درەو: دادگای نێودەوڵەتی لەپاریس حوكمی كۆتایی خۆی لەسەر كەیسی هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لە رێگای توركیاوە دەكرد، ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن بڕیارەكە لەبەرژەوەندی عێراق بێت. محەمەد حوسێن، توێژەر لە ناوەندی عیراقی بۆلێكۆڵینەوە و شیكاریە سیاسییەكان بە (درەو)ی راگەیاند:  دادگاكەی نێودەوڵەتی لە پاریس حوكمی كۆتایی خۆیدا لەسەر كەیسی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای توركیاوە, هەرچەندە هێشتا ووردەكاری حوكمەكە بڵاو نەكراوەتەوە، بەڵام ئاماژەكان بۆ ئەوە دەچن هەواڵی خراپ بۆ هەرێم و توركیا بەڕێوەبێت و لەبەرژەوەندی عێراق حوكمەكەی دەركردبێت. حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لە 2015 كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، كەیسەكە لەسەر ئەوەیە توركیا رێگای داوە نەوتی هەرێم بە بۆری عێراق لەناو خاكی توركیاوە بۆ بەندەری جەیهانی بگوازرێتەوە، عادل عەبدولمەهدی 2019 پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان. دەرچوونی حوكمی دادگای پاریس دوای چەندین ساڵ دواخستن هاوكات بوو لەگەڵ سەردانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق  بۆ پاریس و هاوكات سەردانی كتوپڕی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ ئەنكەرەو كۆبوونەوەی لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەبارەت بە كەیسی وزە. رۆژی چوارشەمەی رابردوو دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاریدا بە راگرتنی ناردنی هەر بڕە پارەیەك لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان، لەدوای بڕیارەكەی مانگی شوباتی 2022 بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێم و ناچاركردن هەرێم بە رادەستكردنی نەوت و غازەكەی بە بەغداد، بڕیارەكەی چوارشەمە قورسترین بڕیاری دادگای فیدراڵی بوو دژی هەرێم، بڕیارێك كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی چواندی بە بڕیارەكانەی دادگای شۆڕش (محكمة الثورە)ی بەعس. 

راپۆرت: درەو  مەسرور بارزانی بەمدواییە كە لە بەغداد گەڕایەوە گەشبین بوو، بەڵام دوێنێ رەشبینی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی باڵی بەسەر پەیوەندییەكانی هەولێرو بەغدادا كێشایەوە، دوای بڕیارەكەی بۆ رادەستكردنی نەوتی هەرێم بە حكومەتی عێراق، دادگای فیدراڵی ناردنی هەر بڕەپارەیەكی لە بەغدادەوە بۆ هەرێم راگرت، ئەم دۆخە نوێیە رەنگە پەسەندكردنی بودجەی 2023ی عێراق دوابخات‌و پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بباتە قۆناغێكی نوێوە، بەتایبەتیش هێشتا كەیسی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان لەسەر مێزی دادگایە‌و كۆتایی ئەم مانگە یەكلادەكرێتەوە، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   كورد لەناو ناكۆكییەكانی شیعەدا  هەرێمی كوردستان لەبەردەم شەپۆلێك بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراقدا خەریكە  بەتەواوەتی لە  پەلوپۆ دەخرێت.  سەرەتای جوڵەكانی دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان لەوكاتەوە دەستیپێكرد كە بۆ یەكەمجار لە مێژووی عێراقی دوای كەوتنی سەددامدا، پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بوون بە بەشێك لە كێشەو ناكۆییەكانی ناو ماڵی شیعە.  ئۆكتۆبەری 2021 هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانیی لە عێراق بەڕێوەچوو، ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە ماڵی شیعەی دابەشكرد بەسەر  دوو جەمسەردا، جەمسەری (موقتەدا سەدر) وەكو براوەی یەكەمی هەڵبژاردن‌و  جەمسەری لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ فالح فەیاز+ عەممار حەكیم+ حەیدەر عەبادی)، جەمسەری یەكەم بە ئاڕاستەی دووركەوتنەوە لە ئێران‌و رۆیشتن بەرەو خولگە عەرەبییەكە، جەمسەری دووەمیش هاوپەیمانی نەریتی ئێران‌و مانەوە لەسەر هێڵە كۆنەكە.  دابەشبوونەكەی ناو ماڵی شیعە، هەزوو كوردیشی دابەشكردەوە، پارتی لەگەڵ سەدرو یەكێتیش لەگەڵ لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی رۆیشتن.  لەسەرو بەندی ئەو جەمسەرگیرییەدا كە پرۆسەی سیاسی لە عێراق پەكخستبوو، دادگای باڵای فیدراڵی دوای 10 ساڵ راگرتن، بەشێوەیەكی كتوپڕ حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەك یەكلاكردەوە كە وەزارەتی نەوتی عێراق لە ساڵی (2012)دا سەبارەت بە فرۆشتنی نەوت لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكان تۆماریكردبوو.  دادگای فیدراڵی لە رۆژی 15ی شوباتی 2022دا بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان‌و پابەندكردنی هەرێم بە رادەستكردنی نەوت‌و غازەكەی بە بەغداد.  لەدوای كەوتنی سەددامەوە، ئەمە گەورەترین گورز بوو كە دادگای فیدراڵی لە حكومەتی هەرێمی كوردستانی وەشاند، دادگایەك كە بەپێی دەستور ناتوانرێت تانە لە بڕیارو حوكمەكانی بدرێت.  بەهۆی دابەشبوونی پارتی‌و یەكێتییەوە بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، لەماوەی (40) رۆژداو لەنێوان 25ی كانونی دووەمی 2022وە بۆ 15ی شوباتی 2022 دادگای فیدراڵی (7) بڕیاری دەركرد كە (4) بڕیان بە دیاریكراوی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و لەرێگەی پارتیشەوە هەرێمی كوردستانی كردە ئامانج، بەتایبەتیش بڕیارەكەی سەبارەت بە دۆسیەی نەوتی هەرێم. نامەكەی مەسرور بارزانی بۆ بایدن  حكومەتی ماوەتەوابووی مستەفا كازمی لەرێگەی وەزارەتی نەوتەوە دەستیكرد بە جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی لەسەر هەرێمی كوردستان. دوای چەند چەندجارێك گفتوگۆ لەگەڵ وەفدی هەرێم لەبارەی چۆنیەتی جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵیی، رۆژی 24ی ئازاری 2022 وەزارەتی نەوت پرۆژەیەكی ئاڕاستەی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كرد، كرۆكی پرۆژەكە بریتی بوو لە:  •    دروستكردنی كۆمپانیایەك بۆ بەڕێوەبردنی دۆسیەی نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، كۆمپانیاكە ناوی لێبنرێت (KROC)، حكومەتی فیدراڵ خاوەندارێتی لێبكات، بەڵام بارەگا سەرەكییەكەی لە هەولێر بێت، لە یەكێك لە بانكە نێودەوڵەتییە متمانەپێكراوەكان حسابێك بكرێتەوە‌و داهاتی نەوت‌و غازی هەرێم بخرێتەسەر ئەو حساب بانكییە، بەپێی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا، لەو حساب بانكییە پارە بە هەرێمی كوردستان بدرێت.   دوای ئەوەی هەرێم پرۆژەكەی رەتكردەوە، وەزارەتی نەوت دەستیكرد بە ناردنی ئیمێڵ بۆ ئەو كۆمپانیا نەوتییانەی لە هەرێمی كوردستان كاریان دەكرد، داوای لێكردن گرێبەستی كاركردنیان لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق نوێ بكەنەوە، ئەگەر نا حكومەتی عێراق دەیانخاتە لیستی رەشەوە.  ئیمێڵە بەردەوامەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان خستە ژێر فشاری كۆمپانیاكانی نەوتەوە، مەسرور بارزانی لە تەموزی 2022دا بە ناچاری نامەیەكی بۆ جۆ بایدن سەرۆكی ئەمریكا نوسی (لەوكاتەدا بایدن بە گەشتێك هاتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست).  نامەكەی مەسرور بارزانی كاریگەریی بەجێهێشت، لەسەر داوای ئەمریكییەكان حكومەتی مستەفا كازمی رێوشوێنەكانی دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان راگرت، تا ئەوكاتەی هەولێرو بەغداد لە پرۆژەیاسای بودجەی 2023دا چارەسەر بۆ بڕیارەكەی شوباتی دادگای فیدراڵی دەدۆزنەوە، واتە ئەوەی ئێستا روودەدات كێشەیەكی چارەسەرنەكراوی پێشترە كە لە بەغدادەوە زیندوكراوەتەوە. نەوتی هەرێم لەنێوان عێراق‌و توركیادا   بابەتەكە تەنیا پەیوەندیدار نییە بە هەرێمی كوردستانەوە، لەم پرسەدا توركیاش تێوەگلاوە، وەزارەتی نەوتی عێراق لە دادگای پاریسی نێودەوڵەتی سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە‌و تۆمەتباری كردووە بەوەی بەبێ مۆڵەتی حكومەتی عێراق بۆری عێراق- توركیای لەناو خاكی توركیا بەكارهێناوە بۆ هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان، رەنگە توركیا هۆكارە سەرەكییەكە بێت كە ئەمریكییەكان دەستوەردانیان كرد بۆ راگرتنی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی تا ئەوكاتەی بەرێككەوتن كێشەكە یەكلادەكرێتەوە. رۆژی 23ی ئایاری 2022 هەوڵەكانی حكومەتی عێراق دژی هەرێمی كوردستان گەیشتە ئاستێك، ئیحسان عەبدولجەبار وەزیری نەوتی پێشووی عێراق، باڵیۆزی توركیای بانگهێشت كرد‌و پێی وت" ئەگەر توركیا پابەند نەبێت، ئەوا داوا یاساییەكەی 2015ی بۆ زیندوو دەكرێتەوە كە عێراق لە دادگای پاریس لە دژی توركیا تۆماری كردووە".  حكومەتی عێراق لەسەردەمی حەیدەر عەبادیدا لەسەر كەیسی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان بەبێ رەزامەندی بەغداد، لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس سكاڵای لەسەر توركیا تۆماركردووە، داوای (26 ملیار) دۆلار قەرەبوو لە توركیا دەكات، دۆسیەكە لە دادگا لە یەكلایبوونەوەی نزیكبوەتەوە، عادل عەبدولمەهدی كە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراقی وەرگرت، بڕیاری دادگای پاریسی راگرت‌و دەرفەتێكی نوێی دا بە توركیا‌و هەرێمی كوردستان، بەڵام كەیسەكە دانەخراوە‌و هەڕەشەیە لەسەر توركیا. بەرپرسانی توركیا دەیانەوێت هەر بڕیارێك لەسەر نەوتی هەرێمی كوردستان ببەستنەوە بە چارەسەری ئەو كەیسەوە لەگەڵ عێراق، توركیا دەیەوێت لەبەرامبەر رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بەغداد، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا سكاڵاكەی لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لەسەر توركیا بكێشێتەوە‌و رێككەوتنێكی فراوانتر لەنێوان هەردوولا بكرێت كە جگە لە پەیوەندی ئابوری، كەیسی پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە)‌و چەندین دۆسیەی تر نێوان هەردوو وڵات لەخۆی بگرێت موچە لەدوای نەوت ! دوای جڵەوكردنی نەوت‌و غازی هەرێم بە بڕیارەكەی ناوەڕاستی شوباتی 2022، دوێنێ دادگای فیدراڵی بە بڕیارێكی نوێ، ناردنی بەشە بودجە‌و موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی بە بڕیارێكی تر جڵەو كردو رایگرت، ئەمە دووەم گورزی یاسایی بوو لە بەغدادەوە ئاڕاستەی هەولێر كرا.   لەسەر سكاڵای مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق (خۆی وەكو پەرلەمانتارێكی سەربەخۆ دەناسێنێت، بەڵام دەوترێت نزیكە لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی)، دادگای فیدراڵی بڕیاریدا بە (نادروستبوونی) بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ ناردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان، بەو بڕیارەشەوە كە تایبەتە بە (200 ملیار) دینارەكەی پشكی هەرێمی كوردستان.  ئەم هەنگاوەی دادگای فیدراڵی لەكاتێكدایە وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی گفتوگۆیە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی سەبارەت بە پشكی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراقدا‌و بڕیارە مانگی داهاتوو پرۆژەیاسای بودجەكە بگاتە پەرلەمان بەمەبەستی پەسەندكردنی.  بەمدواییە فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە بڕی (400 ملیار) دیناری پشكی هەرێم بۆ دوو مانگ خەرج بكات، بەڵام تائێستا پارەكە نەگەیشتووە‌و پێدەچێت بەهۆی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە كێشەی زیاتر بۆ ناردنی پارەكە دروست ببێت‌و پێشبینی دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجەی 2023 لەئارادایە. حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی نەوت‌و بەشە بودجەی هەرێمەوە لەگەڵ حكومەتی ناوەند ناكۆكە، ئەم ناكۆكییە چەند ساڵێكە بووە بە تەوەری سەرەكی گفتوگۆكانی نێوان هەولێرو بەغدادو لە بایەخی كەیسی ناوچە كێشە لەسەرەكانی كەمكردوەتەوە.  لێكەوتەكانی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"  لە ساڵی 2014وە هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە جێبەجێكردنی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"، لەچوارچێوەی ئەم سیاسەتەدا، دوای بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداد، حكومەتی هەرێم دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ، لەوكاتەوە بەرپرسانی عێراقی لەدژی هەرێم كەوتنە جوڵەو دەڵێن هەرێم بەپێی دەستوری مافی ئەوەی نییە بەشێوەی سەربەخۆ نەوت بفرۆشێت.  حكومەتی هەرێم دان بە بڕیارەكەی مانگی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵیدا نانێت‌و بە بڕیارێكی "سیاسی" ناوی دەبات، بڕیارەكەی دوێنێی داگاكەشی رەتكردەوە.  كێشەی نەوت‌و بودجەی هەرێم یەكێكە لەو كێشانەی كە بە میرات بۆ كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی بەجێماوە.  پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بەشدارن لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق‌و بەپێی ئەو رێككەوتنەی لایەنە بەشدارەكانی كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی كردویانە، دەبێت لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی كابینەكە، یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی رەوانەی پەرلەمانی عێراق بكرێت بەمەبەستی پەسەندكردنی، محەمەد شیاع سودانی دەڵێ من لەتوانامدا نییە بڕیاری دادگای فیدراڵی لەدژی هەرێمی كوردستان هەڵوەشێنمەوە، بۆیە تاكە چارەسەر ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی هەریەكە لە حكومەتی ناوەندو حكومەتی هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا دیاری بكرێت.  نیوەی ئەو كاتەی كە بۆ ناردنی یاساكە بۆ پەرلەمان دیاریكراوە، تەواو بووە‌و هێشتا كابینەی محەمەد شیاع سودانی رەشنوسی یاساكەی ئامادە نەكردووە.  بەمدواییە لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا كە پێكهێنەرەكانی حكومەتن، گفتوگۆ لەسەر چۆنیەتی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ كرا، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) لەو كۆبونەوەیەدا سەرەتای ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەبارەی یاساكە دەركەوتووە، یەكێتی داوا دەكات لە یاساكەدا مافی ئەوە بە پارێزگاكان بدرێت مامەڵەی سەربەخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا بكەن. پارتی بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ یەكێتی تۆمەتبار دەكات بەوەی دەستی هەبووە لە دەركردنی بڕیارەكەی دوێنێی دادگای فیدراڵیدا سەبارەت بە راگرتنی ناردنی پارە لە بەغدادەوە بۆ هەرێمی كوردستان، جگە لە یەكێتیی، مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی بەشێوەی ناڕاستەوخۆ دادگای فیدراڵی بەوە تۆمەتبار دەكات بڕیارەكانی "ئێران" لەدژی هەرێم جێبەجێ دەكات.    هەرێم لەبەردەم چەند بڕیارێكی تری دادگادا  رادەستكردنی نەوت‌و راگرتنی ناردنی بودجە لە بەغدادەوە دواین‌و كۆتا حوكم نییە كە لە دادگای فیدراڵییەوە دژی هەرێمی كوردستان دەربچێت، چەند كەسێكی تر سەبارەت بە هەرێم لەسەر مێزی دادگای فیدراڵییە‌و رۆژانی داهاتوو بڕیاری لەسەر دەدات، لەوانە:  •    سكاڵایەكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌و (یوسف محەمەد سادق) سەرۆكی پێشووی پەرلەمانی كوردستان سەبارەت بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان، دادگای فیدراڵی بڕیاری كۆتایی خۆی لەبارەی ئەم سكاڵایەوە دواخستووە بۆ رۆژی (31)ی ئەم مانگە‌و پێشبینی دەكرێت دادگا دژی درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بڕیار بدات‌و ئەمەش هێندەی تر پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ئاڵۆز دەكات.  •    سكاڵایەك كە بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای گشتی بۆ بازرگانی ماددە خۆراكییەكان لەسەر (كەمال موسلیم) وەزیری بازرگانی‌و پیشەسازی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە (پێدانەدانەوەی پارەی فرۆشتنی كۆبونی خۆراك لە ساڵی 2014وە بۆ 2021)، دادگا یەكلاكردنەوەی ئەم كەیسەی لەسەر هەرێمی كوردستان بۆ رۆژی 30ی ئەم مانگە دواخستووە‌و لەحاڵەتی یەكلاكردنەوەیدا رەنگە هەرێمی كوردستان بخاتە ژێر قەرزێكی نوێی بەغدادەوە، ئەمەش هێندەی تر پەیوەندییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد ئاڵۆز دەكات.    

