شیكاری: درەو: گەشەی داهات و خەرجی نەوتی هەرێم لە نێوان ساڵی 2021 و 2022 🔹 ئاستی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی (2022) دا، بەراورد بە ساڵی (2021) ، نزیکەی (6.5 ملیۆن) بەرمیل و بە ڕێژەی (4.3%) دابەزیوە. 🔹 تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە ساڵی (2022) دا بەڕێژەی (44.6%) و بە بەهای (30.11) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر. 🔹 تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022) دا بەڕێژەی (47.3%) و بە بەهای (28.15) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە. 🔹 داهاتی گشتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم، لە ڕێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2022) دا، بڕی (3 ملیار و 746 ملیۆن و 466 هەزار و 935) دۆلاری بە ڕێژەی (41.5%) زیاتر بووە لە ساڵی (2021). 🔹 کۆی خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بڕی (2 ملیار و 98 ملیۆن و 21 هەزار و 485) دۆلار بە ڕێژەی (41.5%) لە (2022) دا زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵی (2021). 🔹 پوختەی داهاتی نەوتی هەرێم لە (2022) دا بڕی (1 ملیار و 648 ملیۆن و 445 هەزار و 450) دۆلاری بە ڕێژەی (41.5%) زیاتری کردووە، بەراورد بە ساڵی پێشتر. یەکەم؛ نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە لە ساڵی 2021 و 2022 پاڵپشت بە ئامارەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم و زانیارییە رۆژنامەوانییەکان، لە ساڵی (2021)دا هەرێمی کوردستان بڕی (152 ملیۆن و 1 هەزار و 152) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە فرۆشتووە. بەڵام لە ساڵی (2022)دا بڕی نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی بووە لە (145 ملیۆن و 511 هەزار و 745) بەرمیل. بەم پێیەش لە ساڵی (2022)دا نەوتی فرۆشراو، بڕی (6 ملیۆن و 489 هەزار و 409) بەرمیل، بە ڕێژەی (4.3%) کەمی کردووە. گەورەترین پاشەکشەش لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022) بەراورد بە چارەکی یەکەمی (2021) رویداوە، ڕێژەی ئاستی دابەزینەکە بریتییە لە (6.7%)، بەرامبەر بە بڕی (2 ملیۆن و 521 هەزار و 354) بەرمیل. بەڵام لە چارەکی سێیەمی (2022) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2021) بڕێکی کەم و بەڕێژەی (0.1%) نەوتی فرۆشراو زیادی کردووە کە تەنها (44 هەزار و 709) بەرمیل نەوت بووە. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1))   دووەم؛ تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی داتاکانی ماڵپەڕی (Country Economy) تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان لە تەواوی ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (100.79) دۆلار. لە کاتێکدا تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (70.68) دۆلار. بەم پێیەش تێکڕای نرخی نەوت لە ساڵی (2022)دا بەڕێژەی (44.6%) و بە بەهای (30.11) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر. گەورەترین بەرزبوونەوەی نرخی نەوتیش لە بازاڕەکانی جیهانی لە چارەکی دووەمی ساڵی (2022)دا بەراورد بە چارەکی دووەمی ساڵی پێشتر ڕوویداوەو بە ڕێژەی (65%) و (44.71) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. کەمترین بەرزبوونەوەش لە بەراوردی هەردوو چارەکی چوارەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) رویداوە بە ڕێژەی (11.3%) و بە بەهای (9) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (2)) خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم؛ تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت و زانیارییەکان، تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە بەندەری جەیهانی تورکی لە تەواوی ساڵی (2022)دا بریتی بووە لە (87.65) دۆلار، ئەمەش دەریدەخات نەوتی هەرێم بە (13) دۆلار کەمتر لە نرخی جیهانی فرۆشراوە. لە کاتێکدا تێکڕای نرخی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ساڵی (2021)دا بریتی بووە لە (59.49) دۆلار. بەم پێیەش تێکڕای نرخی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا بەڕێژەی (47.3%) و بە بەهای (28.15) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت زیادی کردووە، بەراورد بە ساڵێک پێشتر. بەرزترین نرخی نەوتی هەرێمیش لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2022)دا بەراورد بە چارەکی یەکەمی ساڵی پێشتر ڕوویداوەو بە ڕێژەی (77.1%) و (37.77) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت. کەمترین بەرزبوونەوەش لە بەراوردی هەردوو چارەکی چوارەمی ساڵەکانی (2021 و 2022) رویداوە بە ڕێژەی (10.6%) و بە بەهای (7.24) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (3)) خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم؛ کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 پاڵپشت بە زانیارییەکانی بەردەست، کۆی ئەو بڕە نەوتەی حکومەتی هەرێم، لەڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە هەناردەی کردووەو فرۆشتوویەتی، لە ساڵی (2021)دا کۆی بەهاکەی بریتی بووە لە (9 ملیار و 37 ملیۆن و 887 هەزار و 22) دۆلار. بەڵام بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە لە بازاڕەکانی جیهان و بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا کۆی بەهای نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (12 ملیار و 784 ملیۆن و 353 هەزار و 957) دۆلار واتە داهاتی نەوتی فرۆشراوی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە لە ساڵی (2022)دا، بڕی (3 ملیار و 746 ملیۆن و 466 هەزار و 935) دۆلاری، بە ڕێژەی (41.5%) داهاتەکەی زیاتر بووە لە ساڵی (2021)دا. بەرزترین ئاستی بەرزبوونەوەی داهاتەکەش لە چارەکی دووەمی (2022) دا تۆمار کراوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی (2021) و ڕێژەکەی بریتی بووە لە (66%). نزمترین ئاستی بەرزبوونەوەکەش لە چارەکی چوارەمدا تۆمار کراوە بە ڕێژەی (3.8%). (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (4)) خشتەو چارتی ژمارە (4) پێنجەم؛ خەرجی پرۆسەی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، بەتێکڕا (56%)ی داهاتی گشتی نەوتی هەرێم لە پرۆسەکەدا بە خەرج دەدرێت. هەر بۆیە تا ئاستی نرخی نەوت بەرزبێت، داهات زیاد دەکات و بە هەمان ئاستیش بڕو ڕێژەی خەرجی ڕوو لە هەڵکشان دەکات. دەبینین لە ساڵی (2021)دا، کۆی خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (5 ملیار و 61 ملیۆن و 216 هەزار و 732) دۆلار. بەڵام لە ساڵی (2022)دا بڕی