درەو: ئەمڕۆ لە شاری كەلار ئەنجامی پێشبڕكێی رۆژنامه‌وانی مافه‌كانی مرۆڤ راگەیەندرا کە (رادیۆی ده‌نگ) به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموكراسی (NED ) ساڵانە ئەنجامی دەدات. راپۆرتەكەی بنكۆڵكارییەكەی (درەو) بەناوی (مروارییەك لەناو قوڕو لیتەی ژیاندا .. موئمین لەكاتی نوێژدا دایكی كوشت و كۆتایی بە ژیانی خۆشی هێنا) لە ئامادەكردنی رۆژنامەنووس (فازڵ حەمەرەفعەت) بوو.   لینكی راپۆرتەكە.. https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11429

درەو: ئەمڕۆ وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەغداد، تیمی یەكێتی لە وەفدەكە كشانەوەو بەشداریان نەكرد لە وەفدەكەدا، وەفدەكەی حكومەتی هەرێم لە ئەندامانی پارتی و گۆڕان پێكهاتووە.  بە پێی زانیارییەكانی (درەو) ئەمڕۆ ئەندامانی تیمی یەكێتی (د. دارا رەشید وەزیری پلاندانان و د. ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران) بەشدار نەبوون لە وەفدەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەغداد، ئەویش وەك بەشێك  لەو هەوڵوێستەی كە قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی بڕیاری لێداوە كە تیمی یەكێتی نابێت بەشداری بكات لە هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمیدا. هەفتەی رابردوو وەفدی حكومەتی هەرێمی بەسەرۆكایەتی دارار رەشید لە پشكی یەكێتی گەیشتە بەغداد بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی بودجەو نەوت و كێشەكانی نێوان هەرێمی و بەغداد. ماوەی نزیكەی دوو مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشداری كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی نەكردووە، رۆژی پێنج شەممەش قوباد تاڵەبانی سەرۆكی تیمی یەكێتی لە حكومەت بڕیاریدا تیمی یەكێتی بەشداری هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمی نەكەن، ئەویش لەبەرامبەر دوو بڕیاردا، ئەویش خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن ناسراو بە (سەركەوتی كوبە) بۆ شوێنگرەوەی چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ، پێدانی بڕیاری بەكارهێنانی تەواوی دەسەڵاتەكانی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی لەلایەن سەربەست لەزگین بریكاری وەزیری پێشمەرگە لە پشكی پارتی، كە یەكێتی دەیویست كەسێكی تر لە بری شۆڕش ئیسماعیل كاندید بكات بەڵام پارتی بەو بڕیارە رازی نیەو ئامادە نیە دەستلەكاركێشانەوەی شۆڕش ئیسماعیل قبوڵ بكات. لە ئێستادا یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان ناكۆكن، یەكێتی دەڵێت ئەو جۆرە لە حوكمۆڕانیەیان قبوڵ نیەو هاوبەشی دەسەڵات نین، پارتیش دەڵێت بڕیارەكانی یەكێتی سیاسین و یەكێتی كێشەی ناوخۆیی هەیە.  سەردانی پێشو دارا رەشید سەرۆكی تیمەكە بووە

درەو: ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە لە پشكی یەكێتی بەخشی بە سەربەست لەزگین بریكاری وەزیری پێشمەرگە لەسەر پشكی پارتی. بە پێی نوسراوێكی وەزارەتی پێشمەرگە كە لەلایەن سەربەست لەزگینەوە واژۆكراوە، هاتووە: لەلایەن سەرۆكایەتی ەئنجومەنی وەزیرانەوە ئاگاداركراوین بە پیادەكردنی دەسەڵاتەكانی بەرێز وەزیری پێشمەرگە لە ماوەی نەهاتنی بەڕێزیان بۆسەر كارەكەیان تا ئەو كاتەی بەڕێزیان دەگەڕێنەوە، ئەویش بەمەبەستی بەردەوامبوونی كاروباری رۆژانەی وەزارەتی پێشمەرگە و درووست نەبووتی هیچ كێشەیەك و بەربەرستێك لەبەردەم راییكردنی كارەكانیدا. ئەم بڕیارەی ئەنجومەنی وەزیران هاوكاتە لەگەڵ بریارێكی وەزیری ناوخۆ بۆ خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن بۆ جێگرەوەی چەتۆ ساڵ بریكاری وەزیری ناوخۆ لە پشكی یەكێتی، ئەم دوو هەنگاوە تیمی یەكێتی لە حكومەت نیگەران كردوو دوێنێ قوباد تاڵەبانی بە توندی تیمی یەكێتی (وەزیرو  بەربرسانی لە حكومەت) ئاگاداركردووەتەوە بەشداری كۆبوونەوەو مەراسیمە فەرمیەكان نەكەن و باس لەوەش دەكرێت كە بەتەواوی بایكۆتی دەوامیش بكەن، بەڵام (درەو) زانیویەتی رۆژی یەكشەممە یەكێتی بەتەواوی بڕیار دەدات تیمەكەی بەتەواوی بایكۆتی دەوام بكەن یان تەنیا بەشداری كۆبوونەوەو مەراسیمە فەرمییەكان نەكەن.   لە كۆتایی مانگی رابردوودا شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بەهۆی تێكچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی، سلێمانی بەجێهێشت‌و گەیشتە هەولێر، بڕیارە گەشتی دەرەوە بكات لەدوای دواین كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كە رۆژی 8ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، بافڵ تاڵەبانی هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە‌و چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی بانگهێشت كرد‌و ئاگاداری كردنەوە لەوەی نابێت بگەڕێنەوە بۆ هەولێر، ئەمەی وەكو فەرمانی یەكێتی پێ راگەیاندن. (درەو) زانیویەتی، شۆڕش ئیسماعیل نیگەرانە لە بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی‌و پێیوایە بیانوی پێدەگرن لەبارەی ئەو هەنگاوانەی كە بۆ رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە گرتویەتییە بەر.  

درەو: 🔹 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر بووە لە (136.26 ترلیۆن) دینار، کە (95.3%)ی داهاتی نەوت و(4.7%)ی داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 لەو داهاتەی بەدەستهاتووە زیاتر لە (79.73 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (92.4%)ی چووە بۆ خەرجی بەگەڕخستن. تەنها (6.59 ترلیۆن) دیناری بە ڕێژەی (7.6%) لە بواری وەبەرهێناندا بەخەرج دراوە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (36.3%) و زیاتر لە (33.71 ترلیۆن) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. 🔹 خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق بریتی بووە لە (6.5 ترلیۆن) دینار و بە جۆرێک؛ ئەنجومەنی وەزیران (6 ترلیۆن) دینارو ئەنجومەنی نوێنەران نزیکەی (429 ملیار) دینار و سەرۆکایەتی کۆمار زیاتر لە (40 ملیار) دینار، خەرجیان هەبووە. یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە بۆ دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڵاوی کردوونەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار و 85 ملیۆن و 482 هەزار و 91) دینار، بەجۆرێک بڕی (129 ترلیۆن و 945 ملیار و 398 ملیۆن و 980 هەزار و 835) دیناری بەڕێژەی (95.3%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (6 ترلیۆن و 316 ملیار و 686 ملیۆن و 501 هەزار و 256) دینار، بەڕێژەی (4.7%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، بۆ دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (86 ترلیۆن و 330 ملیار و 376 ملیۆن و 650 هەزار و 331) دینار، بەجۆرێک بڕی (79 ترلیۆن و 738 ملیار و 531 ملیۆن و 191 هەزار و 216) دیناری بەڕێژەی (92.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (6 ترلیۆن و 591 ملیار و 845 ملیۆن و 369 هەزار و 115) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر دە مانگی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (6 ترلیۆن و 951 ملیار و 845 ملیۆن و 369 هەزار و 116) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (90 ملیار و 182 ملیۆن و 185 هەزار و 915) دیناری بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (792 ملیار و 835 ملیۆن و 526 هەزار و 915) دیناری بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (2 ترلیۆن و 95 ملیار و 740 ملیۆن و 721 هەزار و 784) دیناری بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی بڕی (3 ترلیۆن و 501 ملیار و 957 ملیۆن و 291 هەزار و 990) دیناری بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (471 ملیار و 129 ملیۆن و 642 هەزار و 512) دیناری بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (86 ترلیۆن و 330 ملیار و 376 ملیۆن و 560 هەزار و 331) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (136 ترلیۆن و 262 ملیار و 85 ملیۆن و 482 هەزار و 91) دینار. واتە بڕی (33 ترلیۆن و 714 ملیار و 609 ملیۆن و 280 هەزار و 104) دیناری بەڕێژەی (36.3%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری دە مانگی یەکەمی ساڵەکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە دە مانگی یەکەمی 2022 لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (6 ترلیۆن و 499 ملیار و 907 ملیۆن و 702 هەزار و 551) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (428 ملیار و 996 ملیۆن و 666 هەزار و 435) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (10) هەزار دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە.  2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (40 ملیار و 166 ملیۆن و 924 هەزار و 773) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (6 ترلیۆن و 30 ملیار و 744 ملیۆن و 111 هەزار و 343) دیناری خەرجکردووە، بڕی (5 ترلیۆن و 217 ملیار و 192 ملیۆن و 187 هەزار و 369) دیناری بە ڕێژەی (87%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (813 ملیار و 551 ملیۆن و 923 هەزار و 974) دیناری بە ڕێژەی (13%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە.  بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە دە مانگی یەکەمی ساڵی (2022) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5) سەرچاوەکان ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولە لغایە کانون الپانی 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە شباگ 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە اژار 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە نیسان 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە مایس 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە حزیران 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە تموز 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە ‌‌ێ‌ب 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە ایلول 2022 للموازنە الاتحادیە -    حساب الدولە لغایە تشرین الاول 2022 للموازنە الاتحادیە

(درەو): یەكێتی بڕیاریداوە وەزیرو بەرپرسەكانی بەشداری كۆبوونەوەو مەراسیمە فەرمییەكان نەكەن، هێشتا پرسی دەوام نەكردن و بایكۆت یەكلا نەكراوەتەوە، یەكشەممە یەكێتی بڕیاری كۆتایی دەدات. بڕیاری خانەنشینكردنی سەركەوت حەسەن، و فشاری بەشێك لە بەرپرسانی پارتی لەناو حكومەت، بەرپرسانی یەكێتی تۆڕەو نیگەران كردووە، تیمی یەكێتی بڕیار دەدات بەشداری كۆبوونەوەكانی حكومەت نەكات. (درەو) لەگەڵ چەند بەرپرسێكی باڵای یەكێتی قسەی كرد، ئەوان رایانگەیاند: یەكێتی لەسەرەتای مانگی رابردووەوە بەرەسمی نامەی دیاریكردنی سەركەوت حەسەن (سەركەوتی كوبە)ی پێشكەركردووە لەشوێنی چەتۆ ساڵح، بەڵام وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبری رەزامەندی، بڕیاری خانەنشینكردنی بۆ سەركەوت حەسەن دەكرد، یەكێتی بڕیارەكە بە نایاسایی دەزانیت، چونكە پێیوایه‌ دەبێت مەرسومی هەرێمی دەرچوێندرێت بۆ خانەنشینكردنی. لەگەڵ هەندێك بڕیاری تر كە تیمی پارتی لە یەك دوو رۆژی رابردوو داویەتی و بەرپرسانی یەكێتی تۆڕەكردووه‌و تا ئه‌و راده‌ی بڕیاریانداوه‌ بەشداری هیچ كۆبوونەوەو مەراسیمێكی فەرمی ناكەن، بەڵام هێشتا بڕیاری كۆتایی ئەوە نەدراوە وەزیر و بەرپرسانی یەكێتی بایكۆتی تەواوەتی بكەن و نەچنەوە دەوام. ئەو بەرپرسانەی یەكێتی ئاماژەیان بەوە كرد" یەكێتی چاوەڕێی دەكرد تیمی پارتی دۆخەكە ئارام بكاتەوەو كەشێك بڕەخسێنێت نزیكبوونەوە درووست بێت و بەشێك لە گلەییەكانی یەكێتی چارەسەر بكات، بەڵام فشارەكانی لەسەر یەكێتی توندتر كردووەتەوە، ئەمەش ئەوەندەی تر تیمی یەكێتی توڕە دەكات". (درەو) زانیویەتی هەوڵێ گفتوگۆو نێوەندگیری هەبووە لەنێوان یەكێتی و پارتی، بەتایبەت لە گۆڕینی هەندێك وەزیرو بەرپرس لەڕێگەی پەرلەمانەوە، بەدیاریكراوی پڕكردنەوەی شوێنی (پشتیوان سادق)و (خالید شوانی)، هەروەها یەكێتی دەیویست لەو پرۆسەیەدا دەستلەكاركێشانەوەی (شۆڕش ئیسماعیل)ی وه‌زیری پێشمه‌رگه‌ لەگەڵ وەزیرەكەی پارتی و هێمن هەورامی جێگری سه‌رۆكی په‌رله‌ماندا تێپەڕێنێت، بەڵام خانەنشینیەكەی سەركەوت حەسەن دۆخەكەی توندتر كردووە. چاوەڕوان دەكرێت یەكشەممە بڕیاری كۆتایی بدرێت، ئەگەر پارتی نەرمی بنوێتێت، ئەوا وەزیرو بەرپرسانی یەكێتی دەوامی ئاسایی خۆیان دەستپێده‌كه‌نه‌وه‌و پرسی گۆڕینی وەزیرەكانیش لە پەرلەمان جێبەجێ دەكرێت، خۆ ئەگەر پارتی نیگەرانییەكانی یەكێتی نەڕەوێنێتەوە، ئەوا چاوەڕوان دەكرێت بەتەواوی وەزیرەكانی یەكێتی بایكۆتی حكومەت بكەن و پەرلەمانیش كارەكانی هەڵپەسێریت و كۆبونەوەی تایبەت بە گۆڕین و متمانەدان بە شوێنگرەوەكانیان نەكات. ماوەی نزیكەی دوو مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان بەشداری كۆبوونەوە فەرمییەكانی حكومەت ناكات، تا ئێستا مەسرور بارزانی هیچ هەڵوێست و قسەیەكی نەكردووە لەسەر بەشدارینەكردن و نیگەرانییەكانی كەسی دووەمی كابینەكەی.  

درەو: مەسعود بارزانی و بافڵ تاڵەبانی چەند رۆژێكە هەرێمی كوردستانیان جێهێشتووەو لەدەرەوەی وڵاتن، وێنەو دیداری كۆنیان بە تازە بڵاودەكەنەوە. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان لە هەفتەی رابردوودا سەردانی دەرەوەی وڵاتی كردووەو لە ئێستادا لە وڵاتی نەمسایەو سەردانەكەی بەمەبەستی پشكنینی پزیشكیە. (درەو) زانیویەتی ماوەی چەند رۆژێكە بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی، هەرێمی كوردستانی بەرەو ئەوروپا بەجێهێشتووەو دیدارە كۆنەكانی بە تازە بڵاو دەكەنەوە. ئەمڕۆ بافڵ تاڵەبانی لە پەیجی تایبەتی خۆی بڵاویكردەوە كە پێشوازی لە مەحمود سەنگاوی لێپرسراوی میحوەری گەرمەسێری ھێزی پێشمەرگەی كوردستان كردووە، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەو دیدارە هی رۆژی یەكشەممە 4/12/2022 ەیە، مەحمود سەنگاوی هەمان رۆژ و بە هەمان جلوبەرگەوە مەحمود سەنگاوی سەردانی بەڕێوەبەرایەتی گشتی دژە تیرۆری كوردستانی كردووە ( بڕوانە وێنەی هەواڵەكەی مەحمود سەنگاو لە پەیجی تایبەتی خۆی) دوێنی بافڵ تاڵەبانی، بڵاوی كردەوە كە پێشوازی لە  ماتسومۆتۆ فوتۆشی، باڵیۆزی ژاپۆن لە عیراق كردووە لە دەباشان، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) پێشوازیەكەی بافڵ تاڵەبانی لە باڵیۆزی ژاپۆن هی رۆژی هەینی 2/12/2022 ە چونكە لە هەمان رۆژ سەردانی بەرهەم ساڵح سەرۆكی كۆماری پێشوی عێراقی كردووە لە مێرگەپان. هاوكات پەیجی رەسمی باڵیۆزخانەی ژاپۆن لە عێراق رۆژی 4/12/2022 سەردانەكەی بڵاوكردووەتەوە كە لە دەباشان لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی كۆبووەتەوە، لە كاتێكدا بەڵام بافڵ تاڵەبانی دوێنێ بڵاویكردووەتەوە.  هاوكات دوێنێ لە دەباشان قوباد تاڵەبانی پێشوازی لە ئەیاد عەلاوی كرد، بەهۆی ئەوەی بافڵ تاڵەبانی لەدەرەوەی وڵاتە.  