(درەو):  دوای بڕیارەكەی بۆ هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستان، لە گورزێكی نوێدا ، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقی بۆ ناردنی پارەو موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان بە (نادروست) لێكدایەوە.  لەسەر سكاڵای مستەفا سەنەد ئەندامی لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق، دادگای فیدراڵی بڕیاریدا بە (نادروستبوونی) بڕیارەكانی ئەنجومەنی وەزیران بۆ ناردنی پارە بۆ هەرێمی كوردستان، بەو بڕیارەشەوە كە تایبەتە بە (200 ملیار) دینارەكەی پشكی هەرێمی كوردستان.  ئەم هەنگاوەی دادگای فیدراڵی لەكاتێكدایە وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان سەرقاڵی گفتوگۆیە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی سەبارەت بە پشكی هەرێم لە بودجەی 2023ی عێراقدا‌و بڕیارە مانگی داهاتوو پرۆژەیاسای بودجەكە بگاتە پەرلەمان بەمەبەستی پەسەندكردنی.  بەمدواییە فارس عیسا نوێنەری حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریداوە بڕی (400 ملیار) دیناری پشكی هەرێم بۆ دوو مانگ خەرج بكات، بەڵام تائێستا پارەكە نەگەیشتووە‌و پێدەچێت بەهۆی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە كێشەی زیاتر بۆ ناردنی پارەكە دروست ببێت. حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی نەوت‌و بەشە بودجەی هەرێمەوە لەگەڵ حكومەتی ناوەند ناكۆكە، ئەم ناكۆكییە چەند ساڵێكە بووە بە تەوەری سەرەكی گفتوگۆكانی نێوان هەولێرو بەغدادو لە بایەخی كەیسی ناوچە كێشە لەسەرەكانی كەمكردوەتەوە.  شوباتی ساڵی رابردوو كاتێك پارتی‌و یەكێتی دابەشبوون بەسەر جەمسەرە ناكۆكەكانی ناو ماڵی شیعەدا، دادگای فیدراڵی دوای 10 ساڵ چاوەڕوانی، بەشێوەیەكی كتوپڕ حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكەوە دەركرد كە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقەوەی لەسەر وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم تۆمار كرابوو.  بەپێی ئەو حوكمە، دادگای فیدراڵی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و داوا دەكات هەرێم نەوت‌و غازەكەی رادەستی بەغداد بكات.  لە ساڵی 2014وە هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە جێبەجێكردنی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"، لەچوارچێوەی ئەم سیاسەتەدا، دوای بڕینی بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداد، حكومەتی هەرێم دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ، لەوكاتەوە بەرپرسانی عێراقی لەدژی هەرێم كەوتنە جوڵەو دەڵێن هەرێم بەپێی دەستوری مافی ئەوەی نییە بەشێوەی سەربەخۆ نەوت بفرۆششێت.  حكومەتی هەرێم دان بە بڕیارەكەی مانگی شوباتی ساڵی رابردووی دادگای فیدراڵیدا نانێت‌و بە بڕیارێكی "سیاسی" ناوی دەبات، ئەمە یەكێكە لەو كێشانەی كە بە میرات بۆ كابینەی نوێی حكومەتی عێراق بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی بەجێماوە.  پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو هێزی دەسەڵاتداری هەرێمی كوردستان بەشدارن لە كابینەی نوێی حكومەتی عێراق‌و بەپێی ئەو رێككەوتنەی لایەنە بەشدارەكانی كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی كردویانە، دەبێت لەماوەی شەش مانگدا دوای دەستبەكاربوونی كابینەكە، یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵی رەوانەی پەرلەمانی عێراق بكرێت بەمەبەستی پەسەندكردنی، محەمەد شیاع سودانی دەڵێ من لەتوانامدا نییە بڕیاری دادگای فیدراڵی لەدژی هەرێمی كوردستان هەڵوەشێنمەوە، بۆیە تاكە چارەسەر ئەوەیە یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی هەریەكە لە حكومەتی ناوەندو حكومەتی هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا دیاری بكرێت.  نیوەی ئەو كاتەی كە بۆ ناردنی یاساكە بۆ پەرلەمان دیاریكراوە، تەواو بووە‌و هێشتا كابینەی محەمەد شیاع سودانی رەشنوسی یاساكەی ئامادە نەكردووە.  بەمدواییە لە كۆبونەوەیەكی لایەنەكانی ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەتدا كە پێكهێنەرەكانی حكومەتن، گفتوگۆ لەسەر چۆنیەتی دەركردنی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ كرا، بەگوێرەی زانیارییەكانی (درەو) لەو كۆبونەوەیەدا سەرەتای ناكۆكی نێوان پارتی‌و یەكێتی لەبارەی یاساكە دەركەوتووە، یەكێتی داوا دەكات لە یاساكەدا مافی ئەوە بە پارێزگاكان بدرێت مامەڵەی سەربەخۆ لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا بكەن.    

درەو: یاسین تەها/ گۆڤاری ئایینناسی/ سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی دەستپێك: مەرجەعیەت دامەزراوەیەكی ئایینی هەڵسوڕێنەرە لە ناو پەیڕەوانی شیعە، سروشتی پێكهاتەكەشی وەهایە تاكە كەسێكە لە شێوەی دامەزراوە، هەروەها بە جوگرافیا و وڵاتێكی دیاریكراویشەوە پەیوەست نییە، بەڵام فاكتەرە مێژویی و جیۆپۆلەتیكییەكان لە سەردەمی جیاوازدا سەنگ و قورسایی بە هەندێكیان بەسەر ئەوی تردا بەخشیوە. ئەم بابەتە هەوڵێكە بۆ هەڵوێستە لەبارەی چەمكی مەرجەعیەت و جوگرافیای دابەشبوونی لە نێوان هەردوو حەوزەی نەجەف و شاری قوم. بۆشایی مەهدی بیرۆكەی مەرجەعیەت لە ئایینزای شیعەدا بۆ پڕكردنەوەی بۆشایی ئیمامی دوازدەیەمی كۆتا زنجیرەی ئیمامەتی شیعەیە (المهدي)، كە بەپێی بیروباوەڕی ئەم تائیفەیە لە ئێستادا پەنهان و غەیبە، تا ئەو كاتەشی سەر لەنوێ دەردەكەوێتەوە، ئەوە پەیڕەوانی شیعە له‌سه‌ریان فه‌رزه‌ بۆ ڕاییكردنی كاروباری ئایینی خۆیان بگەڕێنه‌وه‌ بۆ ئه‌و شه‌رعزانانه‌ی پله‌ی موجته‌هیدیان هه‌یه‌ له‌ هه‌ڵهێنجانی حوكمەكانی شه‌ریعه‌ت، یان ئه‌وانه‌ی مۆڵەتیان هەیە بۆ فەتوادان و پلەكەیان «عەللامە» و «ئایەتوڵڵا» یە. لە سەرچاوە عەقیدەییەكانی شیعەدا، ئیمام مەهدی ڕابەر و پێشەوای كۆتاییە لە زنجیرەی ئیمامەت، غه‌یب بوونیشی دوو قۆناغی هەیە؛ یەكێكیان كاتی و بچووك بووە (الغیبة الصغری)، ئەوی تر درێژخایەن و تا كۆتایی دنیایە (الغیبة الكبری)، لە غەیب بوونە بچووكەكەشدا پەیڕەوانی شیعە گەڕاونەتەوە بۆ سەر چوار كەسایەتی كە بانگەشەی بریكاری و نوێنه‌رایەتی ئیمام مه‌هدی كوڕی حەسەنی عەسكەری-یان كردووە و بە «السفراء الأربعة» لە ناو شیعەدا ناسراون (1)، ئه‌م چوار كەسە (عثمان سعید العمری، محمد عثمان سعید العمری، الحسین روح النوبختی، وعلی محمد السمری)، نزیك له‌ حه‌فتا ساڵ مەرجەعی شوێنكەوتەكانی ئایینزای شیعە بوون، ئەویش لە پاش مردنی ئیمام حه‌سه‌ن عه‌سكه‌ریی باوكی مەهدی ساڵی 260 ك _ 874ز له‌ عێراق و ئه‌سپه‌رده‌كردنی له‌ سامه‌ڕا‌، كە شیعەكان باوەڕیان وایە ژەهرخوارد كراوە. (2) مه‌رگی كۆتا كه‌س له‌و چوار نوێنەرەش ساڵی‌ 329 ك_ 941، قۆناغی باڵیۆزەكانی مەهدی كۆتایی دێت، ئەمەش بوو بە دەستپێك و سەرەتای سەرهەڵدانی مەرجەعیەت له‌ناو جیهانی شیعه‌، كه‌ بریكار و نوێنه‌ری ئیمامی زەمانن (المهدي)، بەڵام بەشێوەیەكی دوورتر لە نوێنەرایەتی و نامەبەریی ڕاستەوخۆ (3). چونكه‌ پاش بزربوونی بچووك، بزربوونی گه‌وره‌ و یه‌كجاریی مه‌هدی ده‌ستپێده‌كات و ساڵی 329 ك_ 941ز دەستپێدەكات و تا ئه‌وكاته‌ درێژە‌ ده‌كێشێت كه‌ مه‌هدی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر زه‌وی لە كۆتایی دونیا بۆ «به‌رپاكردنی دادگه‌ری»(4)، ئەم گەڕانەوەیەش هاوكات دەبێت لەگەڵ كۆتاییهاتنی دنیا، ئەمەش بیرۆكەی ڕزگاركەر (المخلص) و چاوەڕوانی كردنییەتی لە ئاسمانەوە. هەرچەندە مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی مەرجەعیەت و ده‌زگا ئایینییه‌كانی شیعە‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی چواره‌می كۆچی/ ده‌یه‌می زایینی له‌ به‌غدا، به‌ڵام له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وییه‌كاندا له‌ ئێران له‌ سه‌ده‌ی شانزه‌دا زیاتر په‌ره‌یسه‌ندووه‌ و گه‌یشتووه‌ته‌ لوتكه‌ و به‌ر له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وی مێژووی مه‌رجه‌عیه‌ت ناڕوون و تێكه‌ڵ و پێكەڵە و وێنەیەكی ڕوون نادات بە دەستەوە. سەرهەڵدانی مەرجەعیەت مەرجەعەكان، كە جێگرەوەی نوێنەرەكانی مەهدی (السفراء)ن، بە گوێرەی ئاست و شارەزایی و پێگەكەیان، نازناوی تایبەت بەخۆیان هەیە، كە لە نێوان «ئایەتوڵڵا» و «ئایەتولڵای عوزما»، مێژووی بەكارهێنانی ئەم زاراوەیەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی مەغۆلەكان و بۆ یەكەمجار بۆ رێبەر و لێكۆڵەری شیعە «ابن المطهر الحلي» بەكارهاتووە كە لە سەدەی چواردەیەمی زایینی ژیاوە (م. 1325ز) (5)، بەم پێیەش سەرهەڵدانی شتێكی تازە و نوێیە لە سەردەمی ئیمامەكانی شیعەدا نەبووە. شوێنكەوتنی مەرجەع و تەقلیدكردنی فەتواكانی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه و ناچارییە‌، به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كانی شیعه‌ هه‌ركه‌س لاری لێی هه‌بێت ئه‌وه‌ تانه‌ی له‌ حوكمی خوا داوه‌ (6)، ئەم شوێنكەوتنەش نامۆ نییە بە كولتووری مەزهەبە ئیسلامییەكان كە سەردەمێكی زۆر شوێنكەوتنی سەرمەزهەبەكانیان بە واجب و پێویست زانیوە، بەو پێیەی هیچ كەس ناتوانێت راستەوخۆ لە ئەحكامەكانی شەریعەت بگات بەبێ گەڕانەوە بۆ ڕاڤە و هەڵهێنجانی ئەو پێشەوایانە، بەڵام لەناو شیعەدا زیاتر جەختی لێ كراوەتەوە و بەبێ ئەوە ئایینداری و خەرجكردنی زەكات و مافە شەرعییەكان جێبەجێ ناكرێت. لە ئایینزای سووننەدا شەرعزانەكان زۆرجار لایەنگری دەسەڵاتدارن، یان لانیكەم لەگەڵیدا هەڵدەكەن و خۆیان بەدوور دەگرن لە بەریەككەوتنی، بەم جۆرەش زۆركەم وەك ڕكابەر، یان سەربەخۆ لە دامەزراوەی حوكمڕانی دەردەكەون، بەڵام لە ناو شیعەدا مەرجەعەكان خاوەن شوناس و تایبەتمەندی و تەنانەت ئابووری سەربەخۆی خۆشیانن، چونكە ئەوان جگه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی ڕۆحی، پاره‌ی خومس و مافه‌ شه‌رعییه‌كان (كەفارەتی سوێند و خێر و نەزر) له‌ خه‌ڵكی باوه‌ڕداری شیعه‌ كۆده‌كه‌نه‌وه، لەوانیشەوە جارێكی تر بەسەر هەندێك لەو چین و توێژانەدا دابەش دەبێتەوە كە شایستەن، یان هەژارن، بەم هۆیەشەوە باكیان به‌ ده‌وڵه‌ت نییه‌ و سه‌ربه‌خۆ و ده‌ستكراوه‌ن له‌ هه‌ڵوێست و مامه‌ڵه‌كردن (7) سروشتی مەرجەعیەتیش وەهایە كە یەكگرتوو نییە، بەو مانایەی دەكرێت لەیەك كاتدا چەند مەرجەعێك لە گۆڕەپانی شیعیدا هەبن، ئەم حاڵەتەش ئەگەرچی لە ڕووی تیۆرییەوە زۆر پەسەندكراو نییە، بەڵام بەو پێیەی بووەتە واقیع، سەدان ساڵە بە ناچاری مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت، هەندێك لە شەرعزانە شیعەكانیش هەوڵیان داوە لایەنە ئه‌رێنییه‌كانی ئه‌م فره‌ مەرجەعییە زەق بكەنەوە‌، وه‌ك رێگری له‌ پیرۆزكردنی تاكە كەس و به‌ مه‌عسوم زانینی مەرجەعێك، كه‌ڵك وەرگرتن لە جیاوازی دیدگا و بیركردنه‌وه‌ جیاوازەكان بۆ گەیشتن به‌ بڕیاری دروست، به‌هه‌ڵه‌دا نه‌چوون له‌ بڕیار و حوكمه‌ گرنگەكان و هەر ئەم فرەییەشیان بە هۆكاری زیندوو مانەوەی فیقهی ئیمامی داوەتە قەڵەم (8)، بەڵام ئەمە زیاتر وەك پاساو هێنانەوەیە، ئەگەرنا گوتاری یەكدەنگی و یەك ڕەگی سیمایەكی زاڵتر لە هەردوو ئەدەبیاتی شیعە و سوونەدا بەرمەبنای ئەو دەقی ئایەت و فەرموودانەی كە باس لە یەكێتی و یەكڕیزی و دووركەوتنەوە لە پەرتەوازەیی دەكەن. مەرجەكانی مەرجەعیەت ئەوانەی سیفەتی مەرجەعیان پێدەدرێت و خەڵك شوێنیان دەكەون، پێویستە چه‌ند مه‌رجێكیان تێدا بێت، له‌وانه‌ش شيعەی ئیمامی بوون، نێر بوون بەو مانایەی ژن نابێت، عه‌داله‌ت،‌ ئیجتیهاد كه‌ كۆشش كردنه‌ بۆ هه‌ڵهێنجانی حوكمی شه‌رع، له‌گه‌ڵ مه‌رجی زانایی له‌ ئه‌حكامی دین و له كاتی زۆریی ژمارەی مه‌رجه‌عه‌كانیشدا زاناترینیان ده‌بێته‌ سه‌ر مه‌شق و ڕێبه‌ر و باڵا (9)، بەڵام بەهۆی ئەوەی دیاریكردنی زاناترین و پێوەرەكانی ئەو دیاریكردنە شتێكی كۆنكرێتی نییە و ڕاجیایی زۆر هەڵدەگرێت، بەتایبەت كە لقەكانی شەرعزانی و عەقیدە زۆرن، هەمیشە جیاوازی لەنێوان پەیڕەوانی شیعەدا هەیە بۆ دیاریكردنی زاناترین و هەر ئەمەش هۆكاری پەرتەوازە بوونیانە بە سەر چەند مەرجەعیەتێكی جیاوازدا، كە هەریەكە لەوانە بانگەشەی زاناترین دەكەن و هەر كۆمەڵە كەسێكیش شوێن یەكێك لە مەرجەعە دڵخوازەكانی خۆیان دەكەون و ئەوانەیان پێ زاناترینە. مه‌رجه‌عه‌كان له‌ ئایینزای شیعه‌دا وه‌ك ئیمامه‌كان، مه‌عسوم نین و ده‌شێت بكه‌ونه‌ هه‌ڵه‌وه،‌ به‌ڵام له‌ هه‌موو حاڵه‌تێكدا ڕە‌خنه‌ لێگرتن و هێرشكردنه‌ سه‌ریان كارێكی ڕە‌وا و ڕێگه‌ پێدراو نییه‌، مه‌گه‌ر ڕە‌خنه‌كان كۆمه‌ڵێك مه‌رجیان تێدا بێت، كه‌ بریتین لە: بابه‌تی بوون، شه‌رعی بوون، شایسته‌یی و لێوه‌شاوه‌یی كه‌سی ڕە‌خنه‌گره،‌ به‌ جۆرێك ئاستێكی هه‌بێت له‌ مه‌سه‌له‌ شه‌رعییه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ ئایینزای شیعه، له‌ كۆتاییشدا دەبێت ڕە‌خنه‌كه‌ له‌ ئه‌دای مه‌رجه‌عه‌كه‌ بگیرێت، نه‌ك فه‌تواكه‌ی، چونكه به‌پێی سه‌رچاوه‌ شیعییه‌كان‌ فه‌توا و هه‌ڵسه‌نگاندنی كاری شه‌رعزانه‌كانه‌، نه‌ك ڕخنه‌گران و چاودێران(10) بە كورتییەكەی مەرجەعەكان جۆرێك لە پارێزبەندیان هەیە و ڕەخنەلێگرتنیان هەروا كارێكی سانا نییە و لەبەردەم زۆرینەی خەڵكدا كراوە نییە. به‌ر له‌ سه‌رده‌می سه‌فه‌وی مێژووی مه‌رجه‌عیه‌ت ناڕوون و تێكه‌ڵ و پێكەڵە و وێنەیەكی ڕوون نادات بە دەستەوە دەسەڵاتەكانی مەرجەع سه‌رجه‌م سه‌رچاوه ‌و ئاڕاسته‌ شیعییه‌كان كۆك و یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر  كارایی ده‌سه‌ڵاتی شه‌رعزانه‌ مه‌رجه‌عه‌كان، به‌ڵام له‌سه‌ر سنوری ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ ناكۆكی و جیاوازیان هه‌یه‌. هه‌ندێكیان لایه‌نگری ویلایه‌تی تایبه‌ت و سنوردارن و په‌یوه‌ستن به‌ هه‌ندێك بواری ته‌قلیدی ئایینییه‌وه (الولایة المقیدة)‌، هه‌ندێكی تریان له‌گه‌ڵ ویلایه‌تی ڕە‌ها و گشتگیردان (الولایة المطلقة)، ئەمەش له‌ ئێراندا په‌یڕەو ده‌كرێت و مه‌رجه‌عی باڵای وڵات خاوه‌ن دوا قسه‌ی كاروباری سیاسی و حكومی و رێبه‌ری باڵای شۆڕشی ئیسلامییه (11)ئەم پرەنسیپەش لە دەستووری ئێرانیدا جێگیر كراوە و جگە لە عەقیدە هێزی یاسایی هەیە. سنورەكانی دەسەڵاتی مەرجەع و شەرعزان لە فیقهی شیعیدا جێگەی مشتومڕن لە نێوان هەر دوو تێزی ویلایەتی فیقهی ڕەها و ویلایەتی سنوردار، بەڵام سه‌رچاوه‌ شیعییه‌كان به‌ گشتی سێ ئه‌ركی سه‌ره‌كیان بۆ شه‌رعزانی هه‌ڵگری مه‌رجه‌كانی مه‌رجه‌عیه‌ت دیاریكردووه‌، ئه‌وانیش بریتین له‌: فه‌توادان، قه‌زاوه‌ت كردن و چاره‌سه‌ری ناكۆكییه‌كانی خه‌ڵك، ویلایه‌ت كه‌ كاروباری كارگێڕی و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی ده‌گرێته‌وه(12).