەش شاماران لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ خاوەن پشکە). بەرهەم و داهاتی ساڵی 2024 لەماوەی ئەمساڵەدا بڕی نەوتی بەرهەمهاتوو لە کێڵگەکە بریتی بووە لە (12,163,600) بەرمیل، کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکەش بریتی بووە لە (486,691,556) دۆلار ، لەم بڕەش (4,731,695 (  بەرمیلی پشکی ئێچ کەی ئێن HKN بووە بەداهاتی (189,325,487) و پشکی کۆمپانیای شامارانیش بڕی (1,373,718) بەرمیل بووە بە داهاتی (54,965,459) دۆلار ئەوەشی کە ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم (6,058,187) بەرمیل بووە کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (242,400,611) دۆلار. بەڕێژەی (49.8%). لەسەرەتای پەرەپێدانی کێڵگەکەوە لە ساڵی ٢٠١٣ تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٤ کۆی نەوتی بەرهەمهاتوو  لە کێڵگەی سەرسەنگ نزیکەی (78.3) ملیۆن بەرمیل بووە.   خشتەی ژمارە (2) ３.    کێڵگەی ئەتروش کێڵگەی ئەترووش کەوتووەتە ٨٥ کم باکوری ڕۆژئاوای شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانەوە. رووبەری کێڵگەکە بریتیە لە ٢٦٩ کم چوارگۆشە. گرێبەستی بلۆکی ئەتروش لە ساڵی ٢٠٠٧ دا کراوە. کۆمپانیای شاماران لە ساڵی 2010 ەوە لە کێڵگەی ئەتروش وەبەرهێنان دەکات، کێڵگەی ئەتروش لە ساڵی ٢٠١١ دا نەوتی تێدا  دۆزرایەوە، لە کێڵگەکەدا  کۆی ٢٠ بیر لێدراوە بە هەموو جۆرەکانییەوە، بەڵام ١١ دانەیان  بیری بەرهەمهێنانی نەوتی تێدایە و دوو یەکەی چارەسەریش لەکێڵگەکەدا هەیە.  لەکێڵگەی نەوتی ئەتروش 23.63%ی کۆی ئەو یەدەگەی کە دەتوانرێت دەربهێنرێت بەکارهاتووە، کێڵگەکە لە ساڵی 2020 دا گەشتووەتە لوتکەی بەرهەمهێنانی کە (47,000) بەرملی رۆژانە بووە. بەرهەم و داهاتی ساڵی 2024 لەماوەی ساڵی ٢٠٢٤ دا کۆی بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (9,169,040) بەرمیل نەوت و داهاتی نەوتی فرۆشراویش لە کێڵگەکە بریتی بووە لە (301,191,253) دۆلار. لەم بڕەش (1,557,372) بەرمیلی پشکی کۆمپانیای شاماران بووە بە داهاتی ( 51,237,522) دۆلار و پشکی ئێچ کەی ئێن HKN  و تاقەی ئیماراتی (تائەوکاتەی لە کێڵگەکە دەرچوو) بڕی   (1,440,947) بەرمیل بووە بە داهاتی (47,185,055) دۆلار ئەوەشی کە ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم (6,170,721) بەرمیل بووە کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (202,768,677) دۆلار. بەڕێژەی (67%). خشتەی ژمارە (3) ４.    کێڵگەی شێخان   کێڵگەی شێخان دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە، ٦٠ کیلۆمەتر لە باکوری رۆژئاوای هەولێر. کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن کە کۆمپانیایەکی بەریتانییە پشکی ٨٠% کێڵگەکەی هەیە و کۆمپانیای MOL هەنگاری ٢٠% پشکەکانی هەیە. یەکەمجار لەمانگی ئابی ٢٠٠٩دا نەوت لەم کێڵگەیەدا  دۆزرایەوە، لەساڵی ٢٠١٣ وە بەرهەمهێنان دەستی پێکردووە. تا ٣١/١٢/٢٠٢٣زیاتر لە (128 ملیۆن) بەرمیل نەوت لەم کێڵگەیە بەرهەم هاتووە وە لە ٣١/١٢/٢٠٢٤ دا کۆی نەوتی بەرهەم هاتووی کێڵگەکە بریتی بووە لە (143 ملیۆن) بەرمیل.    بەرهەم و داهاتی ساڵی ٢٠٢٤ لەماوەی ساڵی ٢٠٢٤ دا  تێکڕای بەرهەمی کێلگەکە بریتی بووە لە (40,688) بەرمیل بەمەش کۆی بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (14,891,780) بەرمیل نەوت و بەتێکڕا نرخی بەرمیلێک نزیکەی (27.134) دۆلار بووە، داهاتی نەوتی فرۆشراویش لە کێڵگەکە بریتی بووە لە (404,073,918) دۆلار. لەم بڕەش (5,358,260) بەرمیلی پشکی کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن بووە بەداهاتی (145,391,524) دۆلار، پشکی کۆمپانیای ئێم ئۆ ئێڵ MOL بڕی (1,071,652) بەرمیل بووە بە داهاتی(29,078,305)  دۆلار ئەوەشی کە ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم (8,461,868) بەرمیل بووە کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (229,604,088) دۆلار. بەڕێژەی (57%). خشتەی ژمارە (4) ５.    