خەرجی هەڵدەکشێت بۆ (7 ملیار و 159 ملیۆن و 238 هەزار و 216) دۆلار. واتە بڕی (2 ملیار و 98 ملیۆن و 21 هەزار و 485) دۆلار بە ڕێژەی (41.5%) خەرجی نەوتی هەرێم لە (2022)دا زیاتری کردووە، بەراورد بە ساڵی (2021). (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (5)) خشتەو چارتی ژمارە (5) پێنجەم؛ پوختەی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە ساڵی 2021 و 2022 بەپێی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت، بەتێکڕا (44%)ی داهاتی گشتی نەوتی بۆ حکومەتی هەرێم دەمێنێتەوە. بەهەمان شێوەی بەرزبوونەوەی نرخ و خەرجی پرۆسەی نەوتی هەرێم، پۆختەی داهات (داهاتی گەڕاوە بۆ حکومەتی هەرێم) ڕووی لە بەرزبوونەوە کردووە. لە ساڵی (2021)دا، پوختەی داهاتی نەوتی هەرێم بریتی بووە لە (3 ملیار و 976 ملیۆن و 670 هەزار و 290) دۆلار. بەڵام لە ساڵی (2022)دا بڕی پوختەی داهات هەڵدەکشێت بۆ (5 ملیار و 625 ملیۆن و 115 هەزار و 741) دۆلار. واتە بڕی (1 ملیار و 648 ملیۆن و 445 هەزار و 450) دۆلار و بە ڕێژەی (41.5%) پوختەی داهاتی نەوتی هەرێم لە (2022)دا زیاتری کردووە، بەراورد بە ساڵی پێشتر. (بۆ وردەکاری بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (6)) خشتەو چارتی ژمارە (6) سەرچاوەکان -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی ٢٠٢١ تاکو ٣١ی ئاداری ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی ٢٠٢١ تاکو ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تەمموزی ٢٠٢١ تاکو٣٠ ئەیلوولی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ تاکو٣١ کانونی یەکەمی ٢٠٢١؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی کانونی دووەمی 2022 تاکو ٣١ی ئاداری 2022؛ https://govkrd.b-cdn.net -    بەرهەمی نەوت و هەناردە و بەکاربردن و داهات لە ماوەی ١ی نیسانی 2022 تاکو ٣٠ی حوزەیرانی 2022؛ https://govkrd.b-cdn.net -    درەو میدیا، هەناردە، نرخ، داهات، خەرجی و نەوتی بارکراوی هەرێم لە ساڵی 2022؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=11806  -    درەو میدیا، دیوی ناوەوەی ڕاپۆرتەکانی دیلۆیت... پرۆسەی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9981 -    Crude Oil Brent US Dollars per Barrel; https://countryeconomy.com  

درەو:  ئۆكرانیا, بۆ ئەمریكاو خۆرئاواییەكان بەر لەوەی هێڵی پێشەوەی بەریەكەوتنی ناڕاستەوخۆی ڕوسیاو هاوپەیمانی باكوری ئەتڵەسی (ناتۆ)بێت, تاقیگەیەكی گرنگی تاقیكردنەوەی تواناو كاریگەری چەك و كەرەستە سەربازییەكانیانە, كە پەیتاپەیتا ڕەوانەی سوپای ئۆكرانیای دەكەن, وێڕای هەڵسەنگاندنی توانای سەربازییەكانی ڕوسیا, دەرفەتێكی گرنگیشی بۆ ڕەخساندون, بۆ سەرلەنوێ‌ برەودان بە پیشەسازی چەك و سود وەرگرتن لەكەمكوڕییەكان.  جەنگی ئۆكرانیا, دەرفەتی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانە خۆرئاواییەكانی ڕەخساند, دیراسەی تواناو كاریگەری ئەو چەك و سیستەمانە بكەن كە پێشكەش بە (كیێڤ)یان كردووە, بەجۆرێك گەرمەی جەنگی نێوان سوپای ڕوسیاو ئۆكرانیا, بۆ ئەوان "تاقیگەی تاقیكردنەوە"ی, توانا سەربازییەكانیان بووە, ئەوەش بەگوێرەی تۆڕی هەواڵی (سی ئێن ئێن).  جەنگی ئۆكرانیا"دەرفەتێكی گونجاو" بوو بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو وڵاتانی خۆرئاوا, بۆ هەڵسەنگاندنی هێزی چەكەكانیان و ئەو سیستمە تایبەتانەی پێشكەشی (كیێڤ)یانكردووە لەسەر زەمینی واقیع, هاوكات دیراسەكردنی چەك و جبەخانەی سەربازیی مۆسكۆ.  بەگوێرەی سەرچاوەكە, ئەفسەرانی پرۆسەكانی ئەمریكا و بەرپرسانی تری سەربازی, بەدواداچونیان بۆ ئاستی سەركەوتنی ڕوسیا كردووە لە بەكارهێنانی فرۆكەی درۆنی هەرزان بەهای ئێرانی, لەوێرانكردنی ژێرخانی ووزە لە ئۆكرانیا. تاقیگەی چەكەكان سەرچاوەیەكی ئاگادار لەزانیارییە هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا ڕایگەیاندووە: "بەدڵنیایی و بەتەواوی ماناكان جەنگ لە ئۆكرانیا تاقیگەی چەكەكانە, لەبەر ئەوەی ئەو چەك و كەرەستانە پێشتر بەكارنەهێنرابوون لەجەنگی نێوان دوو وڵاتی پێشكەوتوو لەڕووی پیشەسازییەوە", وتوشەیەتی: "ئەوە تاقیكردنەوەیە لەجیهانێكی ڕاستەقینەدایە". بەگوێرەی كەناڵی (سی ئێن ئێن ), جەنگ ئۆكرانیا سەرچاوەیەكی ناوازەبووە بۆ دەرخستنی ئاستی كاریگەری هەندێك لەسیستمەكانی تایبەت بە سوپای ئەمریكا. ئەفسەرێكی پرۆسەكانی ئەمریكا كە ئاگاداری ڕوداوەكانی جەنگی ئۆكرانیایە وتویەتی: هەندێك لەو سیستمانەی ئەمریكا پێشكشەی (كیێڤ)ی كردووە, لەنمونەی فرۆكەی بێفرۆكەوانی Switchblade 300  و موشەكی ئەندازەكراو بۆ كردنە ئامانجی سیستمی ڕاداری دوژمن, كاریگەرییەكی كەمتر لەچاوەڕوانكراویان هەبووە لەگۆرەپانی جەنگ, هاوكات دیراسەیەكی نوێی سەرنتەری توێژینەوەكانی بەریتانیش ئەمەی دووپاتكردووەتەوە. لەبەرامبەردا, موشەكی جۆری" M142 هیمارس" سەركەوتنی یەكلاكەرەوەی بەدەستهێناوە, هەروەك بەرپرسان وانەی بەنرخیان لەجەنگەكە دەستكەوتووە, لەبارەی تێكڕای چاككردنەوەی ئەو سیستمانەكە پێوێستیانە, ئەگەر بەشَوەیەكی چڕ بەكاربهێنرێن.     بەرپرسێكی بەرگری ڕایگەیاندووە: ئەو ڕێگایەی ئۆكرانیا پیادەی كردووە لەبەكارهێنانی موشەكی "هیمارس" كە ژمارەكەی سنورداربووە, بۆ دروستكردنی پشێوی لەڕیزەكانی سوپای ڕوسیا, لەڕێی بوردومانكردنی پێگەكانی سەركردایەتی و گەنجییەكانی پێداوێستی, سەرسوڕهێنەر بووە, ئاماژەی بەوەشكردووە: سەركردە سەربازییەكان بۆ ماوەی چەندین ساڵی تر دیراسەی دەكەن.  جەنگ لەئۆكرانیا وێنەیەكیشی لەبارەی چۆنییەتی كاركردنی تۆپهاوێژی"هاوتزەر" پێشكەشكردووە, كە بەشێكی گرنگی هێزی ئۆكرانیای پێكهێناوە, بەرپرسێكی تر بەرگری ئاشكرایكردووە: وردی و كاریگەری ئەو تۆپهاوێژانە, كەمدەبنەوە دوای تەقاندنی گولەیەكی زۆر لەماوەیەكی زەمەنی كەمدا.   لەم باریەوە بەرپرسەكە دەڵێت: یەكێك لەو وانانەی كە ئەمریكا وەریگرتووە لەم ململانێیەدا ئەوەیە " سیستمی هاوتزەر بووە بە بەشێك لەڕابردوو".  ڕاشیگەیاندووە: وێڕای ئەو كێشەیە, جوڵەپێكردنی ئەو سیستمە بەشێوەیەكی خێرا زۆر قورسە بۆ خۆبەدوورگرتن لە ئاگری دوژمن, لەجیهانێكدا كە فرۆكەی بێقڕۆكەوانی تیادا بڵاوبوتەوە, "زۆر قورسە خۆحەشاردان".  وانەكانی جەنگ ئۆكرانییەكان داهێنانێكی تەكتیكیان كردووە, كە بووەتە جێی سەرنجی بەرپرسانی خۆرئاوا, لەنمونەی, سەركردە سەربازییەكانیان لەهەفتەی یەكەمی جەنگدا, چالاكییەكانیان گونجاندووە لەڕێی پێكهێنانی تیمی بچوك لە هێزی پیادە, كە توانیویانە بەهاوكاری موشەكی "ستینگەرو جافلین"ی سەرشان, هێرش بكەنە سەر تانكەكانی ڕوسیا لەكاتی پێشرەِویكردنیاندا.  ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دیراسەی ململانێ و جەنگی نێوان ڕوسیاو ئۆكرانیای كردووە, بۆ بەدەستهێنانی وانەی گەورەتر لەبارەی چۆنییەتی هەڵگیرساندنی جەنگ لەنێوان دوو دەوڵەتی پێشكەوتوو لە سەدەی بیست و یەكدا. ئەوەی پەبوەستە بە وانە سود لێوەرگیراوەكان, جیم هیمز پەرلەمانتاری دیموكراتەكان لەویلایەتی كۆنیتیكت و ئەندامی لیژنەی هەواڵگری لەئەنجومەنی نوێنەران دەڵێت:"كتێبێك لەبارەی ئەم بابەتەوە دەنوسرێت". پێشخستنی پیشەسازی سەربازی جەنگی ئۆكرانیا "دەرفەتێكی باش"بوو بۆ بازرگان و وەبەرهێنەرە سەربازییە ئەمریكییەكان بۆ دیراسەكردنی پێشخستنی سیستمەكانیان. كۆمپانیای  ئامادەكردنی پیشەسازییە سەربازییەكان  BAE Systems ڕایگەیاندووە: سەركەوتنی ڕوسیا لەبەكارهێنانی فرۆكەی "كامیكازی", هانیداوە بۆ سەرلەنوێ ئەندازەكردنەوەی ئۆتۆمبیلی جەنگی گولەنەبڕو, قەڵغانەكەی پتەوتركردووە بۆ پاراستنی سەربازەكان, لەهێرشی فرۆكەی بێفڕۆكەوان. بەپرسانی حكومەتی ئەمریكی لەبواری پیشەسازی سەربازیدا, هەوڵیانداوە بۆ تاقیكردنەوەی سیستم و چارەسەری نوێ‌, بۆ ئەو جەنگەی كە ئۆكرانیا تیایدا پێویستی بەهەموو هاوكارییەكە. لەڕۆژەكانی یەكەمی جەنگدا, ئاژانسی هەواڵگری جوگرافی نیشتمانی (NGA), كە ئاژانسێكی پشتیوانی هەواڵگری سەربە وەزارەتی بەرگری ئەمریكایە, پێنج فرۆكەی بچوكی نۆڕینی كێش سوك و خاوەن وردییەكی بەرزی ڕەوانەی سەركردایەتی پرۆسە تایبەتەكانی ئەمریكای كردووە لە ئەوروپا, بۆ ئەوەی بیخاتە خزمەتی ئۆكرانیاوە. ئەو درۆنە نوۆڕینانەی كە كۆمپانییایەك بەناوی Hexagon  دروستیكردون, بەشێك نەبوون لەوەی ناودەبرێت بە تۆماركردن لەوەزارەتی بەرگری, كە ئاماژە بە "سروشتی ئەزموونیی" بۆ جەنگی ڕوسیاو ئۆكرانیا دەكات. تۆڕی هەواڵی (سی ئێن ئێن) ڕونیكردووەتەوە, (ڕۆبەرت شارپ) بەڕێوەبەری ئاژانسی هەواڵگری جوگرافی نیشتمانی, بە ئاشكرا لەوكاتەدا قسەی كردووە لەبارەی ئەو فرۆكانە و, ئاشكرایكردووە, ویلایەتە یەككگرتووەكانی ئەمریكا ڕاهێنانی بە "هاوبەشێكی سەربازیی" كردووە لە خۆرئاوا لەسەر ئەو سیستمە. هەر لەو چوارچێوەیەدا, چەندین بەرپرسی هەواڵگری و سوپای ئەمریكا هیوایان خواستووە,  كاری لەپێشینەی وەبەرهێنەرانی بواری پیشەسازی چەك ببێتە دروستكردنی فرۆكەی بێفرۆكەوانی كەم تێچوو و لەوانەی بۆ یەكجار بەكاردەهێنرێن, بەوتەی سەرچاوەكە, یەكێك لەو بەرسانە ڕایگەیاندووە:"هیوادارین فرۆكەی بێفرۆكەوانی هێرشبەری یەك ئاراستەیی دروست بكەین كە تێچووەكەی 10 هەزار دۆلار بێت".   سەرچاوە: الحرە

  درەو: جەلال تاڵەبانی لە نامەیەكدا بۆ نەوشیروان مستەفا كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 4/3/1993 و یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، باس لە هەمواری وزاری دەكات و دەڵێت: ئێمە گۆڕانكاری وزاری دەكەین، لە وەزیرەكان تەنیا ( كافێ و شێركۆو حەمە) دەهێڵینەوەو زۆربەی جێگر وەزیرەكانیش دەگۆڕین، با پارتیش وەزیرەكانی خۆی بگۆڕێت. لەبەر ئەوەی حكومەت كزو سست و كارەكانی لەبەر ناڕوات، ئەمە جگە لە بێكارەیی و دزی و بەرەڵایی و فەزیحەتی پۆلیس و ئاسایش.!  وەزعی حكومەت: هەرچەندە حكومەتەكە كەوتە گەرٍِو هەندێك كاری رباشی كردووە، بەڵام كزو سست و بێكارایە، بەتایبەتی لەم سەردەمەدا:  كارەگرنگەكانی لەبەر ناڕوا و پێئەنجامنادرێ.. بۆ نمونە: وا چەندین مانگە بڕیاری یەكخستنی پێشمەرگە دەرچووە، كەچی هێشتا ئەنجام نەدراوە. كڵوكفت بووین لەگەڵیدا، ناچێ بە مێشكیانا، موچەی پێشمەرگە بدەن، كەچی (50) ملیۆن موچەی مەئومەر پاشماوەی بەعس مانگانە دەدەن! یان دەستگایەك بۆ شەهیدان دابنێن! ئەمە جگە لە بێكارەیی و دزی و بەرەڵایی و فەزیحەتی پۆلیس و ئاسایش.! بۆیە سەركردایەتی بە گشتی دەنگ / جگە لە كاك عارف روشدی/ بڕیاری گۆڕینی سەرۆكی حكومەت ( د.فوئاد مەعسوم) حكومەتەكەیاندا، زۆربەی هەرەزۆری كادیرەكانیش هەروایان گەرەك بوو. كاك مەسعود لای من زۆر بە پەرۆشە بۆ گۆڕاندن، كەچی سیستی دەنوێنن، لە بەجێهێنانی، سەركردایەتی پارتیش مانەوەی دكتۆر فوئاد مەعسومیان بۆ خۆیان زۆر پێ باشترە !. ئێمە بە پێی بڕیار، هەر كافی خان و شێركۆ و حەمە دەهێڵینەوە/ گەر پارتی رازی بن/، بەڵام ئەوانی تر دەگۆڕین، (دیارە ئەوسا دەبێت وەزیرەكانی پارتیش بەرەزامەندی ئێمەش بن) ئەگینا هەر لایەنە با هی خۆی بە ئارەزووی خۆی دابنێت. ئەوەی راست بێت، بنودی قانونی ئەنجومەنی وەزیرانیش پێویستیان بە گۆڕین هەیە. بەتەماین ئەمجارە، ژمارەی ئێمەو پارتی وەك یەك بن، هی حزبەكانی تریش سەرو یەك وەزیر، بەتەماین زۆربەی جێگر وەزیرەكانیش بگۆڕین.  سەرچاوە: بروسكەنامە، نامەو بروسكەكانی نێوان (مام جەلال، مەسعود بارزانی و نەوشیروان مستەفا) 1990 -2009، سەڵاح رەشید، چاپی یەكەم 2023، لا553-557.  

مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت)   ھێز، هێزی هەر کۆمەڵگایەک، لە دونیای ئەمڕۆدا لەسەر سێ کۆڵەکەی سەرەکیی بونیاددەنرێت. یەکەمیان، کۆڵەکەی زانستە. دووهەمیان کۆڵەکەی تەکنۆلۆژیایە. سیهەمیان کۆڵەکەی دەزگای خاوەن ڕەوایەتی یاسایی و سیاسیی و کۆمەڵایەتییە. یەکەم: زانست هێزی ژمارە یەکی پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی و ئینسانیی دونیای ئەمڕۆیە. ئەو هێزەیە کە بەشدارە لە پاراستن و مانەوە و پێشخستنی ژیان لەسەر ئەم هەسارەیە. زانست ئەو ئامرازە سەرەکییەیە مرۆڤایەتیی بەهۆیەوە ڕووبەرووی ئەو کێشە و تەحەدا گەورانە دەبێتەوە کە بەردەوام ڕووبەڕووی دەبێتەوە. دواهەمین تەحەدایەک کە سەرجەمی مرۆڤایەتی ڕووبەڕووی بووەوە و ژیانی لە دەیان ملیۆن مرۆڤ سەندەوە، تەحەدای ڤایرۆسی کۆرۆنا بوو. ئەم ڤایرۆسە دۆخێکی پڕترسی هێنایە کایەوە و لەزۆر ڕووەوە مەترسی لەسەر ژیانی ملیارەها مرۆڤ، دروستکرد. ئەوەی ڤاکسینی دژە ئەم ڤایرۆسە و سنووردارکردنی کاریگەریی و زیانەکانی دۆزیەوە، ئەو لابۆرە زانستییانەبوون کە بەشی هەرەزۆر و هەرە پێشکەوتویان لە ولاتانی خۆرئاوادا نیشتەجێن و بە زانکۆ گەورەکانی ئەو بەشەی دونیاوە گرێدراون. لە کاتێکدا سەرکردەی هێزە سیاسییە دینییەکانی لای ئێمە بە خۆشحاڵییەوە باسی ئەوەیان دەکرد ڤایرۆسەکە «سەربازی خودا»یە و بۆ کافران نێردراوە. دەڵێم لە کاتێکدا ئەمانەی لای خۆمان بەم زمانە دینیی و عەڵیەتە خورافییە باسیان لەو تەحەدا گەورەیە دەکرد کە ڕووبەڕووی هەموو مرۆڤایەتی بووبووەوە، زمانی زانست و عەقڵیەتی زانستی لەناو لابۆرەکانی خۆرئاودا بێماندووبون کاریاندەکرد بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ھەڕەشەکانی ئەم ڤایرۆسە. کە ڤاکسینەکەش دۆزرایەوە، هەمان ئەو کەسانەی باسی «سەربازی نێردراوی خودا»یان دەکرد بەر لە هەمووان ڤاکسینەکەیان لە خۆدا بۆ خۆپاراستن لە ئەگەری مردن. ئەم بێنرخکردن و بێبەهاکردنەی زانست لە دونیای ئێمەدا یەکێکە لە ھۆکارە گەورەکانی دواکەوتنی ئەم بەشەی جیھان. مێژووی