‌ هه‌ر ئه‌مه‌ش زه‌مینه‌ی كار و سنوری جموجۆڵی مه‌رجه‌عه‌ شیعه‌كانی ئێستایه‌ و سه‌رجه‌میان به‌پێی ده‌سه‌ڵات و ژماره‌ی لایه‌نگرانیان موماره‌سه‌ی ئه‌و ئه‌ركانه‌ ده‌كه‌ن كە زۆرجار لەگەڵ سنورەكانی دەوڵەتدا تێكەڵ دەبن. شوێنكەوتنی مەرجەع و تەقلیدكردنی فەتواكانی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ نییه و ناچارییە‌، به‌ پێی گێڕانه‌وه‌كانی شیعه‌ هه‌ركه‌س لاری لێی هه‌بێت ئه‌وه‌ تانه‌ی له‌ حوكمی خوا داوه مەرجەعیەتی نەجەف مێژووی دروستبوونی حەوزەی ئایینی نەجەف و مەرجەعەكەی وابەستەی مێژووی مەزهەبی شیعەیە، چونكە جگە لەوەی شارەكە پایتەختی دەسەڵاتی ئیمام عەلی بووە (35_40ك/ 656_661ز)، نزیكە لە پیرۆزترین پێگەكانی شیعەشەوە، وەك ئارامگای ئیمام عەلی و ئیمام حوسێن و ئیمام عەباسی كوڕی، هەرەوەها لە نزیك مەڵبەندی غەیببوون و دووبارە دەركەوتنەوەی ئیمام مەهدی دایە لە ژێر زەمینێكی شاری سامەڕا كە پایەیەكی بنەڕەتی عەقیدەی شیعەگەرییە(13)، بەشی زۆری ئەو رووداوە مێژوییانەشی تان و پۆی مەزهەبی شیعە پێكدەهێنن هەر لە عێراق ڕوویانداوە لە شەڕەكانی ئیمام عەلی لەگەڵ نەیارانی و پاشان كوژرانی حسێن و تۆڵەكردنەوەی، هەروەها مەرگی گوماناوی ئیمام موسای كازم لە بەغدا و چیرۆكی مەرگی باوكی مەهدی، كە حەسەنی عەسكەرییە.(14) مێژووی حەوزەی ئایینی نەجەف دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەمی كۆچی/ دەیەمی زایینی، لەم كاتەدا بەشی زۆری مەلا و رێبەرە شیعەكان بە هۆی باڵادەست بوونی توركە سەلجوقییە سوننەكانەوە لە بەغدای پایتەخت بارگە و بنەی خۆیان پێچایەوە بۆ شاری نەجەف. ئەم كۆمەڵە مەلایەی شیعە كە شێخی تائیفەكە (أبو جعفر الطوسي) گەورەیان بوو،ە پەنا و سایەی گڵكۆی ئیمام عەلیان كردووەتە پایتەختی رێبەرایەتی ئایینی خۆیان و لەوێ دەستیان كردووە بە وانە خوێندن و پیادەكردنی سرووتەكانی شیعەگەری(15)، ئەمەش بەرەنجامێكی ئاسایی تێڕوانینی شیعەكانە بۆ شارەكە، چونكە بەپێی گێڕانەوەكانیان، نەجەف پێگەیەكی زۆر گرنگی هەیە و پێیانوایە پیرۆزترین خاكە بە لای خوداوە، هەر لەبەر ئەمەش نازناوی «الأشرف»ی پێ بەخشراوە، تەنانەت گێڕانەوە شیعییەكان باس لەوە دەكەن ناشتن و بەخاك سپاردن لە گۆڕستانی ئەم شارە، مردووەكە دەپارێزێت لە سزای ناو گۆڕ، هەر لەبەر ئەمەشە گەورەترین گۆڕستانی لێیە كە ناوی «وادی السلام»ـە و موسڵمانی شیعە لە هەركوێی دنیادا بمرن ئاوات بەوە دەخوازن لە نەجەف ئەسپەردە بكرێن.(16) مەرجەعەكان جۆرێك لە پارێزبەندیان هەیە و ڕەخنەلێگرتنیان هەروا كارێكی سانا نییە و لەبەردەم زۆرینەی خەڵكدا كراوە نییە پێگە ئایینی و مێژووییەكەی نەجەف بە درێژایی چەندین سەدە كردویەتی بە مەڵبەندێكی گرنگی شیعەگەری و قوتابخانەیەك بۆ پێگەیاندن و دروستكردنی مەرجەع، لە مێژووی نوێ و هاوچەرخیشدا دوو لە گەورەترین مەرجەعەكانی شیعەی دنیا كە موحسین ئەلحەكیم (1970 مردووە) لەگەڵ ئەبوقاسم ئەلخوئی ( 1992 مردووە)ن، هەر لە شاری نەجەف بوون، لەسەر دەستی ئەوانیش كۆمەڵێك مەرجەع و پیاوی ئایینی شیعە دەرچوون، كە تا هەنووكە كاریگەریان لەسەر ڕەوتی ڕووداوەكان هەیە، دیارترین ئەوانەش سیستانی خوێندكاری نزیكی خوئییە.   پێگەی قوم ئەم حەوزەیە لە پەنا ئارامگای فاتیمەی كچی ئیمام موسای كازمی حەوتەم ئیمامی شیعەكان و خوشكی ئیمامی هەشتەمی شیعە عەلی كوڕی موسا (الرضا) دامەزراوە، ریشەی خوێندنگا ئایینییەكەش دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی کۆچی عەشیرەتی ئەشعەری کوفی عێراقی بۆ قوم (سەدەی 1ك/7ز) و دامەزراندنی شارەكە، بەم شێوەیە قوم شانبەشانی کوفە و بەغدا یەکێکە لە سێ کۆنترین مەدرەسە ئایینییەكانی شیعە لە مێژوودا. بەڵام قۆناغی درەوشانەوەی مەدرەسەی قوم لە سەدەی چوارەمی کۆچی/ دەیەمی زایینی، لەسەر دەستی شێخ «محمد بن علي البابویه» بووە كە بە «الشیخ الصدوق»یش دەناسرێت و یەكێكە لە گەورە شەرعزان و لێكۆڵەرەكانی شیعە. لە مێژووی نوێشدا شێخ عەبدولکەریم حائیری دەرچووی حەوزەی نەجەف لە ساڵی 1919ز ڕووی کردە قوم و لەوە بەدوا شارەكە بە تەواوی بووەتە ناوەندێکی سەرکردایەتی مەزهەبی شیعە.(17)   پێگە ئایینی و مێژووییەكەی نەجەف بە درێژایی چەندین سەدە كردویەتی بە مەڵبەندێكی گرنگی شیعەگەری جگە لە باكگراوندە ڕۆحییەكەشی، بەهۆی دەسەڵاتی سەفەوییەكانەوە گرنگی زۆر بە شاری قوم دراوە، هەر لەم میانەیەدا كاتێك سەفەوییەكان لەسەرەتای سەدەی 16 زاینی كۆنترۆڵی ئێرانیان كرد و شیعەگەرییان كردە مەزهەبی سەرەكیی دەوڵەتەكەیان، مەلا و بانگخواز و شەرعزانی زۆری شیعەیان لە باشووری لوبنانەوە برد بۆ قوم بە مەبەستی زیاتر پەرەپێدانی(18)، لە سەردەمی پەهلەویشدا بە هۆی ئەوەی لە عێراق دەسەڵات بە دەست زۆرینەی سوننەوە بووە، حەوزەی نەجەف دەرفەتی ئەوەی نەبووە وەك قوم گەشە بكات و لەم میانەشدا جاری وەها هەبووە ڕێبەرایەتی شیعەی جیهان بە عێراقیشەوە كەوتووەتە شاری قوم لە نموونەی سەید حسێن بروجردی، كە تا كۆتایی ژیانی لە 1961 بۆ ماوەی 15 ساڵ مەرجەعی بێ ركابەری شیعەی دنیا بووە.(19)  لەپاش سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و زاڵبوونی تەواوەتی خومەینی بەسەر شۆڕشەكەدا (1979)، دەرفەتی زیاتر ڕەخسا بۆ بووژانەوەی قوم، لە كاتێكدا لە بەری عێراق رژێمی بەعس سەرقاڵی سەركوت و داپڵۆسینی شیعە و قوتابخانەی نەجەف بوو،  لەم میانەیەشدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكرێت ژمارەی ئەندامانی حەوزەی نەجەف ساڵی 1967  نزیکەی 16 هەزار فەقێ و مامۆستای ئایینی بوون، ئەم ژمارەیەش تا ساڵی 1991 کەم بووەتەوە بۆ تەنها 500 كەس، واتە ڕژێمی بەعس زیاتر لە 90%ی حەوزەی نەجەفی لە ماوەی 24 ساڵدا پووكاندووەتەوە، ئەگەر ئەوە نەبوایە ڕەنگە لە ئیستادا كارمەندانی حەوزەی نەجەف لە سەروو 50 هەزار كەس بوونایە(20) ئەم سیاسەتی بچووككردنەوەیەش حەوزەی نەجەفی داڕنی لە یەكێك لە سەروەرییەكانی، كە فێرخوازە بیانییەكانن، پاكتاوە هاوشێوەكانی تری شارەكەش لە ڕاپەینی 1991 و ساڵانی دواتر وایكرد رێگا بۆ حەوزەی قوم خۆش ببێت، كە ببێتە جێگرەوە و بەدیلی گونجاو بۆ حەوزەی نەجەف. تا ئەو كاتەشی سەدام ڕووخا (2003) ژمارەیەكی زۆری مەرجەع و كەسایەتییە ڕاوەدونراوەكانی شیعە لە شاری قوم گیرسانەوە و تا ئێستاش هەر لەوێ نیشتەجێن لە چەشنی شیرازییەكان و كەمال حەیدەری و ئایەتوڵڵا حائیری، كە سەرجەمیان بە ڕەچەڵەك عێراقین و لایەنگر و شوێنكەوتەی زۆریشیان لە وڵاتی دایكی خۆیاندا هەیە. جیاواز لە باكگراوندی مێژوویی و پێگەی رۆحی، بە هۆی كارتێكەرە نەتەوەیی و سیاسییەكانەوە، دەكرێت بوترێت كێبڕكێیەكی سیاسیی بێدەنگ لە نێوان هەردوو حەوزە و مەرجەعیەتی نەجەف و قومدا هەیە، هۆکاری ئەم ڕكابەرییەش  بۆ چەند شتێك دەگەڕێنەوە، وەك: تێزی ویلایەتی فەقیهـ كە لە قوم زاڵە و لە نەجەفدا دەسەڵاتی شەرعزان لەوان بەرتەسكترە لە ڕووی تیۆرییەوە، هەروەها لە شێوازی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پانتاییانەی دەكرێت ببنە مەیدانی جموجوڵ ڕا جیاییان هەیە، بە تایبەتی کاتێک هەندێک لە قەیرانەکان لەو وڵاتانەدا سەرهەڵدەدەن کە موسڵمانانی شیعە لەخۆدەگرن و دید و تێڕوانینی جیاواز دەهێننە كایەوە بۆ چۆنێتی مامەڵە کردن لەگەڵیاندا، هەروەها مەرجەعیەتی نەجەف لە كێشمەكێش و هەوڵی بەردەوامدایە بۆ ئەوەی ڕۆڵی مێژوویی ڕۆحی خۆی بپارێزێت و سەربەخۆیی خۆی بە كردەیی پیادە بكات، بەڵام مەرجەعیەتی قوم بەهۆی دەوڵەتی ئێران و ئاوێتە بوونی لەگەڵ ویلایەتی فەقیهـ ئامادەیی زیاتری لە كایەی سیاسیدا هەیە و دەرفەتی زیاترە بۆ دروستكردنی كاریگەریی.(21) پەراوێز و سەرچاوەكان (1)عامر العیدي: السفراء الأربعة، موسوعة أهل البيت، 2004، ص ص 2_5. (2)سید مهدی ایت الهى: الامام حسن العسكری، ترجمه كمال السید، مؤسسة أنصاريان، قم، ص 22 (3)  فاضل المالكی: الغیبة الصغرى والسفرا‌ء الأربعة، مركز الأبحاث العقائدية، قم، 1420 هـ، ص 45. (4) صالح الكرباسی: ما هی مراحل غیبه‌ الامام المهدی؟ مركز الاشعاع الإسلامی للدراسات والبحوث، https://bit.ly/3WA67wj . (5) جودت القزوینی: المرجعیة الدینیة‌ العلیا عند الشیعة‌ الإمامیة‌، دراسة‌ فی التطور السیاسي والدیني، دار الرافدین، 2005، ص 354. (6) الحر العاملي: وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة‌، تحقیق ونشر: مؤسسة أهل البیت لإحياء التراث، قم، ط2، 1402، ج 27، ص 136 _ 137 (7) جودت القزوینی: المرجعیه‌ الدینیه‌ العلیا، ص 366 (8) محمد سعيد الحكيم: المرجعية الدينية وقضايا اخرى، نشر: دار الهلال، 2010، ج1» ص ص 46_47. (9) محمد تقي بهجت، توضيح المسائل، انتشارات شفق، بيروت، ص 8. (10)  ضياء الخباز (9/ 5/ 2018)، هل يصح للناس نقد المراجع، https://aldiaa.net/qa78/ (11) صالح الكرباسي: ما الفرق بين ولاية الفقيه الخاصة و ولاية الفقيه العامة، https://bit.ly/3T8lU2G . (12) معهد الخوئي، الكلام في ولایة الفقیه، https://bit.ly/3ThsmEM (13) العتبة العسكرية، السرداب المقدس، http://www.askarian.iq/pages?id=11 (14) ديوان الوقف الشيعي، دليل المزارات، https://bit.ly/3DZhQwj (15) الذهبی: سیر أعلام النبلاء، مؤسسە الرسالة، 2001، ج 18، ص 335. (16) مركز الرصد العقائدي، الدّفنُ فِي النّجفِ يُنجِي مِن حسابِ البرزخِ، https://bit.ly/3NFijIj (17) علي المؤمن، الحوزة العلمية الشيعية بين النجف وقم، https://bit.ly/3t2XYDq (18) فراس حمیة، هل أصبح شیعة لبنان تابعین لإیران، https://bit.ly/3fDmBDr (19) المعرفة: حسين البروجردي، https://bit.ly/3zJPaGg (20) على المؤمن، سەرچاوەی پێشوو. (21) علاء حمید، الصراع الصامت بين مرجعية النجف وقم، https://bit.ly/3UwmSae

(درەو):  بەبێ (كۆمەڵ‌و یەكگرتوو و نەوەی نوێ) پارتی‌و یەكێتیی‌و گۆڕان رێككەوتوون یاسای هەڵبژاردن هەموار بكەنەوە‌و هەڵبژاردن بە (4) بازنە بەڕێوەبچێت (بەپێی وتەی سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی).  لەبارەی سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، ئەمڕۆ سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكان كۆبووەوە، فراكسیۆنەكانی (كۆمەڵی دادگەریی+ یەكگرتوو+ نەوەی نوێ) بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد، ئەم فراكسیۆنانە پێشتر بەهۆی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە، بایكۆت یاخود كشانەوەی خۆیان لە پەرلەمان راگەیاندووە. ئەو لایەنانەی كە بەشداری كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانیان كرد بریتی بوون لە فراكسیۆنەكانی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان+ پێكهاتەكان)، ئەم لایەنانە پێكەوە دەنگیاندا بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان تا كۆتایی ئەمساڵ‌و دواخستنی هەڵبژاردن.   زیاد جەبار سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان لە لێدوانێكدا بۆ (درەو) سەبارەت بە كۆبونەوەی ئەمڕۆی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەگەڵ سەرۆكی فراكسیۆنەكان رایگەیاند، لە كۆبونەوەكەدا هەموو لایەنەكان هاوڕابوون لەسەر ئەوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی كوردستان هەمواربكرێتەوە‌و كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێمیش كارا بكرێتەوە‌و هەڵبژاردن لە وادەی خۆیدا بكرێت، واتە بەر لە كۆتایی ئەمساڵ.  سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتی وتی:" بەپێی ئەوەی رێككەوتنمان لەسەر كردووە، بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان شێوازی هەڵبژاردن بە چوار بازنە دەبێت‌و بایۆمەتری هەڵبژاردنی 2021ی عێراقیش وەكو بنەمای تۆماری دەنگدەران وەردەگیرێت.    