کێڵگەی خورمەڵە قوبەی خورمەڵە لە بەشی باکووری کێڵگەی کەرکوکە و بە دووری ٣٥ کم لە باشووری ڕۆژئاوای شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانەوە هەڵکەوتووە. لە ساڵی 2007ەوە لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستاندایە، کێڵگەکە لەلایەن کۆمپانیای کار (KAR Group)ەوە بەڕێوەدەبرێت، کە کۆمپانیایەکی خزمەتگوزاری نەوتی کوردستانە. دوای فراوانکردنی کێڵگەکە لە ساڵی 2018 توانای بەرهەمهێنانی کێڵگەکە گەشتە  200 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا. کێڵگەی نەوت خورمەڵە 35.45%ی کۆی ئەو یەدەگەی کە دەتوانرێت دەربهێنرێت بەکارهێناوە. پێشبینیش دەکرێت بەرهەمهێنان لە ساڵی 2026دا بگاتە لوتکە، بە پشتبەستن بە گریمانە ئابوورییەکان، بەرهەمهێنان بەردەوام دەبێت تا ئەو کێڵگەیە دەگاتە سنووری ئابووری لە ساڵی 2065 پاشان بەرهەم هێنان سوودی ئابووری نابێت. کێڵگەی قوبەی خورمەڵە بەشێکە لە کێڵگەگەلی کەرکوك- ئاڤانا. یەدەگی نەوتی حەوزەکە بەیەکەوە بری ٨ ملیار و ٩١٠ ملیۆن بەرمیل نەوت مەزەندە دەکرێت بە پێی داتاکانی کۆمپانیی بریتیش پەترۆلیۆم. کێڵگەی خورمەڵە نزیکەی 100-95 بیری تێدایە کە بەردەوام نزیکەی 50 بۆ 55 بیریان کاردەکەن بۆ بەرهەم هێنانی 120 بۆ 130 هەزار بەرمیلی رۆژانە. ئاستی بەرهەم و داهات لە ٢٠٢٤دا  لەماوەی ساڵی ٢٠٢٤ دا کۆی بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە  42,080,000بەرمیل نەوت و داهاتی نەوتی فرۆشراویش لە کێڵگەکە بریتی بووە لە (1,388,640,000) دۆلار. لەم  کێڵگەیەدا تەنها یەک کۆمپانیا هەیەکە کار گروپە، بۆیە پشکەکان لە نێوان کار  و حکومەکدا دابەش دەکرێت. لەم بڕە نەوتەی بەرهەم هاتووە (6,312,000) بەرمیلی پشکی کۆمپانیای کار گروپ بووە بەداهاتی (208,296,000) دۆلار ئەوەشی کە ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم (35,768,000) بەرمیل بووە کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (1,180,344,000) دۆلار. بەڕێژەی 85%. پشکی کار گروپ دەکرێت  لەنێوان ٣ ٪بۆ ٥٪ کەمتر بێت لە وەی دیاریمان کردووە،  لەبەرئەوەی  گرێبەست یان راپۆرتی دارایی کۆمپانیای کار گروپمان لەبەردەست نییە هەروەها بەهای بەرمیلێک نەوتی کێڵگەکەمان تێکڕا بە  ٣٣ دۆلار داناوە بە گریمانەیی، کە ئەمەش بەتێکڕا ٣ دۆلار کەمترە لە بەهای کێڵگەی تاوکی کە کوالیتی نەوتەکەی قورسترە ). خشتەی ژمارە (5) ６.    ناوچەی گرێبەستی هەولێر  ناوچەی گرێبەستی هەولێر دەکەوێتە 30 کیلۆمەتری ڕۆژئاوای هەولێرەوە، چوار ناوچەی دۆزراوی نەوتی تێدایە کە بریتین لە: دەمیر داغ، زێی گەورە، بەنان، عەین ئەلسەفرە. ئاستی بەرهەم لەساڵی ٢٠٢٤ دا بە رێژەی  ٧٠٪ی ئاستی پێش وەستانی هەناردە بووە کە (12,800) بەرمیل بووە. لەساڵی 2024 دا بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی  هەولێر لە سێ کێڵگەی بەنان، دەمیرتدغ و زێی گەورەوە لە نێوان 40 بۆ 48 تەنکەردابووە و ماوەیەکی کەمیش 50 تەنکەربووە ڕۆژانە.  هەرتەنکەرەو نزیکەی 205 بەرمیل نەوت باردەکات. لە کانوونی یەکەمی ساڵی 2025 دا بەرهەمی ناوچەی گرێبەستی هەولێر بریتی بووە لە 46 تەنکەری رۆژانە کە دەکاتە 430.9 بەرمیلی رۆژانە. ئاستی بەرهەم و داهات لە ٢٠٢٤دا لەماوەی ساڵی 2024 دا کۆی بەرهەمی کێڵگەکە بریتی بووە لە (3,266,400) بەرمیل نەوت و داهاتی نەوتی فرۆشراویش لە کێڵگەکە بریتی بووە لە (98,811,000) دۆلار. لەم  کێڵگەیەدا تەنها یەک کۆمپانیا هەیەکە کۆمپانیای زێگ ئۆیلە Zeg Oil  and Gas ( فۆرزا  پێشوو)، بۆیە پشکەکان لە نێوان زێگ ئۆیل و حکومەکدا دابەش دەکرێت . لەم بڕە نەوتەی بەرهەم هاتووە (968,887) بەرمیلی پشکی کۆمپانیای زێگ ئۆیل بووە بەداهاتی (29,309,558) دۆلار ئەوەشی کە ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم (2,297,513) بەرمیل بووە کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (69,501,442) دۆلار. بەڕێژەی ((70.3% خشتەی ژمارە (6) ７.    ناوچەی گرێبەستی گەرمیان (سەرقەڵا) ناوچەی  گرێبەستی گەرمیان دەکەوێتە ناحیەی سەرقەڵا، لە قەزای کفری لە  ناوچەی ئیدارەی سەربەخۆی  گەرمیان. بلۆکەکە ١٣١ کیلۆمەتر چوارگۆشە دەگرێتەوە.کێڵگەی نەوتی گەرمیان بە سەرقەڵا ناسراوە. لە ساڵی ٢٠١١ لەلایەن کۆمپانیای وێستەرنزاگرۆسەوە دۆزرایەوە، بیرەکان توانای  بەرهەمهێنانی نەوتی زۆری هەیە.  جۆری نەوتی ئەم کێڵگەیە  سووکە و شیرینە (هیدرۆجین و گۆگردی نییە). پێش وەستانی هەناردە نەوتی خاوی کێڵگەکە بە بارهەڵگر دەگوازرایەوە بۆ خورمەڵە بۆ هەناردەکردن لە ڕێگەی بۆری نەوتی هەرێمی کوردستانەوە. لە ئێستادا بەرهەمی کێڵگەکە بە تانکەر دەگوازرێتەوە بۆ پاڵاوگەی دووکان و بەرهەمی کێڵگەکە لە لایەن کۆمپانیای قەیوانەوە دەکڕدرێت.  ئەو غازە سروشتییە کە لەگەڵ نەوتەوە دێت، جیا دەکرێتەوە و  دەگوازرێتەوە بۆ ویستگەیەکی بەرهەم هێنانی کارەبای ١٦٠ میگا واتی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان و کارەبای لێ بەرهەم دێت. کۆمپانیای گازپرۆم روسی  و وێستەرن زاگرۆسی کەنەدی وەبەرهێنانی تێدا دەکەن و هەریەکە خاەنی 40٪ ی پشکەکانن و حکومەتی هەرێمیش 20%ی پشکەکان . ئەم کێڵگەیە ئێستا ئاستی بەرهەمی لە (33 هەزار) بەرمیلی ڕۆژانەوە بۆ (12 هەزار) بەرمیل لە چارەکی یەکەم و پاشان لە چارەکی سێ و چواردا لە نێوان (10,200 بۆ 9,200) دابەزیوە.  