* بەهرۆز جەعفەر بەشێکی زۆر لە شیکەرەوەکان و ئاژانسە جیهانییەکان، وای دەرئەخەن کێبڕكێ و ململانێکە لە نێوان گازپرۆمی ڕووسی و کۆمپانیا ئەمریکییەکاندایە، بەڵام لە ڕاستییدا کێبڕکێکە لە نێوان غازی بە بۆڕی هەناردەکراو (Piped gas) و غازی سروشتی شلکراوە (LNG) یە. ئەگەر، ببینین بە بەراورد بە مارسی ٢٠٢٢ لە ئۆکتۆبەر و نۆڤەمبەری ٢٠٢٢ دا ڕێژەی پشت بەستنی ئەوروپا بە گازی ڕووسیا تەنها (١٠٪) زۆر کەمی کردووە. بەڵام ئەوە گازی سروشتی بە بۆڕی هەناردەکراوە. لە (LNG) دا ڕێژەی پشت بەستنی ئەوروپا بە گازی ڕووسیا وەکو خۆیەتی. غازی سروشتی شلکراوە (LNG) گازی سروشتییە لە شێوەی شلەکەیدا. LNG بە پاککردنەوەی گازی سروشتی و سوپەر ساردکردنەوەی بۆ -260 (واتە دووسەت و شەست پلە لە ژێر سفرەوە) بەرهەم دێت بۆ ئەوەی ببێتە شلە. لە کاتی ئەو پرۆسەیەی کە بە شلکردنەوە ناسراوە، گازی سروشتی لە خوار خاڵی کوڵانییەوە سارد دەکرێتەوە، زۆربەی ئەو پێکهاتە دەرەکیانەی کە لە سووتەمەنیدا دەبینرێن، لادەبرێن. ئەم غازە ڕاستە غازی سروشتییە، بەڵام ناتواندرێت بە بۆڕی بگوێزرێتەوە، چونکە دۆخێکی ناجێگیری هەیە. بەڵام غازی سروشتی بۆری (PNG) - غازی سروشتیە لە ڕێگەی تۆڕێکی بۆرییەوە دابەش دەکرێت کە دەرچەی سەلامەتی هەیە بۆ پاراستنی پەستانەکە، دڵنیایی دەدات لە دابینکردنی سەلامەت و بێ پچڕان بۆ کەرتی ناوخۆیی بۆ چێشت لێنان، بەکارهێنانی گەرمکردنەوە / ساردکردنەوە و ...تادوایی. ئەوروپا هێشتا گیرۆدەی غازی ڕووسیایە. بەڵام نەک جۆری بۆری غاز. ئەوە LNG – غازی سروشتی شلە زیاتر کە هێشتا ئەوروپای کردۆتە پاشکۆی ڕووسیاو ئەوانی تر... ڕۆڵە سەرەکییەکان، کۆمپانیای تایبەتمەندو زەبەلاح و کێبڕکێکار ئەیبینن، کە دەیان پسپۆڕ و ناوەندی توێژینەوە کۆمەکیان ئەکات، بەتایبەت لە ڕووی تەکنیکی و، زانستی کیمییاوییەوە تا دۆخێک دروست بکەن بۆ کاری بازرگانی و وەرچەرخانی ئابوریی و سیاسیی زیاتر دەست بدات (ژینگە لای کۆمپانیاکان و زلهێزەکان بە ڕواڵەت پرسێکی گرنگە) وەک دیارە، بازرگانی و کۆمپانیاو ڕاکێشانی بۆڕی، واتە بەریتانیاو ئەمریکا. یەکەمجار بەریتانیا بو گازی بە بۆڕی لە میانەی یەکەمین جەنگی جیهانی دا لە ساڵی (١٩١٧) ڕاکێشاو ئەو مۆدێلەی داهێنا. ئەوکاتانە نزیکەی (١٠٠٪) ئەو کۆمپانیایانەی لە جیهاندا لە بواری نەوت و ئینجا گازدا لە جیهاندا ئۆپەرەیشنیان ئەکرد بەریتانی و دوایی فەڕەنسی و ئەمریکی بون. ئێمە دەزانین کە ئەمریکا دابینکەرێکی سەرەکی نەوت و گازە لە جیهانداو، بە پلەی یەکەمیش دێت، بەڵام هەر ئەمریکا خۆی لە ئاستی ناوخۆدا هەمیشە بە پلەی یەکەم یان دووەم دێت لە سەرفکردن یان بەکاربردنی گاز و نەوت و سوتەمەنی دا. ئەمریکا گاز دابین ئەکات لە ڕێگەی بۆڕییەوە بۆ کەنەدا، مەکسیک، بۆلیڤیا و باشوری ئەمریکا. دوای ئەمریکا قەتەر بە پلەی دووەم دێت بۆ خستنە ڕووی گازی سروشتی شلکراوە LNG بۆ جیهان. ڕووسیاش لە نێوان ئەم دوو وڵاتە دادەنیشێت و هەر لە پلەی دووەمدایە. بۆیە لە کاتێکدا ڕەنگە ئێستا ڕووسیا کەمتر لە 10%ی دابینکردنی غازی ئەوروپا پێکبهێنێت، بەڵام هاوردەکردنی LNG کەمی نەکردووە. بەتایبەت بەرزبوونەوەی خواست لە فەرەنسا و بەلجیکا پشتگیری لەم ڕەوتە کردووە.لەگەڵ ئەوەی قەیرانی تێچووی ژیان لەم زستانەدا لە ئارادایە، ڕەنگە ئەوروپا هیچ بژاردەیەکی دیکەی نەبێت جگە لە بەردەوامبوون لە کڕین. هەر بەڕاستی، گازی سروشتی نەک ئابوریی بەڵکو شارستانییەتی خۆرئاوای خستە ژێر پرسیارەوە. دەردێکی بێوێنەی پێدان. لە ناوەند مەودادا، واتە لە دوو بۆ سێ ساڵی ئایندەدا، ئەوروپاو ئەمریکا ئەتوانن زاڵ بن بەسەر گرفتی وزەو جێگرەوەی دیکە بە ڕێگەی جیا-جیا بدۆزنەوەو، خۆیان لەو پاشکۆیەتییەی ڕووسیاو هەندێ وڵاتی دیکە ڕزگار بکەن. بەڵام لە ئێستادا وەک ئەو گۆرانیەی لێ دێت کە هونەرمەندی کورد سەید عەلی ئەسغەری ئەڵێت " ئەی نابێ- نابێ چاوجوان وا نابێ بەم دەم و دەستە یار پەیدا نابێ ." ئینجا هەر "سەید" لە گۆرانییەکەی تریدا ئەڵێت: غەمگین و دڵ پەشێوم بڕوانە باری لێوم حەیرانی خاڵی لێوم جەرگم سووتاوە وەک قاوە پایزی سەردی گیان زەردی کردە سەری من زمستانی فیراقت پێچیدە بە سەری من بۆ تۆ شێت و شەیدا بووم بۆ تۆ دەیری و ڕسوا بووم بۆ تۆ زەنگی زەریا بووم بۆچی تۆ ڕەحمت نەماوە بۆچ دەمکوژی خۆ قوربان پردی سیڕات نەپساوە لە دەردی بێ دەرمانی کەوتومە سەرگەردانی بۆچ دەمکوژی ماڵ وێران جەرگم بۆچی بڕاوە لە دەردی بێ دەرمانی کەوتومە سەرگەردانی بەجوابی لەنتەرانی چیبکه م جه رگم براوه لە بۆ هیجری دووری دۆست جەرگ و ڕۆحم نەماوە چیبکەم لە دووری دۆستم هۆش و فکرم فه وتاوه.

شیكاری: درەو # شەپۆلی بارانی چەند رۆژی رابردوو، کاریگەری بەرچاوی لەسەر زیادبوونی سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان، هەبووە، بەڵام لە ئاوی ژێر زەویدا هیچ زیادبوونێک تۆمار نەکراوە. # لە هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی (50 هەزار و 257) بیرەوە ئاو لە ژێر زەوی دەردەهێنرێت، لەم بڕە تەنها (24 هەزار و 257) یان بە یاسایی هەڵکەندراون. # بیرە یاساییەکان (51%)ی بۆ خواردنه‌وه‌و (45%)ی بۆ کشتوکاڵ و (4%)ی بۆ پیشەسازی بەکاردەهێنرێت. # بیرە یاساییەکان (38%)ی لە هەولێر، (34%) لە سلێمانی، (20%)ی لە دهۆک و (7%) لە ئیدارەی گەرمیان لێدراون. # ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە ماوەی (20) ساڵدا (500) مەتر دابەزیوە. قەبارەی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی گشتی دوو جۆر ئاوی ژێر زەوی هەن، یەکێکیان ئەوانەن کە نزیکن لەسەر زەوی کە راستەوخۆ کاریگەرن بە بڕی دابارین، واتە دابارینی کەم و زۆر کاریگەریی خێرا دەکاتە سەر بڕەکانیان، بەڵام ئەوانەی کە لە قوڵاییدان کەمتر کاریگەر دەبن بە بڕی دابارینی ساڵانە، لەم بارەیەوە شارەزایان بەم جۆرە ئەوە روون دەکەنەوە؛ "ئەگەر کۆی رووبەری کوردستان بە (40 هەزار) کیلۆمەتر هەژمار بکەین، هەروەها تێکڕای بارانی ساڵانەش (500) ملیمەتر بێت، ئەوا ساڵانە نزیکەی (20) ملیار مەتر سێجا ئاو دەکات، لەو بڕەش (30 - 35٪)ی دادەچۆڕێتە خوارەوەو کۆگا ئاوییەکان پاراو دەکات".  بەڵام ئەگەر ئەو بڕی بارانە کەمبکات بۆ نموونە ببێتە (400) ملیمەتر باران، ئەوا بڕی ئاو (4) ملیار مەتر سێجا کەمدەکات، ئەمەش هۆکارە بۆ ئەوەکەی کەمتر ئاو بگاتە ژێر زەوی و کۆگاکانی ئاوی ژێر زەوی پاراو بکات. ئەم داچۆڕینەش بەپێی شوێن جیاوازە، ناوچەی شاخاوی (30 - 35٪) دادەچۆڕێتە خوارەوە، بەڵام ناوچەکانی نیشتەجێ و ناوچە پیشەسازییەکان (5 - 10٪) دادەچۆڕێتە خوارەوە. لە هەرێمی کوردستان لەو شوێنانەی کە چالاکیی پیشەسازییان تێدایە، یان ئەو شوێنانەی کە ئاستی ئاوی ژێر زەوی نزیکە، یان نزیکی پرۆژەی کشتوکاڵین، یان بەهۆی تێکچوونی ئاوەڕۆی ماڵانەوە، ئاوی ژێرزەوی پیسبووە، بە تایبەت ئەو شوێنانەی کە پاڵاوگه‌و چالاکیی نەوتیی تێدان. پرۆژەکانى ئاودێریى وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو بەپێی ڕاگەیەندراوێکی فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو، لەڕێگەى بەڕێوەبەرایەتیی گشتى سەرچاوەکانى ئاوى هەرێمى کوردستان، دەستى کردووە بە جێبەجێکردن و تێستکردنى چەندین پڕۆژەى گرنگ کە کاریگەرییان لەسەر زیادکردنى ئاوى سەرزەوی و ئاوى ژێر زەوی و گلدانەوەى ئاو هەیە. بەپێی داتاکانى وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو کە تا (4) مانگ بەر لە ئێستان، له‌ كه‌رتی سه‌رچاوه‌كانی ئاو، چه‌ندین پرۆژەی جۆراوجۆر ئه‌نجام دراون، كه‌ به‌شێكیان كاره‌كانیان ته‌واو بووه‌و به‌شێكیشیان كاره‌كانیان ته‌واو نه‌بووه. واتە بە‌كۆی گشتی (٧٦) پرۆژە بە گوژمەى (٥١٤ ملیارو ٨٩٣ ملیۆن) دیناره هەبووە کە بەم شێوەیە دابەش کراوە: -    پڕۆژەی ئاودێری تەواوکراو: (٤) پرۆژە‌، به‌ گوژمه‌ی (٢ ملیار و ٨٩٣ ملیۆن) دینار. -    پڕۆژەی تەواونەکراو کە (١-٩٩%)یان تەواوکراوە: (٢٤) پڕۆژە‌، به‌ گوژمه‌ی (٧١ ملیار) دینار. -    پۆند (حەوز)ی تەواوکراو: (٥) پۆند، به‌ گوژمه‌ی ملیارێک دینار. -    پۆندی تەواونەکراو کە (٢٠-٧١%) یان تەواوکراوە: (١٣) پڕۆژە. -    نەخشەسازی پۆند: (٣٠) پڕۆژە‌ به‌ گوژمه‌ی (٤٤٠ ملیار) دینار. هەرێمى کوردستان خاوەن (١٥٥) پۆند (حەوز)ى ئاوە دکتۆر کاروان سەباح هەورامى، بەڕێوەبەرى گشتیى سەرچاوەکانى ئاوى هەرێمى کوردستان، لەسەر پۆندەکان بە ماڵپەڕی حکومەتی هەرێمی کوردستانی ڕاگەیاندووە: ''لە ساڵى ١٩٩١ـەوە تا ٦ مانگى ڕابردوو، (١١٨) پۆند لە سەرتاسەرى هەرێمى کوردستان هەبووە، بەڵام لەم شەش مانگى ڕابردوو، سەرۆکایەتى ئەنجومەنى وەزیران ڕەزامەندى لەسەر دروستکردنی (٣٧) پۆند لە سەرتاسەرى هەرێمى کوردستان بە دوو قۆناغ داوە، کە نزیکەى (٢٦ ملیار) دیناریان تێ دەچێت کە بریتین لە: قۆناغى یەکەم: دروستکردنى (٢٣) پۆند کە (١٣ ملیار) دیناریان تێچووەو بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکان: -    پارێزگاى هه‌ولێر: (٨) پۆند. -    پارێزگاى سلێمانی: (٣) پۆند. -    پارێزگاى دهۆك: (٩) پۆند. -    ئیدارەى سەربەخۆ گه‌رمیان: (٣) پۆند. قۆناغی دووەم: دروستکردنى (١٤) پۆند بۆ پارێزگاى هەولێر، کە (١٢.٦ ملیار) دیناریان تێ دەچێت و زۆربەیان لە دەوروبەرى شارى هەولێر دروست دەکرێن، بۆ کەمکردنەوەى کاریگەرییەکانى لافاو کە لەو دوو ساڵەى ڕابردوو کاریگەریی خراپیان لەسەر خەڵک و دانیشتوانى پایتەخت هەبوو و ئەمانە تواناى گلدانەوەى (٤ بۆ ٥ ملیۆن) مەتر سێ جا ئاویان هەیە. ئامارەکانی بیری ئاوی (فەرمی) لە هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکانی وەزارەتى کشتوکاڵ و سەرچاوەکانى ئاو، لەسەر ئامارى بیرەکانى سەرانسەرى هەرێمى کوردستان، تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢١ ئاماری بیره‌ هه‌ڵكه‌ندراوه‌كان بریتی بووه‌ له‌ (٢٤ هه‌زار و ٣٥٧) بیری جیاواز له‌ سێكته‌ره‌كانی ئاوی پاكی خواردنه‌وه‌، كشتوكاڵ، پیشه‌سازی، بە جۆرێک؛  بیرەکانى تایبەت بە ئاوى خواردنەوە کە (١٢ هەزار و ٤٢١) بیرن، بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکان:  -    پارێزگاى هه‌ولێر: (٤ هەزار و٣٢٠) بیر. -    پارێزگاى سلێمانی: (٦ هەزار و ١١٧) بیر. -    پارێزگاى دهۆك: (هەزار و ٤٧٧) بیر. -    ئیدارەى سەربەخۆی گه‌رمیان: (٥٠٧) بیر. بیرەکانى تایبەت بە ئاوى کشتوکاڵى کە (١٠هەزار و ٩٨٦) بیرن، بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان: -    پارێزگاى هه‌ولێر: (٤ هەزار و ٨٣١) بیر. -    پارێزگاى دهۆك: (٢ هەزار و ١٧) بیر. -    پارێزگاى سلێمانی: (٣ هەزار و ٢٨) بیر. -    ئیدارەى سەربەخۆی گه‌رمیان: ( هەزار و ١١٠) بیر. بیرەکانى تایبەت بە ئاوى پیشەسازی کە (٩٥٠) بیرن، بەم شێوەیە دابەش بوون بەسەر پارێزگاکان و ئیدارە سەربەخۆکان: -    پارێزگاى هه‌ولێر: (١٦٤) بیر. -    پارێزگاى دهۆك: (١١٩) بیر. -    پارێزگاى سلێمانی: (٤٨٨) بیر. -    ئیدارەی سەربەخۆی گەرمیان: (١٧٩) ئامارى بیرە فەرمییەکانى سەرانسەرى هەرێمى کوردستان لێدانی بیری ئاوی (نایاسایی) لە هەرێمی کوردستان ئەگەر چی ئامارێکی فەرمی لەبارەی بیرە نایاساییەکانەوە بەردەست نیە، چونکە ئەو بیرانە تۆمار نەکراون، بەڵام ئامارە نافەرمییەکان ئاماژە بەوە دەدەن کە لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە (50) هەزار بیر لێدراون، کە (24.35) هەزاریان مۆڵەتیان هەن ، ئەوانی دیکە کە (25.9) هەزارن بە نایاسایی لێدراون، بەم پێیەش (52%) بیرەکان نایاسایین و (48%)ی بیری ڕێوشوێنی یاساییان هەیە. وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا لەو بیرانەی کە یاسایین؛ (12 هەزار و 421) بۆ خواردنەوە، (10 هەزار و 986)  بۆ کشتوکاڵ و هەروەها (950) بیریشیان بەمەبەستی پیشەسازیی لێدراون. سەبارەت بە كاریگەریی بێبارانی و هەڵكەندنی بێشووماری بیری نایاسایی لە ساڵانی ڕابردوودا (عەباس عەلی – بەڕێوەبەری ئاوی ژێر زەوی سلێمانی) پێی وایە؛ باران سەرچاوەی یەكەمی پاراوبوونەوەی ئاوی ژێر زەوییە، جگە لە فاكتەرەكانی دیكەی سەر زەوی، كە باران نەبوو كێشەی پاراوبوونەوەی ئاو دروستدەبێت. هەڵكەندی بیر ئەگەر بەپێی ڕێنماییەكانی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو بێت شێوازێكی زانستی وەردەگرێت، كە دووریی بیرەكان و قوڵایی و شوێنەكەی بەپێی حەوزە ئاوییەكان و بەپێی پێداویستیی خەڵك دیاریدەكات، كاریگەرییان نابێت لەسەر دابەزینی ئاستی ئاو. ئەو بەڕێوەبەرە ئەوەی ئاشکرا کردووە "بیری نایاسایی لەبەرئەوەی نایاساییە، شوێنی پاراوبوونەوە ئەگرێتەوە، ڕێژەی دەرهێنانی چاودێری لەسەر