درەو: پارتی دیموكراتی كوردستان جگە لە پرسی پێكهاتەكان بە هەموو پرسەكانی دیكە رازیە (فرە بازنە یان یەك بازنە، هەمواری یاسای هەڵبژاردن، شێوازی كاراكردنەوەی كۆمسیۆن). رۆژی چوارشەممەی رابردوو مەكتەبی سیاسی پارتی بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبووەوە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە كۆبوونەوەكەدا گفتوگۆكراوە لەسەر پرسی هەڵبژاردن و رایانگەیاندووە كە دەبێت لەمساڵدا پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە بچێت و چیتر دوانەخرێت. سەرچاوەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند: پارتی دیموكراتی كوردستان رازی بووە لەسەر هەموو هەنگاوەكانی تایبەت بە پرۆسەی هەڵبژاردن، (فرە بازنەبێ یان یەك بازنە) یاسای هەڵبژاردن هەموار دەكرێتەوە یان وەك خۆی دەبێت، شێوازی كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی، بەهەموو ئەوانە رازیە، تەنیا رازی نیە بە دەستكاریكردنی كورسی پێكهاتەكان. بڕیارە سبەینێ دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان و سەرۆكی فراكسیۆنەكانی پەرلەمان كۆببنەوە سەبارەت بە پرسی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان و گفتوگۆكردن لەسەر شێوازی هەمواری یاسای هەڵبژاردن و پرسی كاراكردنەوەی كۆمسیۆن و بەربەستەكانی بەردەم پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان.  لایەنە سیاسیەكانی هەرێمی كوردستان بۆ پرسی هەڵبژاردن لەسەر چەند خاڵێك ناكۆكن: •    هەمواری یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، هەندێكیان لەگەڵ ئەوەن هەموار بكرێتەوەو هەندێك لەگەڵ ئەوەیە بە هەمان یاسا بكرێت. •    تۆماری دەنگدەران پاك بكرێتەوە، هەندێكیان لەگەڵ ئەوەن بە هەمان تۆمار بكرێت و هەندێكیشیان لەگەڵ ئەوەن بە تۆماری بەغداد بكرێت •    شێوازی هەڵبژاردن  هەندێك لایەن لەگەڵ فەر بازنەن، هەرێمی كوردستان دابەشبكرێت بۆ چوار بازنەی هەڵبژاردن، هەندێكیشیان لەگەڵ ئەوەن وەك پێشتر بەیەك بازنەی هەڵبژاردن بكرێت. •    كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و راپرسی كە وادەی یاسایی ئەندامانی ئەنجومەنی كۆمسیۆن بەسەرچووە، هەندێكیان لەگەڵ ئەوەن بە هەمان پێكهاتە كارا  بكرێتەوە، هەندێك لەگەڵ ئەوەن هاوشێوەی بەغداد ژمارەیەك دادوەر دابنرێن، هەندێكیشیان لەگەڵ ئەوەن ئەندامانی نوێ دابنرێن لە كۆمسیۆن.  •    پرسی كورسی پێكهاتەكان، كە بەشێك لەلایەنەكان لەگەڵ ئەوەن شێوازی هەڵبژاردن و كورسی پێكهاتەكان دەستكاری بكرێت و شوێنی جوگرافیایان و پێكهاتەی تریش كورسی پێبدرێت، بەڵام هەندێكیان لەگەڵ ئەوەن نابێت كورسی پێكهاتەكان دەستكاری بكرێت.   

درەو: نێچیرڤان بارزانی بانگهێشتی یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراقی كرد بۆ هەولێر، بانگهێشتەكە شكستیهێنا، ئومێد خۆشناو رایگەیاند دووشەممە لە یاریگای فرانسۆ هەریری پێشوازیان لێدەكەین، دواتر پۆستەكەی سڕیەوە.  دوێنێ نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە شاری بەغداد لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق، پێشوازی لە یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراق كردوو بانگهێشتی كردن بۆ هەولێر، ئەوانیش رەزامەندیان نیشاندا بە بانگهێشتەكە.  ئومێد خۆشناو پارێزگاری هەولێر لە پەیجی تایبەتی خۆی بڵاویكردەوە" پیرۆزبایی لە یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراق دەكەین و رۆژی دووشەمە كاتژمێر (2:30 ) لە یاریگای فرانسۆ هەریری لە شاری هەولێر بە ئاهەنگێك پێشوازیان لێدەكرێت". دوای چەند كاتژمێرێك ئومێد خۆشناو دەقی نوسینەكەی لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك سڕیەوە. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە داڤۆسەوە نیگەرانی لەو بانگهێشتە دەربڕیوەو رایگەیاندووە نابێت پێشوازی و ئاهەنگ بۆ یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراق. هەربۆیە شوێنی پێشوازی لە یاریزانان لە یاریگای فەەنسۆ هەریری هەڵوەشایەوەو، دواتر شوێنی پێشوازیەكە گۆڕدرا بۆ بەردەم قەڵای هەولێر، دواتر بڕیاردراوە بانگهێشتەكە هەڵبوەشێندرێتەوەو پێشوازی لە یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراق نەكرێت. سەرچاوەیەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند نێچیرڤان بارزانی زۆر توڕەو نیگەرانە لەوەی بانگهێشتیی یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراقی كردووەو بانگهێشتەكە هەڵوەشاوەتەوە، مەسرور بارزانی و مەسرور بارزانیش توڕەیە لە بانگهێشتی یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراق بۆ هەولێر، بەبیانووی ئەوەی جەماوەر و لایەنگرانی پارتی نیگەرانن لە پێشوازی لە یاریزانانی عێراق و هەڵكرتنی ئاڵای عێراق لە هەولێری پایتەخت و بەتایبەتیش لە یاریگای فرەنسۆ هەریری كە شوێنی ئاهەنگی ریفراندۆمەكەی 25ی ئەیلولی 2017 بووە. سبەینێ وادەی بانگهێشتەكەی یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراقە بۆ هەولێر، تا ئێستا لەسەر شێوازی پێشوازیەكە رێكنەكەوتوون، تەنانەت باس لەوەش دەكرێت رەنگە بانگهێشتەكە هەر هەڵبوەشێتەوە چونكە تا ئێستا مەسرور بارزانی رەزامەندی نەنواندووە لەسەر ئەوەی یاریزانانی هەڵبژاردەی عێراق بێنە هەولێر. 

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   هیچ کۆمەڵگایەک نییە تەنها یەکجۆر ئەخلاق و یەکجۆر تێڕوانینی ئەخلاقیی تێدابێت. ھەرکاتێک باسی کۆمەڵگامان کرد، باس لە مرۆڤ وەک تاکەکەس ناکەین، بەڵکو باس لە مرۆڤەکان دەکەین بە کۆ، مرۆڤەکان بەیەکەوە. ئەمەش وادەکات کۆمەڵگا یەکسانبێت بە بوونی خەڵکانی جیاواز و زمانی جیاواز و ڕوانینی جیاواز و دونیابینی جیاواز. هەموو بە تاککردنێکی کۆمەڵگا و هەموو وێناکردنێکی کۆمەڵگا وەک تاکەکەسێکی گەورە، واتە وەک وەک گشتێکی لێکچوو، بە ناچاریی بەرەو پەڕگیریی و توندوتیژیی و سڕینەوەی جیاوازەکانمان دەبات. بە کورتیی کەی باسی کۆمەڵگامان کرد باسیی جیاوازیی دەکەین، یان لانیکەم باسکردنی جیاوازیی یەکێک دەبێت لە بابەتە ھەرەسەرەکییەکانی باسکردنی کۆمەڵگا.  بەڵام لە هەموو کۆمەڵگایەکدا ھەندێک مەناخ و کەش و ھەوای گشتیش ھەیە، لەوانە بوونی «مەناخێکی ئەخلاقیی» کە هێڵە زۆر گشتییەکانی دەستنیشانکردنی ئەخلاقی گونجاو لەو کۆمەڵگایەدا، نیشانئەدات. دەستنیشانکردنی ئەم ھێڵە گشتییە ئەخلاقیانە، دەشێت، بۆ نموونە، لە ڕێگای دینەوە بێت، واتە ئەخلاقیاتێکی دینیی گشتیی بێ، بەڵام دەشێت لە ڕێگای دیدگای  ترەوەبێت کە نادینیی بن و بەمەش «ئەخلاقیاتێکی نادینیی گشتیی» دروستببێت، کە بۆ نموونە لەسەر بنەمای «مافەکانی مرۆڤ»، «ئەخلاقیاتی چاکەکاریی»، «ئەخلاقیاتی بەرپرسیارێتیی» ، یاخود «ئەخلاقیاتی زوڵم لەکەس نەکردن“ و ”دادپەروەرانە مامەڵەکردن»، کاربکات. لە هەموو ئەم دۆخانەدا، ئەوەی گرنگە مامەڵەنەکردنی نایەکسانیی مرۆڤە جیاوازەکانە، وێنانەکردنی ئەمیانە وەک بوونەوەرێکی کەمتر و نزمتر لەویتریان، یان پێناسکردنی ئەمیان وەک کەسێکی کەم مافتر و بێنرختر لەویتریان. جەوهەری ئەخلاق وێناکردنی مرۆڤە وەک مرۆڤ و پاراستنی کەرامەتیشی وەک مرۆڤ. ھەموو سیستمە سیاسییەکانیش لە ”مەناخێکی ئەخلاقیی“ تایبەتدا دروستدەبن. دیموکراسیەت لەناو مەناخێکی ئەخلاقیدا لەدایکدەبێت و کاردەکات کە ڕێزی پلورالیزم و جیاوازیی بگرێت، مرۆڤەکان وەک بوونەوەری یەکسان و خاوەن ماف ببینێت و مامەڵەبکات. ھەرچی فاشیزمە منداڵی مەناخێکی ئەخلاقییە لەسەر سڕینەوەی جیاوازییەکان و پەکخستنی مافەکان و سڕینەوەی یەکسانکردنی مرۆڤەکان بەیەکتری، کاردەکات. لە ئەڵمانیای سەردەمی نازیزمدا پێناسی مرۆڤبوون لەسەر بنەمای نەژاد دەستنیشاندەکرا. نەژادە جیاوازەکانیش نرخ و بەهای جیاوازیان هەبوو، هەندێکیان لەوانیتریان بەرزتر و هەندێکیشیان تەواو کەمنرخ و نزمتربوون. باوەڕیشیان وابوو پەیوەندیی نێوان نەژادەکان بریتییە لە ململانێ و پێکدادانی بەردەوام تا ئەو شوێنەی نەژادە باڵاکان بەسەر نەژادە نزمەکاندا سەردەکەون. لەم نەخشە نەژادییەدا «نەژادی ئاریی» وەک بەرزترین نەژاد و سەرجەمی نەژادەکانی تر وەک نەژدای کەمتر و نزمتر دەبینران و مامەڵەدەکران. ئەو مەناخە ئەخلاقییەی لەپاڵ ئەم ڕوانینە فاشستیەدا بۆ مرۆڤ دروستکرا، بریتیبوو لە مەناخی ”پاراستنی پاکژیی نەژادی ئاریی“ و ”ڕێگرتن لە تێکەڵبوونی بە نەژادەکانی تر“. هەروەها لەناوبردن و سڕینەوەی ئەو نەژادانەی لەناو ئەم مەناخە ئەخلاقیەدا بە نزمتر و کەمتر وێنادەکران و وەک مەترسیی بە کۆمەڵگا نیشانئەدران. ئەم ڕوانینە ملیۆنەها مرۆڤی جیاوازی خزاندە ناو کامپە زۆرە ملێکانەوە و بە شێوەیەکی سیستماتیکیش کوژران و لەناوبران، زۆرینەی ئەوانەی لە کامپەکاندا کۆکرابوونەوە جولەکە و قەرەجەکان بوون، بەڵام کۆمۆنیست و مرۆڤە چەپگەرەکانیش لەناو ھەمان کامپی کوشتنی بە کۆمەڵدا کۆکرابوونەوە.   وەک ووتمان ئەو ”مەناخە ئەخلاقیی“ەی نازیزمی لەناودا دروستبوو پێی لەسەر پاراستن و پاکژڕاگرتنی نەژادی ئاریی دادەگرت، کە گوایە لەبەردەم هەڕەشەی لەناوچوندایە. ئەم پاراستن و پاکژڕاگرتنە وەک تاکە کارێکی ئەخلاقیی راستەقینە و تاقە کارێکی بەرپرسیارانە، وێنادەکرا. لەناو ئەم مەناخە ئەخلاقیەدا لە سەر زۆرێک لە جامخانە و دەرگای چاخانە و چێشتخانە و شوێنە گشتییەکان تابلۆ دادەنرا، کە لەسەری نووسرابو: «هاتنەژوورەوە بۆ جولەکە یاساغە». دواتریش یاسایەک دەرکرا رێی لەو کەسانە دەگرت کە گوایە نەخۆشی بۆماوەیی تایبەتیان هەیە نەھێڵن منداڵیان ببێت و نەوە بخەنەوە. بۆ نموونە کەسانێک نەخۆشی پەرکەم، یان نەخۆشی شیزۆفرینا، یان کوێربوون و کەڕبوونی بۆماوەیی، یان نەخۆشیی خەمۆکی. بە پێی ئەم یاسایە لە نێوان ساڵانی ١٩٣٥ بۆ ١٩٤٠ زیاد لە نیو ملیۆن مرۆڤ بەزۆر خەسێندران. ھەر لە ساڵی ١٩٣٥ دا پاراستنی پاکژیی نەژادی ئاریی و «خوێنی ئەلمانی» بە یاسا پارێزرا، یاساکەش ناونرابوو «یاسای پاراستنی خوێن و شەرەفی ئەڵمان». بەپێی ئەو یاسایە تەنها ئارییەکان دەیانتوانی هاوڵاتی دەوڵەتی ئەڵمان بن. یاساغیش کرابوو ژنی ئەڵمان شوو بە پیاوانی نەژادە نزمەکان بکەن، یان پەیوەندیی خۆشەویستیان لەگەڵدا، دروستبکەن. دەرەنجامی دروستکردنی ئەم مەناخە ئەخلاقییە ئەوەبوو مافی هاوڵاتیبوون لەوانە بسێندرێتەوە کە بە نەژاد ئاریی نەبوون، لەوانەش جولەکەکان. لە دوای ئەم یاسایەوە ئیتر نەژادە نائارییەکان لە فەرمانگە فەرمییەکانی دەوڵەت دەرکران و کارەکانیان لێسەندرایەوە. ژنە ئەڵمانیەکانیش بۆیان نەبوو لای ئەو جولەکانە کاربکەن کە دوکان و بازاڕ و کارگەی تایبەت بەخۆیان هەبوو.   ئەوەی لەو مەناخە ئەخلاقییەدا سردرابووەوە بەرپرسیارێتی تاکەکەسەکان خۆیان بوو لەوەدا چۆن مامەڵەی ئەو دۆخە بکەن کە نازییەکان دروستیناکردبوو. گۆڕینی ئەوەی ڕوویئەدا گۆڕانی تاکەکەسبوو بۆ بوونەوەرێکی بێئیرادە و بێھەڵبژاردن و بێبڕیاری شەخسیی سەربەخۆ. نازیزم ”سیاسەتێکی خودسازیی“ ھەبوو کە تیایدا خود لە دەرەوەڕا دروستدەکرا، نەک ئەوەی کەسەکان خۆیان خۆیان دروستبکەن و خۆیان بچنە پەیوەندیەکی تایبەتەوە لەگەڵ خودی خۆیاندا. بەم کارەش نازیزم دژ بە جەوھەری ئەخلاق وەک ئەخلاق کاریدەکرد. بە مانایەکی دیکە نازیزم لەکاتێکدا ”مەناخێکی ئەخلاقیی“ تایبەتی دروستدەکرد کە بکرێت ئەو ھەموو تاوانەی لەناودا ئەنجامبدرێت، لە ھەمانکاتدا ئەو مەناخە ئەخلاقییە ئیشی ئەوەبوو نەھێڵێت ئەخلاق بە مانا ئینسانیی و تاکەکەسیەکەی، لەدایکببێت.  ئەخلاق بەر لەوەی پەیوەندیی کەسێک بێت بەو دەوربەر و ژینگە و ناوەندە کۆمەڵایەتییەوە کە لەناویدا دەژیی، واتە بەر لەوەی پەیوەندییەک بێت مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤەکانی تردا دروستیبکات، پەیوەندییەکە مرۆڤ لەگەڵ خودی خۆیدا دروستیدەکات. پەیوەندییەکە وا لە مرۆڤێک دەکات بەر لە ھەمووشتێک لە خەمی دروستکردنی خۆیدابێت وەک بوونەوەرێکی بەرپرسیار. بەم مانایە ئەخلاق لە ھەنگاوی یەکەمدا پەیوەندیی کەسەکانە بە خودی خۆیانەوە، پەیوەندەیی خودە بە خود خۆیەوە، مرۆڤە لەگەڵ خۆی و لەگەڵ دونیا ناوەکییەکەی خۆیدا. ئەخلاق لەم ڕوانینەدا ئیشکردنی ھۆشیارانە و ئامانجدارنەی مرۆڤە لەسەر کەسایەتی خۆی، بە مەبەستی ئەوەی کەسایەتی خۆی لەپاڵ کۆمەڵێک پرنسیپی ئەخلاقیدا دروستبکات. ئەخلاق چالاکیی بەرپرسیارانەی تاکەکەسە بۆ دروستکردن و داھێنانی خۆی وەک بوونەوەرێکی تایبەت و بەرپرسیار، نەک پەیڕەویکردنی ئەو ڕەچەتانەی کە چاوساغە دەرەکییەکان بۆی دروستدەکەن و چاوەڕواندەکەن پیادەیانبکات. بەم مانایە پەیوەندییەکی گەورە و بنەڕەتیی بە ئازادییەوە ھەیە. لە ڕاستیدا ئەخلاق مانایەکی نامێنێت کاتێک پیادەکردنی ئازادیی بنەما و کۆڵەکە سەرەکییەکەی، نەبێت. ئەگەر ئەخلاق کۆمەڵێک یاسا بێت و بەزۆر بەسەر مرۆڤەدا بسەپێنرێت، ئەگەر مرۆڤ ناچاربێت و نەتوانێت لێیاندەربچێت، ئیتر لەوە دەکەوێت ئەخلاق بێت. ئەخلاق کاتێک ئەخلاقە کە کەسەکان لە بڕیار و ھۆشیاریی و ھەڵبژاردنی تاکەکەسیی خۆیانەوە دروستیدەکەن و پێیدەگەن، نەک کۆمەڵێک یاسا و ڕێسا کە کۆمەڵێک چاوساغ لە دەرەوەڕا بەسەریدا بسەپێنن. دۆخی سەپاندنی ئەخلاق مانایەک بۆ ئەخلاق ناھێڵێتەوە. ئەخلاق کاتێک دەبێت بە ئەخلاق کە مرۆڤ خۆی ئازادانە ھەڵیبژرێرێت بەو ھەڵبژاردنەشی خۆی بەر لە ھەموو کەسێکی تر خۆی وەک بوونەوەرێکی ئەخلاقیی ببینێت.  