بیرە نەوتییەکانی گەرمیان  لە ئێستادا ژمارەیان پێنج بیری نەوتە . بەهەمان شێوەی کۆمپانیای کار ئەو کۆمپانیایانەی لێرە کاردەکەن شایستە داراییەکانیان ڕانەگەیاندووە بەڵام ساڵی چەند جارێک زانیاری لەسەر چالاکی و ئاستی بەرهەمیان ڕادەگەیاند، ماوەیەکە ئەو زانیاریانەش بوونی نەماوە.    ئاستی بەرهەم و داهات لە ٢٠٢٤دا لە ساڵی ٢٠٢٤ دا رۆژانە لە نێوان 40 تا 42 تەنکەر نەوتی کێڵگەکەی  گواستووەتەوە بۆ پاڵاوگەی  دووکان بۆ پاڵاوتن ، نەوتی ئەم کێڵگەیەوە لە لایەن کۆمپانیای قەیوانەوە لە کێڵگەکەدەکڕدرێت و  پاشان بەتەنکەر دەبرێت بۆ پاڵاوگەکە. لەماوەی ئەم ساڵەدا تێکڕای بەرهەمی رۆژانەی کێڵگەکە (9,194) بەرمیل نەوت بووە.  بۆیە کۆی نەوتی بەرهەم هاتووی کێڵگەکە لە ساڵی 2024 دا بریتی بووە لە (3,365,080) بەمیل نەوت. کۆی داهاتی نەوتی فرۆشراو لە کێڵگەکە بریتی بووە لە  (131,238,120) دۆلار. لەم بڕەش (1,346,032) بەرمیلی پشکی کۆمپانیای گاز پرۆم و وێستێرن زاگرۆس بووە. بەداهاتی (52,495,248) دۆلار. ئەوەشی کە ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم (2,019,048) بەرمیل بووە کە کۆی داهاتی کێڵگەکە بۆ حکومەت بریتی دەبێت لە (78,742,872) دۆلار. بەڕێژەی 60%. خشتەی ژمارە (7) ８.    کێڵگەی کوردەمیر بلۆکی کوردمیر دەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستان، لە دامێنی بەرزاییەکانی ڕۆژئاوای زنجیرە چیای زاگرۆس. بلۆکەکە 245 کیلۆمەتر چوارگۆشە دەگرێتەوە. وێستەرنزاگرۆس لە ساڵی 2009 بیری دۆزینەوەی کوردمیری لێداوە، کاپێکی گەورەی گازی سروشتی دۆزیوەتەوە. لە ساڵانی دواتردا  کۆمپانیاکە لە ئەنجامی گەڕان و پشکنین بوونی  نەوتێکی بەرچاو لە ژێر گازەکەدا پشتڕاستکردەوە. شیکاری سەربەخۆی یەدەگەکان دەریدەخەن کە کێڵگەی کوردمیر کێڵگەیەکی زۆر گەورەی نەوت و گازی سروشتی و کۆندێنسێت بێت. کێڵگەی کوردەمیر  کێڵگەیەکی گەورەیە بە پێی هەڵسەنگاندنەکانی وێستێرن زاگرۆس  دەتوانرێت بڕی 1.8ترلیۆن پێ سێجا گازی لێ بەرهەم بێت و بڕی 420 ملیۆن بەرمیل نەوتیش. وێستەرن زاگرۆس کێڵگەی کوردمیر بەڕێوەدەبات، بە ڕێژەی 80٪ی کارکردن. حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی پشکەکانی ترە، هیچ زانیارییەکی فەرمی لە بەردەست نییە سەبارەت بە بەرەوپێشچوون وئاستی کارەکان لەکێڵگەکە. ９.    کێڵگەی  ئاکرێ- بجیل کێڵگەی بجیل دەکەوێتە نزیک هەریر و لە ساڵی  2010نەوتی لێ دۆزراوەتەوە کۆمپانیای رۆسنەفت لە ساڵی 2017 دا گرێبەستی هاوبەشی کردنی لەبەرهەم لەگەڵ هەرێم کردووە بۆ پەرەپێدانی کێڵگەکە و پشکی ٨٠٪ی کێڵگەکەی هەیە. کێڵگەکە لە کۆتایی مانگی کانوونی دووەمی 2023 دا ئاستی بەرهەمی بریتی بووە لە 6,000 بەرمیل نەوتی رۆژانە . کۆمپانیا رووسییەکە هیچ زانیارییەکی لەسەر ئاستی بەرهەم و خەرجی و داهاتی کێڵگەکە و کۆمپانیاکە بڵاونەکردووەتەوە. کێڵگەکە ٢ بیری وەبەرهێنی تێدایە و لە دوای راوەستانی هەناردە بەرهەمی ئەم کێڵگەیەش وەکو هەندێ کێڵگەی تر وەستاوە و تائێستاش نەکەوتووەتە بەرهەم هێنان. بەرهەمهێنان لە ئاکری-بیجیل بڕیارە لە ساڵی 2025 بەرهەمهێنان لە پرۆژەی پەرەپێدانی نەوتی ئاسایی ئاکری- بیجیل دەستپێبکات و پێشبینی دەکرێت لە ساڵی 2028دا بگاتە لوتکە، بە پشتبەستن بە گریمانە ئابوورییەکان، بەرهەمهێنان بەردەوام دەبێت تاوەکو کێڵگەکە دەگاتە ئەو ئاستەی چیتر بەرهەمێنان ئابووریی نابێت لە ساڵی 2061 دا. １０.    کێڵگەی ئێسفنی یان عەین سیفنی ئەم کێڵگەیە کەوتووەتە نزیک شارۆچکەی شێخان لە پارێزگای دهۆک، کۆمپانیای هەنت ئۆیل وەبەرهێنانی تێدا دەکات پشکی 80٪ی کێڵگەکەکی هەیە  ئەم کێڵگەیە لەساڵی 2011دا نەوتی تێدا دۆزراوەتەوە. جۆری نەوتەکەی قورسە وAPI 21  . ولە کۆتایی کانوونی دووەمی 2023 دا ئاستی بەرهەمی ئەم کێڵگەیە 6,500 بەرمیلی رۆژانە بووە.  زانیاری ئەوتۆ بەردەست نییە  کە لەگەڵ وەستانی هەناردەدا ئایا بەرهەمی ئەم کێڵگەیە وەستاوە یان نا، وەگەر وەستابوو ئایا ئێستا لە بەرهەمدایە یان نا؟ １１.    کێڵگەی چیا سورخ ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ سنوری ناحیه‌ی قۆره‌تو، ئه‌گه‌رچی ئه‌م ناحیه‌یه‌ سه‌ر به‌ قه‌زای خانه‌قینه‌، به‌ڵام به‌وپێیه‌ی له‌ راپه‌ڕینی ساڵی 1991 دا به‌شێكی زۆری ئازادكراوه‌، ئیداره‌دانی له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستانه‌ و راسته‌وخۆ په‌یوه‌سته‌ به‌ ئیداره‌ی گه‌رمیانه‌وه‌.  