بێنرخکردنی زانست لەم ناوچەیەدا مێژوویەکی درێژە. کاتێک رەفاعە تەھتاوی دوای سەفەر و مانەوەی پێنج ساڵ لە فەرەنسا، لە نێوان ساڵانی ١٨٢٦-١٨٣١ دا دەیەوێت کتێبی سەفەرنامەکەی چاپبکات، ناچاردەبێت بڕگەیەک لە کتێبەکەی لاببات، چونکە، پێیان ووتبوو گەر ئەو بڕگەیە لانەبات پیاوانی دینی زانکۆی ئەزھەر تەکفیری دەکەن. بڕگەکەش باسی ئەو دۆزینەوە زانستییەی گالیلۆی دەکرد، کە نیشانیئەدات ئەوە خۆر نییە کە بەدەوری زەویدا دەەسوڕێتەوە، بەڵکو زەوییە بە دەوری خۆردا دەسوڕێتەوە. «عولەمای دین» و بانگخوازەکانی سەدەی نۆزدەھەم ئەو دۆزینەوە زانستییە سادەیەیان قبووڵنەبوو، پێیان وابوو ئەو قسانە کوفر و  بەگژاچوونەوەی موقەدەسات و لادانە لە ڕێگای خودا. عەقڵیەتی ئەو «عالم»ە دینیانەی ئەزھەر لە سەدەی نۆزدەهەمدا لە دوای ئەو عەقڵیەتە زانستییەوە بوو، کە لەسەدەی شازدەھەمدا لە ئەوروپادا دروستبووبوو. لە دۆخی ڤایرۆسی کۆرۆناکەشدا ئێمە هەمان دیمەنمان بینیەوە. ئەم بێنرخکردنەی زانست دۆخێکی گشتییە تەنھا پیاوان و ھێزە دینییەکان ناگرێتەوە، بەڵکو دۆخێکی گشتیی و بەرفراوانە.  دووهەم: تەکنۆلۆژیا. تەکنۆلۆژیا کۆڵەکەی دووهەمی هێز و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتییە. تەکنۆلۆژیا ئەو سیستمەیە کە بەهۆیەوە زانست و مەعریفەی زانستیی بۆ دۆزینەوەی میتۆد و ئامراز و ئۆرگانی نوێ، بەکاردەهێرنێت بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێکی دیاریکراو کە پابەستە بە چارەسەرکردنی کێشەیەک یان مەیسەرکردنی دەستگەیشتن بە شتێک، کە بەبێ ئەو تەکنۆلۆژیایە چارەسەرکردن و دەستپێگەیشتنی زەحمەت یان مەحاڵ بێت. تەکنۆلۆژیا هەم هاریکاریی داهێنان و دروستکردنی ئامێر و ئامراز و ئپرگان و تەکنیکی نوێ ئەکات، هەم یارمەتی دۆزینەوەی چارەسەری باشتر و گونجاوتر و خێراتر بۆ ئەم یان ئەو کێشە. دەشێت لێرەدا نموونەی داهێنان و دروستکردنی چاپخانە بهێنینەوە کە بووە هۆی چاپکردن و بڵاوبووکردنەوەی بەرفراوانی کتێب و بەشداربوون لە پرۆسەی بە خوێندەوارکردن و پێشخستنی کۆمەڵایەتیدا. چاپخانە  وەک ئامرازێکی تەکنۆلۆژی نوێ دەچێتە شوێنی نووسینەوەی کتێب بە دەست و لەم ڕووەوە خزمەتێکی گەورە بە مرۆڤایەتی دەکات. لێرەشدا کاردانەوەی پیاوانی دین  و ھێزە دینییەکان شوێنی لەسەر وەستانە.  لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا پیاوان و دەزگا دینییە ئیسلامییەکان بەکارھێنانی چاپخانەیان یاساغکرد. بەڵام کەمینە دینییەکانی وەک جولەکە و ئەرمەنیی و مەسیحییەکان ئەم کارەیان نەکرد. ئەوان لە ئەستەنبوڵ و سالۆنیکی و لوبنان چاپخانەیان هێنا و کتێب و بڵاوکراوەیان پێ چاپدەکرد، بەڵام بۆیان نەبوو ئەم کارە بە زمانی عەرەبی بکەن، بەڵکو بە زمانی عیبریی و ئەرمەنیی و زمانەکانی تری کەمایەتییە دینییەکان. ئەو کتێبانەش کە بە زمانی عەرەبی لە چاپخانەکانی ئیتالیادا چاپکرابوون، دیسانەوە فرۆشتنیان لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا تەواو زەحمەتکرابوون. سەرچاوە مێژوویەکان باس لەوەدەکەن کاتێک هەندێک بازرگان دەیانەوێت کۆمەڵێک کتێبی بە عەرەبی چاپکراو و هێنراو لە ئیتالیاوە لە بازاڕی ئەستەنبوڵدا بفرۆشن، لەلایەن خەڵکەوە پەلامارئەدرێن و فەلاقەدەکرێن. ئەم دۆخە وادەکات دامەزراندنی یەکەمین چاپخانەی فەرمی سەر بە دەولەتی عوسمانی دوابکەوێت بۆ ساڵی ١٧٢٧. لەو ساڵەدا بە فەرمانی سوڵتانی عوسمانی چاپخانەیەکی فەرمی دادەمەزرێت، بەڵام چاپخانەکە بۆی نابێت کتێبی فیقی ئیسلامیی و کتێبی تەفسیر و کتێبی فەرمودەکانی پێغەمبەر و کتێبەکانی عیلمی کەلام و قورئان چاپبکات. سوڵتانی عوسمانی لە دەرکردنی ئەم بڕیارەدا پشت بە فەتوای شێخول ئیسلام دەبەستێت کە بەرزترین دەسەلاتی دینیی ناو ئیمپراتۆریەتەکە بووە. سێ ساڵ دوای دانانی چاپخانەکە، واتە لە ساڵی ١٧٣٠دا، یاخیبوونێک دروستدەبێت، پەلاماری چاپخانەکە ئەدرێت و ئەسوتێنرێت.   کۆڵەکەی سێهەم، بوونی دەزگای خاوەن ڕەوایەتی یاسایی و کۆمەڵایەتییە. بەشێکی گەورەی هێزی کۆمەڵگا مۆدێرنەکان پابەستی جێگرتنەوەی کۆمەڵێک دەزگای یاسایی و خاوەن رەوایەتییە، بۆ خواست و ویست و زەوق و حەزی حوکمڕان و دارودەستە و بازنە بچووک و داخراوەکەی دەوری. لە مێژووی مۆدێرندا گرنگترین دەزگایەک بەم ئاراستەیە دروستبووبێت دەزگای پەرلەمان و دەزگاکانی داوەرییکردنی مۆدێرنە. ئەم دەزگایانە لەسەر بنەمای دانانی دەستور کاریانکردوە و بڕیاریان دەرکردوە و داوەرییان کردوە. بە مانایەکی دیکە بوونی دەزگای یاسایی بۆ ڕێکخستنی پەیوەندییەکان، بە تایبەتی پەیوەندییەکانی دەسەڵات، پەیوەندیی نێوان حوکمڕانان و کۆمەڵگا، لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی بەهێز و پێشکەوتون. لەمەشدا دیسانەوە ئەو ناوچەیەی ئێمە لە دۆخێکی تەواو خراپ و قەیراناویدا ژیاوە، لە کۆنەوە تا ئەمڕۆ. مێژووی سیاسیی کۆمەڵگا موسڵمانەکانی ناوچەکە، مێژووی سیاسیی ئیسلام خۆیشی لە سەرەتای سەرەتاوە تا ئەمڕۆ، میژوویەکە بێدەزگا و بێدەستور و بێ بوون و ئامادەگی میکانیزمێک بۆ سنووردارکردنی دەسەڵاتی خەلیفە، ئەمیر، سوڵتان و حوکمڕان. لەباتی دەستور و پەرلەمان و دەزگای لێپرسینەوە و سنووردارکردنی دەسەڵاتی حوکمڕان، تەنھا ”بەیعە“ ھەبووە کە ئەویش ھێندەی شانۆگەرییەکی ڕێکخراوبووە ھێندە ئامرازێکی ڕاستەقینەی دەستگۆڕکێی دەسەڵات نەبووە. ھەموو ئەمانەش وایانکردوە فۆرمی جیاواز لە ستەمگەریی سیاسیی و دینیی دروستببێت.  مێژووی سیاسیی و حوکمرانیی لە کۆمەڵگا موسڵمانەکاندا، لە سەرەتای سەرەتاوە، مێژوویەکی بێدەستور و بێدەزگای خاوەن ڕەوایەتیی بووە. دانانی یەکەمین دەستور لەناو مێژوی سیاسیی کۆمەڵگا ئیسلامییەکاندا دوادەکەوێت بۆ کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەم. لە ساڵی١٨٧٦دا عوسمانیەکان بۆ یەکەمجار دەستورێک دەنووسن و دەیخەنە بواری کارپێکردنەوە، بەلام ساڵێک دواتر، سوڵتان عەبدولحەمید، هەم دەستورەکە پەکدەخات و ئیشکردن بە دەستوور ڕادەگرێت و هەڵدەوەشێنێتەوە. لە راستیدا بەشێک لە هێزەکانی ئیسلامی سیاسیی تا ئەمرۆش دیموکراسیەت و دەستورگەرایی و پەرلەمانتاریزم وەک کوفر و لادان لە ئیسلام دەبینن و مامەڵەدەکەن.  بە کورتییەکەی، ئەوەی دەبینرێت ئامادەگیی جۆرێک لە عەقڵیەتی دینییە کە بەردەوام چەند سەدەیەک لە دوای گەشەی عەقڵیەتی زانستیی و تەکنۆلۆژیی و دەزگایی بەشە پێشکەتوەکانی جیهانەوەیە. ئەوەی شوێنی مەترسییە ئامادەگیی سەختی ئەم عەقڵیەتە دینییەیە تا ئەمڕۆکە، کە جگە لە کێشە و قەیرانی گەورە هیچشتێکی تری پێ بەرهەمناهێنرێت. کە ئەمە دەڵێم ئەمە مانای ئەوە نییە ھێزە نادینییەکان لە ھەر سێ ئاستەکەدا کاری باشتریان کردبێت. ئەوانیش، ھەندێک بە ھاریکاریی ھێزە دینییەکان و ھەندێکجار بەبێ ئەوان، درێژەیان بەھەمان دۆخی کارەساتاوی داوە. 