دیوێکی تری ئەخلاق پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بەوەوە ھەیە مرۆڤ نەترسێت لەوەی ئەوەی بە ڕاستی دەزانێت بیڵێت و ئەو ژینگەیەی تیایدا دەژیی بەو شێوەیە وەسفبکات و بەو شێوەیە بناسێنێت، کە ئەو باوەڕی وایە بەو شێوەیەیە. ژینگەی ناشیرن و خراپ و خنکێنەر بە ناشیرین و خراپ و خنکێنەر ناوبنێت و ئەزموونی دژەئینسان و دژەماف بە دژەئینسان و دژەماف ناونووس بکات. واتە ئەوەی لە ئەخلاق چاوەڕواندەکرێت ئەوەیە مرۆڤ بەردەوام ڕاستیی بڵێت، ئەو شتەش ئەنجامبدات کە بەڕاستیی دەزانێت. بوێربێت و ھەقیقەت بڵێت، عەقڵی خۆی نەداتە دەستی ئەو چاوساغانەی پێیدەڵێن ھەقیقەت چییە و ئەخلاق چییە و مرۆڤ کێییە و پێویستە چۆن بژیی. ئەرکی یەکەمی ئەخلاق ھەڵسەگاندن و ڕەخنەکردن و دەسکاریکردنی ئەو سنوورانەیە کە ساتەوەختێکی مێژوویی لەبەردەم ئازادییەکانی مرۆڤ و کەسەکاندا دروستیدەکات، بۆئەوەی نەتوانن خۆیان خۆیان بەو شێوەیە دروستبکەن و دابھێنن کە پێیانوایە بوونی ڕاستەقینە و قووڵی ئەوان، نمایش و بەرجەستەدەکات.  فاشیزم و نازیزم ئەو دوو شێوازەی ئەزموونی سیاسیین کە ھەموو ئازادییەکی خودسازیی و خۆناساندن لە مرۆڤ دەسێننەوە و ئەوان لە دەرەوەڕا پێیدەڵێن ئەو کێیە و کێ نییە، چ بەھا و نرخێکی ھەیە و پێویستە چ ئەرکێکیشی لەسەرشان بێت. ئەم جۆرە ڕوانینە بۆ مرۆڤ، مرۆڤ بەر لە ھەمووشتێک، وەک بوونەوەرێکی ئەخلاقیی لەناودەبات. بەر لە ھەمووشتێکیش ئەخلاق بە مانا ڕاستەقینەکەی دەسڕێتەوە.  ئەوەی لە وڵاتی ئێمەدا پێویستە ڕووبدات سەندنەوەی ئەخلاقە لەو سوپا گەورەیە لە چاوساغی ئەخلاقیی کە لە پازدە بیست ساڵی ڕابوردودا دروستبووە. سوپایەک ئیشی ئەوەیە مرۆڤی کۆپیکراو دروستبکات.

 درەو: بەم دواییانە چەندین دراوی وڵاتانی عەرەبی ڕوبەڕوی زیانی توندبونەتەوە,  ئەوەش بووەتە هۆكاری سەرهەڵدانی قەیرانی بژێوی و ئابوری بۆ وڵات و گەلەكانی بەهەمان ئاست, هەندێك لەوڵاتان ناچاربوون دراوەكەیان (تعویم) بكەن, واتە بەهای دراوەكەیان بەرامبەر بەدراوی بیانی ئازادبكەن و خواست و خستنەڕوو لەبازاڕدا بەهاكەی دیاریبكات و, حكومەت لەڕێی بانكی ناوەندییەوە هیچ دەستوردانێك نەكات, وڵاتێكی وەك عێراقیش كە خاوەنی گەورەترین یەدەگی دراوی بیانیە لەناوچەكەو 100 ملیارد دۆلاری تێپەڕاندووە, تائێستا ڕێوشوێنەكانی حكومەت و بەڵێنەكانی بانكی ناوەندی, سەركەوتوو نەبووە لەدانانی سنورێك بۆ بەرزبونەوەو هەڵبەزو دابەزی بەهای دۆلار.   درەو: دیارترین ئەو دراوە عەرەبیانەی كە گەیشتونەتە ئاستی مەترسی داڕمان: یەكەم: جونەیهی میسری بانكی ناوەندی میسر لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی 2016وە, چوارجار بەهای دراوەكەی بەرامبەر دراوی بێگانە ئازادكردووە, كە دووجاریان لەساڵی 2022دا بووەو, لەمساڵیشدا جارێك. ساڵی 2022 بۆ جونەیهی میسری پێوانەیی بوو, جونەیه  بەداشكان لە 15.75وە دەستیپێكرد بۆ 18 جونەیه بەرامبەر یەك دۆلاری ئەمریكی, دوای بڕیاری بانكی ناوەندی بە ئازادكردنی بۆ نرخی بازاڕ لەمانگی ئازاری 2022, كە بەوەش 15% بەهاكەی لەدەستدا.  لەمانگی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ جارێكی تر بەتەواوی ئازادكرا بەوەش جونەیه 57% بەهاكەی لەدەستداو گەیشتە 24.7  جونەیه بەرامبەر یەك دۆلار.   لەمانگی كانونی 2023 جارێكی تر  بەهای جونەیه ئازادكرا, لەچوارچێوەی دانوستانەكانی حكومەت لەگەڵ سندوقی نەختینەی نێودەوڵەتی بۆ بەدەستهێنانی قەرزێكی نوێ‌ بە بەهای 3 ملیار دۆلار لەماوەی چوارساڵی داهاتوودا, بەپێی ڕێككەوتنەكە حكومەتی میسر پابەندبوو بە ئازادكردنی جاری چوارەمی جونەیه, بەوەش گەیشتە نزمترین ئاست و 32 جونەیهی بەرامبەر یەك دۆلار تۆماركرد, پێش ئەوەی نرخەكەی كەمێك باشبێت و بگرێتەوە 29.6 بۆ جونەیه . دووەم: لیرەی سوری لەكۆتایی ساڵی 2022دا, لیرەی سوری دابەزینێكی گەورەی بەخۆوەبینی, بەجۆرێك بەهاكەی گەیشتە 7200 لیرە بۆ هەر دۆلارێك, دوای ئەوەی سەرەتای ئەو ساڵە نرخەكەی 3500 لیرە بوو لەبازاڕی ڕەشدا, كە بەوەش 50% بەهاكەی لەدەستداو, نرخەكان بەرێژەی 50% بەرزبونەوە, كە وای لەسورییەكان كرد, ساڵی 2022 بە خراپترین ساڵی گوزەران وەسفبكەن لەدوای ساڵی 2011وە. لەسەر ئاستی فەرمیش, بۆ 3000 هەزار لیرە دابەزی بۆ دۆلارێك, لەبری 2500, هەروەك نرخی لیرە پاشەكشێی كرد لەنرخی بڵاوكراوەی تایبەت بە بانك و نوسینگەكانی ئاڵوگۆڕی دراو لە 3015 لیرەوە بۆ 4522 لیرەو, نرخی كڕینی دۆلاریش بۆ ڕادەستكردنی حەواڵە هاتووەكان لەدەرەوە بە لیرەی سوری لە 3000 هەزار لیرەوە بۆ 4500 لیرەی سوری.  سێیەم: لیرەی لوبنانی بانكی ناوەندیی لوبنان لە 27ی كانونی یەكەمی ساڵی 2022دا, دابەزاندنی نرخی لیرەی لەسەر سەكۆی ئاڵوگۆڕی دراو ڕاگەیاند, بۆ 38 هەزار لیرە بەرامبەر یەك دۆلاری ئەمریكی, لەهەوڵێكدا بۆ دانانی سنورێك بۆ دابەزاندنی نرخی لیرە لەبازاڕی ڕەشدا. بانكەكە لەبەیاننامەیەكدا ڕایگەیاند: بانكی لوبنان لیرەی لوبنانی دەكڕێت و دۆلار دەفرۆشێت بە نرخی 38 هەزار لیرە بۆ یەك دۆلار, كەسەكان و دامەزراوەكان دەتوانن بەبێ‌ دیاریكردنی ژمارە, لەسەرجەم بانكەكانی لوبنان ئەو پرۆسەیە ئەنجامبدەن.  ئەو هەوڵە شكستی هێناو, نرخی دۆلار لەلوبنان گەیشتە 50 هەزار لیرە بۆ یەك دۆلار, كە تائێستاش بەو نرخەیە. لیرەی لوبنانی دووچاری داڕمانی بەردەوامبووە لەساتەوەختی سەرهەڵدانی قەیرانی دارایی لەساڵی 2019وە, كە پێشتر نرخی یەك دۆلاری ئەمریكی 2000 لیرە بوو, بەوەش نزیكەی 94%ی بەهاكەی لەدەستدا تا كۆتایی ساڵی 2022. دیناری تونسی دیناری تونسی لەكۆتایی تشرینی یەكەمی ساڵی ڕابردودا دابەزی و نرخەكەی گەیشتە 3.309 بۆ هەر دۆلارێك, بەوەش بەڕێژەی 15% بەهاكەی لەدەستداوە بەبەراورد بەهەمان كات لەساڵی 2021دا. "موحسین حەسەن" شارەزای دارایی و وەزیری پێشوی بازرگانی دەڵێت: پاشەكشێی بەهای دینار بەرامبەر بە دۆلار, ئاماژە دەكات بەوەی بانكی ناوەندی بەئاڕاستەی ئازادكردنی ڕانەگەیەندراوی دراو هەنگاودەنێت. ئاماژەی بەوەشكردووە: ئەو ئاستەنگە ئابورییەی ڕوبەڕوی یەكێتی ئەوروپا بووەتەوە, كاریگەری لەسەر دراوی تونسی دروستكردووە, بەهۆی ئەو پەیوەست بونە گەورەیەی لەنێوان ئابوری تونس و وڵاتانی ناوچەی یۆرۆدا هەیە.  پێنجەم: دیناری عێراقی هێشتا نرخی دیناری عێراقی لەهەڵبەزودابەزدایە, سەرەڕای بەڵێنەكانی بانكی ناوەندی عێراقی بە ڕاگرتنی بەهای دراو, دیناری عێراقی لە 26ی كانونی یەكەمی ساڵی ڕابردودا بۆ 1560 بۆ هەر دۆلارێك دابەزی, بەر لەوەی كەمێك هەڵكشێتەوەو, بگاتە 1535 لە 29ی هەمان مانگدا. ئاژانسی هەواڵی عێراق لەزاری ئیحسان یاسری ڕاوێژكاری بانكی ناوەندییەوە بڵاویكردووەتەوە: بانكی ناوەندی كۆمەڵێك ڕێوشوێنی گرتووەتەبەر بۆ دابینكردنی دراوی بیانی, ئەوەش بووەتە هۆی دابەزینی بەهای ئاڵوگۆڕ لەبازاڕە ناوخۆییەكاندا. شەشەم: دیناری لیبی هاوڵاتیانی لیبیا باجی دابەزینی بەهای دینار دەدەن, كە نرخەكەی لەسەرەتای ساڵی 2021دا بەڕێژەی 70% دابەزی لە 1.5 دینارەوە بۆ 4.83 دینار بۆ هەر دۆلارێك, بەپێی پلانێكی زەمەنی بۆ ماوەی 3 ساڵ كە حكومەتی لیبی دایڕشتووە. قەیرانی دینار قوڵتربوەوە, بەجۆرێك بەهاكەی لە 4.48وە بەرزبوەوە 4.99 بۆ هەر دۆلارێك لە 25ی ئەیلولی 2022, لەكاتێكدا نرخەكەی لەبازاڕی ڕەشدا لە 5.22 دینار جێگربووە. لەمانگی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ, ئەنجومەنی ئیدارەی بانكی ناوەندی لیبیا نرخی دراوی هەمواركردەوەو, بووە 4.23 لەبری 4.48 بۆ هەر دینارێك. "مەراجع غەیس" ئەندامی ئەنجومەنی ئیدارەی بانكەكە ڕایگەیاندووە: نرخی دۆلار لە 4.23 دینار دەبێت, هەر سێ‌ مانگ جارێك پێداچونەوەی بۆ دەكرێت تاگەیشتنە نرخێكی هاوسەنگ, ئاماژەی بەوەشداوە, نرخە نوێیەكە لەسەر بنەمای دیراسەیەكی ئابوری داڕێژراوە كە ئەندامانی ئەنجومەنی ئیدارەی بانكی ناوەندی تاوتوێیان كردووە. حەوتەم:ڕیاڵی یەمەنی ریاڵی یەمەنی لەمانگی كانونی یەكەمی ساڵی 2022 پاشەكشێی تۆماركرد, كە بەگەورەترین دابەزین دادەنرێت لەماوەی 8 مانگدا, سەرچاوە بانكییەكان لەشاری تەعز ڕایانگەیاندوە: ریاڵی یەمەنی داڕمانێكی گەورەی تۆماركردووەو گەیشتوەتە 1225 ریاڵ بۆ یەك دۆلار لەمامەڵەكانی ڕۆژی 21 كانونی یەكەمی 2022دا, ئەوەش دوای ئەوەی بەشێوەیەكی ڕێژەیی لە 1100 و 1160 ریاڵ بۆ هەر دۆلارێك جێگیرببوو. ریاڵ زنجیرەیەك داڕمانی لەبەهاكەیدا بەخۆوە بینی و, بووەتە دراوی دووەمی مامەڵەكردن دوای دۆلار, بەشێكی زۆری بازرگان و خاوەنی خانوبەرەو زەوی و كەرتە فراوانەكانی كار, مامەڵەكردن بەریاڵ یەمەنی رەتدەكەنەوەو مامەڵە بەدۆلار دەكەن.  سەرچاوە: العربی الجدید

راپۆرت: درەو نەدیم زەهاوی وەزیرە كوردەكەی حكومەتی بەریتانیا گەندەڵییەكی نوێی ئاشكرابوو، خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە، پارتی كرێكاران داوای دورخستنەوەی دەكات، نەدیم یاخود ناوە راستەقینەكەی (نازم) هاوڕێی نزیكی بارزانییەكانە، دەستی لەناو نەوتی هەرێمی كوردستاندایە‌و لە كۆڕەوەكەی 1991ی كوردستانەوە دەستیكردووە به‌ پارە كۆكردنەوە‌و ئێستا دەوڵەمەندترین وەزیرە لە بەریتانیا، نازم زەهاوی كێیە ؟ چۆن دەوڵەمەند بوو ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  "5 ملیۆن پاوەند" نەدیم زەهاوی وەزیرە كوردەكەی حكومەتی بەریتانیا روبەڕووی شەپۆلێكی گەورەی رەخنەو ناڕەزایەتی بوەتەوە، میدیاكانی بەریتانیا دەڵێن دەركەوتووە خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە.  نەدیم وەزیری دەوڵەتە‌و سەربە پارتی پارێزگارانی دەسەڵاتداری بەریتانیایە، دەركەوتووە خۆی لە پێدانی باج دزیوەتەوە‌و دوای ئەو لێكۆڵینەوانەی لەگەڵیدا كراوە، ناچاربووە بڕی (5 ملیۆن) پاوەند پارەی باج بۆ دامەزراوەی داهات‌و گومرگی بەریتانیا بگەڕێنێتەوە.  بەپێدانەوەی ئەو بڕە پارەیە، نەدیم هەموو ئەو قسەوباسانەی پشتڕاستكردەوە كە پێشتر لەسەری هەبوون‌و تۆمەتبار دەكرا بە خۆدزینەوە لە پێدانی باج. بەهۆی ئەو دۆخەی تێی كەوتووە، سەرۆكی پارتی كرێكارانی ئۆپۆزسیۆن داوای لە سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا كردووە، نەدیم لە حكومەت دوربخاتەوە.  هەندێك لە بەرپرسانی پارتی پارێزگاران هێشتا پاڵپشتی لە نەدیم دەكەن‌و دەڵێن ئەو شەفاف بووە‌و پارەكەی گەڕاندوەتەوە‌و كێشەكەی چارەسەر كردووە، دۆخی نەدیم زەهاوی پارتی پارێزگارانیشی لەبەردەم رایگشتی بەریتانیادا توشی شەرمەزاری كردووە.  نەدیم زەهاوی كێیە ؟ نەدیم زەهاوی، ناوە راستەقینەكەی (نازم)ە، ئەو تەمەنی 56 ساڵە، كوردی عێراقە، لە ساڵی 1976وە چووەتە بەریتانیا. وەكو ئەوەی باسدەكرێت باپیری نازم بەڕێوەبەری بانكی ناوەندی عێراق بووە‌و كاتی خۆی دراوی عێراقی ئیمزای پاپیری ئەوەی بەسەرەوە بووە.  باوكی نازم پیاوێكی دەوڵەمەند بووە، ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتوەتە دەست، ترساوە لەوەی دەستگیری بكەن، بۆیە بڕیاریداوە عێراق بەجێبهێڵێت. نازم دوای ئەوەی چوەتە بەریتانیا، لە ناوچەی "ساسكس" ژیاوە‌و لە خوێندنگەی تایبەتی خوێندویەتی، بەڵام بەرلەوەی بگاتە زانكۆ، خێزانەكەی دوچاری كارەساتێكی دارایی بووە‌و یەكێك لە پرۆژە بازرگانییەكانی باوكی توشی داڕمان هاتووە، بەوهۆیەشەوە خێزانەكە مایەپوچ بوون‌و وەكو خۆی دەیگێڕێتەوە جگە لە ئۆتۆمبیلێكی جۆری "ڤۆكسهۆل" هیچ شتێكیان نەماوە، نازم ئەو ئۆتۆمبیلەی وەكو تاكسی بەكارهێناوە بۆ ئەوەی قوتی خێزانەكەی دابین بكات.  دایكی نازم بڕیاریداوە ئاڵتونەكانی خۆی بفرۆشێت بۆ ئەوەی كوڕەكەی بتوانێت خوێندنی زانكۆ تەواو بكات‌و ناچار نەبێت ئەوان بەخێو بكات، نازم چوەتە كۆلیژەوە لە لەندەن، ئەندازیاری كیمیایی خوێندووە، پاش تەواوكردنی خوێندن رووی لە جیهانی پارەو كار كردووە، كۆمپانیایەكی تایبەت بە فرۆشتنی بەرهەمەكانی "تیلیتابیز"ی منداڵانی دروستكردووە، لە هەشتاكانی سەدەی رابردوودا ئەم بەرنامەیە زۆر بەناوبانگ بوو، جیفری ئارچەر كە یەكێك لە گەورە سیاسەتمەدارانی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا بوو، لە كۆمپانیاكەدا لەگەڵ نازمدا كاری دەكرد.  