لەم بلۆکە نەوتیە دا 9 بیری کۆن هەیە، كه‌ له‌ ساڵی 1902تا 1954 له‌لایه‌ن (ئه‌نگلۆ-پێرژه‌ن) كه‌ كۆمپانیایه‌كی هاوبه‌شی به‌ریتانی-ئێرانیه‌ كاری تێداكراوه‌، له‌ كۆتای ساڵی 2009 كۆمپانیای (GGFZ)ی چینی كاری به‌دواداگه‌رانی بۆكرد(سایزمیك)، به‌سه‌رپه‌رشتی كۆمپانیای گه‌نه‌ڵ ئینێرجی(توركی-به‌ریتانی) له‌ كۆتایی ساڵی 2012، بیری ژماره‌(10، 11، 12) تێدا لێدراوە. بەرهەمی رۆژانەی ئەم بلۆکە نەوتیە بەپێی زانیارییەکان  لە کۆتایی 2022 دا‌ (2 هه‌زار) به‌رمیلی رۆژانه‌ بووە و کۆمپانیای پیت ئۆیل پشکی 80٪ی پشکەکانی هەیە و  چاوەڕێ دەکرا تا ناوەڕاستی ئەمساڵ بەرهەمی ببێت بە دوو هێندە.  بەپێی زانیارییەکان  لە ئێستادا بەرهەمی ئەم کێڵگەیە بەتەواوەتی وەستاوە. １２.    کێڵگەی تەق تەق ناوچەی مۆڵەتپێدانی تەق تەق دەکەوێتە 60 کم لە باکووری ڕۆژهەڵاتی کێڵگەی نەوتی کەرکوک و شاری کەرکوک و 85 کم لە باشووری ڕۆژهەڵاتی هەولێر و 120 کم لە باکووری ڕۆژئاوای سلێمانی. کۆی ڕووبەری مۆڵەتی تەق تەق نزیکەی 951 کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. •    تەق تەق یەکێک  بوو لە گەورەترین کێڵگەکانی نەوتی هەرێم  و باشترین جۆری نەوت چیتر توانای بەرهەمی نییە. لە ئێستادا کۆمپانیای گێنێل ئینێرجی بە رێککەوتن لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان گرێبەستی گەڕان و پەرەپێدانی کێڵگەی  تەق تەق ( PSC) ڕادەستی حکومەتی هەرێم کردووەتەوە و کێڵگەکەی جێهێشتووە. کێڵگەی تەق تەق لە ساڵی 2008 دەستی بە بەرهەمهێنانی کردووە، تا وەستانی هەناردە لە 25ی ئازاری 2023دا کێڵگەی تەق تەق زیاتر لە (225 ملیۆن) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە. سەرچاوە؛ یادگار سدیق گەڵاڵی، بەرهەم و داهاتی کێڵگە نەوتییەکان لە ساڵی 2024دا... ئاستی بەرهەم پشکی کۆمپانیا نەوتییەکان لە بەرهەم و داهات... پشکی حکومەتی هەرێم لە بەرهەم و داهات، رێکخراوی روونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، کانونی دووەمی 2025.  

درەو: بەرپرسێکی باڵای نەوتی عێراقی بە ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز"ی راگەیاندووە:  پێشبینی دەکرێت کۆمپانیای (برتیش پترۆلیۆم)زەبەلاحی نەوتی بەریتانی (25)ملیار دۆلار خەرج بکات لە پڕۆژەی نۆژەنکردنەوەی چوار کێڵگەی نەوت و غازی کەرکوک. ئەگەر ڕێککەوتنەکە واژۆ بکرێت، کە بەرپرسەکە پێشبینی دەکات لە چەند هەفتەی داهاتوودا ئەنجام بدرێت، ئەوا عێراق پێشکەوتنێکی گەورە بەدەست دەهێنێت دوای چەندین ساڵ لە سنوردارکردنی بەرهەمهێنان بەهۆی جەنگ و گەندەڵی و گرژییە تائیفیەكان. ئەو بەرپرسەی کە ڕاستەوخۆ ئاگاداری بابەتەکەیە، وتی :(BP) (20بۆ 25) ملیار دۆلار وەبەرهێنان دەکات، وەک بەشێک لە گرێبەستی دابەشکردنی قازانج کە زیاتر لە 25 ساڵ دەخایەنێت. کۆمپانیای(BP)ڕەتیکردوەتەوە هیچ لێدوانێک بدات، بەڵام ئاماژەی بە بەیاننامەیەکی مانگی ڕابردوو کرد کە تیایدا وتی: پێشکەوتنی بەرچاوی لەگەڵ حکومەتی عێراق بەدەستهێناوە بۆ گەیشتن بە ڕێکەوتنێک بۆ پاڵپشتیکردنی کارپێکەری چەند کێڵگەیەکی نەوتی کەرکوک وەک بەشێک لە پڕۆژەی تەواوكاری سەرلەنوێ  پێشختنەوە. ئەگەر ئەم ڕێککەوتنە ئەنجام بدرێت، دەبێتە دووەم گرێبەستی گەورە لەنێوان عێراق و کۆمپانیایەکی نەوتی نێودەوڵەتی لە ماوەی دوو ساڵدا، دوای ئەوەی لە بەسرە لەگەڵ کۆمپانیای تۆتاڵ ئینێرجی فەڕەنسی بە بڕی (27)ملیار دۆلار ڕێککەوتووە. ڕێکەوتنی چاوەڕوانكراوی (BP)و پێداویستییەکانی عێراق  ئامانجی رێککەوتنی چاوەڕوانكراو لەگەڵ (BP) نۆژەنکردنەوەی دامەزراوەکانی چوار کێڵگەی نەوتی و پەرەپێدانی پیشەسازی گازی سروشتیە بۆ پاڵپشتیکردنی پێداویستییەکانی وزەی عێراقە. ئەو بەرپرسەكە عێراق ئاماژەی بەوەكرد: دانوستانە تەکنیکی و دارایی بەرەوپێشچوونی باشیان بەخۆیەوە بینیوە، رەنگە گرێبەستە کۆتاییەکان لە نیوەی یەکەمی مانگی شوبات یان كۆتایی ئەم هەفتەیە واژو بکرێن. بەپێی مەرجەکانی گرێبەستەکە، کۆمپانیای(BP)توانای بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە چوار کێڵگەی نەوتی کەرکوک بە بڕی (150)هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا زیاد دەکات، لە ماوەی دوو تا سێ ساڵدا توانای بەرهەمهێنانی نەوتی خاو بۆ لانیکەم (450)هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرز دەکاتەوە. سێ بەرپرس لە کۆمپانیای نەوتی باکوور دەڵێن توانای ئەو کێڵگانە (300)هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا هەیە. بەگوێرەی شێوازی دابەشکردنی قازانج کە تاوتوێ دەکرێت، بەرپرسە باڵاكەی نەوتی عێراق رایگەیاندووە: (BP)دەتوانێت خەرجیەکان بگەڕێنێتەوە و دەست بە قازانج بکات کاتێک بەرهەمهێنان لە ئاستی ئێستادا بەرز ببێتەوە، (BP) ئەزموونێکی باشی لە کێڵگەکانی کەرکوکدا هەیە، چونکە لە بیستەکانی سەدەی ڕابردودا بەشێک بووە لە کۆمەڵەی کۆمپانیاکانی دۆزینەوەی نەوت لە ناوچەکە و مەزەندە دەکات کە نزیکەی(9)ملیار بەرمیل نەوتی تێدایە.