نییە، باڵانس لەنێوان پاراوبوونەوە و دەرهێنانەوە تێكدەدات، ئەمیان كاریگەری لەسەر ئاستی ژێر زەوی دەبێت". لەگەڵ ئەوەشدا ئاماژەی بەوەشداوە كە لە ساڵی 2016ەوە هەڵكەندنی ئەو جۆرە بیرانە بەڕێژەی (40 تا 45%) كەمیكردووە. سەرەڕای بیری نایاسایی چەندین مەترسیی دیكە لەسەر ئاوی ژێر زەوی هەن، کە بریتین لە، گۆڕانكاریی ئاووهەوا، هەروەها پیسبوونی ئاوی ژێر زەوی یەكێكی دیكەیە لە مەترسییەكان بەهۆی هەندێك لە چالاكییە مرۆییەكان، بەتایبەت لەناو شارەكان و ئەوانەی زۆر نزیكن لە سەرچاوە ئاوییەكانەوە. دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان لە مانگی حوزەیرانی ئەمساڵدا حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند "لە ماوەی (20) ساڵدا ئاستی ئاوی ژێر زەوی (500) مەتر دابەزیوە"، له‌ راگه‌یه‌ندراوه‌كه‌ی فەرمانگەی میدیاو زانیاری هاتووه‌: لە 2022 نزیکەی (300) بیری ئاو وشکیان کردووە، کابینەی نۆیه‌می حكومه‌تی هه‌رێمی كورستانیش بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکان (138) بیر لێ دەدات، هاوکات ئاماژەی بەوەش داوە سەرچاوەکانی ئاو لە هەولێر دوو جۆره‌، ئاوی سەر زەوی 35% و ئاوی ژێر زەوی 65% ده‌بێت، هه‌روه‌ها ئاستی قوڵیی بیرەکانی ئاو تادێت زیاد دەبێت، ئاستی قوڵیی بیرلێدان بەپێی ساڵ گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌، كه‌ به‌مشێوه‌یه‌ روونكراوه‌ته‌وه‌: -    ساڵی 1996: قووڵی بیرلێدان 120 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2003: قووڵی بیرلێدان 200 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2010: قووڵی بیرلێدان 300 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2021: قووڵی بیرلێدان 500 مەتر بووه‌ -    ساڵی 2022: قووڵی بیرلێدان 700 مەتر بووه‌ لە نوێترین ڕاگەیەندراودا (به‌ڕێوبه‌رایه‌تی گشتیی سه‌رچاوه‌كانی ئاوی هه‌رێمی كوردستان) ده‌ڵێ "شەپۆلی بارانی چەند رۆژی رابردوو، کاریگەری بەرچاوی لەسەر زیادبوونی سەرچاوەکانی ئاوی هەرێمی کوردستان، بەتایبەتی ئاوی سەر زەوی، هەبووە، بەڵام ئاوی ژێر زەوی هیچ زیادبوونێک تۆمار نەکراوە". هه‌روه‌ها هاتووه‌: "بارانی باریو بەشێکی گەورەی پێداویستی ئاوی ئاودێری بەرووبوومە زستانییەکانی دابینکرد.... ئەو زیادبوونە کاتییە و ئەگەری گۆڕانكاری تێدا هەیە". بڕی زیادبوونی ئاستی سه‌رزه‌وی لە دواین شەپۆی باران باریندا سەرچاوەکان؛ 1.    فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە ماوەی 20 ساڵدا ئاستی ئاوی ژێر زەوی 500 مەتر دابەزیوە؛ https://fb.watch/hczZMCtR0O/ 2.    فەرمانگەی میدیاو زانیاری حکومەتی هەرێمی کوردستان،هەرێمى کوردستان لە بوارى ئاو پێدەنێتە قۆناغێکى نوێ؛ https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-releases/2022/november/%D9%87%DB%95%D8%B1%DB%8E%D9%85%D9%89-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%84%DB%95-%D8%A8%D9%88%D8%A7%D8%B1%D9%89-%D8%A6%D8%A7%D9%88-%D9%BE%DB%8E%D8%AF%DB%95%D9%86%DB%8E%D8%AA%DB%95-%D9%82%DB%86%D9%86%D8%A7%D8%BA%DB%8E%DA%A9%D9%89-%D9%86%D9%88%DB%8E/?fbclid=IwAR0FKWHlSzjeXwxPGZ2prL5T8P3tOu9wCCUM0a8902M_ZyIhjIYll1KCnJQ 3.    ڕاگەیەندراوی به‌ڕێوبه‌رایه‌تی گشتیی سه‌رچاوه‌كانی ئاوی هه‌رێمی كوردستان.  4.    سامانی ساڵانەی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان 4 ملیار مەتر سێجایە؛ https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2204202119 5.    بەڕێوەبەری ئاوی ژێر زەوی: ئاستی ئاو زۆر بەخێرایی لە دابەزیندایە؛ https://esta.krd/190715/  

درەو: ئامادەکردنی: ئەنوەر کەریم    ئابوری تورکیا لە  کێشەدایە ، بەرزبونەوەی هەڵئاوسان و   داڕمانی لیرەی تورکی پاڵی توركیای  بەرەو قەیرانی  دارایی بردووە و زیانی گەیاندوە بە کارگەکان و  جووتیارەکان  لەسەرتاسەری تورکیا .  دوو لەسەرسێی خەڵکی تورکیا   هەوڵ دەدات بۆ  ئەوەی پارەی نان پەیدا بکات لە گەڵ پارەی کرێێ ئەو شوینەی تێیدا ئەژی. بە پێێ ( سەنتەری یۆنیلیم ) بۆ توێژینەوەی کۆمەڵایەتی ، ئەم دۆخە بۆتە هۆی ئەوەی  کە خەڵك تووشی قەرزێکی زۆرببن . بەڵام هەموو کات وانەبووە،  ئابوری تورکیا لە دوو دەیەی ڕابردوودا هیواشبۆتەوە بەڵام دوای بازی داوە لە ساڵی (2002-2021 ) تێکڕای گەشەی ناوخۆ (5.8%) بووە گەشەیەکی زۆر باشبووە.  کەواتە كێشەكە لە كوێدایە؟     شكاندنی پێچاوپێچی لیرەی تورکی. Devaluation Spiral لە هەرکەسێک بپرسیت کە  ساڵانە ئەچیت بۆ تورکیا،  ئەڵێت لیرەی تورکی کێشەی هەیە ، کە لەساڵی2013 ەوە لەسەرخۆ دەستیپێکردوە و بەرەو خوارەوە دەچێت، لە مانگی ئۆکتۆبەری 2021دا  (1) دۆلاری ئەمریکی نزیکەی ( 8 )لیرە بووە، بەڵام لە   ئۆکتۆبەری 2022 دا نزیک بۆتەوە لە (19 ) لیرەی تورکی واتا بە زیاتر لە (100%) دابەزیوە، یەکێک لەئەنجامە سەرەکییەكانی ئەم دابەزینەی لیرەی تورکی ( هەڵئاوسانە) لە گەڵ هۆکاری تردا.  لە کاتیکدا کە بەهای دراوی ووڵات دائەبەزێت ئەو شتومەکانەی کە لەدەرەوە هاوردە ئەکریت  گرانتر ئەکەوێت لە بازاری توركیدا .  هاوردە وەک ووزەو  کەرەسەی خاو تەکنەلۆژیا،  ئەمەش بۆتە هۆی  بەرزبونەوەی هەڵئاوسان ، كە بەرزترین هەڵئاوسانە لە ئەوروپادا .   دەزگای ئاماری تورکیا لە  ڕاپۆرتی مانگی ئۆکتۆبەردا بەرزترین ڕیژەی هەڵئاوسانی تۆمارکرد کە گەیشتە  (85.51%) كە ئەوەش بەرزترین ڕیژە بوو لە 24 ساڵی ڕابردوودا .   دەزگایەکی شیکەرەوەی سەربەخۆبە ناوی (ENGA ) ڕایگەیاند:  ڕێژەی هەلئاوسانی ئەمساڵ لەڕاستیدا( 176%)  بووە لە مانگی پێشوودا.   بیزنسی تورکی  زەبری قورسی بەرکەوتوە  بە هۆی دابەزینی  لیرەوە . ئەمەش بۆتە هۆی بەرزبونەوەی تێچووی بەرهەم ، لە کاتێکدا  کرێی کارکردن  لەکاتی  خەرجکردندا بە هۆی نرخە بەرزەکانەوە کەمتر شتومەک دەکات بۆ کڕێن  .     دۆخەکە خراپترە بۆ ئەو کەسانەی کە پڕۆفێشناڵن  دکتۆر ( سیم ئۆیڤات ) مامۆستای ئابوری  لەزانکۆی ( گرینچ ) ووتی ئەمە کارەسات دروست ئەکات و ئەبێتە هۆی لەدەستدانی ئەقڵەکان و کەمبونەوەی   مێشکە باشەکان ، ئەبێتە هۆی  زیانی گەورە بە ئابوری تورکیا دەگەیەنێت لەداهاتوودا .  لە کاتێکدا کە  کار لەدەست ئەدرێت و بیزنسەکان  دائەخرێن  ئەم ئەقڵە باشانە دەیان توانی کار بڕەخسێنن.  ئابوری زۆر گەرم    دکتۆر (ئۆیڤات)  ئاماژەی بەوەدا  لە سەرەتاوە  ئەو گەشە ئابوریەی  کە لە دەیەی رابردوودا درووست بوو، لە بنچینەدا ڕاست نەبوو .  چونکە کێشەی قوڵ هەیە لە پەیکەرەی ئابوری  تورکیادا ، ئەمەش بەردەوام  كورتهینانی  دروستکردوە لە  (هەژماری  جاری) حکومەتی تورکیادا، هەروەها ( ڕێژەی سوودی بانکی )  لە کاتێکدا کە ئابوری بەخێرای گەشەی ئەکرد  بانکی ناوەندی سوودی  بانکی بەرزدەکردەوە بەخێرایی  بۆ ئەوەی ئابوری  خاوبێتەوە ،  بەرزکردنەوەی ڕێژەی سوودی بانکی واتە کەمکردنەوەی چالاکی   ئابوری ، لە تورکیادا هەندێ جار پێچەوانەکەی ڕویداوە ،  ڕێژەی سوودی بانکی  نزم  بووە  لە لایەن بانکی ناوەندیەوە  وایکردوە ئابوری لە  کۆنتڕۆل دەربچێت .    (تیمەسی ئاش ) شارەزا  لە ئابوریە  تازە پێ گەیشتوەکاندا   لە دەزگای دارایی ( Blue Bay ) ئەڵێت ئابوری تورکیا  هەمیشە  ئابوریەکی زۆر گەرم بووە .   گەشەی زۆر  . داخوازی زۆر  وە هەروەها هاوەردەی  زۆر ،  هەموو  شتێک  زۆر گەرمە، ئابوری  تورکیا بەرەو داڕمان  ڕۆیشت ئەنجامەکەی  بەهۆی ڕاکێشانی   پارەی بیانی و  پارەی ناوخۆ ، هاتنە دەرەوەی وەبەرهێنەران لە بازاڕی تورکیا بەهۆ  دابەزینی زۆری لیرەی تورکیەوە .  ڕێژەی سوودی بانکی نزم  کە بە  تێگەیشتنی ئەردۆگان  داوای ئەکات پێچەوانەی یاسای ئابوریە بۆ ( Monetary Policy ) واتە (پۆڵیسی نەختینە  و  سوودی بانکی)  ئەردۆگان لە پێشوودا  هەڵبژاردنەکانی بردووە بە هۆی ئەوەی کە پارەیەکی زۆری خستە بازاڕەوە ، بە ڕیژەیەکی سوودی بانکی نزم  بەڵام لە کۆتاییدا ئەبێت  باجەکەی بدات.   ڕێژەی سوودی بانکی نزم  ئەمە بەقازانجی خاوەنی  پڕۆژەکانی بیناسازی بوو  کە  پشتیوانی  (ئاک پارتیان )  دەکرد، ئەمەش بۆتەهۆی قازانجی گەورە بۆ  خاوەن پڕۆژەکان  لە ئەنجامی قەرزە هەرزانەکانەوە کە وەریاندەگرت. وە هەروەها  باگراوندی ئیسلامی کە  ئەردۆگان هەیەتی  (تیمسی  ئاش ) ووتی .  یەکەم  کەس بوو کە  قوتابخانەی خویندی ئیسلامی کردەوە وە هەروەها  کلتوری ئیسلامی وەرگرت  بەرامبەر( بەسوو) واتە پارەدان بەسوو .  کەوابیر دەکاتەوە کە  پارەدان بەقەرز بەرامبەر بەسوو وەگرتن حەرامە .   لە کۆتایدا  ئەم شتانە وایان کردوە بەیەکەوە کە ئەم دۆخە ڕووبدات .   بۆ چی شتەکان ناگۆڕێن .   بەرپرسەکان   ئەزانن چی ڕوو ئەدات ، بە بەردەوامی ڕەخنەیان گرتوە  لە بارەی  دۆخەکەوە ،  هەرچەندە لە  هیچ ووڵاتێکی تری ئابوری پێشکەوتودا ئەمە ڕوو نادات . بانکی مەرکەزی تورکیا سەربە خۆ نیە ،  بۆ بەرپرسەکانی بانکی ناوەندی زەحمەتە بتوانن کێشەکە چارەسەر بکەن ، ئەردۆگان  دۆخەکەی خراپترکردوە    تائێستا چەند وەزیرێکی دارایی و بە ڕێوبەری بانکی ناوەندی  دەرکردوە لە پۆستەکەیاندا ،  لە بنچینەدا ئەو بەرپرسانە بەرامبەر  بە سیاسەتی دارایی و ئابوری ئەردۆگان   وەستاوەنەتەوە.     ئەردۆگان خەڵکی تر تاوانبار دەکات ، وە کۆمەڵیک خەڵک دەوری ئەردۆگانی داوە  کە ئەوانە  تەنها ( بەڵی ) ئەکەن بۆ ئەردۆگان وەک سوڵتانێک وایە  بەڵام لە جلو بەرگی نوێدا .   مەرکەزیەتی دەسەڵات لە دەستی ئەردۆگاندا بۆتە دڵی کێشەکە ،  لە   10 ساڵی یەکەمی  بەرێوبەرایەتی ( ئاک پارتی) دا پۆڵییسی (ئەرسۆدۆکسیان) هەبوو واتە لاسایکردنەوەی  سیاسەتی ئابوریان  بەڕێوە ئەبرد ،  هەموو شتێک باش بوو  ( تیمەسی ئاش ) ووتی  بەڵام ئێستا تەنها ئەردۆگان هەموو شتێکە دەسەڵاتەکانی تر کراونەتە دەرەوە  و بێدەسەڵات کراون .   ئێستا بەرپرسیاریەتی و لێپرسینەوە نەماوە.   ئەردۆگان و  ئاک پارتی لەو راپرسیانەی كە لە ئێستادا دەكرێن، دەنگەکانیان زۆر دابەزیوە،  بە هۆی ئەوەی کە ئابوری تورکیا  دۆخەکەی زۆر خراپە .  وە لەدەستدانی دوو شاری زۆر گەورە ( ئەستەنبوڵ و ئەنکەرە) لە هە ڵبژاردنەكانی  ساڵی2019دا،   دیارە کە خەڵك زۆر بێزارە . ئەبینن کە چۆن  ستاندەری ژیانیان دائەبەزێت ڕۆژانە  ( تیمسی  ئاش ) ووتی .  بڕیاردان لەسەر ئەردۆگان  ئەوەندەی نەماوەو لەساڵی 2023دایە،   لە تورکیا  ئەبێت هەڵبژاردن بکرێت ،  ئیستاش ئەردۆگان  ئەتوانیت  دۆخەکە هەڵگێڕیتەوە  بە بەکارهێنانی  خەرجیە گشتیەکان . ئەوەش  وە ک پارە زیاترکردن بۆ خانەنشینان و ئەوانەی کە  بەرنامە کۆمەڵایەتیاکان دەیانگرێتەوە   وە هەروەها  زیادکردنی موچەی فەرمانبەرانی  کەرتی گشتی ،  بە دڵنیایەوە ئەردۆگان بودجەی گشتی بەکار  ئەهێنێت بۆ ئەو چین و توێژانەی  کە دەنگی پێئەدەن  بۆ ئەوەی هەڵبژاردنەکان  بەرێتەوە.    لە مدوایەدا  بە یاسا کە مترین  موچەو هەقدەستی کارکردنی لە کاتژمێرێکدا  بەرزکردەوە لە نجامی بەرزبونەوەی ئەو هەڵئاوسانە زۆرەی کە هەیە لە تورکیادا .   ئیستاش  هیچ ئاماژەیەكی باش  نیە بۆ هەڵبژاردنەوەی ئەردۆگان ئەگەر پۆلێسی ئابوری نەگۆڕێت.   کارێکی قورسە بۆ پێشبینیکردنی ئەنجامەکانی هەڵبژاردن  بەڵام  هەڵبژاردنی ئەمجارە   وەک شەڕێکی قورس وایە بۆ ئەردۆگان  بە بەراورد بە 20 ساڵی ڕابردوو، نیشانەکان زۆرن ئەردۆگان دەنگی زۆر لەدەست ئەدات . ( تیمەسی ئاش ) ووتی  دۆخەکە سەرنج ڕاکێشئەبێت .   ڕیسکی  بۆشایی بازرگانی  گەورەترئەبێت    کورتهێنانی بازرگانی تورکیا  گەورەتر بووە لە مانگی  تشرینی دووهەمی ئەمساڵدا . ئەمەش زیاتر فشار ئەکاتە سەر  ئەردۆگان  کە  گۆڵی ئەو پشتبەستنە بە زیادکردنی  هەناردە بوو تا کێشە ئابوریەکەی چارەسەر بکات .  بەپێی داتە سەەرەتایەکانی وەزارەتی بازرگانی تورکیا بۆ مانگی تشڕینی دووهەمی ئەمساڵ  هەناردە بەڕێژەی ( 1.9%)  بەرزبۆتەوە  بۆ (21.9 ) ملیار دۆلار، رێژەی  گەشە هێواش بۆتەوە لە 5 مانگی ڕابردوودا   کە ژمارەی پاپۆڕە  بار هەڵگرەکانی هەناردەی  شتومەکی تورکیا بۆ بازاڕەکانی دەرەوە  کەمیکردوە.  بەڵام لە هەمانکاتدا هاوردە زیادیکردوە  بە ڕیژەی (14%)  بۆ (30.7) ملیار دۆلار  بە هۆی هاوردەیەکی زۆری نەوت و گازەوە لە ڕوسیا  کە سەرچاوەی  ووزەی تورکیایە،   بەمەش  کورتهینانی بازرگانی   لە مانگی تشرینی دووهەمی ساڵی 2022 گەیشتۆتە (8.8) ملیار دۆلار  واتە ئەگەر بەروارد بکرێت بەساڵی ڕابردوو  کورتهینانی بازرگانی  بە ڕێژەی( 62%)  بەرزبۆتەوە بەبەروارد  بەهەمان مانگی ساڵی ڕابردوو. لە 11 مانگی رابردوودا  بە رێژەی (154%) بەرزبۆتەوە کورتهینانەکە گەیشتۆتە ( 99.9 ) ملیار دۆلار   هێواشبونەوەی   مە کینەی دروستبونی شتومەک  بۆ هەناردەی تورکیا وای لە بیزنسەکانی تورکیا کردوە  کە  گلەیی بکەن لە ئەردۆگان .  دیارە ئەردۆگان چەند ڕێگایەکی گرتۆتە بەر بۆ ئەوەی لیرەی تورکی لەوە زیاتر دانەڕمێت، (  مستەفا  گوڵتیپ) سەرۆکی ئەنجومەنی هەناردەکاران ووتی:  ئەبێت  بەهای لیرەی تورکی هاوتەریب بڕوات لە گەڵ  ڕێژەی هەڵئاوسان  کە (85.5%) ، واتە زیاتر بە های لیرەی تورکی دابەزێت.   ( ماریک ڕاسکۆ) یەکێک لە شیکەرەوەکانی دراو لە  بانکی (Barclays Plc) ووتی  تا کۆتایی  ساڵی 2022   پێویستە لیرەی تورکی (11%) دابەزێت تاکو بتوانێت بەربەرەکانی بازرگانی بکات .   https://www.bloomberg.com/news/articles/2022-12-02/erdogan-s-goal-of-turkey-export-boom-at-risk-as-trade-gap-widens#xj4y7vzkg https://www.euronews.com/2022/11/09/everything-is-overheating-why-is-turkeys-economy-in-such-a-mess#:~:text=%E2%80%9CGrowth%20is%20too%20hig