لەرێگەی ئەو ئاهەنگ‌و بۆنانەی كە ئارچەر رێكی دەخست بۆ میوانەكانی، نازم ئاشنای ژمارەیەكك لە سیاسەتمەدارانی بەریتانیا دەبێت بەتایبەتی لەناو پارتی پارێزگاراندا، لە دیارترینیشیان مارگرێت تاچەر سەرۆك وەزیرانی پێشووی بەریتانیا.  نازم لە 1994دا بووبە ئەندامی پارتی پارێزگارانی بەریتانیا لە ئەنجومەنی شارەوانی (واندسوورس) لە باشوری لەندەن، دوای سێ ساڵ خۆی بۆ پەرلەمان كاندید كرد، بەڵام سەركەوتوو نەبوو. ساڵی 2010 جارێكی تر خۆی دایەوە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانیی‌و ئەمجارەیان سەركەوت.  نازم بۆ ماوەی 10 ساڵ زیاتر ئەندام پارلەمانی بەریتانیا بووە لەسەر پارتی پارێزگاران، بەم ساڵانەی دوایش چەندین پۆستی وزاری وەرگرتووە لەوانە وەزیری بزنس‌و ڤاكسین‌و بەمدواییەش بۆ ماوەیەك پۆستی وەزیری پەروەردەو دواتریش وەزیری دارایی بەریتانیای وەرگرت.  "لیمۆی كوردی" نازم خۆی بە ئەندامی پارتی دیموكراتی كوردستان دەزانێت‌و دۆستایەتییەكی توندوتۆڵی لەگەڵ بارزانییەكان هەیە. ئەو بە دەوڵەمەندترین وەزیرو پارلەمانتار لە مێژووی بەریتانیادا دادەنرێت، ئەوەی دەزانرێت خاوەنی زیاتر لە (100 ملیۆن) پاوەندی ئاشكرایەو، موڵك‌و ماڵیكی زۆریشی هەیە كە كردوویەتی بەناوی (لانە سائیب)ی ژنیەوە، ئەمە جگە لە سەروەتێكی زۆری نادیار كە هاوشێوەی زۆرێك لە بەرپرسانی هەرێمی كوردستان لە دورگەكانی "كەیمان" دایناوە. لەبارەی چیرۆكی چۆنیەتی دەوڵەمەندبوونی نەدیم زەهاوی، دكتۆر (دانا حەمەعەزیز) لە وتارێكدا باسلەوە دەكات" بەهاری 1991 لەكاتی كۆڕەوەكەی كوردستاندا، نەدیم لەگەڵ (بروسك سائیب)ی ژنبرای‌و (جێفری ئارچەر)، بڕی (57 ملیۆن) پاوەندیان بەناوی ئاوارەكانی كۆڕەوەوە كۆكردەوە، لەم پارەیە، تەنها (250 هەزار) پاوەندی گەیشتوەتە ئاوارەكان".  "لە پرۆسەی ئەم پارە كۆكردنەوەیەدا، جێفری ئارچەر (نەدیم)ی ناونابوو (لیمۆی كوردی)و بروسك-یشی ناونابو (فاسۆلیای كوردی). دیارە ئارچەر سزای خۆی وەرگرت، بەڵام لیمۆو فاسۆلیا وەك بەرزەكی بانان بۆی دەرچون‌و بوون بە ملیۆنێر". كۆتاییەكانی ساڵی 2021، رۆژنامەی میرەری بەریتانی لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكردبوو، نەدیم زەهاوی سەروەت‌و سامانێكی زۆر لەڕێگەی كۆمپانیایەكی نەوت لە كوردستان كۆدەكاتەوەو پرۆژەیەكی هاوبەشی هەیە لەگەڵ سیروان بارزانی برازای مەسعود بارزانیدا. راپۆرتەكە ئاشكرایكردبوو" زەهاوی 1.3 ملیۆن پاوەندی لە كۆمپانیایەكی نەوت دەستكەوتووە لە كاتێكدا كە ئەندامی پەرلەمانی بەریتانیا بووە، بەڵام توانیویەتی داهاتەكانی ئیشی دووەمی بەشاراوەیی بهێڵێتەوە لەژێر پەردەی كاری پەرلەمانتارییدا". زەهاوی ئەوكاتەی دەستیكردووە بە كاركردن لە كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستاندا، لەگەڵ كۆمپانیای (گاڵف كیستۆن) كە خاوەنی كێڵگەی نەوتی (شێخان)ە لە كوردستان، بۆ هەر سەعاتێك بڕی 1000 پاوەندی وەرگرتووە.  رۆژنامەی میرەر دەڵێ" پاپیری زەهاوی سیاسییەكی باڵای عێراق بوو بەڵام لە حەفتاكانی سەدەی رابردوودا خێزانەكەی لە دەستی رژێمی سەدام هەڵهاتن. لە 2012 دا زەهاوی لە لێدوانێكدا دەڵێت كاتێك خێزانەكەی گەیشتنە كەناراوەكانی بەریتانیا تەنها 50 پاوەندیان پێبوو".

شیكاری:درەو پوختەی بەهای نەوتی (عێراق و هەرێم) لە ساڵی (2022)دا 🔹 بە تێکڕا تێچووی بەرمیلێک نەوت لە هەرێم زیاتر لە (49) دۆلار و لە عێراق (13.38) دۆلار بووە، بەمانایەکی دیکە (56%) داهاتی نەوتی هەرێم چووە بۆ خەرجی پرۆسەکە و لە عێراقیش (14%) تێچووی پرۆسەکە بووە. 🔹 ئەگەر هەرێمی کوردستان بەو نرخ و تچووەی سۆمۆ نەوتی فرۆشتبا، ئەوا لە بەرمیلێکدا لەبری (38.6) دۆلار، (82.16) دۆلاری بۆ دەمایەوە، واتە لە بری ئەوەی ئێستا تەنها (5 ملیار و 625 ملیۆن) دۆلار پوختەی داهاتی نەوتەکەی بێت، ئەوا پوختەی داهاتەکەی زیاتر لە (11 ملیار) دۆلار دەبوو. یەکەم: بەراوردی بەهای نەوتی هەرێم و عێراق لە ساڵی (2022) بەپێی شیکارییەکان حکومەتی عێراق لە ساڵی (2022)دا، لەڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە بەتێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (95.54) دۆلار فرۆشتووەو کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو بریتی بووە لە (115 ملیار و 466 ملیۆن و 245 هەزار) دۆلار. بەپێی لێدوانی (دورەید عەبدوڵا – توێژەر و شارەزا)؛ "کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت پشکیان لە دەرهێنانی (70%)ی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەڕێژەی (20%) هەیە" بەپێی زانیارییەکانی ناوبراو "عێراق لەساڵی رابردوو پێویستە (16.1 ملیار) دۆلار وەک حەق دەستی کۆمپانیاکان و تێچوی بەرهەمهێنان نەوت خەرج بکات".  پاڵپشت بەو لێکدانەوەیە ڕێژەی گەڕانەوەی داهاتی نەوتی عێراق (86%) بووەو بڕی (%14)ی چووە بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. بە مانایەکی دیکە لە هەر بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی عێراق بە تێکڕا (82.16) دۆلاری گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی عێراق و (13.38) دۆلار خەرجی بەرمیلێک نەوت بووە. بەڵام ئەوە بۆ هەرێمی کوردستان ڕاست نیە! چونکە بەپێی لێکدانەوەکان حکومەتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا، لەڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە، بەتێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (87.58) دۆلار فرۆشتووەو کۆی بەهای نەوتی فرۆشراو بریتی بووە لە (12 ملیار و 784 ملیۆن و 353 هەزار و 956) دۆلار، بەڵام بڕی (5 ملیار و 625 ملیۆن و 115 هەزار و 741) دۆلاری خراوەتە سەر داهات و خەزێنەی گشتی حکومەتی هەرێم (وەزارەتەکانی دارایی و سامانە سروشتییەکان). بەم پێیەش ڕێژەی گەڕانەوەی داهاتی نەوتی هەرێم (44%) بووەو بڕی (%56)ی چووە بۆ خەرجی پرۆسەی نەوت. بە مانایەکی دیکە لە هەر بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی هەرێم بە تێکڕا تەنها (38.65) دۆلاری گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی گشتی و (49.2) دۆلار خەرجی بەرمیلێک نەوت بووە. بڕوانە (خشتەو گرافیکی ژمارە (1)) گرافیکی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (1) دووەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پێش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی زانیاریەکان دیلۆیت و بەدواداچوونەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2022)دا (145 ملیۆن و 511 هەزار) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی کوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە، تێکڕای نرخی نەوتی برێنت لە ساڵەکەدا بریتی بووە لە (100.78) دۆلاری ئەمریکی، بەڵام حکومەتی هەرێم نەوتەکەی لە بازاڕدا بە نزیکەی (13) دۆلار کەمتر فرۆشتووە بۆیە ئەو نرخانەی لە (خشتەی ژمارە (2)) دانراوە بە هەر بەرمیلێکی فرۆشراوی کوردستان بە تێکڕا (12.94) دۆلار کەمترە لە نرخی نەوتی برێنت و حکومەتی هەرێم لە ساڵەکەدا تێکڕای بەرمیلێک نەوتی بە (87.85)دۆلار فرۆشتووە. بۆیە دەبینین کۆی ئەو نەوتەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ساڵەکەدا هەناردەی کردووە بەبێ هیچ خەرجییەک بەهاکەی دەکاتە (12 ملیارو 784 ملیۆن و 353 هەزار و 956) دۆلاری ئەمریکی. بەڵام ئەگەر هەمان ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە لە ساڵی (2022)دا لە ڕێگەی حکومەتی ناوەندی و کۆمپانیا بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)ەوە هەناردە بکرایە جیاوازییەکەی چی دەبوو؟ بەپێی زانیارییەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، کۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2022)دا بە تێکڕا بەرمیلێک نەوتی بە (95.54) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حکومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاکەی بریتی دەبوو لە (13 ملیارو 920 ملیۆن و 120 هەزار و 423) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش بەگشتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 135 ملیۆن و 766 هەزار و 467) دۆلاری ئەمریکی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2022)دا. بۆ وردەکاری تەواوی مانگەکانی ساڵی (2022) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاکە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: جیاوازی بەهای نەوتی کوردستان؛ هەناردەکردنی بە ڕێگەی سۆمۆ یان سەربەخۆ (پاش لێدەرکردنی خەرجییەکان) بەپێی وتەی بەرپرسانی پەیوەندیدار بە پرسی نەوتی هەرێم و وردبینی و ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت (56%)ی داهاتی نه‌وتی هەرێم ده‌درێت بە كۆمپانیا نەوتییەکان و خەرجی به‌رهه‌مهێنانی نەوت. بۆیە دوای لێدەرکردنی خەرجییەکانی پرۆسەی نەوت و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە فرۆشتنی (145 ملیۆن و 511 هەزار و 745) بەرمیل نەوت لە ساڵی (2022)دا دەکاتە (5 ملیار و 625 ملیۆن 115 هەزار و 741) دۆلار، واتە بە تێکڕا لە ماوەی ساڵەکەدا هەر بەرمیلێک نەوت تەنها (38.65) دۆلار ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان. ئەمە لە کاتێکدایە لەسەر بنەمای هەمان گریمانەی پێشوو، ئەگەر ئەو بڕە نەوتەی هەرێمی کوردستان هەناردەی کردووە، کۆمپانیای بەبازاڕ کردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) هەناردەی بکردایە، بۆ هەر بەرمیلە نەوتێک بەتێکڕا لە ساڵی (2022) دا حکومەتی هەرێم بڕی (37.77) دۆلاری دیکەی بۆ دەمایەوەو بە کۆی گشتی دەیکردە (5 ملیارو 510 ملیۆن و 980 هەزار و 598) دۆلاری ئەمریکی. بەمایەکی دیکە حکومەتی هەرێم لە بری (5 ملیار و 625 ملیۆن و 115 هەزار و 741) دۆلار، زیاتر لە دوو هێندەی ئەو بڕەی دەستدەکەوت کە بریتی دەبوو لە (11 ملیار و 136 ملیۆن 96 هەزار و 339) دۆلاری لە فرۆشی نەوتی هەرێمەوە دەستدەکەوت. بۆ وردەکاری زیاتر بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). تێكڕای ئەو داهاتەی كە گەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت (44%) بەبێ خەرجی كۆمپانیاكان  پێویستە ئاماژە بەوەش بدەین لەسەر بنەمای لێدوانی (دورەید عەبدوڵا)، پشکی کۆمپانیا بیانییەکان لە نەوتی فرۆشراوی عێراق (20%)ە بۆ لە (%70) بەرهەمی نەوتی عێراق نەک سەرجەم بەرهەمەکەی، چونکە (30%)ی بەرهەمهێنانی نەوتی عێراق لە لایەن کۆمپانیا خۆماڵییەکانەوە بەرهەم دەهێنرێت، بۆیە ئەگەر ئەو ڕێژەیەی پشکی کۆمپانیا بیانییەکان بەسەر کۆی گشتی داهاتی عێراق بخەمڵێنین، ئەوا پشکەکان دەگەنە (14%) لە کۆی گشتی داهاتی بەرهەمدا. بەڵام ئەمە بۆ هەرێم ڕاست دەرناچێت، چونکە سەرجەم کۆمپانیا بەرهەمهێنەکانی هەرێم بیانین، بۆیە گریمانەی ئەوەمان کردووە (20%) داهاتی نەوتی هەرێم بچوایە بۆ خەرجی پرۆسەکە ئەگەر لە ڕێگەی سۆمۆوە هەناردە بکرایە نەک (14%). خشتەی ژمارە (3) سەچاوەکان -    درەو میدیا، هەناردە، نرخ و داهاتی نەوتی عێراق لە ساڵی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11799 -    درەو میدیا، هەناردە، نرخ، داهات، خەرجی و نەوتی بارکراوی هەرێم لە ساڵی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11806 -  سومریة نیوز، لماذا يدفع العراق 16 مليار دولار للشركات المستخرجة للنفط؟.. أسباب واحصائيات؛ https://www.alsumaria.tv/news/%D8%A7%D9%82%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%AF/444111/%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D9%8A%D8%AF%D9%81%D8%B9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-16-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%84%D9%84%D8%B4%D8%B1%D9%83%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%B1%D8%AC%D8%A9

"بۆ پرسی هەڵبژاردن و ئازادی رادەربڕین" درەو: بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی هەڵبژاردن و ئازادای رادەربڕین و رۆژنامەگەری، نوێنەری نەتەوەیەكگرتووەكان لە هەرێمی كوردستان سەردانی (درەو)ی كرد. ریكاردۆ رۆدریگێز، بەرپرسی نوسینگەی یونامی لە ھەرێمی كوردستان و كاروان بابەكر بەرپرسی ئۆفیسی سلێمانی یۆنامی، سەردانی ئۆفیسی (درەو)یان كرد لە شاری سلێمانی. سەردانەكە بەمەبەستی گفتوگۆكردن بوو لەسەر پرسی هەڵبژاردن لە هەرێمی كوردستان و ئازادی رۆژنامەگەری و رادەربڕین.