درەو:   ئۆتۆمبیلی كارەبایی شۆڕشێكی گەورەیە لە جیهانی پیشەسازی ئۆتۆمبیلدا, بەڵام هێشتا بەدەست چەندین ئاستەنگەوە دەناڵێنێت, كە دیارترینیان, خۆی لەتێچوون و ژێرخانی بارگاوی كردن و, چالاكی باترییەكەیدا دەبینێتەوە, لەگەڵ زۆری كێشەكەی, چونكە ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان, كێشیان زۆر قورسترە لە ئۆتۆمبیلی نەریتی و,  ئەوەش هاوكارنییە بۆ هەوڵەكانی ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانی كەش و هەوا, لەسەرو هەموو ئەمانەشەوە, كێشە قورسەكەی ترسی جدی دروستكردووە لەسەر داڕمانی ئەو گەراجانەی چەند قاتێكن, یاخود لەژێر زەویدان. وردەكاری زیاتر لەبارەی ئەو داهێنانە گەورەیەو مەترسییەكانی, لەم ڕاپۆرتەدا بخوێنەرەوە:   درەو: ڕۆژ لەدوای ڕۆژ مەترسی لەبارەی كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی لەهەڵكشاندایە, هۆشداری بڵاوبونەوەتەوە لەبارەی ئەوەی ڕێگاوبانەكان و شوێنی ڕاگرتنی ئۆتۆمبیلەكان ئامادەی لەخۆگرتنی ئەو كێشە گەورەیە نین. تائێستا پیشەسازی ئۆتۆمبیلی كارەبایی ڕوبەڕوی چەندین ئاستەنگ بووەتەوە, سەرەڕای زیادبوونی جەماوەری لەچەند بەشێكی ئەم جیهانەو, ئەو وەبەرهێنانە گەورەیەی لەم كەرتەدا دەكرێت.  لەنێو ئەو كێشانەی كە بەم دواییە سەرنجی ڕاكێشاوە, زۆری كێشی ئۆتۆمبیلی كارەباییە بەبەراورد بەهاوتا نەریتی (تەقلیدی)كەی, كە بەبەنزین كاردەكات. كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی دەگاتە نزیكەی دوو هێندەی ئۆتۆمبیلی نەریتی, كە ئەوەش زیانی كارەساتاوی بە ڕێگاكان و, شوێنی ڕاگرتنی ئۆتۆمبیل لەژێر زەوی و گەراجە باڵەخانەنییەكان دەگەیەنێت.  شۆڕشی ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان ئۆتۆمبیلی كارەبایی شۆڕشێكی گەورەیە لە جیهانی پیشەسازی ئۆتۆمبیلدا, هەندێك لەوڵاتان پلان دادەڕێژن, هاوشێوەی بەریتانیاو ئەمریكاو وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا, بۆ كۆتایهێنانی وردەوردە بەو ئۆتۆمبیلانەی كە بە بەنزین و دیزل كاردەكان لەكۆتایی ئەم دەیەیە, یاخود پێش ئەو كاتەش. لەئێستادا نزیكەی 620 هەزار ئۆتۆمبیلی كارەبایی لەڕێگاكانی بەریتانیا و, 440 هەزار ئۆتۆمبیلی تێكەڵ (كارەباو بەنزین) هەن. لەكۆی هەر (10) ئۆتۆمبیلێكی نوێ‌, كە ساڵی (2021) فرۆشراون, كارەبایی بوون, فرۆشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی لەساڵی 2022دا گەشەی كردووەو, لە ( 16.6% ) كۆی ئۆتۆمبیلە نوێ‌ فرۆشراوەكانی لەبەریتانیا پێكهێناوە.  هاوكات حكومەتەكانی ئەمریكاو ئەوروپاو چین, كاردەكەن لەسەر ئاراستەكردنی بەكاربەران بۆ دوركەوتنەوە لە ئۆتۆمبیلی نەریتی و, ڕۆیشتن بەرەو ئۆتۆمبیلی كارەبایی. زۆری كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی ئەو ئاستەنگانەی ڕوبەڕوی كەرتەكە دەبێتەوە, خۆی لەتێچوون و ژێرخانی بارگاوی كردنەوەو چالاكی باترییەكەیدا دەبینێتەوە, لەگەڵ لایەنی كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی. ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان, كێشیان زۆر قورسترە لە ئۆتۆمبیلی نەریتی, كێشی ئێستای هاوكارنییە لەهەوڵەكانی ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانی كەش و هەوا. لەگەڵ ئەوەی ئۆتۆمبیلی كارەبایی بزوێنەرێكی كارەبایی بچوك و كێشێكی سوكی هەیە, بەپێچەوانەی بزوێنەری بەنزین و دیزل, بەڵام چەردەی پاترییە گەورەكانی, كێشەكەی چەند هێندە كردووە,  وێڕای كێشی سیستمی هەڵواسین و كەرەستەكانی تری توندوتۆڵكردنی بەستنەوەی تایەكانی, بەپێی پێگەی  (All Car News). لەكاتێكدا ئەو ئۆتۆمبیلانەی بە بەنزین و دیزل كاردەكەن بەسەرفكردنی 60 كیلۆگرام لە سوتەمەنی سەدان میل دەبڕن, ئۆتۆمبیلێكی كارەبایی گەورە, بۆ نمونە تێسلای مۆدێل ئێكس, پێوستە زیاتر لە 500 كیلۆگرام پاتری هەڵبگرێت, بۆ ئەوەی هەمان دووری ببڕێت. بەگوێرەی كۆمەڵەی شوێنی ڕاگرتنی ئۆتۆمبیل(گەراجەكان)ی بەریتانیا, ئۆتۆمبیلێكی كارەبایی زیاتر لە 250 كیلۆگرامی زیاترە لەهەمان جۆر ئەگەر بزوێنەرەكەی بە بەنزین كاربكات, بۆنمونە ئۆتۆمبیلی "ئێف_150"ی, نوێی كارەبایی لە كۆمپانیای فۆرد, نزیكەی 700 كیلۆگرامی زیاترە لەمۆدیلەكەی پێشوی كە بە بەنزین كار دەكات. لەبەرامبەردا, كریس وابلز ئەندازیاری مەدەنی و تەلارسازی و ئەندامی كۆمەڵەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكانی بەریتانیا, هۆشداریداوە لەمەترسییەكانی بۆ سەر ژێرخان, لەنمونەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكان و گەراجە باڵەخانەییەكان, ئاماژەی بەوەشداوە كە لەتائێستادا ئەو مەترسییانە بەهەند وەرنەگیراوە.  پرسیاری ئەوەشی كردووە, ئاخۆ ئەو پێوەرانەی هەن, بەسن بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشی ئۆتۆمبیلەكانی ئێستا . مەترسی لەسەر گەراجەكانی ئۆتۆمبیل لەهەمان كاتدا, كۆمەڵەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكانی بەریتانیا هۆشداری داوە لە داڕمانی ئەو گەراجانەی چەند قاتێكن, یاخود لەژێر زەویدان بەهۆی كێشی ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان. ڕاشیگەیاندووە: كێشی ئۆتۆمبیلە كارەباییەكان ڕەنگە ببنە هۆی زیانی كارەساتاوی, داواشی لەدەسەڵاتدارە خۆجێییەكان كردووە ڕوپێوی پەیكەری بەپەلە ئەنجامبدەن, وەك ئەوەی ڕۆژنامەی دەیلی مەیل بڵاویكردووەتەوە. ئاماژەی بەوەشداوە: زۆرینەی گەراجی ئۆتۆمبیلەكانی وڵاتەكە كە ژمارەیان 6 هەزار گەراجە, بەپێی كێشی ئۆتۆمبیلە بەناوبانگەكانی حەفتاكان ئەندازە كراون, جەماوەریترین ئۆتۆمبیلیش لەو سەردەمەدا لە بەریتانیا"فۆردی كۆرتینا ئێم كەی 3" بووە. بەڵام ئەو ئۆتۆمبیلە كارەباییانەی ئێستا لە بەریتانیا هەن زۆر قورسترن, بۆ نمونە ئۆتۆمبیلێكی تێسلا  مۆدیلی 3, كە زۆرترین فرۆشی هەیە, (1819) كیلۆگرامە, كە نزیكەی دوو هێندەی كێشی كۆرتینایە, كە كێشەكەی (980) كیلۆگرامە.  لێكەوتەكانی لەسەر ڕێگاو تایە بۆچونی جیاواز هەیە سەبارەت بە كاریگەری كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبای لەسەر ڕێگاو تایە. هەندێك لەشارەزایان پێیانوایە, زۆرینەی ڕێگاو تایەكان وا ئەندازە كراون بۆ ئەوەی بەرگەی بارهەڵگرە بازرگانییە گەورەكان بگرن, كە زۆر لە ئۆتۆمبیلی كارەبایی ئاسایی قورسترن. لەكاتێكدا هەندێكی تر پێیانوایە, ئۆتۆمبیلی كارەبایی هۆكارێكە بۆ داخورانی ڕێگاكان بە بەراورد بەو ئۆتۆمبیلانەی كە بزوێنەرەكانیان بە بەنزین كاردەكات. شارەزایان دەڵێن, كێشی ئۆتۆمبیلی كارەبایی دەبێتە هۆی زوو لەناوچونی تایەكانی و, زیاتر سەرفكردنی تایە, وێڕای داخورانی چینەكانی سەرەوەی قیری شەقامەكان بەشێوەیەكی خێرا. كێشی ئۆتۆمبیل هەڕەشە لەسەلامەتی ڕێگاكان دەكات ئەوەی پەیوەستە بە سەلامەتی لەكاتی ڕوداودا, ئەو كێشە زیادەیە هاوكاری كەسەكان دەكات لەناو ئۆتۆمبیلە كارەباییەكاندا, وەك ئەوەی پێگەی سی ئێن ئێن بڵاویكردووەتەوە. ئامارەكان ئاشكرایان كردووە, سەرنشینەكان لەناو ئۆتۆمبیلی كارەبایدا كەمتر ڕوبەڕووی برینداربوون دەبنەوە لەكاتی پیاكێشان, بەبەراورد بەهەمان ئۆمبیل كە بەبەنزبن كاربكات.  بەڵام ئەو كێشە زۆرە, دەبێتە مەترسی بۆ سەرنشینانی ئۆتۆمبیلی نەریتی, بەوپێەی لەكاتی بەركەوتنی دوو لاشە بەیەكتردا, لاشە قورسەكە زیاتر بەردەوام دەبێت لەڕۆیشتن بەو ئاراستەی دەڕوات, لەكاتێكدا ئەو ئۆتۆمبیلەی كێشی سوكترە, لەپڕ ئاڕاستەكەی دەگۆڕێت, كە ئەوەش مەترسی لەسەر سەرنشینەكانی دروستدەكات. سەرچاوە: پێگەی الطاقة