 (درەو):  یەكێتی بەبێ پارتی وەفدی ئەمنیی خۆی دەباتە بەغداد، بەڵام بۆ هەنگاریا بە هاوبەشی لەگەڵ پارتی دەڕوات، پارتی ژمارەیەك بەرپرسی دەزگای زانیاری یەكێتی تۆمەتباركردووە‌و داوای رادەستكردنیان دەكات، بەڵام بۆ هەنگاریا ئامادەیە دەزگای پاراستن‌و زانیاریی پێكەوە گەشت بكەن.  وەفدی باڵای سەربازی هەرێمی كوردستان بۆ بەشداریكردن لە لوتكەی دووەمی (دانوب) گەیشتە هەنگاریا، بەڵام شۆرش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە لەگەڵ وەفدەكەدا نەرۆیشتووە.  شۆڕش ئیسماعیل لەلایەن بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی نیشتمانی كوردستانەوە داوای لێكراوە نەگەڕێتەوە بۆ وەزارەتەكەی، ئەمە پەیوەندیی بەو ناكۆكییانەوە هەیە كە بەمدواییە لەنێوان پارتی و یەكێتی سەریهەڵداوە، بەپێی زانیارییەكان شۆڕش ئیسماعیل سلێمانی بەرەو هەولێر بەجێهێشتووەو هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەت بۆ سەر كارەكەی، باسلەوە دەكرێت بەنیازە بچێتە دەرەوەی وڵات. یەكێتی لەكاتێكدا لەسەر ئاستی وەزیری پێشمەرگە كاركردنی خۆی لەگەڵ پارتی لەڕووی سەربازییەوە راگرتووەو ئەمدواییە بافڵ تاڵەبانی وەفدێكی سەربازی‌و ئەمنی یەكێتی بەبێ ئاگاداری حكومەت‌و پارتی بردە بەغداد، بەڵام لە وەفدەكەی هەنگاریادا بەهاوبەشی لەگەڵ پارتیدا بەشداری وەفدە ئەمنییەكەی كردووە.  لە وەفدەكەی هەنگاریادا ئەوەی جێگەی سەرەنجە جەلال شێخ ناجی سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی‌و نوێنەری دەزگای پاراستنی پارتی پێكەون، ئەمە لەكاتێكدایە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان كە مەسرور بارزانی سەرۆكایەتی دەكات، فەرماندەی دژەتیرۆری یەكێتی كە سەربە دەزگای زانیارییە تۆمەتبار كردووە بەتێوەگلان لە كوشتنی عەقید (هاوكار جاف)‌و داوای رادەستكردنی دەكات بە دادگا.  سەرباری ئەمە مەسرور بارزانی راوێژكاری ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم هێشتا بە فەرمی دانانی جەلال شێخ ناجی وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری یەكێتی لە شوێنی (ئەژی ئەمین) پشتڕاست نەكردوەتەوە‌و سەرباری ناڕەزایەتییەكانی یەكێتی، رێگەی داوە بەوەی ئەژی ئەمین وەكو سەرۆكی دەزگای زانیاری لە هەولێرەوە جموجوڵ بكات.   ئەندامانی وەفدەكەی هەنگاریا كە خۆیان وەكو وەفدی باڵای سەربازی هەرێم ناساندووە ئەمانەن:  •    جەعفەر شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێم بۆ كاروباری سەربازیی- یەكێتی •    لیوا بەختیار محەمەد سدیق ئەمینداری گشتی وەزارەتی پێشمەرگە- یەكێتی •    جەلال شێخ ناجی بەرپرسی دەزگای زانیاریی- یەكێتی •    سیروان بارزانی بەرپرسی میحوری گوێر- مەخمور/ پارتی •    دكتۆر غازی نوێنەری دەزگای پاراستن/ پارتی •    فەریق روكن عیسا عوزێری سەرۆكی ئەركانی پێشمەرگە/ پارتی لوتكەی دووەمی دانوب تایبەت بوو بە بابەتەكانی (جیۆپۆلۆتیك، ئاسایش، بەرگریی). سیروان بارزانی كە یەكێك لە ئەندامەكانی وەفدەكەیە دەڵێ" دیدارو چاوپێكەوتنی گرنگمان لەگەڵ بەرپرسانی وڵاتی هەنگاریا ئەنجامداوەو پابەندبوونی خۆیان بۆ بەردەوامیی پشتگیری لە شەڕی دژی داعش دووپات كردەوە". جەعفەر شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی سەرۆكی هەرێم بۆ كاروباری سەربازیی لە پشكی یەكێتیی كە بەمدواییە رەخنەی توندی لە پارتی گرت، لەگەڵ وەفدەكە چووە بۆ هەنگاریا، وێنەیەكی خۆی لەگەڵ (ڤاكلاڤ كلاوس سەرۆك وەزیرانی پێشووی كۆماری چیك، تۆنی ئابۆت سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئوسترالیا و جۆن سولیڤان نووسەر و ڕاوێژكاری سەرۆكی لوتكەی دووەمی دانوب) بڵاوكردوەتەوە.  

درەو: 🔻ئەحمەد كانی بۆ شوێنی پشتیوان سادق. 🔻لیزا كاكەیی یان زانا مەلا خالید بۆ شوێنی هێمن هەورامی. 🔻عەبدولخالق باپیری بۆ شوێنی سەربەست لەزگین.بە پێی بڕیاری كۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان هەر كەسێك پۆستی ئەندامی مەكتەبی سیاسی وەرگرت دەبێت دەست لە پۆستە حكومیەكەی هەڵبگرێت و دەستلەكاربكێشێتەوە. 🔹پشتیوان سادق وەزیری ئەوقاف كراوە بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی و بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی پارێزگای دهۆك، دەستلەكاردەكێشێتەوەو ئەحمەد كانی دەچێتە شوێنەكەی بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری ئەوقاف. 🔹هێمن هەورامی جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان كراوە بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی و بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی پارتی، دەستلەكار دەكێشێتەوەو (هەولێك هەیە كە لە شوێنەكەی بمێنێتەوە ئەم ساڵە) لیزا كاكەیی تاكە ئەندامی سەركردایەتی ناو فراكسیۆنی پارتی شوێنەكەی دەگرێـتەوە، بەشێكیش پشتیوانی لە دانانی زانا مەلا خالید سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دەكەن بەو پێیەی لە كۆنگرە بۆ ئەندامی سەركردایەتی دەرنەچووە، تەعویزی بۆ بكرێتەوە. 🔹سەربەست لەزگین بریكاری وەزارەتی پێشمەرگە دەسلەكار دەكێشێتەوە لە پۆستەكەی چونكە كراوەتەوە ئەندامی مەكتبەی سیاسی و بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی هەولێر، بڕیارە عەبدولخالق باپیری بكرێتە شوێتەكەی، هەرچەندە وەزیری پێشمەرگە (شۆڕش ئیسماعیل) بە بڕیاری بافڵ تاڵەبانی ماوەی نزیكەی مانگێكە نەچووەتە دەوام. 🔹زاگرۆز فەتاح بریكاری وەزارەتی پلاندانان كراوەتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی و بەرپرسیم ەكتەبی دارایی پارتی، دەستلەكار دەكێشێتەوەو كەسێكی تر دەكرێـە شوێنەكەی. شوێنەكەی پشتیوان سادق و هێمن هەورامی پێویستیان بە دەنگدان و متمانە پێدانی پەرلەمانی كوردستان هەیە.

درەو: ئامادەكردنی: رێكخراوی روونبیین بۆ شەفافییەت لە پرۆژەكانی نەوت دوای ئەوەی دامەزراوەی درەو میدیا راپۆرتێکی بڵاوکردەوە  لەنووسینی بەڕێز ئەنوەر کەریم کە  چەند زانیارییەکی وردی تێدایە سەبارەت بە داهاتی هەرێم و لە ناویشیدا  هەناردەی نەوت و داهاتی نەوت بۆ مانگی تشرینی دەەومی ٢٠٢٢. لە ڕاپۆرتەکەدا دەردەکەوێت هەناردەی نەوتی هەڕێم کەمی کردووە. بەپێی ئەوخشتەیەی لە راپۆرتەکەدا هاتووە کە  هەناردەی نەوتی هەرێمە لە لایەن کەشتییەکانەوە لە بەندەری جەیهانی تورکی بارکراوە، هەناردەی هەرێم کەمی کردووە بۆ ١٠ملیۆن و ٣٤٥ هەزار بەرمیل کەبەتێکڕا  ٣٤٤.٨ هەزار بەرمیل دەکات.  چەندین کەس پرسیاری ئەوەیان کرد کە ئایا بۆچی بەرهەمی نەوتی هەرێم هێندە کەمی کردووە؟ ئایا بەرهەم کەمی کردووە یان هەناردە؟ جیاوازی بەرهەم و هەناردە چییە؟ لە بەر ئەوە ئەم روونکردنەوەمان بە پێویست زانی. بڵاو کردنەوەی ئەو زانیاریانەی کە لە راپۆرتەکەدا هاتووە گرنگ و پێویستن، بە تایبەت کە حکومەت لەکاتی خۆیدا مانگانە بڵاویان ناکاتەوە. بەڵام ئەم زانیاریانە و ئەوانەی ئێمەش لە روونبین  پێشتر بڵاومانکردووەتەوە تەنها سەبارەت بە ئەو بارە نەوتانەیە  کە لە  بەندەری جەیهان بارکراوە لە لایەن کەشتییە نەوتییەکانەوە. بەمانایەکی تر  هەموو بەرهەمی هەرێم نییە  چونکە ئەو بڕەی تیا نییە کە بە تورکیا فرۆشراوە( ئەگەر لەو ماوەدا هیچ بڕێک فرۆشرابێت) هەروەها فرۆشی ناوخۆ و ئەو بڕەشی تێدا نییە کە دراوە پاڵاوگەکانی ناوخۆ.  هەروەک دەزانین بەپێی راپۆرتەکانی دیلۆیت کە حکومەت بڵاوی کردووەتەوە بڕێک بۆ پاڵاوگەکانی ناوخۆ و بڕێکیش لە ناوخۆدا فرۆشراوە، کۆی بەکاربردنی ناوخۆ و پاڵاوگەکان و هەناردە دەکاتە کۆی بەرهەمی هەێم.  بەپێی زانیارییەکانی ئێمە و بەدواداچونمان لەم ماوەیەدا تەنها کێڵگەی سەرقەڵا بەرهەمی بەشێوەیەکی بەرچاو  کەمی کردووە  لە ٣٢ هەزار بەرمیلی رۆژانەوە ئێستا تەنها ١٤ هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێنێت واتە  ٥٦٪ بەرهەم کەمی کردووە و هۆکارەکەشی بۆ دزەکردنی رێژەیەکی زۆر ئاوە بۆ ناو حەشارگەکە بەپێی هەندێ سەرچاوە ٥٠٪ ی تێپەڕاندووە.   کێڵگەکانی تر هەندێکیان بەئەندازەیەک بەرهەمیان زیادی کردووە بەراورد بە مانگەکانی پێشو لەوانە ( هەولێر و سەرسەنگ) ئەوانی دیش گۆڕانێکی وا بەسەر بەرهەمیاندا نەهاتووە. بەپێی ئەو ئامارانەی لە بەردەستی روونبیندایە و لەم خشتەیەی خوارەوەدا ڕوونکراوەتەوە لە کۆی ١١ کێڵگەی بەرهەمهێنی نەوتی هەرێم تێکڕای بەرهەمی رۆژانە بریتیە لە ٤٢٦ هەزار بەرمیل، تەنها بەرهەمی کێڵگەی عین سفنی بە گریمانەیی دانراوە بە ٥ هەزار بەرمیل لە رۆژێکدا . لە بەر ئەوەی هیچ زانیارییەکی فەرمی و نیمچە فەرمی لە بەردەستی ڕوونبیندا نییە بۆ ئەو کێڵگەیە بۆیە بە سور دیاری کراوە . کەواتە گەر ئاستی (هەناردە نەک بەرهەم ) کەمی کردبێت ئەوا دەکرێت لێکدانەوەی ئەوەی بۆ بکرێت کە  وەرزی زستانەو بەرهەمە نەوتییەکان زیاتر پێویستن، دەبێت هەرێم ئەو بڕەی دەیدات بە پاڵاوگەکان و فرۆشی ناوخۆ  زیادی کردبێت. لەساڵانی رابوردوودا ئەو بڕەی بۆ بەکارهێنانی ناوخۆ بەکار هاتووە لە نێوان٣٠  بۆ ٢٧ هەزار بەرمیلی رۆژانەدا بووە. کەواتە ئێستا دەبێت ئە بڕە بەرزبووبێتەوە بۆ نزیکەی ٩٠ بۆ ١٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە، لەو کاتەدا دەبێت نرخی سوتەمەنی دابەزێت و پرۆسەی دابەشکردنی نەوتی سپی خێراتر و هەرزانتربێت. گەر ئەمە نەکرابێت و هەناردەش کەمی کردبێت ئەوا ئەوکاتە پێویستە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ڕوونکرنەوە بدات.     راپۆرتی پەیوەندیدار      

  مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   یەکێک لە ئاکارە سەرەکییەکانی بزوتنەوە سیاسییە ئایدیۆلۆژییەکان، بەرھەمھێنانی جنێوو ناو و ناتۆرەی نابەجێ و شکاندنی ئەخلاقییانەی ئەو کەس و لایەنانەیە کە بەرەنگاریان دەبنەوە. لەپشتی ئەم پیشە ناشیرینەوە، تێرۆری کەسایەتیی و گڵاو و قێزەونکردنی بیرو بۆچوون و تێگەیشتنی ئەوانەیە وەک ئەوان بیرناکەنەوە. لەم ڕووەوە چ بزاوتە عەلمانییەکانی ساڵانی پەنجاو شەست و ھەفتا، بە چەپ و ڕاستییانەوە، ھەڵگری ئەم ئاکارەبوون، چ لە ئێستاشدا باڵە جیاوازەکانی ئیسلامی سیاسیی، بە توندڕەو و میانڕەوییانەوە. عەلمانییەکانی جاران، زۆربەی جار عەلمانییە چەپەکان، لە ھێرشێکی بەردەوامدابوون بۆ سەر ”دیموکراسیەت“و ”کاپیتالیزم“و ”لیبرالیزم“و ”مافەکانی مرۆڤ“و ھەموویان بە درۆی سیستم و بە میکانیزمی لەخشتەبردنی ”ھێزە شۆڕشگێڕەکان“، لە قەڵەمئەدا. ئیسلامییەکانیش لەڕۆژی دروستبوونیانەوە تا ئەم ساتە، جنێو بە ”عەلمانیەت“و ”لیبرالیزم“و ”خۆرئاوا“و ”فیکری خۆرئاوا“ دەدەن و لە ئێستاشدا جنێودان بە چەمکی ”جێندەر“یشی، ھاتۆتەسەر. ئەوەی جیاوازە لە دۆخی ساڵانی پەنجاکان و شەستەکان و ھەفتاکان و ھەشتاکان، ھتد... ئەوەیە لە ئێستادا دوو گۆڕانکاریی تایبەت ڕوویانداوە. یەکەمیان ئەوەیە نەوەیەک لە ”بانگخوازیی“ نەخوێدنەوارو جنێوفرۆش و پۆپۆلیستی سەلەفی مەزھەب لەپاڵ و لەناو و لە دەره‌وەی باڵە فەرمییەکانی ئیسلامی سیاسیدا دروستبوون. دووھەمیان دروستبوونی سۆشیال میدیایە وەک ڕوانگەو بڵندگۆیەک بۆ قسەکردن و ڕادەربڕین کە وایکردووە چالاکەوانە سیاسیی و کۆمەڵایەتییەکان توانایەکی گەورەی پەیوەندیکردنیان بە کۆمەڵگاوە ھەبێت. تا ئەو شوێنەی ژمارەیەک لەم کەسانە، خاوەنی کەناڵ و تەلەفیزیۆن و پێگەی ئەلکترۆنی تایبەت بەخۆیان بن.  