د. یوسف محەمەد سادق سەرەتا پێویستە سڵاو بنێرین بۆ خۆڕاگریی مامۆستایان و فەرمانبەرانی مانگرتوی هەرێم کە بەردەوامن لەسەر خەباتی مەدەنیی خۆیان لەبری سەرجەم موچەخۆرانی هەرێم و هەمو هاونیشتیمانییانی تریش کە بە هەر شێوەیەک بێت ژیانیان بەستراوەتەوە بە موچەوە. ئەوان مانیان گرتوە بۆ ئەوەی نەهامەتیی دە ساڵی رابردو کۆتایی پێبێت و، قوتی هاونیشتیمانییان بە دور بگیرێت لە هەر ململانێیەکی سیاسی و، خەڵکی کوردستانیش ژیانێکی کەرامەتمەندانە بژین و، ئەمەش جێگەی پێزانینێکی ئێجگار گەورەیە. خانەنشینانی ئازیز، ئەزانم چەند رۆژێکە بە هۆی ئەو هەواڵانەی سەبارەت بە کێشەی موچەی خانەنشینانەوە بڵاو ئەکرێتەوە توشی دڵەڕاوکێ بون. پاش بەدواداچون نوسراوێکم دەست کەوت کە لە لایەن دادگای باڵای فیدڕاڵییەوە وەک وەڵام ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی عێراق کراوە. دیارە کە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ پرسیاریان لە دادگا کردوە سەبارەت بە کاتی جێبەجێ کردنی بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی ژمارە (٢١٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٢) سەبارەت بە دروست نەبونی جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ی هەڵوەشاوە و، پابەند کردنی هەرێم بە جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی هەموار کراو و، پرسی ئەوەی کە پێویستە لە چ بەروارێکەوە جێبەجێ بکرێت بۆ رێگری کردنی تێچونی دارایی بۆ رابردو؟ لە وەڵامدا ئەمینداری گشتیی دادگای باڵای فیدڕاڵی ئاماژەی بە مادەی (٣٧- دووەم)ی پەیڕەوی ناوخۆی دادگا کردوە کە باس لەوە ئەکات کە بڕیارەکانی دادگا جگە لە دەقە سزاییەکان لە رۆژی دەرچونیانەوە دەچنە بواری جێبەجێ کردنەوە مەگەر لە بڕیارێکدا پێچەوانەی ئەمە دەقنوس کرا بێت). دیارە وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی ئەم دەقەی قۆستۆتەوە بۆ ئەوەی ئەوە بسەپێنێت کە تەنها ئەوانەی کە لە دوای دەرچونی بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵیەوە لە (٢٣- ١١- ٢٠٢٢) خانەنشین بون موچەکانین هاوتا بکرێت لەگەڵ یاسای خانەنشینیی ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی هەموارکراو کە ئەمە دروست نییە. دادگای باڵای فیدڕاڵی لە بڕیاری (٢١٢- فیدڕاڵی- ٢٠٢٢) دو حوکمی دەرکرد کە ئەمانەن: １.    دروست نەبونی جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی هەڵوەشاوە ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ لە لایەن هەر دو داوالەسەرکراوان (سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران)ی هەرێمی کوردستان و (وەزیری دارایی و ئابوری)ی هەرێمی کوردستان سەرەڕای کارەکانیان؛ ２.    پابەند کردنی هەر دو داوالەسەرکراوی سەرەوە بە جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی یەکگرتو ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی هەموارکراو. بۆیە لە بەرواری دەرچونی ئەو بڕیارەوە واتە لە (٢٣- ١١- ٢٠٢٢)، دەسەڵاتی هەرێم پابەندە بەجێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی بەرکار کە یاسای خانەنشینیی یەکگرتو ژمارە (٩)ی ساڵی ٢٠١٤ی هەموارکراوە و، مادەی (٣٥- سێیەم)ی ئەم یاسایە ئاماژە بە سەرلەنوێ هەژمار کردنەوەی موچەی خانەنشینان و پاشەوارەکانیان ئەکات بەپێی مادەکانی ئەم یاسایە بەوانەی تەنانەت پێش دەرچونی یاساکەش خانەنشین بون: (المادة ٣٥/ ثالثا: يعاد احتساب الرواتب التقاعدية للمتقاعدين المحالين الى التقاعد قبل نفاذ هذا القانون او خلفهم بموجب معادلة احتساب الراتب التقاعدي المنصوص عليها في المادة (21 ) من هذا القانون وكما يأتي:...) تەنانەت یاسای ژمارە (٢٦)ی ساڵی ٢٠١٩ یاسای هەمواری یەکەمی یاسای خانەنشیینی یەکگرتوش لە مادەی (١٤) دا ئاماژەی بەوە داوە کە سەرلەنوێ موچەی خانەنشینان بەپێی مادەکانی یاسای هەموارەکە هەژمار ئەکرێتەوە بەو مەرجەی هیچ تێچونێکی دارایی نەبێ بۆ پێش بەرکار بونی یاسای هەموارەکە. بۆیە بەپێی بڕیاری دادگای فیدڕاڵی دەسەڵاتدارانی هەرێم پابەندن لە رۆژی دەرچونی بڕیارەکەوە موچەی سەرجەم