(درەو)- AFP ماوەی نزیكەی دوو مانگە نرخی دیناری عێراقی بەرامبەر بە دۆلار بەرزو نرمی بەخۆوە دەبینێت، پسپۆڕان ئەمە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی عێراق دەستیكردووە بە پابەندبوون بە رێوشوێنە نێودەوڵەتییەكانی حەواڵەی دارایی بە دراوی قورس، هەندێك لایەنیش لەناوخۆی وڵات بەرپرسیارێتی ئەم پاشەكشێیە دەخەنە ئەستۆی واشنتۆنەوە.  لەكاتێكدا نرخی جێگیری فەرمی بریتی بوو لە (1470) دینار بەرامبەر لە یەك دۆلار، لە ناوەڕاستی تشرینی دووەمەوە بۆ سەرەتای هەفتە، نرخی دینار لە بازاڕدا پاشەكشێی كرد بۆ (1600) دینار، ئەمە بەرلەوەی بەپێی ئاژانسی هەواڵەكانی عێراق لە نزیكەی (1570)دا جێگیر ببێت، واتە دراوی عێراقی نزیكەی 10%ی بەهای خۆی لەدەستداوە.  ئەمە بە پاشەكشێیەكی گەورە دانانرێت، بەڵام خەریكە عێراقییەكان نیگەران دەكات لە بەرزبوونەوەی نرخی ماددە خۆراكییە هاوردەكراوەكان، لە نمونەی غازو گەنم.  مەزهەر ساڵح راوێژكاری سەرۆك وەزیران بۆ كاروباری دارایی بە (فرانس پرێس)ی راگەیاند" هۆكاری گەوهەری‌و بنەڕەتیی ئەم پاشەكشێیە سنورداركردنێكی دەرەكییە". بەڵام هەندێك لە سیاسەتمەدارانی عێراقی پێیانوایە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەپشت ئەم بەرزو نزمییەوەیە.  هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح كە نوێنەرایەتی حەشدی شەعبی دەكات‌و گروپەكانی سەربە ئێران لەخۆدەگرێت، رۆژی سێ شەممە لە لێدوانێكدا ئەمریكییەكانی تۆمەتبار كرد بە "دروستكردنی فشار لەسەر عێراق بۆ رێگریكردن لە كرانەوەی بەڕووی ئەوروپا‌و وڵاتانی جیهان"دا.  باوەڕی وابوو ئەمریكییەكان "دۆلار وەكو چەكێك بەكاردەهێنن بۆ برسیكردنی گەلان".  لەبەرامبەر ئەحمەد تەبقشلی پسپۆڕی ئابوری پێیوایە" بەپێچەوانەی دەنگۆو زانیارییە هەڵەكانەوە، هیچ بەڵگەیەك نییە لەبارەی فشاری ئەمریكا لەسەر عێراق"، وەكو هاوبەشێكی ئابوری‌و بازرگانی گرنگی ئێرانی دراوسێ.  "شۆك"  لەڕاستیدا، بەرزو نزمی دینار دەبەسترێتەوە بەوەی عێراق دەستیكردووە بە پابەندبوون بە هەندێك لەپێوەرەكانی سیستمی حەواڵەی نێودەوڵەتی (سوێفت)، كە پێویستە لە ناوەڕاستی مانگی تشرینی دووەمەوە بانكەكانی عێراق جێبەجێ بكەن بۆئەوەی دەستیان بگات بە یەدەگی دۆلاری عێراق لە ئەمریكا.  عێراق بۆ ئەوەی دەستی بگات بەو یەدەگەی كە دەگاتە (100 ملیار) دۆلار، دەبێت ئێستا پابەند بێت بەو سیستەمەوە" كە دەخوازێت پابەند بێت بە حوكمەكانی روبەڕووبونەوەی شتنەوەی جیهانیی پارە، حوكمەكانی روبەڕووبونەوەی پێدانی پارە بە تیرۆر‌و ئەوەی پەیوەندیدارە بە سزاكانەوە وەكو ئەوەی سەپێندراوە بەسەر ئێران‌و روسیادا" ئەمە بەپێی قسەی ئەحمەد تەبقشلی. باسلەوە دەكات، بابەتەكە پەیوەندی بە چونەناوەوەی عێراقەوە هەیە بۆ ناو "سیستمی حەواڵەی دارایی جیهانیی كە پێویستی بە شەفافیەتێكی زۆر هەیە"، بەڵام ئەمە "هۆكاری شۆكە بۆ زۆرێك لە بانكە عێراقییەكان" چونكە "لەسەر ئەم سیستمە رانەهاتوون".  مەزهەر ساڵح ئاماژە بەوە دەكات، پێویستە لەسەر بانكە عێراقییەكان ئێستا "حەواڵەكانیان بە دۆلار لەسەر پلاتفۆرمی ئەلیكترۆنی" تۆمار بكەن،"داواكارییەكان وردبینییان بۆ دەكرێت.. یەدەگی فیدراڵی هەڵدەستێت بە پشكنینیان‌و ئەگەر گومانی هەبوو، حەواڵەكە رادەگرێت".  لەوكاتەوە كە دەستكراوە بە جێبەجێكردنی كۆتوبەندەكات، یەدەگی فیدراڵی رێژەی "80%ی داواكارییەكان"ی حەواڵەی دارایی بانكە عێراقییەكانی رەتكردوەتەوە، بەهۆی گومان لە شوێنی كۆتایی ئەو پارانەی حەواڵە دەكرێن، ئەمە بەپێی قسەی مەزهەر ساڵح. "دۆخێكی كاتیی"  ئەم رەتكردنەوەیە كاریگەریی لەسەر خستنەڕووی دۆلار لە بازاڕەكانی عێراقدا دروستكرد، لەبەرامبەر كەڵەكەبوونی خواستدا، خستنەڕوو لەگەڵیدا یەكی نەدەگرتەوە، دواتریش نرخ هاوكات لەگەڵ پاشەكشێی حەواڵەی بانكەكان بە دۆلار، پاشەكشێی كرد. رۆژی سێ شەممە بانكی ناوەندی عێراق لە بەیاننامەیەكیدا باسی لە گەڕانەوەی نرخی دراو كرد بۆ نرخی پێشووی لە ماوەی دوو هەفتەدا، "گێژاوی نرخی دۆلار"ی بە "دۆخێكی كاتیی" ناوبرد.  لەم نێوەندەدا، دەسەڵاتدارانی عێراق چەند رێوشوێنێكیان گرتوەتەبەر لەوانە ئاسانكاری بۆ دابینكردنی دارایی بازرگانی كەرتی تایبەت بە دۆلار لەڕێگەی بانكەكانی عێراقەوە، هەروەها كردنەوەی دەروازەكانی فرۆشتنی دراوی بیانی بە هاوڵاتیان لە  بانكە حكومییەكان بەمەبەستی گەشتكردن.  هەروەك ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریدا " هەموو لایەنە حكومییەكان پابەند بكات بە فرۆشتنی تەواوی كاڵاو خزمەتگوزارییەكان لەناوخۆی عێراق بە دینارو بە نرخی بانكی ناوەندی كە (1470) دینارە بۆ هەر دۆلارێك".  مەزهەر ساڵح وای دەبینێت "ئەم رێوشوێنانە گرنگن، چونكە نیشانی دەدات دەوڵەت ئامادەیە بۆ پاراستنی بازاڕو هاوڵاتی"، یارمەتیدەر دەبێت بۆ "چارەسەركردنی كێشەكە".  سەرباری پاشەكشێی دینار، هێشتا رێژەی هەڵاوسان كەمە‌و بەپێی وەزارەتی پلاندانان لە مانگی تشرینی یەكەمی 2022دا بەرێژەی ساڵانە گەیشتوەتە 5,3%، بەڵام مەترسی راستەقینەوە پەیوەندی بە توانای كڕینەوە هەیە لەلایەن دانیشتوانەوە.  سەعد تائی كە خانەنشینەو یارمەتی كوڕەكەی دەدات لە بەڕێوەبردنی دوكانێكی بچوك لە ناوچەی (كەڕادە)ی بەغداد، هەست بەوە دەكات بەرزو نزمی نرخی دراو كاریگەری لەسەر توانای كڕین دروستكردووەو دەڵێ" ئەم هەڵچوون‌و داچوونە كێشەیەكی راستەقینەیە بۆ فرۆشیارو بەكاربەریش".  باسلەوە دەكات" عێراقییەكان موچەیان سنوردارەو موچەكانیان بە دینار وەردەگرن، من وەكو خانەنشینێك 494 هەزار دینار وەردەگرم.. ئەوكاتەی دۆلار بە 1470  بوو بەهای موچەكەم  336 دۆلار بوو، ئەمڕۆ كە نرخی دراو بووە بە 1570 موچەكەم دەبێت بە 314 دۆلار". 