وەک وتم سەد ساڵە ئیسلامی سیاسیی قسە بە عەلمانیەت دەڵێت و بە ”بێدینیی“و ”دژایەتیکردنی دین“و ”کوفر“و ”خراپەکارییەکی ڕەھا“ یەکسانی دەکات. سەدانجار بۆیان شەرح بکەیت و نیشانیان بدەیت کە ئەو تێگەیشتنە بۆ عەلمایەت ھەڵەو ناڕاستە، درۆیەکە ئەوان بۆ عەلمانیەتی ھەڵدەبەستن، ئەوان مێش میوانیان نییە. و لە مەقام و ئاوازی خۆیان ناکەون. تا ئەو ڕادەیەی ھەوادارەکانیان فێرکردووە کە خراپییەکانی پارتی و یەکێتیی و خراپی سیستمی حوکمڕانیی لە ھەرێمدا، بکەنە خەتای عەلمانیەت، نەک خەتای، بۆ نموونە، پێکھاتی خێزانیی و بنەماڵەیی دەسەڵات، مۆدێلی حیزبایەتیی باڵادەست لە ھەرێمدا، شێوازی ئیرادەدانی ئابوریی وڵاتەکەو ئەو پەیوەندییەی لەنێوان سیاسەت و ئابوریدا دروستیان کردووە، ئەو مۆدێلە میدییایەی لە ھەرێمدا دروستیان کردووە، گۆڕینی ھێزە سەربازییەکان بە میلیشیای حیزبی تایبەت، مۆنۆپۆڵکردنێکی تەواوەتی کایەی سیاسیی و ئابوریی و ئەمنیی و کایەی پەیوەندییە دەرەکیی و ناوەکییەکان و ھتد... ئەوان تێگەیشتن لەم دۆخە ئاڵۆزە بە ئەرکی خۆیان نازانن و لەباتی ئەمە پارتی و یەکێتی بە ھێزی عەلمانی ناودەبەن و خراپەکارییەکانی ئەو دوو ھێزە، لە کۆی بوارەکاندا، دەدەنە پاڵ عەلمانیەت.  ئێستا ئیتر نۆرە ھاتۆتە سەر چەمکی ”جێندەر“و قسەگوتن بە ”جێندەر“ بووە بە سێنتەری چالاکیی بەشێکی زۆر لە ئیسلامییەکان. لەم چەند ساڵەی دواییدا بانگخوازو چالاکەوانە ئیسلامییەکان سەرەتا بە ھێرشکردنەسەر ڕێکخراوەکانی ژنان و بە ھێرش بۆسەر فێمینزم دەستیانپێکرد، ئێستا ئیشەکەیان ئاسانترو ھەرزانتر کردووەو وشەیەکیان دۆزیەوەتە ھێرشە ڕۆژانەییەکانیان ئاڕاستە بکەن، وشەی ”جێندەر“. وەکچۆن لە پەیوەندیدا بە عەلمانیەتەوە جۆرێکی مەترسیدار لە ئیستیقالەکردن لە بیرکردنەوەو تێگەشتن لای ئەم ھێزانە ھەیە، لە دۆخی ”جێندەر“یشدا ھەمان دۆخ، بەڵام بەخەستتر لەئارادایە. سۆشیال میدیاش بووە بەو ڕووبەری ئەم ئیستیقالە گەورەیە لە بیرکردنەوەو ئەم تێنەگەیشتنە بەرفراوانە، بە ئاسانی ببینرێن و بڵاوببنەوە. لەم ماوەی ئەم ساڵەدا چەندان نوسەرو ڕۆشنبیرو چالاکەوان، ھەوڵیاندا چەمکەکانی فێمینزیم و جێندەر و مەسەلەی ژن لە کۆمەڵگادا، شیبکەنەوەو بنەما فیکریی و تیوریی و ئەخلاقییەکانی نیشان بدەن، بەڵام ھێزە ئیسلامییەکان گوێیان بە ھیچ یەکێک لەمانە نەدا. لە دواھەمین پۆستیاندا لەسەر ئەم مەسەلەیە، مەسەلەی جێندەر، حاجی کاروان، جەوھەری تێگەیشتنی زۆرینەی ھێزە ئیسلامییەکانی بۆ ئەم چەمکە، بەرجەستە کرد. لەسەر پێگەی خۆی لەفەیسبوک ئەم چالاکەوانە ئیسلامییە بە ئاسانییەکی کەموێنە، بەڵام تەواو ترسناکەوە، بەمجۆرە پێناسەی جێندەر دەکات ”ئەزانن جێندەر واتای چیە: ھاوسەرگیری پیاو لەگەڵ پیاو، ژن لەگەڵ ژن،. ژن و پیاو لەگەڵ ئاژەڵ!! ئاژەڵش ئەمەی قبوڵ نیە“. ئەم تێگەیشتنە بۆ جێندەر، دەچێتە قاڵبی ئیھانەکردن و جەھلەوە، ئیھانەکردن لەڕێگای جەھلەوە، ”جەھلێکی ترسناک“، کە نەک تەنھا ڕێگا لە شێوازە سادەکانی بیرکردنەوەو تێگەیشتن لە دیاردەکان دەگرێت، بەڵکو خودی بیرکردنەوە خۆیشی وەک چالاکیی و توانایەکی ئینسانیی تایبەت، وێران دەکات. ئەمجۆرە قسەکردنە لەسەر چەمکێکی گرنگ کە لە سەرەتای ھەشتاکانەوە بەشێکە لە بوارە سەرەکییەکانی ناو زانستە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکان و ناو ھەندێک بواری زانستە سروشتییەکانی وەک بایۆلۆژیاش، نەک تەنھا عەیبەیە، بەڵکو تاوانێکی ئەخلاقیشە. لێکۆڵینەوەی جێندەریی لە ھەشتاکانەوە لە زوربەی ھەرەزۆری زانکۆ گرنگەکانی جیھاندا ھەیەو کاری لەسەر دەکرێت، کۆرسی جیاوازی لەسەر دەخوێندرێت و بوویشە بە بەشێک لە مەنھەجی ئیشکردن و بیرکردنەوەی زۆرێک لە بوارە زانستییەکان، بە زانکۆی ئەمستردامەوە لە ھۆڵەندا کە من نزیکەی ١٧ ساڵێکە کاری تێدادەکەم. کەچی ئەم چالاکەوانە ئیسلامییە لە سلێمانیەوە مەسەلەی جێندەر یەکسان دەکات بە ”ھاوسەرگریی ژن و پیاو لەگەڵ ئاژەڵ“دا.  بە بۆچوونی من ھەر زانکۆیەک لە زانکۆکانی کوردستان کە کۆرسی لەسەر جێندەر تێدابێت، ھەر ئۆرگان و دەزگا و چالەکەوانێک لە کوردستاندا کە خۆیان بە مەسەلەی جێندەرەوە سەرقاڵکردووە، پێویستە ئەم قسانەی حاجی کاروان قبووڵ نەکەن. قبووڵکردنی ئەم قسانە تاوانە بەرامبەر بە خۆیان و بەرامبەر بە زانست و بەرامبەر بە فیکر، وەکچۆن تاوانە بەرامبەر بەو دەزگایانەی کاری تێدادەکەن. بەبۆچوونی من ئەم ھێزانە پێویستە بە شێوەیەکی دەستەجەمعی شکات لەم چالاکەوانە ئیسلامییە بکەن و داوای سەلماندنی ئەو حوکمە ئەخلاقییە ناجۆرەی لێبکەن کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا قابیلی ئەوەیە مرۆڤی لەسەر بکوژرێت. ئەم ئیھانە گەورەیە بە فیکرو مەعریفەو زانست نابێت بەبێ لێپرسینەوە تێبپەڕێت. مەسەلەکە لێرەدا مەسەلەی ئازادیی ڕادەربڕین نییە، بەڵکو مەسەلەی ئیھانەکردنێکی ڕاستەوخۆیە بە سەرجەمی ئەو کەسایەتی و دەزگاو بوارە زانستیی و ئینسانیانە، کەم لەم بوارەدا کاردەکەن و چالاکن.  بەڵام با پرسیارێکی سادە لە خۆمان بکەین و بپرسین ئایا بەڕاست جێندەر چییەو لێکۆڵینەوەی جێندەری چییە؟ ئایا بەڕاست جێندەر مانای”ھاوسەرگیری پیاو لەگەڵ پیاو، ژن لەگەڵ ژن،. ژن و پیاو لەگەڵ ئاژەڵ!!“. بەر لە ھەموو شتێک وشەی جێندەر بەمانای ڕەگەز دێت، ڕەگەزی نێرو ڕەگەزی مێ، پیاو و ژن. لە ساڵانی ھەشتاشەوە بووە بەو بوارە تایبەتەی خوێندن و لێکۆڵینەوە کە باس لە پێگەی ژن و پێگەی پیاو لە کۆمەڵگادا دەکات، باس لەوە دەکات چ تێگەیشتنێک لە کۆمەڵگادا بۆ ژنبوون و پیاوبوون ھەیە، چ ڕۆڵێک بە ھەریەکێک لەم دوو ڕەگەزە دەبەخشرێت، بەناو چ جۆرە پرۆسەیەکی بەتاکەکەسبوون و بەکۆمەڵایەتیبووندا تێدەپەڕن. نایەکسانی نێوان ژن و پیاو لە کوێوە دێت و سەرچاوەدگرێت؟ جۆرەکانی پیاوەتیی و جۆرەکانی ژنبوون کامانەن و چۆن؟ چۆن ڕەگەز دەکرێت بە بنەمای شوناس؟ ئەم شوناسەش چ جۆرە پەیوەندییەکی بە شوناسەکانی تری مرۆڤەوە ھەیە، لەوانە شوناسی دینیی، شوناسی ئەتنیی، شوناسی نەتەوەیی، شوناسیی چینایەتیی، شوناسی سێکسیی، شوناسی ژنبوون و پیاوبوون، ھتد.. لێکۆڵینەوە لەمانەش وەک جۆرێکی نوێ لە لێکۆڵینەوەی زانستیی مامەڵەدەکرێت و زیاد لە زانستێک لە زانستەکانیش بەم شێوازە لە لێکۆڵینەوەکردنەوە سەرقاڵە. لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا کاریگەرییە ئاڵۆزەکانی ڕەگەزمان نیشانئەدات لەسەر فۆرمەکانی تری ناسنامە ئینسانییەکان، بۆ نموونە کاریگەریی لەسەر ناسنامەی دینیی، نەتەوەیی، ئەتنیی، پیاوسالاریی و ژنبوون و پیاوبوون. ھەروەھا کاریگەریی ڕەگەز لەسەر فۆرمەکانی ڕێکخستنی کۆمەڵگاو ڕێکخستنی پەیوەندییەکان لەناو کۆمەڵگادا. لەمەشدا دیدگایەکی ئینسانی ئاراستەی دەکات کە پێ لەسەر بەئاگابوون و ھەوڵدان بۆ چارەسەرکردنی پلەبەندییە ھیرارکیی و نایەکسانییە ڕەگەزییەکان دادەگرێت، کە زۆربەی جار لە فۆرمی ستەمی کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و ئەخلاقیی و ڕەمزیی و مادیدا بەرجەستەن. ئەو دونیابینییەی کە ئاڕاستەی ئەمجۆرە لێکۆڵینەوەو کارە زانستییانە دەکات، وێناکردنی مرۆڤە، بە ھەردوو ڕەگەزەکەوە، وەک دیاردەیەکی ئاڵۆزو وەک فۆرمی جیاوازی مرۆڤبوون، کە پێویستە مافی یەکسان و بەرپرسیارێتی یەکسانیان ھەبێت. فۆرمێکە لە زانست کە لە ئاستی نۆرماتیڤ و پێوانەییدا دژ بە ستەم و ڕاسیزم و پەڕاندن و حیساببۆنەکردن و جیاکارییکردنە لەنوێان مرۆڤەکاندا لەسەر بنەمای ڕەگەز و شێوەژیان و ھەبوون یان نەبوونی شوناسێکی، دیاریکراو.  لەم ڕووەوە چەمکی جێندەر وەک چاوێکی ڕەخنەیی ئامادەیە بەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و بەسەر پێگەو پلەی ڕەگەزەکان لە کۆمەڵگاو بەسەر شێوازەکانی چەوساندنەوەو غەدرکردنی کۆمەڵایەتییەوە. چاوێکی ڕەخنەگرانە کە دەیەوێت جۆری کۆمەڵگاکان باشترو ئینسانیترو یەکسانخوازتر بن، ھەروەھا بتوانێت جیاوازییەکانی ناو ھەناوی خۆی باشترو ئینسانییانە، بناسێت و بپارێزێت. ھەروەھا جێندەر چەمکێکی زانستییە کە دەبێت بە چاودێر بەسەر بارودۆخی کارکردنی مرۆڤەکانەوە لەگەڵیەکدا، بەسەر توانای دەرکەوتن و دەرنەکەوتنیان لەناو ژیانی گشتیدا، بەسەر بڕو ڕادەی توانای دەستگەیشتنیان بە خزمەتگوزاریی تەندروستیی و توانای سەربەخۆبوونەوە، بەسەر ڕێگرییە جیاوازەکان لەبەردەم گەشەکردنی ھەریەکێکیاندا.   جێندەر، یان ڕەگەز، وەک چەمک و وەک زاراوەیەکی زانستیی، لە چەمکە زانستییەکانی تری وەک نەتەوەو ”کۆمەڵگا“و ”پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی“و ”چین“و ”گروپ“و خودی ”تاکەکەس“ خۆیشی جیاناکرێتەوە، وەک ھۆکارێکیش بۆ بەرھەمھێنانی شوناس هەرگیز لەو هۆکارانەی تر جیا ناکرێتەوە کە پێگەی کەسێک لەناو کۆمەڵگا و لە جیهاندا، دیاری دەکەن، لەوانەش بۆ نموونە چین، ڕەچەڵەک و ئایین، ناوچەی دیاریکراو و دۆخی هاووڵاتیبوون،، ھتد...  لێکۆڵینەوە لەبواری جێندەردا دەتوانێت بە ئاسانی نیشانمان بدات ئێمە لە چ جۆرە کۆمەڵگایەدا دەژین، چ جۆرە سیستمێکی دیسپلیکردن و چاودرێرکردن و ئاراستەکردنمان ھەیە، بە چ جۆرێک جیاوازیەکانمان ناوناوە و ڕێکخستووە، چ مانایەکمان بە شوناسە گەورەکانی وەک پیاوبوون و ژنبوون و ئینسانبوون بەخشیووە. چەمکی جێندەر دەتوانێت نیشانمان بدات چ فۆرمێک لە لێبوردن و ھاریکاریی و بەدەمەیەکەوەچوونیش لە کۆمەڵگادا ھەیەو ئیشدەکات، چ جۆرە ستەمێکیش ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ، بینراو و نەبینراو، ھەن و کاردەکەن. ھەروەھا ئەم چەمکە دەتوانێت قۆناغە مێژووییەکان و فۆرمی کولتورەکان و سیستمە ئەخلاقیی و ڕەمزییەکانمان بۆ لەیەکتری جیابکاتەوە و نیشانمابدات مرۆڤ لە کوێدا ستەمی زیاتر یان کەمتری بەرامبەر کراوەو بەرامبەر دەکرێت.  بە کورتییەکەی، وەرگرتن و بەکارھێنانی جێندەر وەک چەمکێکی فیکریی و تیوریی، وەک بەشێکی گرنگ لە گەشەی زانستە کۆمەڵایەتیی و ئینسانییەکان لە کۆتاییەکانی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا، کردنەوەی دەروازەیەکە بۆ باشتر تێگەیشتن لە ئینسانبوونی ئینسان، لەوەی کە مرۆڤ دەتوانێت بە شێوازی جیاوازو بە ڕێگای جیاواز، بەڵام باشترو ئینسانیترو خاڵیتر لە ستەم و چەوساندنەوە، لەگەڵ یەکتریدا بژین. ڕەگەز یان جێندەر بەشێکی ھێجگار گرنگی مرۆڤبوونە، دەتوانێت پێمانبڵێت مرۆڤبوون لە دونیای ئەمڕۆدا چ مانایەکی ھەیە، کۆمەڵگا چۆن ڕێکخراوەو کاردەکات، سیستمەکانی ئیمتیازات و ستەمکردن چۆن بەڕێوەدەبرێن. لە ڕاستیدا لێکۆڵینەوە لەم بوارەدا ھەوڵدانە بۆ نەھێشتنی بڕێکی بەرچاو لە ستمە کۆمەڵایەتییەکان، ئەم جۆرە لێکۆڵینەوانە دەتوانن زمان ببەخشن بەوانەی زمانیان لێسەندراوەتەوە، یان بەو کێشانەی تا ئێستا زمانیان بۆ دروستنەکراوە، بەگژ نایەکسانی کۆمەڵایەتیی و ئەو پرۆسانەدا بچێتەوە، کە ماف لە بەشە لاوازو پەراوێزخراوەکانی ناو کۆمەڵگا دەسێنێتەوە، کە مرۆڤەکان لەناو پێناس و قاڵبی نەگۆڕ و پێوەری ئاسنیندا، بەنددەکات.  ھەرچی پەیوەندیی بە ژیانی سێکسییەوە ھەیە، یەکەمین ئەرک کە شیکاری جێندەری لە دونیایەکی وەک دونیای ئێمەدا، دەتوانێت پێیھەڵسێت، نیشاندانی ئەو پەیوەندییە کە لەنێوان ژیانی سێکسیی و دەسەڵات و فۆرمەکانی ئیمتیازاتی کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و دینیدا ھەیە. یەکەمین پرسیارێکیش بکرێت، بۆ نموونە، لەم بوارەدا بکرێت ئەوەیە: بۆچی دەیان ھەزار کچ و کوڕی گەنج لە وڵاتی ئێمەو دراوسێکانماندا ھەن و ناتوانن شو بکەن و ژنبھێنن، کەچی نوخبەیەکی بچووک لە پیاوانی دەسەڵات و پیاوانی دین، ھەم بەرگریی لە فرەژنی، تا گەیشتن بە چوار ژن دەکەن، ھەم خۆیشیان دەتوانن چەندان ژن بەیەکەوە بھێنن؟ بۆ پرسیاریی بێژنیی زیاد لەنەوەیەک بێدەنگ و بێزمان کراوە، ئەی بۆچی زمانی فرەژنی لە ھەموو کونوقوژبنێکدا دەبیسترێت؟ ئەو پرسیارانەی دیدگای جێندەرناسی دەتوانێت لێرەدا بیانکات پرسیاری دینیی نین و پەیوەندییان بەبواری بە خوداناسییەوە نییە، بەڵکو پرسیارێکن دەربارەی نایەکسانیی دەسەڵات و شێوازی ڕێکخستنی ئیمتیازاتی کۆمەڵایەتیی، واتە پرسیارگەلێکی کۆمەڵناسانەیە.  ئەوەی کە بەشێکی زۆری پیاوان بە گشتیی و کەسانی وەک حاجی کاروانی بەو ڕادەیە توڕەکردووە ئەو قسانەی سەرەوە بکات، ئەو ڕاستییە سادەیەیە، کە پرسیاری جێندەرییانە، تەنھا پرسیار نییە سەبارەت بە ژیان و پێگەی ژنان لە کۆمەڵگادا، بەڵکو پرسیاریشە سەبارەت بە ژیان و پێگەی پیاوان لە کۆمەڵگادا. بەشێکی گەورەی ئەو پیاوانەیش کە بەشدارن لە دروستکردنی سیستمێکی ستەمگەردا، ستەمگەریی لە مانا بەرفراونەکەیدا، نایانەوێت ئەو جۆرە پرسیارانە ببیستن. بۆیە ڕێگا ھەرە ئاسانەکە ھەڵدەبژێرن، ڕێگای جنێودان و شکاندنی ئەخلاقیانەی کەسەکان و چەمکە فیکریی و زانستییەکان. ئەوەی حاجی کاروان نوسیویەتیی و دەیڵێت، بەشێکە لەو میکانیزمانەی بەھۆیەوە ستەمگەریی و جەھل لە دونیای ئێمەدا کاری پێدەکەن. کاتی لێپرسینەوە لە ھەردووکیان ھاتووە، ھەم لە ستەمگەریی و ھەم لە جەھل. 