ئامادەكردنی: ئوسامە ئەشرەف زانیاری ورد و دروست لەسەر مۆلیدە ئەهلییەكانی شاری هەڵەبجە بۆ ساڵی (2022)، وەڵامی ئەم پرسیارانە وەربگرە: - مۆلیدەكان لە ماوەی ئەو ساڵەدا چەند كاتژمێر كاریان كردووە؟ ڕۆژانە چەند كاتژمێر كاریان كردووە؟ - كەمترین كاتژمێری كاركردن و زۆرترین كاتژمێری كاركردن لەسەر ئاستی مانگەكان؟ - نرخی ئەمپێڕێك مانگانە و ساڵانە چەند دینار بووە؟ كەمترین نرخی ئەمپێر و زۆرترین نرخی ئەمپێر چەند دینار بووە؟ - مۆلیدەكان ساڵانە چەند ئەمپێر كارەبا دەدەن بە هاوڵاتییان؟ - مۆلیدەكان ساڵانە چەند لیتر گاز دەسوتێنن؟ - چەند تۆن (طن) گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن بەرهەم دەهێنن؟ - هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە ساڵانە چەند گرام گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی بەردەكەوێت؟ - تەواوی ئەو پارەیەی كە ساڵانە هاوڵاتیانی شاری هەڵەبجە دەیدەن بە كارەبای مۆلیدە چەندە؟ وەڵام: - كۆی كاركردنی مۆلیدەكانی شاری هەلەبجە ساڵی (2022): (104108 سەعات) بووە، واتە ڕۆژانە (7:06 حەوت كاتژمێر و شەش خولەك). - كەمترین كاتژمێری كاركردن مانگی (چواربووە كە 2581 كاتژمێر)كاریان كردووە، واتە هەر مۆلیدەیەك مانگانە (64.528 كارەبای داوە بە هاوڵاتیان و ڕۆژانەش تەنها 2:150 كاتژمێر)، بەڵام زۆرترین كاتژمێری كاركردن مانگی (كانوونی دووەم بووە كە 11821 كاتژمێر كاریان كردووە)، واتە هەر مۆلیدەیەك (295:525 كاتژمێر كارەبای داوە بە هاوڵاتییان و ڕۆژانە 9:53 كاتژمێر). - تێكڕای ساڵی (2022) نرخی ئەمپێرێك (12813 دینار) بووە، كۆی نرخی ئەمپێرێك ساڵی (2022) بریتیی بووە لە (153756 دینار) بووە، تێكڕای زۆرترین كرێی ئەمپێر مانگی هەشت (18550 دینار) و تێكڕای كەمترین كرێی ئەمپێرێك مانگی پێنج (2737:5 دینار) بووە. - زۆرترین كرێی مانگانە (مانگی هەشت بووە كە 19500 دینار)بووە و كەمترین كرێی مانگانە مانگی چوار و پێنج بووە كە (2250 دینار) بووە. - بەرزترین نرخ بۆ یەك ئەمپێر ساڵی (2022) (160500)، كەمترین نرخ ساڵی (2022) بۆ یەك ئەمپێر (124750). - ساڵی (2022) (474960 ئەمپێر) دەدرێت بە هاوڵاتییان. - بڕی سوتەمەنی سوتاوی ساڵی (2022) بەلیتر: 104108 سەعات جارانی 46.83 = 4875377.64 چوار ملیۆن و هەست سەد و حەفتاوپێنج هەزار و سێ سەد و حەفتاوحەوت پۆینت شەست و چوار لیتر بووە. - ساڵی (2022) 4875377.64 چوار ملیۆن و هەشت سەد و حەفتاوپێنج هەزار و سێ سەد و حەفتاوحەوت و پۆینت شەست و چوار لیتر گازیان بەكارهێناوە. - بڕی دووەم ئۆكسیدی بەرهەمهاتووی ساڵی (2022): 12,944,127 دوانزە هەزار و نۆسەد و چل و چوار تۆن و سەد و بیست و حەوت كیلۆ بووە. - هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە لە ساڵی (2022)دا بڕی (154.09 كیلۆ) گازی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی بەركەوتووە تەنها لە مۆلیدەكانەوە، واتە هەر هاوڵاتییەكی شاری هەڵەبجە ڕۆژانە (422 گرام) دوانەئۆكسیدی كاربۆن بەردەكەویت. - ساڵی (2022) نزیكەی 6085662480 شەش ملیار و هەشتاوپێنج ملیۆن و سەش سەدو شەست و دوو هەزار و چوارسەد و هەشتا دینار لە هاوڵاتیان وەرگیراوە. - بۆ نمونە بەم شەش ملیار دینارە، حكومەت ناتوانێت پرۆژەیەكی گەورەی كارەبا دابمەزرێنێت یان سوود لە وزەی پاك وەربگرێت و داهاتەكە بگەڕێتەوە بۆ حكومەت و ژینگەشمان پیس نەبێت؟

  درەو: پەیمانگای واشنتۆن لەڕاپۆرتێكدا, ڕۆشنایی خستووەتە سەر هەژموون و باڵادەستی ئێران لەعێراق لەدوای ساڵی 2003وەو, شیكردنەوەیەكی وردیشی بۆ لێكەوتە ئاینی و ئابوری و سیاسییەكانی ناسەقامگیری لەناوخۆی ئێران لەسەر عێراق و هەرێمی كوردستان كردووە, بەتایبەت  دوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندان و ناڕەزاییەتییەكان لەوڵاتە.  پەیمانگاكە, باسی لەهێرشەكانی ئەم دواییەی ئێران بۆ سەرگروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی, لەهەرێمی كوردستان كردووە, هەروەها ئاماژەی بەو ئەگەرو كارتی فشارانەش كردووە كە دەكرێت تاران بەكاریان بهێنێت, لەناویاندا بەكارهێنانی گروپە چەكدارەكانی شیعەیە دژی هەرێمی كوردستان . پەیمانگای واشنتۆن: 🔹لەهەناردەكردنی شۆڕشەوە بۆ هەناردەكردنی كێشە, لەساڵی 2003وە, ئێران وەك گۆڕەپانێكی جەنگی ستراتیجی و یەكێك لەسیماكانی هەژموونی دژی نەیارەكانی, تەماشای عێراقی كردووە, بەڵام بەتێپەڕبوونی كات, عێراق بەهێواشی لەشوێنی هەژمونی ئێرانەوە بووە بەشوێنی فرێدانی كێشەكانی ئێران.  🔹هێشتا ئێران خاوەنی هەژمونێكی لەڕادەبەرە لەعێراق و سوریاو لوبنان و, هەر ناسەقامگیرییەكی سیاسیش لەئێران لێكەوتەی دەرەكی دەبێت لەسەر ئەو وڵاتانە, بەتایبەت دۆخی عێراق. 🔹ڕەنگە هەڵكشانی ناسەقامگیری لەئێران ببێتە هۆی لەدەستدانی پێگەو كاریگەری لەعێراق, كە ڕاستەوخۆ كاریگەری دەبێت لەسەر شێوازی حوكمڕانی لەدوای ساڵی 2003وە, كە لەشیعەدا بەرجەستەبووە. 🔹تاران هەژمونێكی گەورەی هەیە بەسەر دەستەبژێری سیاسی و هێزە سەربازییەكان لەعێراق, بەم دواییانە ئەو دەسەڵاتەی لەڕێی هێزەكانی حەشدی شەعبییەوە بەكارهێناوە. 🔹دوای سەرهەڵدانی ناڕەزاییەتیەكانی تشرینی 2019, دابەشبونی نێوان قوم و نەجەف زیاترو زیاتر چەسپی, لەسەرەتای شۆڕشی ئێرانەوە, مەرجەعەكان پایەیەكی بنەڕەتی ڕژێمیان پێكهێناوەو, ڕوویەك لەڕووە سیاسییەكانی ویلایەتی فەقیهیان بەرجەستەكردووە, بەوهۆیەشەوە ئێرانییەكان بەردەوام بەگومانەوە لەمەرجەعەكانیان ڕوانیوە.  🔹لەكاتێكدا مەرجەعەكانی نەجەف پشتیوانیان لە خۆپیشاندارەانی ئاشتیخوازو داواكارییەكانیان كرد بۆ چاكسازی و دانانی سنورێك بۆ گەندەڵی و پاراستنی سەروەری عێراق و كۆنتڕۆڵكردنی گروپە چەكدارە شیعییەكان لەلایەن حكومەتەوە, ئێران و مەرجەعەكانی قوم خۆپیشاندانیان ڕەتكردەوە.  🔹بەهۆی بوونی هاوپەیمانەكانی ئێران لەپەرلەمان و, كاندیدی پەسەنكراو بۆ سەرۆكایەتی و, پەیوەندی توندوتوڵ لەگەڵ دادگای باڵای فیدراڵی لەعێراق, ئێران دەتوانێت عێراق هانبدات هەنگاوبنێت دژی ویلایەتەیەكگرتووەكانی و, هەوڵی كۆنی دەركردنی نێردەی ڕاوێژكاری ئەمریكی لەعێراق زیندوبكاتەوەو دیموكراسی پەكبخات. 🔹ئێران بەدیاریكراوی تێكەڵكردنی میلیشیا چەكدارەكانی شیعەی لەگەڵ هێزە عێراقییەكان ڕەتكردەوەو, بەفروانكردنی هەژموونی بەسەر هاوپەیمانەكانیدا وەڵامی دایە, ئەگەر هەژموونی قوم پاشەكشێی بكات, بێگومان هەژموونی نەجەف زیادەكات. 🔹كوردو سوننە ڕۆلێكی گرنگیان گێڕا لەكێبڕكێی نێوان ڕەوتی سەدرو چوارچێوەی هەماهەنگی, نائامادەیی دەستوەردانی ئێران دەبێتە مایەی بەشداری زیاتریان لە پرۆسەی سیاسی و دروستكردنی بڕیار. 🔹لاوازبونی هەژمونی ئێران لەعێراق كاریگەرگەرییەكی سیاسی گەورەی دەبێت و, ڕەنگە ڕۆڵێكی چالاكتر بۆ كوردو سوننە لەكاروباری عێراق بڕەخسێنێت. 🔹دەسەڵاتدارنی ئێران هەوڵیانداوە كێشەكانیان هەناردەی وڵاتانی تر بكەن, ئەمجارەش جیاوازترنییە لەڕابردو, لەگەڵ ئەو زنجیرە هێرشە ڕاستەوخۆیەی كردییە سەر هەرێمی كوردستانی عێراق. 🔹خۆپیشاندانەكانی ئێران, بووەتە هۆی تێكدانی زیاتری پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان, كە لەبنەڕەتەوە بەتایبەت دوای ڕاپرسی سەربەخۆیی كوردستان پەیوەندییەكانیان بەرەو خراپی چووە, بەتایبەت دوای كوژرانی قاسم سولەیمانی لەساڵی 2022. 🔹ئێران ترسی هەیە هەرێمی كوردستانی عێراق ببێتە سەكۆیەك بۆ چاودێریكردنی عێراق و ئێران و سوریا, بەوهۆیەشەوە هەرێمی كوردستانی كردووەتە گۆڕەپانی شەڕو هێرشی كردووەتە سەر گروپەكانی ئۆپۆزسیۆن, هەروەها پەیامیشی بۆ ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی ناردووە. 🔹دوای سەرهەڵدانی خۆپیشاندانەكان, ئێران هێرشەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان چڕكردووەتەوە, سوپای پاسداران بنكەی گروپە ئۆپۆزسیۆنە كوردییەكانی ئێرانی لەعێراق بۆردومان كردووە. 🔹ئەگەر هەیە ئێران ئەو خۆپیشاندانانە بكاتە بەهانە بۆ داگیركردنی ناوچە لەهەرێمی كوردستان و بنكەی سەربازی لێ بنیات بنێت, وەك ئەوەی توركیا لەهەرێمی كوردستان و باكوری سوریا ئەنجامیداوە. 🔹ئێران دەتوانێت میلیشیا شیعییەكان وەك كارت دژی هەرێمی كوردستان بەكاربهێنێت, یاخود داوا لەحكومەتی عێراق بكات هێزی خۆی لەبری هێزەكانی هەرێم لەسنوری نێوان عێراق وئێران بڵاوەپێبكات و, حكومەتی نوێ لەبەغداد دژی هەرێم هانبدات, بەتایبەت دژی پارتی دیموكراتی كوردستان كە پەیوەندییكی باشی نییە لەگەڵ ئێران ,هاوشێوەی یەكێتی نیشتمانی كوردستان, یاریكردن بەم كارتە لێكەوتەی كارەساتاوی دەبێت لەسەر هەرێمی كوردستان.