درەو: سەرلەنوێ دۆسیەی سوریا لەواشنتۆن دەبێتەوە جێی مشتومڕ، بەتایبەت دوای هەڕەشەكانی توركیا لەهێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە)، هاوپەیمانی ئەمریكا لەباكوری خۆرهەڵاتی سوریاو، چڕكردنەوەی هەڵمەتەكانی ڕاوەدونانی پاشماوەكانی داعش لەوناوچەیە، هەروەها مشتومڕی چڕ سەبارەت بەگریمانەی ئاسایكردنەوەی پەیوەندییەكان لەنێوان ئەنكەرەو رژێمی سوریا.    ڕەتكردنەوەی ئەمجارەی واشنتۆن، بەزمانێكی ڕاشكاو و یەكلابوەوەیە، سەبارەت بەنیازی توركیا بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ڕژێمی بەشار ئەسەد، لەگەڵ ئەوەی لەجارەكانی ڕابردودا واسنتۆن زیاتر مامەڵەیەكی دبلۆماسی دەكرد، ئەو پێداگرییەش بووەتە جێی پرسیار، بەتایبەت كە وردەكارییەكەی ڕوون نییە، وێڕای ئەوەی لەحالەتی هاوشێوەدا كاری پێنەكراوە، وەك ئەوەی مەسەلەكە مەبەستـێكی دورترو قوڵتربێت، كە پاساوی داوە بە ئیدارەی ئەمریكا دژی ئەو ئاسیبونەوەیە بوەستێت. هەفتەی رابردوو، وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پێداگریكرد لەسەر "پشتیوانینەكردنی" هیچ هەنگاوێكی لەوشێوەیە، وتیشی:"بەهەموو لایەكی راگەیاندووە" بە ئەنكەرەشەوە، بە ڕەتكردنەوەی ئەو ئاسایكردنەوەیە كە "شایستەبونی" تیادانییە، لەگەڵ رژێمێك  تاوانی گەورەی دژ بەگەلەكەی ئەنجامداوە. نێد پرایس وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە لەوەڵامی پرسیارێكی ڕۆژنامەی "ئەلەعەرەبی جەدید" هەمان هەڵوێستی دووپاتكردەوەو بەهەمان پێداگریش، سەبارەت بەم پرسەو سەردانی مەولود چاوش ئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا كە وترا نزیكە، بەتێروتەسەلەی باسی لەهۆكاری ئەو هەڵوێستەی ئیدارەی ئەمریكا كرد، كە بۆ هەڵسوكەوتی ڕژێمی سوریا دەگەڕێتەوە، جەختیشی كرد لەوەی، ئەڵتەرناتیڤەكەی خۆی لەكاركردن بۆ چارەسەری سیاسی قەیرانی سوریا دەبینێتەوە.  لەبارەی سەردانەكە چاوش ئۆغلۆ بۆ واشنتۆن و دیداریشی لەگەل وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، پرایس رایگەیاندووە: پێدەچێت لەئایندەدا وردەكاری زیاتر لەبەردەست بێت لەبارەی دیدارەكە، پێشبینیشی كردووە، دەرفەت هەبێت بۆ دیداری هەردوو وەزیر لەئایندەیەكدا كە زۆر دوور نییە، بێئەوەی ئاماژە بەكاتی دیدارەكە بكات. لێدوانەكەی پرایس بۆ رۆژنامەكە، بەشێوازو زاراوەیەك بووە كە گوزارشت دەكات لەوەی سەردانەكە بەدوربزانرێت، هاوكات بۆچونێكیش هەیە بەوەی لێدوانەكەی رۆژی پێنج شەممەی رابردوی مەولود چاوش ئۆغلۆ، سەبارەت بەدیداری لەگەڵ هاوتا سورییەكەی لەمانگی شوباتی داهاتوودا، هۆكاربووە بۆ هەڵوەشاندنەوەی سەردانەكەی بۆ واشنتۆن.  ڕایەكی تریش پێیوایە، وەزیری دەرەوەی توركیا لێداوانێكی وای نەدەدا، ئەگەر بەنیازی سەردانی واشنتۆن بوایە، ئەگەر نەگەیشتایەتە ئەو بڕوایەشی كە هەڵوێستی ئیدارەی ئەمریكا لەبارەی رەتكردنەوەی ئاسایكردنەوە لەگەل رژێمی سوریا پرسێكی یەكلابوەوەیەو، گفتوگۆكردنیش لەگەڵیدا لەبارەی ئەو پرسە بووەتە مەسەلەیەك لەشوێنی خۆیدا نییە.   بەڵام ئەو پرسیارە دیارەی دێتە گۆڕێ ئەوەیە، ئایا بەفیعلی هەڵسوكەوتەكانی ڕژێمی سوریا  وای لە ئیدارەی ئەمریكا كردووە ئەگەری هەرجۆرە نزیكبونەوەیەكی توركیاو سوریا ڕەتبكاتەوە؟ یاخود هۆكارو حساباتی تر هەن پەیوەستن بەگریمانەكانی دۆخی سوریا، یان ڕونتر پەیوەستە بەكارتی سوریا لەگەمەی ململانێ و روداوەكانی ئێستای ئۆكرانیا تا دەگاتە ئێران، كە ئەنكەرە بەدوای رۆلدا دەگەڕێت تیایاندا؟. بەهانە هێنانەوە بە "تاوانی گەورە" كە رژێمی سوریا ئەنجامیداوە، بەهانەیەكی بڕواپێكەر نییە، سەرەڕای ئەوەی تۆمەتەكە دروستە، ئیدارەی ئەمریكا لەگەڵ ئەوەی مۆسكۆو تاران تۆمەتباردەكات بە ئەنجامدانی تاوانی گەورە لە ئۆكرانیا و دژی خۆپیشاندەرانی ئێران، لەگەڵ ئەوەشدا، دەرگای گفتوگۆ و پەیوەندی لەگەڵیان بەكراوەیی هێشتوەتەوە لەبارەی جەنگ و دۆسییەی ئەتۆمی، لەبەر ئەوە پێدەچیت پاڵنەری بەهێزترو گرنگتر هەبێت بەلای ئیدارەی ئەمریكاوە لەبەهانەی هەڵسوكەوتەكانی ڕژێمی سوریا. سەرپەرشتیكردنی ڕوسیا لەنزیكبونەوەی توركیاو سوریا لەدەرەوەی هۆكارەكان نییە، كە وای لە ئیدارەی جۆبایدن كردووە ئاسایكردنەوە لەنێوان ئەنكەرەو واشنتۆن ڕەتبكاتەوە، بەوپێیەی دەستكەوتێكە بۆ ڕوسیا كە واشنتۆن قبوڵی ناكات لەساتەوەختیكدا، كە ئەركی لەپێشینەی بووەتە شكاندنی هەیبەتی مۆسكۆ لە ئۆكرانیا، هەروەها لەهەر شوێنێكیی تریش بۆی بڕەخسێت، پێدەچێت لەمەشدا جدیبێت، تەنانەت ئەگەر هاوپەیمانە توركییەكەشی بەشداربێت لەو دەستكەوتەدا.  لەزنجیرە ناكۆكییەكانی ئەمریكا و توركیا، لەماوەی ئەم ساڵانەی دوایدا بەتایبەتی، واشنتۆن پەرۆش بووە بۆ ئیدارەدانی توركیای هاوپەیمانی "گرنگ لەناتۆ" و، خۆی لە ئاڵۆزی بەدوور گرتووە لەگەڵیدا، لەڕێی چارەسەركردنی ناكۆكییەكان. یان لایەنی كەم گەورەنەكردنی، لەڕێی هێزی نەرمەوە بوبێت یاخود ڕەدەڵ و بەدەڵی سیاسی، پێویستی واشنتۆن بە ئەنكەرە ئاشكرایە، بەتایبەت لەم دۆخەی ئیستادا، ئیدارەی ئەمریكا تا سنورێكی دوور لەمەدا سەركەوتوو بووە، بەم دواییە ئەمە بەتەواوی ڕونبوەوە، كە توانی ڕێگری لەرەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆكی توركیا بكات لەئەنجامدانی پرۆسەی سەربازی، كە هەڕەشەی ئەنجامدانی دەكرد بۆ سەرخاكی سوریا.   پێدەچیت ئێستا پرسەكە جدی تر بێت، لەبەرئەوەی حساباتە بەیەكداچووەكانی نێوان روسیاو ئێران هۆكاری سەرەكی پشت ڕەتكردنەوەی ئەمریكان بۆ ئەو ئاسایبونەوەیە، هەرچەندە ئەوە، ڕەنگە پەیوەندی نێوان ئەو دوو هاوپەیمانە لەق بكات.    سەرچاوە: ئەلەعەربی جەدید

درەو: ڕابەری ڕەوتی سەدر نەك هەر داوای لێبوردنی نەكرد، بەڵكو وەك ئاماژەیەك بۆ ڕوبورونەوەی داواكەی تاران و، سوربونی لەسەر هەڵوێستەكەی خۆی، لەتازەترین تویتیدا، جارێكی دەستەواژەی كەنداوی عەرەبی بەكارهێنایەوە، كە ئەوەش ئێرانییەكانی بەتەواوی توڕەكردووەو، لەبەرزترین ئاستی فەرمیدا هاتونەتە دەنگ دژی بەكارهێنانی دەستەواژەی كەنداوی عەرەبی لەبری كەنداوی فارسی كەوەك خۆیان ناوی دەبەن، سەركردەیەكی رەوتی سەدر دەڵێت، ئێرانییەكان 40 ساڵە ناوی كۆماری ئیسلامییان لەخۆیان ناوە، بەڵام ئەم پێشهاتە دەریخست كە كۆمارێكی نەتەوەییە.   درەو: تائێستا حكومەتی عێراق گوێی بەناڕەزایەتییەكانی ئێران نەداوە، بەهۆی بەكارهێنانی دەستەواژەی كەنداوی عەرەبی، لەكاتێكدا تادێت ئێران پێداگرییەكانی توندتر دەكاتەوە، كە دواین هەنگاوی بانگهێشتكردنی باڵیۆزی عێراقە لەئێران لەلایەن وەزارەتی دەرەوەی ئەو وڵاتەوەو، گەیاندنی ناڕەزایی فەرمییە بەعێراق لەبەرامبەر ناوهێنانی كەنداوی فارسی بە كەنداوی عەرەبی.  لەچەند رۆژی رابردودا، میدیاكانی نزیك لەسوپای پاسدارانی ئێران هێرشیكی توندیان كردە سەر هەریەك  لەمحەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق و موقتەدا سەدر سەرۆكی رەوتی سەدر، داوایان لێكردن داوای لێبوردن بكەن لەبەرامبەر بەكارهێنانی دەستەواژەی كەنداوی عەرەبی لەبری كەنداوی فارسی، سودانی تائێستا بێدەنگی هەڵبژاردووە، سەدریش لەبری داوای لێبوردن، لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر، جارێكی تر دەستەواژەی (كەنداوی عەرەبی) بەكارهێنایەوە.  