درەو: ئامادەكردنی: نەوزادی موهەندیس بەشی پێنجەم •    ئاشكرایە غازی سروشتی لە ئێستادا لەدوای نەوتی خاوەوە بۆتە سەرچاوەی دووەم و گرنگ و كاریگەری وزەی سەردەم و بۆ ئایندەش پێشبینی دەكرێت جێگەی نەوتی خاو بگرێتەوە لەبەر سیفاتە باشەكان و كەمی تێچوونی و هاوڕێی ژینگەیی و ...هتد.هەربۆیە گرنگی دان بەم سەرچاوەی وزەیە كار و ئەركێكی  لە پێشی هەموو ئەو دەوڵەت و دەسەڵاتانەیە كە خاوەنی بڕە یەدەگێكی گەورەن لەم سەرچاوەیە،بە باشترین و زانستیتیرن شێواز.چونكە لەلایەك سەرچاوەی داهاتێكی گەورە و دەوڵەمەندە و لەلایەكیش تەكنەلۆجیایەكی هەستیار و مەترسیداریشە.جا بۆ گرنگی غازی سروشتی باس لە جۆرە جیاوازەكانی و سوود و مەترسیەكانیان دەكەین. 1.    غازی سروشتی شلكراوەLiquified Natural Gas LNG .    : بریتیە لە تێكەڵەیەك كە زۆرینەی لە غازی میپان پێكدێت و كەمێكیش لە غازی ئیپان،دەتوانرێت شلبكرێتەوە بەهۆی پەستان و ساردكردنەوە،بەمەیببەستی ئاسانكردنی هەڵگرتن و گكواستنەوەی. 2.    شلەكانی غازی سروشتی Natural Gas Liquids NGL  :  پێكدێت لە غازەكانی ئیپان Ethane و پڕۆپان Propane و بیوتان butane و پێكعههاتەی قورسی تر. 3.    غازی پتڕۆڵی شلكراوە  Liquidand Petroleum Gas   :   كە بەغازی ماڵانیش ناسراوە كە یەكێكە لە بەرهەمەكانی پاڵاوتنی نەوتی خاو لە پاڵاوگەكان كە بریتیە لە تێكەڵەیەك لەهەردوو غازی پڕۆپان Propane و بیوتان Butane ..  4.    غازی سروشتی پەستێنراو Compressed Natural Gas CNG . 5.    سووتەمەنی غازی گۆڕدراو بۆ شلConverted Gas to Liquid Fuels GTL . •    لەخوارەوە باس لە سێ‌ جۆریان دەكەین بە دووروودرێژی : 1.    غازی سروشتی شلكراوە  بە ئینگلیزی liquefied natural gas   یان LNG بریتیە لە غازی سروشتی و كرداری چارەسەری بۆ كراوە و شلكراوەتەوە بە ساردكردنەوە. غازی سروشتی دەردەهێنرێت لە كێڵگە نەوتیەكان و دواتر لە ڕێگەی بۆری تایبەتەوە دەگوێزرێتەوە بۆ دامەزراوە و یەكە چارەسەریەكان كە كرداری چارەسەری زیاتری بۆ دەكرێت وەك ساردكردنەوە و شلكردنەوەی غازەكە لە ژێر دۆخی كەشوهەوادا. •    پێشەكیەكی مێژوویی: •    بیرۆكەی شلكردنەوەی غاز لەساڵی 1914 دەستیپێكرد لە ئەمریكا. •    لەساڵی 1917دا بۆ یەكەم جار بەریتانیا هەستا بەكاری بازرگانی  لە غازدا. •    بەڵام لەساڵی 1961 دا بەریتانیا گرێبەستێكی 15ساڵەی لەگەڵ جەزائیردا واژۆكرد بۆ پێدانی سەرەتایی بەنزیكەی 1 ملیۆن تەن لە غازی سروشتی شلكراوە ساڵانە. •    دوای ئەوە كرداری غازی شل لە جیهاندا بڵاوبۆوە بە هێواشی تا ئێستا 40 بەندەر هەیە بۆ غازی شلكراوە. •    سیفاتەكانی غازی شلكراوە: 1.    بەشێوەی شل دەپارێزرێت لە پلەی گەرمی 161.5 پلەی سەدی ژێر سفرەوە و لە ژێر پەستانی هەواییدا. 2.    چڕییەكەی نزیكەی 440كگم/م3(( كەمترە لە نیوەی چڕی ئاو)) كاتێك شل بێت.كاتێك دەبێتە غاز و قەبارەكەی گەورە دەبێت بەنزیكەی 600جار لە دۆخە شلیەكەی. 3.    تامی نیە ،ڕەنگی نیە،بۆنی نیە.لەكاتی چوونە ناو هەوای دەوروبەرەوە دەتوانرێت هەستی پێبكرێت لەڕێگەی هەورەوە یان هەوری دروستبوو لە چواردەوری جێگەی لێچوونەكە بەهۆی هەڵمژینی بۆ گەرمای  دەوروبەر و دواتر هەڵمی ئاو چڕدەبێتەوە لە هەوادا لەسەر شێوەی هەور. 4.    ژەهراوی نیە بەڵام دەبێتە هۆی خنكاندن. 5.    دەبێتە هۆی تێكچوونی كانزاكان،پلاستیك،مەتات و هەر كەرەسەیەكی نەرم یان لەدن لە دۆخی ئاساییدا بۆ ئەوەی وەكو شووشەیەكی شكاوی لێبێت. 6.    دەبێتە هۆی برینی سارد پێی دەوترێت((پێوەدانی سارد))ئەگەر بەر لەش كەوت لە ئەنجامی جیاوازی گەورەی لەگەڵ پلەی گەرما لەش و غازەكەدا. 7.    دەبێتە هۆی تەقینەوەی سارد(( سووتانی تیادا نیە)) لەكاتی تێكەڵكردنی ئاو و پێی دەوترێت دیاردەی قۆناغی گواستنەوەی خێرا. 8.    وزەی سووتاندنی نزیكەی 49 مێگاجول/كگم كە زۆر خاوێنە بەبەراوورد بە توخمە سووتێنەرەكانی تری نەوتیەوە وەك دیزڵ و بەنزین. 9.     غازی میپان بە پێكهێنەری سەرەكی دادەنرێت. •    بۆچی غاز شلكردەكرێتەوە؟ هەندێك كەس پێیانوایە كاتێك غاز شلدەكرێتەوە بۆ ئەوەی وەك سووتەمەنی بەكاربێت،بەڵام ئەوە هەڵەیە.غاز شلدەكرێتەوە تەنها بۆ ئەوەی بتوانرێت بە ئاسانی بگوازرێتەوە،چونكە گواستنەوەی غازی شلكراوە لەڕێگەی دەریا و زەریاكانەوە زۆر كەمتری تێدەچێت وەك لە گواستنەوەی لەدۆخی غازیدا.ئەمەش لەبەرئەوەی غازی شلكراوە ((میپان))قەبارەكی كەمتر دەگرێت كە 600جار كەمترە وەك لە قەبارە غازیەكەی.جا بۆئەوەی قەبارەكەی بچووكبكرێتەوە لە تانكیەكاندا ئەوا پێویستە پەستانێكی گەورەی بخرێتە سەر و بۆ ئەمەش پێویستە دیواری تانكیەكان زۆر ئەستوور بن بۆ بەرگەگرتنی ئەو پەستانە بەرزە و ئەمەش قورساییەكی گەورە دەخاتە سەر پاپۆڕەكان.بەڵام غازی شلكراوە لەگەڵ ئەوەی چڕییەكەی زۆر زیاترە لە چڕی غازی سروشتی بەڵام هێشتا چڕییەكەی كەمتر دەبێت لە چڕی پۆڵا كە بەكاردێت لە دروستكردنی تانكیەكاندا لە ژێر پەستانی هەوادا. •    پڕۆسەی  چارەسەری و شلكردنەوەی غازی سروشتی غازی سروشتی لە كێڵگەكانەوە دەردەهێنرێت كرداری گواستنەوەی غازی سروشتی لەكێڵگەوە ئەنجامدەدرێت و  وە دەگوازرێتەوە و دواتر پڕۆسەی چارەسەریەكانی بۆ دەكرێت لەڕێگەی بەكورتی: 1.    لابردنی توخمە جیاوازەكانی تر : كە زیاندەگەیەنن بە دامەزراوە و ژینگەی دەوروبەریش.وەكو لابردنی جیوە ((كە دەبێتە هۆی داخوران و فەوتانی بۆری و كەلوپەلی دروستكراو لە ئەلەمنیۆم)) و كبریتیدی هایدرۆجین(( كە غازێكی ژەهراویە و قەدەغەكراوە لە جیهاندا و دەبێتە هۆی بارینی ترشە بارانی زیانبەخش)) ولابردنی (( ڕۆنە نەوتیەكان و ئاو و توخمە هایدرۆكاربۆنیە چڕبوەكان وغازەكان و لابردنی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن CO2)) چونكە هەموو ئەو توخمانە دەبنە هۆی گرتنی بۆریەكان  بەهۆی ڕەقبونیانەوە لەپلەی گەرمای نزمدا و پێش شلكردنەوەی غازەكە. 2.    دواتر كرداری ساردكردنەوە : بەچەند قۆناغێك ئەنجام دەدرێت.كە بریتیە لە لابردنی غازەكانی تر كە تیایدا بەپێی پلەی كوڵاندنیان  وەكو غازی میپان و ئیپان و پڕۆپان و بیوتان و هەندێكیان بۆ كرداری ساردكردنەوە بەكاردێن یان وەكو سووتەمەنی لە دامەزراوەكەدا.غازی پێنتان و ئەوانی دوای ئەو غازی قورسن و پێویستە جیابكرێنەوە بۆئەوەی نەبنە هۆكاری بەستن و گیران.غازەكە دەبێتە غازی پەستێنراو لە ژێر پلەی گەرمی نزیكەی 36 پلە لە ژێر سفرەوە.دواتر قۆناغی دووەم دەستپێدەكات  و زیاتر و زیاتر سارددەكرێتەوە و تادەگاتە پلەی 150پلەی سەدی ژێر سفر. 3.    كرداری  شلكردنەوە: دوای ئەوەی كە پلەی گەرمای غازەكەی گەیشتە نزیكەی 158 ئیدی غازەكە بەرەو شلبونەوە دەچێت لە ژێر پەستانێكی كەمێك بەرزتر لە پەستانی هەوا و دواتر كرداری شلبونەوە ڕوودەكات كاتێك پەستانی سەر غازەكەی دادەبەزێت بۆ پەستانی هەوا و پلەی گەرماكەش دادەبزێت بۆ 161.5 پلەی ژێر سفر. و ئیدی دەتوانرێت بەشلی پاڵی پێوەبنرێت بۆ ناو كۆنتێنەرەكان كە زۆر بە قایمی و پتەوی دیوارەكانی دروستكراون یان بۆ ناو كۆگای هەڵگرتنەكان و دواتر لەڕێگەی پاپۆڕەوە لەناو دەریادا دەنێردرێتە ناو بازاڕەكانی جیهانەوە بۆ فرۆشتن. 4.    هەڵگرتن و دواتر گواستنەوە و ناردنی بۆ بازاڕ و فرۆشتن. هەریەكێكێك لەم هەنگاوانە زۆر بەووردی و دیقەتەوە دەكرێن،چونكە تەواوی پڕۆسەكە لە ژێر پەستان و پلەی گەرمی زۆر بەرزدا ئەنجامدەدرێت كە لەهەموو ئانوساتێكدا مەترسی ڕوودانی تەقینەوەی لێدەكرێت. •    ئەو وڵاتاناكەی كە زۆررترین غازی شلكراوەیان هەیە: قەتەر:بەگەورەترین هەناردەكاری غازی شلكراوە دادەنرێت لە جیهاندا.  لەكاتێكدا جەزائیر یەكەم وڵات بوە كە بەرهەمی هێناوە. گەلێك كۆمپانیای نێودەوڵەتی گەورە هەن كە لەو بوارەدا كاردەكەن وەكو كۆمپانیای (( نۆرپ وێست و سی غاز وكۆمپانیای یەمەنی بۆ غازی سروشتی شلكراوە و تانگۆ وساخالین و قەتەر غاز و راس غازی قەتەر و كۆمپانیای غازی بەسرە)). •    مەترسیەكانی غازی سروشتی  شلكراوە غازی سروشتی شلكراوە مەترسیەكی گەورەی نیە،تەنها لەكاتێكدا نەبێت كە بە پشتگوێخستن مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت.لەو مەترسیانەش: 1.    تەقینەوەی كۆنتێنەری غازەكە لەكاتی بەرزبونەوەی پلەی گەرمیەكەی بۆ سەروو پلەی شلكردنەوەكەی -161.5 پلەی سەدی و ڕەنگە سووتانیشی لەگەڵدا بێت ئەگەر سەرچاوەیەكی گڕگرتن هەبێت لە هەوادا و لەو كاتە كارێكی سەخت دەبێت كە كۆنتڕۆڵ بكرێت. 2.    دەشێت بە لێچوونی بڕێكی پێویست لە غازی شلكراوە ببێتە هۆكاری خنكاندن و دواتریش مردن سەرەڕای بەستنی لاشە بەهۆی زۆر ساردییەوە. 3.    تەقینەوەی سارد لەكاتی بەركەوتنی لەگەڵ ئاودا. 4.    لێدەرچوونەكانی بۆ ناو هەوا: كە دەبنە هۆی پیسبوونی هەوا. هۆكاری مەترسی ئاگركەوتنەوە و تەقینەوەكان لە دامەزراوەكانی غازی سروشتی شلكراوە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی غاز و شلەمەنی كە توانای گڕگرتنیان هەیە یان بوونی شلەمەنی و ئۆكسجین و سەرچاوەی گڕگرتن لەكاتی كرداری داگرتن و باركردندا. •    ڕووداوەكانی تەقینەوەی غازی سروشتی شلكراوە: 1.    ڕووداوی سكیكدە لە جەزائیر لەساڵی 2004دا كە 27 كەس بونە قوربانی. 2.    ڕووداوێك لە ئەمریكا لەساڵی 1973 و 37 كەس بونە قوربانی. 3.    ڕووداوی كلفلاند لە ئەمریكا لەساڵی 1944 كە 128 كەس بونە قوربانی. 4.    ڕووداوی تەقینەوەی غاز لەماڵێك لەگەڕەكی كازێوەی شاری سلێمانی لەشەوی 17/18/11/2022 كە  15 كەس بونە قوربانی و 12 كەسی تریش بریندار بوون .كە بەڕاستی كارەساتێكی ناخ هەژێن بوو. 5.    ڕووداوی تەقینەوەی غاز لە شاری دهۆك لە شەوی 21/22/11/2022 كە 5 كەس بونە قوربانی و 32 كەسی تریش بریندار بوون. 2.    