خانەنشینان و پاشەوارەکانیان هاوتا بکەنەوە نەک تەنها ئەوانەی دوای ئەو بەروارە خانەنشین بون. رونکردنەوەی دادگاش پەیوەندیی بەوەوە هەیە کە بۆ پێش دەرچونی بڕیارەکە ناتوانرێ داوای هیچ قەرەبویەک بکرێت. چونکە بەپێی بڕیارەکە جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینیی ژمارە(٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ی هەڵوەشاوە لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٤ەوە نادروست بوە، بەڵام خانەنشین ناتوانێ بۆ ئەو ماوەیە داوای قەرەبو بکاتەوە. ئەم پرسەش ئاساییە و لە مادەی (٤٠- چوارەم)ی یاسای خانەنشینیی یەکگرتوی بەرکار ئاماژەی پێکراوە کە: (رابعا ـ لا يترتب على تنفيذ احكام هذا القانون صرف اي فروقات ماليه عن الفتره السابقة لنفاذه.) هەمان شت لە مادەی ١٤ی یاسای ژمارە (٢٦)ی ساڵی ٢٠١٩ یاسای هەمواری یەکەمی یاسای خانەنشیینی یەکگرتوش ئاماژەی پێدراوە. کەواتە ئەو رونکردنەوەیەی دادگای باڵای فیدڕاڵی لە وەڵامی وەزارەتی دارایی فیدڕاڵی بە مانای ئەوە دێت کە پێویستە لە بەرواری دەرچونی بڕیارەکەوە موچەی سەرجەم خانەنشینان بەپێی یاسای بەرکار هەموار بکرێتەوە بەتایبەت کە داواکاران ژمارەیەک خانەنشینی ساڵانی پێشو بون، نەک بەمانای ئەوەی تەنها ئەوانەی دوای ئەو بەروارە خانەنشین بون و ئەبن هاوتاکردن ئەیانگرێتەوە. بەڵام بۆ ئەوانەی لە ٢٠١٤ەوە تا دەرچونی بڕیارەکەی دادگا بە نادروست موچەکەیان بەپێی یاسایەکی هەڵوەشاوە هەژمار کراوە، ناتوانن داوای قەرەبوی ئەو ماوەیە بکەن. تێگەیشتنەکەی وەزارەتی دارایی فیدڕاڵ نەک نادروستە بەڵکو زۆر نالۆژیکیشە، چونکە بە واتای ئەوە دێت کە ئەیانەوێت یاسایەکی هەڵوەشاوە بەسەر زۆرینەی خانەنشینانی هەرێم جێبەجێ بکەن و، بۆ هەندێکی کەمیش یاسای خانەنشینی بەرکار جێبەجێ بکەن کە ئەمەش رێک پێچەوانەی حوکمی یەکەمی  بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵییە کە جێبەجێ کردنی یاسای خانەنشینی ژمارە (٢٧)ی ساڵی ٢٠٠٦ی هەڵوەشاوەی بە نادروست لە قەڵەم داوە. لە هەمان کاتدا ئەمە پێچەوانەی مادەی (١٤)ی دەستورە و ئەبێتە هۆی هێنانەکایەی نایەکسانی لەنێوان هاوڵاتییانی عێراق بە هەرێمیشەوە. ئێستا بەپێی زانیارییەکان بۆ مانگی (١)ی ئەمساڵ سەرجەم خانەنشینانی هەرێم و پاشەوارەکانیان موچەکانیان هەر بە هاوتاکراوی وەرئەگرن و، بۆ مانگەکانی داهاتوش لەگەڵ دڵسۆزان لە هەرێم و بەغداش کار ئەکەین کە ئەو کێشەیە چارەسەر بکەین.

درەو: وەزیری نەوتی عێراق دەڵێت، رێکارەکانی رادەستکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بە کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) دەستی پێکرد. حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق بە ئاژانسی هەواڵی عێراقی راگەیاندووە: 🔹هەناوەكانمان دەستپێكردووەو نوسراومان ئاراستەی هەرێمی كوردستان كردووە بۆ رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە كۆمپانیای سۆمۆ. 🔹وەزارەتی نەوتی عێراق دەیەوێت بەرهەمە نەوتییەكانی هەرێم وەربگرێت و راستەوخۆ لە رێگەی سۆمۆوە بیفرۆشێت. 🔹لەگەڵ توركیا كار دەكەین بۆ ئامادەكردنی هێڵی بۆری عێراق - توركیا بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لە رێگای بەندەری جەیهانی توركیەوە. 🔹نابێت هەرێم رۆژانە لە (300) هەزار بەرمیل نەوت كەمتر رادەستبكات بۆ ئەوەی رەوانەی دەرەوەی بكەین لە رێگای بۆری عێراق - توركیا. 🔹لەسەر قەرزەكانی هەرێمی كوردستان رێككەوتن دەكرێت لە نێوان هەردوولادا

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) دۆخی سوریا تەنها دیاردەیەکی ناوەکیی ناو سوریا نییە، ئەوەی لەو وڵاتەدا روویداوە و رووئەدات تەنها تایبەت نییە بەوەی لەناو سنوورەکانی ئەو وڵاتەدا رووئەدات. دۆخی سوریا دۆخی سەرەکیی بەشی هەرەزۆری ناوچەکەیە، بە هەرێمی کوردستانیشەوە. بەشی هەرەزۆری ناوچەکە لەناو دۆخێکی هاوشێوەی دۆخی سوریادا دەژی، بێگومان بە هەندێک جیاوازیی تایبەتەوە. ئەوەی لە سوریادا ڕووئەادت ئەو مۆدێلە باڵادەستەیە کە لە ناوچەکەدا بە پلە و ڕادەی جیاواز هەیە و کاردەکات. بەر لە هەمووشتێک سوریا لە نزیکەی پازدە ساڵی رابردوودا