عەلی مەحمود محەمەد كۆمپانیای هەواوی لە رێكەوتی  15ی سەپتەمبەری ساڵی 1987 بەسەرمایەی تەنها  21000 یوانی چینی واتا تەنها 3000 دۆلار دامەزرا, بارەگای سەرەكی لە شاری شینجینی چینە,  197000 كارمەندی هەیە, 107000 یان لە كەرتی توێژینەوەو گەشە پێدانی كۆمپانیاكە كاردەكەن واتا رێژەی 54,8% كۆی هێزی كاری خەریكی داهێنانن, ئەمەش دەریدەخات پرۆسەی داهێنان زۆر گرنگە لای هەواوی و كاری سەرەكییەتی https://www.asharqbusiness.com/article/36685/%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%88%D9%8A-%D8%AA%D8%B6%D8%AE-22-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%81%D9%8A-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%8A%D8%B1-%D9%84%D9%84%D8%AA%D8%BA%D9%84%D8%A8-%D8%B9%D9%84%D9%89-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%B1%D9%8A%D9%83%D9%8A%D8%A9/ هەواوی لە یۆلی 2010 ەوە چووە لیستی كۆمپانیاكانی فۆرتشن گلۆباڵی 500, بووە بە یەكێك لە 500 كۆمپانیا زەبلاحەكەی جیهان, ئێستا شەشەم گەورە كۆمپانیای كەرتی تەكنەلۆجیای جیهان و گەورەترینی چینە, یەكێكە لەو 145 كۆمپانیایەی چین كە ئەمساڵ كە لە لیستەكەدان, چین وەك وڵات بووە یەكەم. هەواوی پشكی لە بۆرسەكاندا نییە بۆ فرۆشتن, پشكەكانی هەمووی بۆ كارمەندانی بە ڕەگەز چینی كۆمپانیاكەیە, بە مەرجێك كە رۆیشتن و كۆمپانیاكەیان جێهێشت پشكەكە لەگەڵ  خۆیان نابەن و دەیفرۆشنەوە بە كۆمپانیاكە. هەواوی تەنها كۆمپانیایەك نییە بۆ چینیەكان, بەڵكە جێگای شانازی پیشەسازی و داهێنانی چینیشە, بەرەی پێشەوەی جەنگی تەكنەلۆجیای چینە لە بەرامبەر ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی, ئیرادەو داهێنان و هێمای ولاتە. شەڕ فرۆشیەكانی  ئەمەریكا  ساڵی 2017  كۆمپانیای زەبلاحی پەیوەندییەكانی چینی ZTE  , بە بەهانەی هەناردە كردنی تەكنەلۆجیای  ئەمەریكی بۆ ئێران و كۆریای باكوور, كەوتە بەر سزای ئەمریكا زوو بەزی تەسلیم بوونی خۆی راگەیاند, بوو بە كارەسات بۆ كۆمپانیاكە پشكەكانی داتەپین و چەندین ساڵ چووە بواری پوكانەوەوە. دوای كۆمپانیای زەد تی ئی, هەواوی كەوتە بەر نەفرەتی ئەمەریكا, سەرەتا لە گرتنی منج وانزۆ كچی سەرۆكی كۆمپانیا و دامەزرێنەری لە كەنەدا لە یەكی دیسەمبەری 2018 دەستی پێكرد, گوایە پێشێلی سزاكانی ئەمەریكای كردووە لە دژی ئێران. هەنگاوی دووەم ئابلوقەی هەمەلایەنە كرایە سەر هەواوی و لە دوور خستنەوەی لە بازاڕی ناوخۆی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی لە گرێبەستەكانی 5 جی ئەنتەرنێتی خێرا كە هەواوی پێشەنگی جیهان بوو لێی, وە قەدەغەكردنی كڕینی هەر چیپێك لە هەر كۆمپانیایەك كە بە بەرنامەو ئامێری ئەمەریكای تێدا بەكار هێنرابێت, گوگڵ و مایكرۆسۆفتیش كۆتاییان بە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ هەواوی هێناو رێگەیان نەدا بەرنامەكانیان بەكار بهێنێت, بەمەش هەواوی لە یەكەم كۆمپانیای جیهانەوە  فڕێ  درایەوە خوارەوە بۆ هەشتەم كۆمپانیا لە بەرهەم هێنانی تەلەفۆنی زیرەك, لە بواری بەرهەم هێنانی تەلەفۆنی زیرەك بووە جەستەیەكی بێ روح. هروەها های‌سیلیكون كە كۆمپانیای دیزاینی چیپە بەلام بێ كارگا, بارەگای لە شینزینە, خاوەندارێتی تەواو بۆ هەواوی دەگەڕێتەوە, گەورەترین كۆمپانیای دیزاینی چیپە لە چین, بەهۆی ئابلوقەی ئەمەریكاوە بە تەواوی راوەستاو لە جولە كەوت, چونكە هیچ كۆمپانیایەك ئامادە نەبوو چیپە دیزاینكراوەكانی بۆ بەرهەم بهێنێت. هەواوی  چی كرد؟ هەواوی  لە جیاتی شكست و بێهیوایی لەبەرامبەر ئەم جەنگە هەمەلایەنە, ورەی دا بە خۆی, بە دوای داهێنان و بازاڕو كاردا گەڕا,  ئەو سوپایەی  هەیبو لە بواری داهێنان كەسی نەناردە ماڵەوە, لە بەرامبەردا  وتی زیاتر بیر بكەنەوە, تەلەفۆنی هەواوی داتەپی لە ریزبەندی جیهانی 7 پلە هاتە خوارەوە,  هۆنەری فرۆشت, لە بازاڕەكان دەركرا. لە بری بەرهەمهێنانی تەلەفۆن جۆری كارەكانی زیاد كرد, چووە بوارەكانی كەرتی ئۆتۆمۆبێلی زیرەك, پیشەسازی, كشت و كاڵ و كێڵگەی بەراز بەخێوكردن و كەرتی كانەكان..., هەواوی بووە هەمە كارە, لە هەموویدا گۆڕانكاری دروست كردو سەركەوتوو بوو, ئۆتۆمۆبێل و كێڵگەو كانەكانی زیرەك كرد. لەو قەیرانە توندەی تیایدا بوو لە بواری ئابووری داهاتەكەی بە نزیك 25% كەمیكردبوو, كەچی زۆرترین رێژەی داهاتی بۆ بەشی گەشەو توێژینەوە تەرخانكرد, لە ساڵی 2021 دا 21 ملیارو 280 ملیون دۆلاری لەو بەشە خەرج  كرد كە دەیكردە رێژەی 22,4%ی  كۆی داهتەكەی https://www.huaweicentral.com/huawei-will-maintain-strong-rd-division/?fbclid=IwAR2kcCfxPyn31VtwvJLi6t15vDnb2l-Xbk1KFwj64PyUFLA7z7D-kqOiNM0 هەواوی لە دوای كۆمپانیای مێتای فەیسبووك  زۆرترین رێژەی داهاتی لە بواری توێژینەوەو  داهێنان خەرج  كردووە لە جیهاندا. بەم ئیرادەیەوە هەواوی یەكەمی جیهان بوو لە ساڵی 2021 دا لە داهێناندا, زیاتر لە 110 هەزار داهێنانی لە 45000 خێزانی داهێنان هەبوو, هەروەها لە ناو كۆمپانیا چینییەكانیش یەكەم بوو   https://www.skynewsarabia.com/technology/1529683-%D9%87%D9%88%D8%A7%D9%88%D9%8A-%D8%AA%D9%83%D8%B4%D9%81-%D8%A7%D9%95%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%B2%D8%A7%D8%AA%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%AA%D8%B9%D8%B2%D9%8A%D8%B2-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%AA%D9%83%D8%A7%D8%B1-%D9%88%D8%AF%D8%B9%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%AD%D8%AB-%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B7%D9%88%D9%8A%D8%B1 یەكەم  كاردانەوە هارمرنی ئۆ ئێس دوای ئابلوقە هەمە لایەنە گشتگیرەكەی ئەمەریكا, هەواوی بە ناچاری لە ئۆگستی ساڵی 2019 سستەمی HarmonyOS بە 77 زمان راگەیاند بۆ كاركردنی ئامێرەكانی لە مۆبایل و  كاتژمێرەوە  بۆ تەلەفزیۆن و ئۆتۆمۆبێل, كە ئێستا زیاتر لە 500  ملیۆن ئامێر بەكاری  دەهێنن. لەوكاتەوە ئەم سستەمە بەردەوام لە نوێكردنەوەدایە, دوا نوێكردنەوە HarmonyOS 3 لە 27-7-2022 بە فەرمی راگەیەنرا. سستەمەكە بە گشتی ساناو سەركەوتوو وە خێراو دەوڵەمەندە, تەنانەت بەكارهێنەر دەتوانێت دەستی بگاتە گوگڵیش كە قەدەغكراوە.  تا یۆنی 2022 زیاتر لە نیوملیۆن گەشەپێدەر بەشداریان كرد لە گەشەپێدان و پێشخستن و كەمكردنەوەی كەموكوڕییەكانی سستەمەكە. بە گشتی هارمۆنی ئۆ ئێس دیاری داهاتووی هەواوییە بۆ چینییەكان و هاوپەیمانەكانی ئامادەیە بۆ كاتی دابڕانی یەكجاری بەرەی چین و ئەمەریكا لە یەكتر و بەشكردنی ئەنتەرنێت و زنجیرەكانی بەرهەمهێنان. جەنگەكە سەرەتایەو ئەمەریكا چۆن لە هەشتاكان بەرامبەر یابان گرتییە بەر بۆ رێگاگرتن لێی لە گەشەكردن لە بەرهەم هێنانی چیپ, ئێستا بەرامبەر بە چین ئەنجامی دەدات, لە كۆتادا ئەمەریكا هەموو كارتەكانی بەردەستی بەكاردەهێنی بۆ ئەوەی چین پێشی نەكەوێت جگە لە كارتی سەربازی ئەوەیان بڤەیە, وەلێ چینییەكان پشوو درێژو  هێمن و زیرەكن. كۆتایی  قۆناغی پوكانەوە بە پێی دەزگای راگەیاندنی بلمبۆرگ فرۆشتنی هەواوی لە چارەكی چوارەمی 2022  بە ڕێژەی 7,2%  زیادیكردووە, گەیشتۆتە 27,4 ملیار دۆلار , بەهۆی كەرتی ئۆتۆمۆبیلی زیرەك و ...... . كۆمپانیای هەواوی پێشبینی دەكات ساڵی 2022 داهاتی لەچاو ساڵی 2021 بە ڕێژەی 0,4%  زیاد بكات بگاتە 91,53 ملیار دۆلار, واتا دابڕان لە قۆناغی پوكانەوە دەستی پێكردووە. هەرچەندە  تا ئێستا داهاتی هەواوی كەمترە لە ساڵی 2022 گەیشتە 122 ملیار دۆلار, بەلام نیشانەی كۆتایی قۆناغی پوكانەوەیە بۆ كۆمپانیاكە, سەرباری ئەوەی دەستی دەگاتە بەرهەمی ئەو كارانەی لە3 ساڵی رابردوو  كاری لەسەریان كردووە لە پڕۆژەو  داهێنان. لە خەندەوە بۆ قاقای پێكەنین بە پێی رۆژنامەی تێلیگرافی بەریتانی بێت هەواوی داهێنانێكی دانسقەی  لە بواری ئامێری بەرهەم هێنانی چیپ دا كردووە, گوایە هەواوی داهێنانی پێشكەش كردووەو داوای پاتیچنتی لە چین بۆی كردووە, بۆیە تەلەگراف دەڵێت ئەگەری ئەوە هەیە ئەم كۆمپانیایە چیپی بچوكترو بەهێزتر بەرهەم بهێنێت لە داهاتوودا, لە مانگی نۆڤەمبەری ساڵی 2022 ئەم داهێنانەی ئەنجامداوە, لە دیسەمبەی ساڵی رابردوو ئاشكرای كردووە. گەیشتنی هەواوی بە تەكنەلۆجیای "EUV" كە تەنها كۆمپانیای "ASML" ی هۆڵەندی  بەرهەمی دەهێنێت" ASML كۆمپانیایەكی هۆڵەندی فرەنەتەوەییە لە ساڵی 1984  دامەزراوە, بەهای بازاڕی 215 ملیار دۆلارە. نە مانگاكان و نە كێڵگەی گوڵەكان گەوهەری تاجی هۆڵەندا نین, بەڵكە كۆمپانیای "ASML" گەوهەرەكەیە, وەك وەزیری بازرگانی دەرەوەی هۆڵەندا لیسجی شرینماخر رایگەیاند.".  لە ئێستاوە ئەو داهێنانە گەورەیەی هەواوی وڵاتانی رۆژئاوای راچەڵەكاندووە, چونكە چیپ پاژنەی ئەخیلی چینییەكان بوو"چین گەورەترین بازاڕی چیپی جیهانە, 53,7%ی بەرهەمی چیپی جیهان لە بازاڕی چین ساغ دەبێتەوە. ساڵی 2020  لە كۆی بایی 446,1% ملیار دۆلار چیپی بەرهەم هاتوو لە جیهاندا, بایی 239,4 ملیار دۆلار كە چین كڕیویەتی , لەو  قەبارەیە چین بایی 199,7  ملیار دۆلار چیپی لە دەرەوە كڕیوە, هەرچەندە ئەو بڕە بۆ ساڵەكانی دواتر وەك رێژە كەمبۆتەوە نەك وەك نرخ". جەنگە جیهانییەكە لە 7ی ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو بایدن  لە بەرەی چیپەوە رایگەیاند, هاوپەیمانی ئەتڵەسی  چیپ, بە هاوپەیمانی چوار قۆڵی ناسێنراوە" ئەمەریكا, تایوان, كۆریای باشوور, ژاپۆن" هەوڵی دامەزراندنی درا. ئەمەریكا فرۆشتنی ئامێری تەكنەلۆجیای "EUV" بە چینییەكان لە سەردەمی ترامپەوە  وەك  مۆدێلە نوێكان, وە ئێستا لە سەردەمی بایدن بە گشتی قەدەغە كردبوو, كۆمپانیای "ASML" یش تاكە كۆمپانیایە لە جیهاندا ئەو ئامێرە  بەرهەم دەهێنێت, قەبارەی هەر ئامێرێكی بە ئەندازەی پاسێكەو هەر كارگایەكی بەرهەم هێنانی چیپ  پێویستی بە 9 بۆ 18 ئامێرە, نرخەكانی هەر یەكەی لە 300 ملیۆن دۆلارەوە بۆ بان دەست پێدەكات. هەواڵی  داهێنانەكەی هەواوی دڵە راوكێ لە لای بەرپرسەكانی رۆژئاوا دروست دەكات"  https://www.alroeya.com/233-0/2309957-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D8%A1%D8%A9-%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B9-%D8%AC%D8%AF%D9%8A%D8%AF%D8%A9-%D8%AA%D8%AC%D8%B9%D9%84-%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D9%86-%D8%AA%D8%AA%D8%AC%D8%A7%D9%88%D8%B2-%D8%B9%D9%82%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%BA%D8%B1%D8%A8-%D9%81%D9%8A-%D8%AD%D8%B1%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%82%D8%A7%D8%A6%D9%82 لە كۆتاییدا هەواڵی گەیشتنی قازە رەشەكە گەیشت و لە ئەگەر لە تاقیكردنەوەكە دەربچێت ئەوا هەواوی پێدەكەنێت, لە گەڵ  خۆیدا هەموو چینییەكان و بەرەكەی  دێنێتە پێكەنین. https://www.computable.nl/artikel/nieuws/infrastructuur/7454686/250449/huawei-kraakt-unieke-chiptechnologie-asml.html دوكەڵی  ئەم داهێنانەی هەواوی  لە داهێنانەكانی لە 5 جی  زیاترە, هێشتا ئاگرەكەیان نەبینییوە كاری لەسەر نرخی پشكی كۆمپانیاكانی ئامێری بەرهەم هێنانی چیپ دانا و لە بازاڕەكانی پشك سوریانی هەڵگەڕاند بەتایبەت "ASML". كۆمپانیای "ASML" ی هۆڵەندی رەتی دەكاتەوە  لە رێگای سیخوڕییەوە  هەواوی گەیشتبێتە ئەو داهێنانە. بە پێی رۆژنامەی گاردیان, داهێنانەكەی هەواوی چین لە ئابلوقەی  رۆژئاوا رزگار دەكات, رێگا بۆ گەشە دان بە توانا سەربازییەكان چین دەكاتەوە. چاودێران پێیان وایە, چاوەڕوانی هەواڵی وا   لە چینەوە  دەكرا, رۆژێك ببیسترێت. هەرچەندە شارەزایانی بوارەكە پێیان وایە ئامێری EUV زۆر ئاڵۆزترە لە وەرگرتنی بڕوانامەی داهێنان, ئاڵۆزترین ئامێرە لە جیهان, كۆمپانیای ASML چەندین هاوبەشی لە ئەڵمانیاو ئەمەریكا هەیە بۆ بەرهەم هێنانی https://www.computable.nl/artikel/nieuws/infrastructuur/7454686/250449/huawei-kraakt-unieke-chiptechnologie-asml.html راپۆرتەكان ئەوە دەردەخەن لە 3 ساڵی رابردوودا هەواوی بە دوای پشكنین و گەشەپێدانەوە بووە, بە دوای ئەلتەرناتیفی چارەسەری ئەمەریكاوە بووە, تا گەیشتە داهێنان لە بواری EUV, بەمەش دەربازی دەبێت لە ئابلوقەو شەڕی ئەمەریكاو رۆئاوا, نەك چین جیهانیش لەو پاشكۆیەتییە رزگار دەكات, هەرچەندە ئامێرەكە لە زیاتر 10000 پارچە پێك هاتووە, دروستكردنی سانا نییە و كات و ئیمكاناتی دەوێت. ئەگەر هەواوی سەركەوتوو بێت ئەوا دەتوانێت چیپی كەمتر لە 10 نانۆمیتەر دروست بكات" بەرهەمی ساڵی 2016ەیە", وە هەواوی لە بواری دیزاین و ئامێرو مەواد و ئامادەكردن سەرمایەگوزاری زۆری كردووە, بە پێی راپۆرتی بانكی بیرنبرگ لە زیاتر لە 40  كۆمپانیا سەرمایەگوزاری كردووە, ئامادەیە لە ماوەی نزیكی داهاتوو چیپی 12 و 14  نانۆمێتری بەرهەم بهێنی https://www.huaweicentral.com/12nm-and-14nm-huawei-chipsets-to-launch-this-year/?fbclid=IwAR1xTISXw9Loglg5UB1c1C36fpq39HDDUwDpU12i_N1oCh2fgFqchZAoMJU هەروەها هەواڵ هەیە هەواوی لە گەڵ كۆمپانیای زەبلاحی سمیك كارگایەك پێكەوە دانێن https://www.marefa.org/%D8%B5%D9%86%D8%A7%D8%B9%D8%A9_%D8%A3%D8%B4%D8%A8%D8%A7%D9%87_%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%88%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%81%D9%8A_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%8A%D9%86   بەمەش  دەردەكەوێت هەواوی  سێ ساڵە لە سێ لاوە  هەنگاوی ناوە بۆ بەرەو رووبونەوەی ئابلوقەكان سەری: 1-    كاری كردووە لەسەر داهێنانی ئامێری بەرهەم هێنانی چیپ و دیزاینی نوێ . 2-    وەبەرهێنانی كردووە لە كۆمپانیاكانی بوارەكە لە هەموو بەش و پرۆسەكانی بەرهەم هێنانی چیپدا. 3-    كاریكردووە بۆ دامەزراندنی كۆمپانیای نوێی بەرهەم هێنانی چیپ.