غازی پتڕۆڵی شلكراوە    Liquefied Petroleum Gas LPG (غازی ماڵان))    •      پێكهاتەكانی : لە هایدرۆكاربۆنات پێكدێت،كە 3 بۆ 4 گەردیلە كاربۆن لەخۆدەگرێت. پێكهاتە سروشتیەكانی غازی پتڕۆڵی شلكراوە بریتین لە : پڕۆپان C3H8و بیوتان C4H10، ئەم دوو غازە بەڕێژەی سەدی تێكەڵ یەكتری دەكرێن بەپێی سروشتی بەكارهێنانەكانی و دۆخی كەشوهەوا و ڕەنگە بڕێكی كەمی توخمە هایدرۆكاربۆنیەكانی تریشی تیادا بێت. •    سیفاتەكانی ئەم جۆرە غازە: غازی پتڕۆڵی شلكراوە LPG بە ئاسانی لەهەوادا دەسووتێت. بەهای گەرمی تیایدا یەكسانە بەوەی كە لە بەنزیندایە. بەهای گەرمیەكەی دوو هێندەی غازی سروشتیشە.كەوایلێكردوە ببێتە سووتەمەنییەكی باش بۆ گەرمكردنەوە و چێشتلێنان و بەكارهێنان لە ئۆتۆمبێلەكاندا. •    غازی پڕۆپان Propane دادەنرێت لەو غازانەی كە بەشێوەیەكی گەورە توانای گواستنەوەی هەمەجۆری هەیە. كە جۆرێكە لە غازی پتڕۆڵی شلكراوە كە بەكارهێنانی زۆر بڵاوە.دادەنرێت بە سەرچاوەیەكی گرنگی وزەی جێگرەوە بۆ زۆرێك لە خواستی كارەكان و بازرگانیش.ئەم جۆرە لە غاز C3H8 بەكاردەهێنرێت بەشێوەیەكی فراوانتر لە بەكارهێنانە بازرگانیەكاندا وەكو سووتەمەنی بۆ بەرزكەرەوەكان و باشترە بەكاربهێنرێت لە كۆگاكاندا و لەجێگەی بیناكاندا.بەهۆی ئاسانی هەڵگرتنی لە بوتڵی ئاسان گواستنەوەدا. •    غازی بیوتان Butane بیوتان C4H10 یەكێكە لە بەرهەمە دەرهێنراوەكانی غازی سروشتی خاو،كە لە بەنزین دەچێت كە نەوتی خاوی تیادایە.وەك یەكێك لە پێكهاتەكانی،بیوتان زیاد دەكرێت بەزۆری بۆ بەنزینی ئاسایی،بۆ ئەوەی تواناكەی باش بكات بەبێ‌ دروستكردنی بەرهەمێك كە زوو بگۆڕێت.هەروەها لەسیستەمی سارد و گەرمكردنەوەدا بەكاردێت لەگەڵ چەرخی جگەرەدا،هەروەك بەكارهێنانیشی بڵاوە لە پێوانەكردنی هەندێك ئامێری زانستی هەستیاردا. •    پێناسەی غازی پتڕۆڵی شلكراوە   LPG و سیفاتەكانی : غازی پتڕۆڵی شلكراوە لە سروشتدا كۆدەبێتەوە لەژێر زەویدا و لەگەڵ نەوتی خاودا دێتەدەرەوە لەكاتی دەرهێنانی لە بیرە نەوتەكانەوە)) و پێی دەوترێت غاز المصاحب// غازی هاوشانی نەوتی خاو))،هەروەها بەرهەمیش دێت لەكاتی چارەسەری نەوتی خاو و گۆڕینی بۆ پێكهاتە و بەرهەمەكانی و دەشتوانرێت غازی بەرهەمهاتوو شلبكرێتەوە بەهۆی خستنە ژێر پەستانەوە. غازی پتڕۆڵی شلكراوە بەشێوەیەكی سەرەكی لە غازی پڕۆپان  و بیوتان پێكدێت كە بریتیە لە تێكەڵەیەك لە توخمی هایدرۆكاربۆنیەكان.بەزیاد كردنی پەستان لەسەر غازەكە شلدەكرێتەوە بەوەش قەبارەكەی زۆر بچووك دەبێتەوە و كرداری گواستنەوەكەشی ئاسان دەبێت لەگەڵ هەڵگرتنی و پێوانەكردنیشیدا. گواستنەوەی غازی شلكراوە لەڕێگەی تانكی پەستاندا دەكرێت بۆ جێگەی بەكارهێنان لەوێدا پەستان كەمدەكرێتەوە بۆ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ دۆخی غازیەكەی و بەكارهێنانی بەشێوەی غازی. بەشێوەیەكی گشتی غاز بێ‌ ڕەنگ و بۆنە و بۆئەوەی هەستیپێبكرێت لەكاتی لێچووندا توخمی بۆنداری وەكو((مەركەبتانی ئەپیل))ی بۆ زیاددەكرێت پێش ئەوەی بگەیەنرێتە دەستبەكارهێنەران. *   بواری بەكارهێنانی: 1.غازی بوتڵی ماڵان. 2. غازی بەكارهاتوو وەكو سووتەمەنی ئۆتۆمبێل. 3.غازی پتڕۆڵی شلكراوە لە پیشەسازیە گۆڕاوەكاندا. غازی پتڕۆڵی شلكراوە كە ناسراوە بە LPG بەرهەمدێت وەك بەرهەمێكی لاوەكی لەكاتی چارەسەركردنی پتڕۆڵی خاو لە پاڵاوگەكاندا بۆ بەرهەمێنانی بەرهەمە نەوتیەكان وەكو بەنزین و مازۆت.بەهەمان شێوەش لە سروشتەوە ڕاستەوخۆش دەردەهێنرێت لەهەندێك ناوچەدا كە بریتیە لە تێكەڵەی پڕۆپان و بیوتان. لەبەرئەوەی LPG بە زۆری لە بیوتان و پڕۆپان پێكهاتوە قورسترە لە هەوا هەربۆیە دەچێتە جێگە نزمەكان وەكو ژێر زەمین و شوێنە نزمەكان هەرلەبەرئەمەش دەبێتە هۆی خنكاندن لەكاتی نوستندا یان گڕگرتن و تەقینەوە ئەگەر بە وریای مامەڵەی لەگەڵ نەكرد. و توانای گڕگرتنی هەیە ولەتوركیادا بەڕێژەی 30% پڕۆپان و ڕێژەی 70% بیوتان  تێكەڵدەكرێن بۆ مەبەستی پیشەسازی و گەرمكردنەوە و چێشتلێنان و ڕووناكی لەماڵاندا. •    هەربۆیە پێویستە لەكاتی لێچوونی غازدا بۆ هەر جێگایەك پێویستە : 1.    پێش هەموو شتێك بەهیچ شێوەیەك پلاكی كارەبا و ڕووناكەرەوە یان هەر پلاكێكی كارەبا هەڵنەكرێت.لەبەرئەوەی دەبێتە هۆی تەقینەوەیەكی مەترسیدار و دەبێتە هۆی زیانی گەورە.  2.    پێویستە نەچنە ئەو ژوور و جێگایانەی غازەكەی تیادایە و جگەرە بەدەستەوە بێت.كە ئەمەش دەبێتە هۆی تەقینەوەیەكی گەورە و ترسناك. 3.    بۆیە پێویستە لە پێشدا دەرگا و پەنجەرەكان بكرێتەوە بۆ هەوا گۆڕكێ‌ و دواتر پشكنینی جێگەی لێچوون و بەخێرایی دابخرێت.یان پەیوەندی بە كەسانی پسپۆڕەوە بكرێت.  غازی LPG كە لە غازی سروشتیەوە بەرهەمدێت دادەنرێت بە ئاڵۆزترین و مەترسیدارترینیش لەهەموو جۆرەكانی وزەی نەوتی هەربۆیە پێویستی بە ڕێوشێوێنی خۆپاراستنی هەیە لەكاتی بەكارهێنانیدا ولەبەرئەوەش تێچووەكانی بەرزترە.  مەترسیەكەشی لەوەدایە كە توانای گڕگرتنی بەرزە و دەبێتە هۆی كارەساتی ماڵوێرانیكەر لە گیان و ماڵدا تەنها لەبەر پشتگوێخستنێكی بچووك.وەك لییكردن و لێچوون. لەبەرئەوە پێویست بە ڕێوشوێنی زۆر ووردی سەلامەتی دەكات لەناو ماڵ و دامەزراوە پتڕۆكیمیاویەكان و بەندەرەكان و پاڵاوگەكان و كۆگانی هەڵگتن و بۆریە گواَزەوەكانیشدا. •    لەو ڕێوشێوینانەش بریتیە لە: 1.    صیانەكردنی بەردەوامی هەموو بەشەكانی تۆڕی ڕاكێشانی غازەكە لە بۆری و ڤاڵڤەكان و جۆینت و تانكیەكە بەشێوەیەی دەوری و لانی كەم هەر 6 مانگ جارێك. 2.    پشتگوێنەخستنی هیچ جۆرە لێچوون و لیكێك هەرچەندە كەم و بچووكیش بێت. 3.    با بەشێوەیەكی بەردەوام پەنجەرەیەك یان دەرچەیەك هەبێت لە ماڵاندا بۆ هەوا گۆڕكێ‌ بۆئەوەی غاز پەنگ نەخواتەوە لەناو ماڵەكاندا. 4.    دانانی سیستەمی سەلامەتی و ئامێری ئاگاداركردنەوەی هەستیار لە نزیك  تۆڕی دابەشكردن یان تانكی غازەكانەوە بۆئەوەی بە زووترین ڕٍێگە بگرێت لە لێچوون و لیكەكان تا چاككدەكرێتەوە. 5.    دانان و بەستنی تۆڕی دابەشكردنی غاز لەماڵان و شوێنە گشتیەكانی تریش با لەلایەن ئەندازیاران و كەسانی پسپۆڕ و شارەزاوە بێت نەك هەموو كەسێك كە هیچ شارەزایەكی زانستی نەبێت. 6.    بۆیاغكردنی تانكیەكان : بە بۆیاغێك كە بەرگەی پلەی گەرمی بەرز بگرێت  لەگەڵ گڕگرتنی بەهێز و گەرما هەڵبمژێت . 7.    لاستیكە دژە ئاگرەكانیان تێوەبپێچرێت . 8.    ڕێگەگرتن لە جوڵەی توخمی غازی نەوتی بەپێی توانا چونكە دەبێتە هۆی كشان و چوونەوەیەك و پڕبوون و بەتاڵبوون تەنانەت گەر لە پۆلاش بێت و ئەستوریش بێت. •    بەكارهێنانی ئەم جۆرە غازە وەك سووتەمەنی ئۆتۆمبێل گەلێك سیفاتی باشی هەیە وەكو : 1.    خاوێنە و باش دەسووتێت. 2.    هاوڕێی ژینگەیە چونكە ژینگە پیس ناكات بەهۆی ئەوەی لەكاتی سووتانیدا هیچ پاشەڕۆیەك وەكو غازی بێ‌ ڕەنگ لەشێوەی CO پیسكەری ژینگە بەەجێناهێڵێت و خۆڵەمێشیشی نیە. 3.    هەرزانترە لە بەنزین هەربۆیە وەك سووتەمەنی ئۆتۆمبێل بەكاردێت. 4.    بەهەمان شێوە لە ئۆتۆمبیلەكاندا دەبێتە هۆی درێژبونەوەی ماوەی ڕۆنگۆڕین. 5.    بەهۆی بوونی بڕێكی كەمی CO2 تیایدا ئەوا مەكینەی ئۆتۆمبیلەكان بۆ ماوەی درێژتر بەخاوێنی دەمێننەوە. 6.     بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە غازە بەشێوەی غازی دەگاتە ژووری سووتاندن و بەهۆی دروستنەبوونی ترشەكان و كاربۆن وەك سووتەمەنیەكانی تر ئەوا قازانجی گەورەی ئابوری هەیە. هەردوو جۆری غازی سروشتی و شلكراوە كە لەنەوتی خاوەوە دەردەهێنرێن لەناو كۆنتێنەری لە پۆڵا دروستكراودا هەڵدەگیرێن لە ژێر پەستانی بەرزدا و دەنێرێت بۆ بەكارهێنەران  لە دۆخی غازی یان شلیدا.پێكهاتەی غازی شلكراوەیی لە ڕێژەی 70% بیوتان و ڕێژەی 30% پڕۆپان پێكدێت. 3.    غازی سروشتی پەستێنراو CNG    CNG  غازی سروشتی پەستێنراو،بریتیە لە غازی سروشتی بە ئاسایی لەژێر پەستانی زۆر بەرزدا و بەبەردەوامی لە دۆخی غازیدا دەمێنێتەوە،جا لەبەرئەوەی غازی سروشتیش پێكهاتەی سەرەكی غازی میپانە هەربۆیە CGNیش بەهەمان شێوە پێكهاتەی سەرەكی بریتیە لە غازی میپان.دەتوانرێت ئەم غازە وەك سووتەمەنی ئۆتۆمبێل بەكاربهێنرێت لە جیاتی بەنزین و گازۆیل و غازی پتڕۆڵًی شلكراوە.لەگەڵ ئەوەشدا ئەم سووتەمەنیە غازی زیان بەخش كەمتر دەردەكات لەكاتی سووتانیدا بەبەراوورد بە بەنزین و دیزڵ و غازی پتڕۆڵی شلكراوە. ئەم جۆرە غازە بەشێوەیەكی گشتی لە كۆنتێنەر یان تانكی شێوە سلیندەر یان گۆیدا هەڵدەگیرێت لە پەستانی 20-25 مێگا باسكال دا.لەبەر بەرزی پەستان،ئەو تانكیانەی كە بەكاردێت لە پۆڵا دروستدەكرێت. •    سیفاتە باشەكانی CGN  1.    تێچووی سازكاری و چاكردنەوەی نزمە بۆ ئەو ئۆتۆمبیڵانەی كە غازی سروشتی پەستێنراو بەكاردێنن. 2.    لەكیسچوونی ئەم سووتەمەنیە لەڕێگەی لێچوون و بەهەڵمبونەوە زۆر نزمە. 3.    بەئاسانی ویەكسانی تێكەڵ بەهەوا دەبێت. 4.    سەلامەتە لەبەركارهێناندا بەهۆی بەرهەمهێنانی بڕی كەم لە غازە زیانبەخشەكانەوە، پیسبوونی كەمترە. 5.    توانایەكی بەرزی  گەرمی هەیە. •    لەگەڵ ئەمانەشدا هەندێك كەموكوڕی هەیە وەك : ئەو كۆگایانەی كە CGN تیایاندا هەڵدەگیرێت ڕووبەرێكی فراوانتریان پێویستە.لەبەرئەوەی لە دۆخی غازیدایە وەك لە دۆخی شلی.سەرەڕای ئەوەش،ئەو بڕەی پێكهاتەكان كە CGN بەكاریدێنێت زۆر زیاترە. •    جیاوازیەكانی نێوان هەریەكە لە ((  غازی سروشتی NG و غازی پەستێنراو CNG و غازی پتڕۆڵی شلكراوە  LPG)) 1.    غازی پەستێنراو بە پلەی سەرەكی لە میپان پێكدێت.بەڵام غازی پتڕۆڵی شلكراوە لە پڕۆپان و بیوتان پێكدێت. 2.    زاراوەی CNG ئاماژەیە بۆ غازی سروشتی پەستێنراو ،لەكاتێكدا LPG ئاماژەیە بۆ غازی پتڕۆڵی شلكراوە. 3.    غازی پەستێنراو هەمیشە لە دۆخی غازیدا دەمێنێتەوە.بەڵام غازی پتڕۆڵی شلكراوە دەكرێت بەشێوەی غازی یان شلی بێت. 4.    هەردوو جۆرە غازەكەی بەكەڵك دێن وەكو سووتەمەنی بەكاربهێنرێن.و هەریەكەشیان سیفاتی باش و كەموكوڕییان هەیە.  