لە دۆخی ململانێ و پێکدادان و جەنگێکی ناوخۆیی هەمەلایەن و وێرانکەردا بوو. وڵاتەکە پرە لە بکەری سیاسیی و دینیی و تائیفیی جیاواز کە هەریەکەیان خەون و روانین و تەماحی تەواو جیاواز و ناکۆکیان هەلرتوە و هەریەکێکیان وێنەی جیاوازیان بۆ ئایندەی ئەو وڵاتە، هەیە. تەنانەت دوای کەوتنی رژێمەکەی بەشار ئەسەدیش شتێکی گشتی، پەیمانێک، خەونێکی هاوبەش لەئارادا نییە ئەم هەموو لایەن و هێزە ناکۆکانە بەیەکەوە کۆبکاتەوە. نەفیکرنی یەکتریی و نەبوونی زمانێکی هاوبەش ئاکاری سەرەکیی ئەو دۆخەیە کە دروستبووە. لە پەیوەندیدا بە دۆخی سوریاوە وەک مۆدێلێک بۆ ناوچەکە دەکرێت لێرەدا پێ لەسەر ئەم خاڵە سەرەکییانە دابگرین: یەکەم: ئاکاری سەرەکیی حوکمڕانی لە سوریادا و ئەو مۆدێلەی لەو وڵاتەدا کاریکردوە و سەروەربووە، ئەو شێواز و مۆدێلی حوکمڕانییەیە کە لە بەشەکی گەورەی ناوچەکەدا باڵادەستبووە و باڵادەستە. لەوانەش بۆ نموونە، مۆدێلی رژێمی تاک حیزبی، یان حیزبی قائید، کە تیایدا لایەنێک خۆی بە خاوەنی وڵاتەکە و بەخاوەنی هەموو بڕیارە سەرەکیی و گرنگەکان زانیوە. ئینجا ئامادەگیی دەسەڵاتێکی خێزانی و بنەماڵەیی لەناو ئەم دەسەڵاتە حیزبییەدا، کە بە کردەوە وڵاتەکەی خستۆتە بەردەستی چەند خێزان و بنەماڵەیەکی داخراوەوە. لە سوریادا هیچ سەنتەرێکی دەسەڵات لە وڵاتەکەدا جگە لە خێزانی ئەسەد، ئەسەدی باوک و ئەسەدی کوڕ، بوونی نەبووە. زۆرجار هەم دەسەڵاتە حیزبییەکە و هەم دەسەڵاتە بنەماڵەییەکە، نوێنەر یان بەرگریکەربوون لە دەسەلاتێکی تائیفیی، کە بە کردەوە حوکمی تائیفیەک لە تائیفەکانی، بەسەر سەرجەمی دانیشتوانی وڵاتەکەدا سەپاندوە. لە بەشەکی گەورەی ناوچەکەدا تێکەڵێک لەو رەگەزانەی باسمانکرد، ئامادەیە و حوکمدەکات. دووهەم: ئەوەی لەم دۆخەدا غائیبە ئەو دوو پێدراوە سەرەکیەیە کە ژیانی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی رێکدەخات و کۆبوونەوە و پێکەوەبوونی دانیشتوانەکان لەناو سنوورێکی نەتەوەیی و نیشتیماندا بەیەکەوە کۆدەکاتەوە. ئەوانیش غیابی دەوڵەتە وەک دەوڵەت، وەک دەرەنجامی رێکەوتن یان گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی کە وابکات دانیشتوانەی وەڵاتەکە دەوڵەت بە موڵکی خۆیان بزانن. دووهەمیش غیابی مەسەلەی هاوڵاتیبوونە. هاوڵاتیبوون وەک ئەو پەیوەندییە سیاسییە هاوبەشەی بەشە جیاواز و کەسە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگایەک وەک بوونەوەری سیاسیی یەکسان بەیەکتری و وەک کەسانی خاوەن ماف و خاوەن بەرپرسیارێتی یەکسان و هاوبەش بەیەکەوە کۆدەکاتەوە. دەوڵەت لەم ناوچەیەدا دەولەتی ئەم یان خێزان و بنەماڵە و ئایدیۆلۆژیا و مەزهەبی دینیی و سوپا و خەلیفە و هتد...ە سێهەم: بە دەگمەن نەبێت هیچ مۆدێلێک لە مۆدێلەکانی حوکمرانی لەناوچەکەدا خاوەنی شەرعیەتێکی یاسایی و دیموکراسییانە نین. بەڵام سەرجەمی شێوازە جیاوازەکانی شەرعیەتی نادیموکراسییانە هەن و کاردەکەن. بۆ نموونە، هەندێک حوکمڕان خاوەنی شەرعیەتی ویراسین و دەسەڵاتیان بە ویراسیی بۆ ماوەتەوە. هەندێکی دیکەیان خاوەنی شەرعیەتی کودەتاین و لە ڕێّگای کودەتای سەربازییەوە هاتونەتە سەرحوکم. هەندێکی تریان شەرعیەتی شۆرشگێرانەیان هەیە و لە ڕێگای شۆرش و خەباتی چەکدارییەوە هاتوون و هەر بەو ناوەشەوە حوکمڕانن و ماونەتەوە و ناشڕۆن. زۆربەشیان خاوەنی ئەو جۆرە لە شەرعیەتن کە لە فیکری سیاسیی ئیسلامیدا ناوی «شەرعیەتی بردنەوە»  یان «شەرعیەتی خۆسەپاندن»، الغلبە، ی لێنراوە. ئەمەش ئەو جۆرە شەرعیەتەیە کە دەدرێتە هێزێک بەهەرشێوەیەک بە دەسەڵات گەیشتبێت و توانیبێت خۆی بەسەر ئەوانیتردا سەپاندبێت و ناچاریکردبن حوکمڕانییەکەی قبووڵبکەن. ئەوەی لەناو ئەم جۆرە تایبەتانەی شەرعیەتدا غائیبە، شەرعیەتی دیموکراسییانەیە، کە لە هەڵبژاردنێکی راستەقینەی بێ تەزویر و بێ ترس و بێ زۆر و بێ خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتەوە هاتبێت و دوای هەڵبژاردنیش دەزگا بۆ بەرپرسیارکردن و لێپرسینەوەی یاسایی و سیاسیی هەبێت. چوارهەم: هەموو ئەو خاڵانەی لەسەرەوە باسمکرد لە ناوچەیەکدا رووئەدات پڕ لە هێز و دەوڵەتی جیاوازە کە خەونی هەیمەنەکردن و بوون بە ئیمپراتۆریەتیان هەیە. ئەمە وادەکات هەر یەکێک لەو دەوڵەتانە بەدوای دروستکردنی هێزی پرۆکسییدا بگەڕێن و کاری سەرەکییان ببێتە قایمکردنی شوێنپێی ئەو دەوڵەتە دەرکییانە لەناو دەوڵەتاکانی خۆیاندا.  