درەو: یادگار سدیق گەلاِڵی بەردەوام نرخی نەوت لە هەڵکشان و داکشاندایە و بەتایبەتیش لەچەند مانگی ڕابووردوودا هەڵکشان و داکشانە کە زۆر زیاتر بوو، کاریگەرییەکانی سەر دیاری کردنی نرخی نەوت فرە رەهەند و جۆراوجۆرن. لەم وتارەدا هەوڵدەدەین جەخت بخەینە سەر هۆکارە سەرەکییەکان و لە ١٠ خاڵدا چڕیان بکەینەوە.  هەموومان ئەو بنەما  ئابوورییە دەزانین کە ئاماژە بەوە دەکات کاتێک خستنەڕوو کەم و خواست زۆرە، نرخەکان بەرز دەبنەوە (و بە پێچەوانەشەوە). بەڵام، خواست و خستنەڕوو تەنها یەکێکە لەو هۆکارە زۆرانەی کە کاریگەرییان دەبێت لەسەر نرخی نەوتی خاو. بە لەبەرچاوگرتنی ئابووری و بازاڕە داراییەکان و دۆخی ئێستای سیاسەت لە جیهاندا (شەڕی بازرگانی، لێپێچینەوە و هتد)، چەند گۆڕاوێک هەن کە لە دیاریکردنی نرخی نەوتی خاو و سەرچاوە سروشتییەکانی دیکەدا دێنە ئاراوە. پێشتر چەندجارێک باسی ئەو  هۆکارانەمان کردووە کە لەماوەی درێژ و کورتدا کاریگەری لەسەر نرخی نەوت دەکەن، لێرەدا بەکورتی ئەو هۆکارانە باس دەکەین کە لەچەند مانگی رابردوودا کاریگەربوون لە سەر هەڵکشان و داکشانی نرخ  کە تێکەڵەیەکە لە کاریگەری درێژ مەودا و کورت مەودا.  کەواتە، ئەو هۆکارە سەرەکیانە چین کە کاریگەرییان لەسەر نرخی نەوتی خاو هەیە؟ لەم کاتەدا ئەمانە لە دیارترینەکانن. １-    خواست و خستنە ڕوو ئەوەی نرخی نەوت دیاری دەکات و کاریگەری راستەوخۆی لەسەری هەیە بریتییە لە بنەماسەرەکییەکەی نرخ کە خواست و خستنە ڕووە. هیچ ڕێگەیەک نییە بۆ دەربازبوون، ڕەنگە ئەمە ئەو هۆکارە بێت کە زۆرترین کاریگەری دەبێت لە ڕەچاوکردنی ئەو هۆکارە سەرەکیانەی کە کاریگەرییان لەسەر نرخی نەوتی خاو هەیە، یان نرخادن بۆ هەر کاڵایەک. تا نەوتی خاو زیاتر بەرهەم بهێنرێت، لە ناوچە جیاوازەکانی جیهانەوە، نرخی هەر بەرمیلێک هەرزانتر دەبێت.  دابینکردن و داواکاری چۆن کاریگەرییان لەسەر نرخەکان هەیە؟ •    دابینکردنی کەم و خواستی کەم، نرخەکان زۆر ناگۆڕێن •    دابینکردن کەمە و خواست زۆرە، تێچووی هەر بەرمیلێک بەرز دەبێتەوە •    دابینکردن زۆرە و خواست زۆرە، نرخەکان بەو پێیە بەرز دەبنەوە/دەگۆڕدرێن •    دابینکردن زۆرە و خواست کەمە، پێویستە نرخەکان دابەزن. بێگومان ئەوە نەخشەیەکی نەگۆڕ نییە  کە هەمیشە خواست و خستنە ڕوو ئاوا یاری پێبکات، بەڵام شتەکان بە شێوەیەکی گشتی بازاڕەکان بەم شێوەیە کاردەکەن. تەنها لەگەڵ نەوتی خاو نییە، بەڵکو بە شێوەیەکی گشتی بۆ هەر شتێکی تر راستە (خواردن، جلوبەرگ، تەکنەلۆژیا و هتد). بۆیە تێگەیشتن لە سووڕەکانی خواست و خستنە ڕوو چۆنە، دەبێتە نیشاندەرێکی گەورە بۆ ئەوەی کەی نەوتی خاو بکڕدرێت، بۆ دڵنیابوون لە کەمترین نرخ. هۆکارەکانی تر هەمووی لەچوارچێوەی ئەم بنەمایە دەسورێنەوە. ２-     رێکخراوی  ئۆپیک و هاوپەیمانی ئۆپیک پلەس ئەم هاو پەیمانیە لە لە کۆتای ساڵی ٢٠١٦ لە جەزائیر پێک هات و ڕێککەوتن کە لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٧ وە سەقامگیری بۆ بازاڕی نەوت بگەڕێننەوە( نرخی نەوت لە ئاستێکدا بهێڵنەوە کەبەد ڵی بەرهەم هێنەرانی نەوت بێت). هاوپەیمانیەکە لە     ٢٣ وڵات پێک هاتووە ١٣ وڵاتی ناو ڕێکخراوی ئۆپێک و ١٠ وڵاتی دەرەوەی ڕێکخراوەکە. بەرهەمی هاوپەیمانی یەکە بەیەکەوە نزیکەی ٤٤٪ ی بەرهەمی نەوتی جیهان پێک دەهێنێت. روسیا و سعودییە بەکردەیی سەرۆکایەتی دەکەن کە پێکەوە  ٥٠٪ ی بەرهەمی هەوپەیمانیەکە پێک دەهێنن. ئۆپیک پلەس لەسەرەتای پێک هێنانی هاوپەیمانیەکەیەوە بڕیارەکانی بە یەکگرتووی داوە و ئاستی پابەندی وڵاتانی ئەندامیش لە ئاستێکی زۆر بەرزدایە و هۆکارێکی سەرەکییە بۆ سەقامگیری بازاڕ و کاریگەری لەسەر ڕێکخستنی نرخ . لەیەک قۆناغی دیاریکراودا لەسەرەتای بڵاوبونەوەی پەتای کۆڤید ١٩  و بەدیاری کراوی لەمانگی  ٨ی ئازاردا سعودیە و روسیا لەسەر کەمکردنەوەی بەرهەم ڕێک نەکەوتن و جەنگی نرخیان  راگەیاند( بەشێوەیەکی نافەرمی هاوپەیمانییەکە سڕ کرا) ، لە ماوەیەکی کەمدا نرخی نەوت زۆر بە خێرایی دابەزی تا لە ٢٠ی نیساندا دابەزینە مێژوییەکەی بەخۆیەوە بینی کە بۆیەکەمجار لە مێژودا نەوت  بۆ ژێر سفر دابەزێ. لێرەوە جارێکی تر هاوپەیمانیەکە و لەناویاندا روسیاو سعودیە پتەو تر دەردەکەون، هەرلەهەمن ماگدا ڕێکەوتنی  کەمکردنەوەی مێژووی بەرهەمی لێکەوتەوە بەبری ١٠ ملیۆن بەرمیل لە ڕۆژێکدا. راستە هۆکاری تر هەبوو لەو کاتەدا بەڵام ئەمە دەرخەری کاریگەری گەورەی هاوپەیمانیەکە  و لە ناویشیاندا روسیا و سعودیە یە لەسەر سەقامگیری نرخ. هەرکاتێک لێدوانێکی ئەندامێکی هاوپەیمانیەکە بڵاو دەکرێتەوە بەتایبەت "سعودیە، روسیا، ئیمارات، عێراق و کووەیت" بە ئەرێنی یاخود نەرێنی کاریگەری لەسەر نرخ دەکات. ئەم دوو خاڵە بەرهەمی ئۆپیک و ئۆپ پلەس لەگەڵ لێدوانی بەرپرسانی وزە تێکەڵەیەکە لە کاریگەری درێژ مەودا و کورت مەوداش. لەماوەکانی رابردودا بینیمان کاتێک بڕیاری کەمکردنەوەی بەرهەم دەدەن و پلانی چەند مانگ یان ساڵ دادەنێن چۆن نرخ بە ئاراستیەک دەڕوات و لە ئاستێکدا دەمێنێتەوە وەکاتێک لێدوانێک بەناوی وەزیرێکی نەوتی ئەو وڵاتانەوە بڵاو دەکرێتەوە چەند بە خێرایی کاریگەر دروست دەکات. بڕیارە رۆژی یەکشەممە  ٤ی دیسەمبەر لەڕێی ئۆنلاینەوە هاوپەیمانییەکە کۆ ببێتەوە بۆ هەڵسەنگاندنی بازاڕی نەوت، ئەم دانیشتنە تەنها ٢ رۆژ دوای بڕیاری ئەکێتی ئەوروپا و بەریتانیایە لە سەر دیاریکردنی سەقفی نرخی نەوتی روسیا و رۆژێک پێش ئەوەیە کە بریاری قەدەغەکردنی کڕینی نەتی روسیا لە لایەن یەکییەتیەکەوە بچێتە بواری جێبەجێکردنەوە لە ٥ی دیسەمبەر  رۆژی دوو شەممە (دوارت باسی ئەم خاڵە دەکەین).  نرخی نەوت پێش دانیشتنەکان بەرزو و نزمیی بەخۆ وە دەبینێت بەپێی هەڵسەنگاندەن و چاوەڕێیەکان لە دانیشتنەکە. چاوەڕێ ناکرێت ئاستی بەرهەمیان گۆرانکاریەکی وای بەسەردا بێت. ３-    گەشەسەندن یان پاشەکشەی ئابوری جیهان دابەزینی بازاڕەکانی بۆرسە و ڕەوتی فۆڕێکس و کەمبوونەوەی وەبەرهێنان و هۆکارەکانی دیکەی پاشەکشەی جیهانی، کاریگەرییان لەسەر نرخی نەوتی خاو دەبێت. لە ئابووری ئێستادا، ئێمە لە یەکێک لە خراپترین کاتەکانداین کە وڵاتان لە ماوەیەکی زۆردا بینیویەتی. ئەمریکا کاریگەری لەسەر ناوچەکانی تری جیهان هەیە و بە پێچەوانەشەوە. بازاڕە گەورەکان، و باری داراییان کاریگەری دەبێت لەسەر نرخی نەوتی خاو و کاڵاکانی تر. کاتێک ئابوری لەگەشەسەندندایە خواست لە زیادبوندا دەبێت و نرخیش بەرز دەبێتەوە و بەپێچەوانەشەوە. گەشەی ئابوری جیهان کاریگەری دەبێت لەسەر بواری پیشەسازی و گەشت وگوزار  و لە ئەنجامیشدا هەمووی پەیوەستە بە نەوت و بەرهەمە نەوتییەکانەوە.   کاریگەریەکانی سستی ئابوریمان بینی لەکاتی پەتای کورۆنا و تائێستاش کە کاریگەرییەکانی بەردەوامە، چۆن خواست بۆ نزمترین ئاست دابەزی و نەوتێکی زۆریش دەخرایە ڕوو هەموو ئەنبارەکانی وشکانی و دەریا و زەریاکانیش پڕبوو بوون. کاتێک باسی گەشەی ئابوری دەکەین ناتوانین کاریگەری چین و هیندستان نادیدە بگرین وەکو دوو وڵاتی بەهێزی ئابووری و دوو بەکاربەری گەورەی جیهان، هەر خاوبونەوەیەک لە ئابوریان دا ڕووبدات راستەوخۆ کاریگەری لەسەر ئابوری جیهان دەبێت و لە ئەنجامیشدا لەسەر نەوت ، بەتایبەت چین. لەماوەی رابردوودا یەکێک بووە لەو هۆکارانەی کەنرخی نەوت ناجێگیر بووە. لەبەرئەوەی  چین سیاسەتی زیڕۆ کۆڤید  پەیڕەو دەکات لەم وەرزەدا بڵاوبونەوەی کۆڤید لە زۆر شاری گەورەیدا بەدی کراوە و ئەو ڕێکاران ی کە دەگیرێتەبەر لە ڕووی هاتو وچۆ و ڕووبەڕووبوونەوەی کۆڤید کاریگەرە و زۆر جار جێی دڵە ڕاوکێیە لەسەر خواست لەسەر نەوت و بەرهەمەکانی. ４-     پاڵاوگەکانی ئەوروپا خاڵێکی تری کاریگەر لەسەر بەرزو نزمی نرخی نەوت خواستی ئەوروپایە و مەترسی دابینکردنی سونەمەنییە لەوەرزی زستاندا، لەماوەی رابردوودا بەهۆی گەمارۆکانی سەر سەکتەری وزەی روسیا  بەهۆی جەنگی ئۆکرانیا وە پاڵاوگەکانی ئەوروپا بەڕێژەیەکی زۆر کەوتنە کڕینی نەوت، ئەمەش وایکرد خواست زۆربێت لەسەری بەتایبەت نەوتی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمەریکا و بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخ. لەم نێوەندەشدا عێراق پشکەکانی بۆ بازاڕی ئەوروپا زیادکرد. بەڵام دواتر دەرکەوت پاڵاوگەکان زیادەڕەویانکردووە لەکڕینی نەوتدا و ئەمبارەکانیان پڕبووە  بۆیە خواست لەسەری کەم بوویەوە  جارێکی تر نرخی نەوت دابەزیەوە. ５-    بەهای دۆلار ی ئەمەریکی بەهای دۆلاری ئەمەریکی هەمیشە کاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر نرخی نەوت. پەیوەندیەکی پێچەوانە هەیە لەنێوان بەهای دۆلار و نرخی نەوت، تا بەهای دۆلار بەرزبێت نرخی نەوت دادە بەزێت و بەپێچەوانەشەوە. زۆر بەی هەرەزۆری وڵاتانی جیهان  مامەڵەی نەوت بەدۆلاری ئەمەریکی دەکەن، کاتێک دەیانەوێ نەوت بکڕن پێویستیان بە کڕینی دۆلار دەبێت، ئەگەر بەهای دۆلار بەرزبێت ئەوکاتە  خواستیان کەم دەبێتەوە بۆ کڕینی  و نرخێکی کەمتر دەدەن. ６-    پچرانی دابینکردن بەهۆی کەش و هەواوە و کێشەی تەکنیکی بەوە ئەم دوو خاڵە کاریگەری کورت مەودا یان دەبێت لەسەر نرخی نەوت چونکە بەشێوەیەکی چاوەڕوان نەکراو دابینکردن کەم دەکات و نرخ بەرز دەکاتەوە تا ئەوکاتەی کەش وهەوا باشدەبێت یان کێشە تەکنیکییەکان چارەسەر دەبێت. زریانەکانی ئەمریکا باشترین نمونەن کە لەگۆڵفی مەکسیکۆ کە بەشێوەیەکی وەرزی دوبارە دەبنەوە و دەبنە هۆی پچرانی دابینکردنی نەوت و گاز بۆ ماوەیەکی کاتی. ７-     تەنگژە سیاسییەکان و جەنگ جەنگی ئۆکرانیا و پێشتر لیبیا و هەندێ جاریش نەیجیریا باشترین نمونەن بۆ ناسەقامگیری بازاڕی نەوت بەتایبەتی ئەو وڵاتانە یان ڕێڕەوی وزەن یاخود بەرهەم هێنی وزەن کە دەبێتە هۆی کەم بوونەوەی بەرهەم و مەترسی لەسەر گەیاندن دروست دەبێت و لە ئەنجامدا کاریگەری لەسەر نرخ دروست دەبێت. پێش چەند ساڵێکیش تەنگژەکانی گەەروی هورمز  و ئەو هەرەشانەی ئێران دروستیدەکرد بۆ سەر کەشتییەکان راستەوخۆ کاریگەری کورت مەودای هەبوو لە سەر نرخ. ８-     بەرهەمی نەوتی ئەمەریکا زیاد و کەم کردنی بەرهەمی نەوتی ئەمەریکا بەتایبەت نەوتی شێڵ و ئاستی ئەمباری ستراتیجی ئەمەریکا و بوژانەوەی ئابوری ئەو وڵاتە کاریگەری راستەوخۆی دەبێت لەسەر نرخ. ئەمەریکا لەگەڵ ئەوەی بەکار بەرێکی گەورەی نەوتە لەهەمان کاتدا گەورە ترین بەرهەمهێنی نەوتی جیهانیشە  لە. ئێستا بەرهەمی نزیکەی ١٢ ملیۆن بەرمیلە لە ڕۆژێکدا. ９-    ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە  لەگەڵ قەیرانی نەوتی ساڵانی 1973-1974 دروست بووە، کاتێک وڵاتانی پیشەسازی بۆیان دەرکەوتووە کە ئامرازی پێویستیان نییە بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو گەمارۆیەی نەوتەی کە لەلایەن بەرهەمهێنەرانی گەورەوە سەپێندرابوو کە ئەوکات  نرخەکان بۆ بەرزترین ئاست بەرز بوویەوە.  ئاژانسەکە دەڵێت: ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە وەک کۆڕبەندی سەرەکی نێودەوڵەتی بۆ هاوکاری وزە لەسەر چەندین بابەتی وەک ئاسایشی دابینکردن، سیاسەتی درێژخایەن، شەفافیەتی زانیاری، کارایی وزە، بەردەوامیی، لێکۆڵینەوە و پەرەپێدان، هاوکاری تەکنەلۆژیا، و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی وزە دامەزراوە. راپۆرتەکانی ئەم ئاژانسە گرینگی و کاریگەری خۆی هەیە، زانیارییەکانی لەسەر  خواست و خستنە روو لە رابردودا و پێشبینیە کانی بۆ ئایندەی خواست و خستنە روو کاریگەری راستەوخۆی هەیە لەسەر نرخ . １０-    دەڵاڵەکانی نەوت Speculators دەڵاڵەکان   پێشبینی دەکەن کە شتێک دەبێتە هۆی دابەزینی خواست یان بەرزبوونەوەی خواست لەسەر نەوتی خاو ، بۆیوە بازاڕ بەپێیە کاردانەوەی دەبێت و فرۆشیارانیش نرخی هەربەرمیلێک بەو پێیە کەم یان زیاد دەکەن. ئەگەر دەڵاڵەکان ئاماژەی جەنگ یان تەنگژەی بازرگانی ببینن ئەوا ئەو وڵاتەی دەستەڵاتی بەسەر ئەو بارودۆخەدا هەیە دەتوانێت نرخ بەرزبکاتەوە.  ئەمە یەکێکە لە کاریگەرە سەرەکییەکانی سەر رەوتی نرخی نەتی خاو ، کڕیار چەندە پرەدەن و فرۆشیار چەند ئامادەیە نرخ کەم بکاتەوە بە رەچاوکردنی ئەو تەنگژەیە یان روداوە جیهانییەی کە لەماوەیەکی دیاریکراودا روودەدات.   دیاری کردنی سەقفی نرخ لەسەر نەوتی روسیا دوێنێ هەینی ٢ی دیسەمبەری ٢٠٢٢ یەکێتی ئەو روپا و بەریتانیا و ئوسترالیا رێکەوتن لەسەر ئەوەی سەقفێک بۆ نرخی نەوتی ئۆراڵی ڕوسی دابنێن واتە لەو نرخە زیاتر مامەڵەی پێوە نەکەن.  ڕێککەوتن کە ٦٠ دۆلار دیاری بکەن بۆ سەقفی نەوتی ڕوسی. بڕیارە ئەم بڕیارە لە مانگی ئایندەوە چاوی پیا بخشێنرێتەوە و پاشتریش هەر دوو مانگ جارێک. ئەم بڕیارە بەپێی لێدوانەکانی بەرپرسانی G7   و یەکێتی ئەو روپا بۆ ئەوەیە کە روسیا نەتوانێت لە فرۆشی نەوت داهاتی زیاتری دەست بکەوێت و پشتیوانی و ئیدارەی جەنگی ئۆکرانیای پێبکات. چاودێران پێیان وایە کە  ئەم بڕیارە لەوانەیە ٥٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی روسیا کەم بکاتەوە، بەڵام چەندە کاریگەری لەسەر نرخی نەتی ئەو وڵاتە دروشت دەکات؟   ئاراستەی بازاڕی روسیا لەماوەی ٩ مانگی رابوردودا بەرەو ئاسیا ڕۆشتووە و نەوتەکەی بەنرخی داشکاندن هەندێ جار تا ٣٥ دۆلار لەژێر نرخی برێنت وە فرۆشتووە هەفتەی پێشو نەوتی روسیا بە ٥٢ دۆلار بارکراوە،  لە کاتێکدا لە پێش جەنگ لەمانگی شوباتدا جیاوازییەکە ١ بۆ ٢ دۆلار بوو. هەریەک لە چین و هیندستان و تورکیا گەورە بەکار بەرانی نەوت و گازی روسین و  پابەندنین بەگەمارۆکانی ڕۆژاواوە بۆ سەر ڕوسیا، نەوتیشەخۆیان بەنرخی داشکاو دەکڕن بەڵکو روسیا خۆی هەر نەوتەکەی بەنرخی داشکاو دەفرۆشێت. بۆیە لە کاتێکدا نرخی نەت زۆر بەرزبێت لە دوورمەودا دا روسیا زەرەری دارایی دەکات لە ئێستدا کاریگەرییەکی ئەوتۆی نابێت لەسەری وەکو باسمانکرد خۆی لەونرخە کەمتر دەیفرۆشێت. بڕیارە لە  ٥ی دیسەمبەری٢٠٢٢ واتە دوو شەممە بڕیاری قەدەغەکردنی نەوتی روسیا لە یەکێتی ئەوروپا و بەریتانیا  بچێتە بواری جێ بەجێ کردنەوە و هەروەها لە بەرواری ٥ی شوباتی ٢٠٢٣ ش بۆ بەرهەمە نەوتییەکان دەچێتە بواری جێبەجێ کردنەوە.