ئەوەی لە ئێستادا دەیبینین، بۆ نموونە، لاوازبوونی بەرەی ئێران و زیندەبەچاڵکردنی خەونە ئیمپراتۆریەتیەکی ئەو وڵاتەیە لەناوچەکەدا، بەڵام هاوکات بەهێزبوونی تورکیا و ئیسرائیل و گەورەبوونی خەونی هەیمەنەکردنی ئەوان بەسەر ناوچەکدا. ئەمە جگە لە بوونی بەرەی تر کە ئەوانیش بەهەمان ئاراستە و بەهەمان مەبەست کاردەکەن، سعودیە و ئیمارات و قەتەر. ئەوەی لەم دۆخەدا بە تەواوی وێران بووە و وێران دەبێت چەمکی «سەروریی نەتەوەیی» یان «سەروەری نیشتیمانی»یە، کە کۆڵەکەی ژمارە یەکی رێکخستنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانە لە دونیای ئەمرۆدا. پێنجەم: ئامادەگیی دۆخێکی نێودەوڵەتی پر لە ململانێی سیاسیی و سەربازیی و ئابوریی بۆ کۆنترۆڵکردن، یان لانیکەم هەبوونی جێپێیەکی گەورە و کاریگەر لەم ناوچەیەدا. لەوانەش ململانێی نێوان ئەمریکا و چین و روسیا لە ناوچەکەدا. کە هەر یەکێکیان دەستی لایەنێکی ناوچەکە دەگرن و هەوڵی بەهێزکردنی دەدەن. ئەوەی ئەم هێزە جیهانیانە دەجوڵێنێت سود و قازانجی خۆیانە وەک زلهێزی جیهانیی، نەک بەشداریکردن لە دروستکردنی ناوچەیەکی ئارام و پێشکەوتو و لەم بەشەی جیهاندا.    شەشەم: بوونی چەندان کۆمەڵگا و خەڵک و دانیشتیوانی پڕوکاو بەدەست ئەو دۆخەی لەسەرەوە هەندێک لە هێڵە سەرەکیی و گشتییەکانیمان دەستنیشانکرد. لە دوای کۆتایی جەنگی ساردەوە کۆمەڵگاکانی ئەم ناوچەیە لەناو زنجیرەیەک جەنگ و پێکدادان و پشێوی سیاسیی و کۆمەڵایەتی گەورە و وێرانکەردا دەژین. ناوچەکە پرە لە چیرۆکی کوشتن و لەناوبردن و سڕینەوە، بێماڵکەوتن و ئاوارەبوون و راکردن و سەرهەڵگرتن. هەندێک بەشی ئەم ناوچەیە بەڕادەیەک وێرانە کۆمەڵگاکانیان پێویستیان بە هەمووشثێکە، لە حەب و دەرمانی سادەوە، بۆ خۆراک و شوێن و ماڵ و قوتابخانە و تەنانەت خێمەش. ئەمە وایکردوە دانیشتوانێکی گەورە لەم ناوچەیەدا دروستببن کە تاقە داواکارییەکیان ئەوەبێت، بژین، تەنها بژین، بەبێ ئەوەی هیچ هەقێکیان بەسەر سیاسەتەوە و بە سەر هێزە سیاسییەکانەوە هەبێت. ئەمە جگە لەوەی زۆرینەی کۆمەڵایەتیی لە زیاد لە کۆمەڵگایەکدا ترسێکی گەورەیان تەنانەت لە هێزە ئەلتەرناتیڤەکانیش هەیە. حەوتەم: لە زۆربەی ناوچەکەدا شتێک بە ناوی «متمانەوە» بە هێزە حوکمڕانەکان و بە بەشی هەرەزۆری هێزە ئەلتەرناتیڤەکانیش نەماوە.  قەیرانێکی گەورەی متمانە لە ئارادایە. ئەمە جگە لە باڵادەستی کولتوری پیلانگێڕیی و بەڵێنی درۆ و سیاسەتی فێڵ و درۆکردن لە هەموو شوێنێکدا. ئینجا کولتوری نەفیکردن و بەرەنگاربوونەوەی یەکتریی کە زۆربەی جار بە سیاسەتی تۆڵەکردنەوەی خوێناویی و وێرانکەر، کۆتایی دێت. لە ئێستادا سوریا لە هەمووان زیاتر بەرجەستەکەری ئەو دۆخەی سەرەوەیە کە باسمکرد، بەڵام سوریا بەشێکە لە دیمەنێکی گەورەتر کە لەزۆر سەرەوە هەمان وێنەی دۆخی سوریا بەرجەستەدەکات.  

درەو: ئەمڕۆ ژمارەیەكی زۆر لە مامۆستایان و فەرمانبەران بە خۆپیشاندان چوونە بەردەم خەیمەی مانگرتووان، مانگرتوان كفنی سپییان لەبەركرد، پێشتر داواكارییەكانیان لە وار خاڵدا خستەڕوو: 1-    رێزگرتنی كەرامەتی مرۆڤ لە هەرێمی كوردستان و سەروەری یاسای 2-    تەوتینی موەی موچەخۆران لە بانكە فیدراڵیەكان 3-    رێزگرتنی هاوڵاتیانی كوردستان لە رێگەی دابەشكردنی موچەكانیان سی رۆژ جارێك و گەرنەوەی موە پاشەكەوتكراوەكانیان 4-    گەڕانەوەی پلەبەرزكردنەوەی موچەخۆران ناوی مانگرتووان: 1-    زانا شێخ محەمەد- فەرمانبەری كارەبا 2-    شنە عەلی عەزیز- مامۆستا 3-    دڵشاد مەحمود تۆفیق- مامۆستا 4-    هادی حەمەڕەشید- مامۆستا 5-    پاكیزە حەمەئەمین – فەرمانبەر 6-    سەنگەر مەهدی عەلی – مامۆستا 7-    سروشت سیروان عەلی – مامۆستا 8-    عەتا ئەحمەد رەشید- مامۆستا 9-    محەمەد رەسوڵ محەمەد- فەرمانبەری زانكۆ 10-    محەمەد نیعمەت – فەرمانبەری كشتوكاڵ 11-    فازڵ قادر حەمە رەئوف – مامۆستا 12-    دڵشاد بابان- مامۆستا