عیسام حسێن سەركردە لەڕەوتی سەدر لەلاپەرەی تایبەت خۆی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسیویەتی: هیچ پاساوێك نییە بۆ بانگهێشتكردنی باڵیۆزی عێراق لەتاران لەلایەن بەرپرسانی ئەو ڵاتەوە، ئاماژەی بەوەشكردووە: ئێران زۆر بێزارە لەمەسەلەی تێكەڵابونی  گەلی عێراق لەگەڵ گەلانی كەنداوی عەرەبی، راشیگەیاندوو: ئێران بەدرێژایی 40 ساڵی رابردوو دەڵێت كۆمارێكی ئیسلامییە، بەڵام تێبینی ئەمرۆی لەسەر ناوهێنانی كەنداوی عەرەبی لەبری كەنداوی فارسی، گوزارشت لەوە دەكات كە كۆمارێكی نەتەوەییە، نەك ئیسلامی.    زۆرێك رەخنە لە بێدەنگی حكومەت دەگرن لەبەرامبەر ئەو زنجیرە نارەزاییەی ئێران و بەدەستوەردان لەكاروباری ناوخۆی عێراقی وەسفدەكەن، لەبەرامبەردا بەشێك لەچاودێران دەڵێن، گوێ نەدانی حكومەتی عێراق بەناڕەزایەتییەكانی ئێران ئامانجی خۆ بەدورگرتنە لەدروستبونی قەیرانی سیاسی  بەهۆی ئەو دەستەواژەیەوە، بەتایبەت كە لەهەوڵدایە بۆ لێكنزیكردنەوەی تێڕوانینی وڵاتانی ناوچەكە، بەتایبەت نێوانی سعودیەو ئێران.   لەگەرمەی ناكۆكییەكاندا، بەتایبەت لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، هەندێك رەخنەی ئەوە لەحكومەتی عێراق دەگرن كە بێدەنگە لەوەی ئێران دەستەواژەی (ئەروەند) بەكاردەھێنێت بۆ ناوهینانی شەتولعەرەب، كە ڕارەوێكی ئاوی عێراقەو، شوێنی تێڕژانی هەردوو روباری دیجلەو فوراتە. لای خۆیەوە، مونتەزەر ناسر، سەرنوسەری رۆژنامەی (ئەلعالم جەدید)ی ئەلەكترۆنی عێراقی بە رۆژنامەی شەرقلئەوسەتی راگەیاندووە: بانگهێشتكردنی باڵیۆزی عێراق پێچەوانەی عورفە دبلۆماسییەكانەو، پێشهاتێكی مەترسیدارەو هەوڵەكانی ئێران دەردەخات بۆ دەستوەردان و كۆنترۆڵكردنی تەنانەت وتاری فەرمی عێراقیش، دەشڵێت: پەیوەست بەناوی فەرمی لەنەتەوەیەكگرتووەكان وەك ئەوەی ئێران بانگەشەی بۆ دەكات، ئەو كارە لەلایەن ئێرانی پەهلەویی هاوپەیمانی بەریتانیاو ویلایەتەیەكگرتووەكانی ئەمریكاوە لەوكاتەدا كراوە، لەساتەوەخـێكی دیاریكراوداو لەسەروبەندی پێكھینانی نەتەوەیەكگرتووەكان لەساڵی 1945، لەوكاتەدا هەندێك لەوڵاتانی كەنداو دروست نەببون و عێراقیش سەرقاڵی كێشە ناوخۆییەكانی و كێشەی وڵاتانی تری عەرەبی بوو كە لەژێر دەستی داگیركەردا بوون.   جەختیش دەكات، لەوەی درێژی كەنارە عەرەبیەكان كە دڕوانێت بەسەر كەنداودا 3.490 كیلۆمەترە، بەبەراورد بە كەنارەكانی ئێران كەلە 2.440 كیلۆمەتر تێناپەڕیت، وێڕای ئەوەی ژمارەی وڵاتانی عەرەبی كە بەسەركەنداو دەڕوانن، 7 وڵاتن لەكاتێكدا ئێران تاكە دەوڵەتی فارسییە.

درەو: لەم چەند رۆژەی ڕابردودا قەیرانی غاز لەئێران قوڵتربووەتەوە، لەگەڵ زیادبونی بەكارهێنانی لەسەر ئاستی ناوخۆ، ئەوەش وڵاتانی هاوردەكاری غازی ئێرانی، لەسەروشیانەوە، عێراق و توركیا دووچاری قەیران كردووە. كەمی هەناردەكردنی غاز لەئێرانەوە، قەیرانی كارەبای لەعێراق سەختركردووەو، كاتژمێرەكانی بڕانی كارەبای نیشتمانی زیاتر كردووە، كە هاوكاتە لەگەڵ شەپۆلێكی سەرماو سۆڵەی توند، كە وڵاتی گرتووەتەوە.  ئەحمەد موسا وتەبێژی وەزارەتی كارەبای عێراق، هۆكاری كەمبونەوەی كاتژمێرەكانی كارەبای نیشتمانی، گێڕاوەتەوە بۆ قەیرانی هاتنی غاز لەئێرانەوە، كە بووەتە هۆی راوەستاندنی تەواوەتی  وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا.   قەیرانی كەمی كارەبا لەعێراق، هاوكاتە لەگەڵ كەمبونەوەی هەناردەكردنی غازی ئێران بۆ توركیا، بەجۆڕیك تاران 70% هەناردەی غازی بۆ ئەنكەرە كەمكردووەتەوە لەئەنجامی هەڵەیەك، كە خواست لەسەری لەم وەرزەدا گەیشتوەتە لوتكە.  هەناردەی غازی ئێران هەناردەی غازی ئێرانی، بۆ هەریەك لەعێراق و توركیا بەشێوەیەكی بەرچاو كەمیكردووە، بەجۆرێك رێژەكەی بۆ 72% دابەزیوە، هۆكاری سەرەكی پاشەكشێی هەناردەی غازی ئێران، بۆ زیابونی بەكارهێنانی لەسەر ئاستی ناوخۆ دەگەڕێتەوە، ئەوەش وای لە جەواد ئەوجی وەزیری نەوتی ئێران كردووە، زیادبونی ساڵانەی بەكارهێنانی غازی سروشتی لەلایەن هاوڵاتیان و كۆمپانیاكانی وڵاتەكەی بە "بێ وێنە" وەسفبكات.    خواست لەسەر بەكارهێنانی غاز لەسەر ئاستی ناوخۆ بەبری 60 ملیۆن مەتر سێجای رۆژانە زیادیكردووە، لەكاتێكدا بەرهەمی وڵات لەناوەراستنی مانگی كانونی دووەمەوە، تەنها 25 ملیۆن مەتر سێجا زیادكردووە، بەبەراورد بەساڵی رابردو.  غازی ئێران، دووەم گەورە سەرچاوەی وزەی هەناردەكراوە بۆ توركیا دوای روسیا، كە لەساڵی 2021دا، بڕی غازی هەناردەكراو لەتارانەوە بۆ ئەنكەرە، خۆیداوە لە 9.43 ملیار مەتر سێجا، ئەوەش بەپێی ئاماری دەستەی رێكخستنی وزەی توركیا.        ساڵی پاریش لەم كاتەدا و لەمانگی كانونی دووەمی 2022دا، هەرناردەكردنی غازی ئێران بۆ توركیا كەمیكرد، كاتێك تاران هەناردەی غازی بۆ ماوەی دوو هەفتە لە ئەنكەرە بڕی بە پاساوی لێچون، كە ئەوەش ئەنكەرەی ناچاركرد پێدانی غاز بەكەرتی پیشەسازی ناوخۆی كەمبكاتەوە. هەناردەكردنی غاز بۆ عێراق  بەشێكی گەورەی كەرتی كارەبای عێراق، بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی وێستگەكانی بەرهەمهێنان، پشت بە غازی ئێران دەبەستێت، كە ساڵی رابردوو چەند جارێك بەهۆی كەمكردنەوەی هەناردەی غاز، قەیرانی كەمبونەوەی كارەبا سەریهەڵدا. ئەحمەد موسا وتەبێژی وەزارەتی كارەبای عێراق رایگەیاندووە: ناكۆكییە سیاسییەكان وایكردووە دۆسییەی كارەبا وەك تۆپێكی ئاگری لێبێت، هەر لایەنەو دەیەوێت هەڵیبدات بۆ لایەنەكەی تر، لەكاتێكدا پێویستە جەخت لەوە بكرێت كە بەرپرسیارێتییەكە پەیوەستە بەهەموان.  موسا لەلێداوانێكدا بۆ كەناڵی رافیدەین، ئاماژەی بەدانانی پلانی زەمەنی كردووە لەپێناو چارەسەركردنی شكستەكانی كارەبا، جەختیشی كردووە لەوەی، دواكەوتنی پەسەندكردنی بودجە، قەیرانی كارەبای لەعێراق زیاتر كردووە. عێراق لەماوەی چەند مانگی رابردودا، كۆمەڵێك قەیرانی بەخۆوە بینیوە، لەئەنجامی هەناردەی غازی ئێران كە تاران برەكەی كەمكردەوە، بەهۆی كەڵەكەبونی قەرزەكانی لەسەر عێراق. نەدانی شایستەكانی غازی ئێران لەساڵی 2020دا ، بووە هۆكاری ئەوەی ئێران بڕی هەناردەی غاز بۆ عێراق بۆ 8.5 ملیۆن مەتر سێجای رۆژانە كەمبكاتەوە، لەكۆی 50 ملیۆن مەتر سێجای رۆژانە لەزستانداو، 70 ملیۆن مەتر سێجا لەهاویندا، ئەوەش وایكرد سیستمی كارەبای عێراق نزیكەی 7 هەزار و 500 میگاوات لەدەستبدات. چارەسەرەكانی قەیرانی كارەبا لە عێراق وەزارەتی كارەبا رۆژی سێ شەممەی رابردوو 10ی كانونی دووەمی 2023 رایگەیاند: رووی لەچوار وڵاتی دراوسێ كردووە بۆ گرێدان و راكیشانی كارەباو، ئاراستەكانی بەستنیشی دەستنیشانكردووە، دوو پلانیشی هەیە وەك ئامادەكاری بۆ وەرزی هاوینی داهاتوو. وتەبێژی وەزارەتەكە ئاماژەی بەوەداوە، هەموو هەوڵەكان بەرەو هەمەجۆركردنی وزەیە لەڕێی پرۆژەكانی گرێدان و راكێشانی كارەبا، رونیشكردووەتەوە، كارەكان لەگەڵ ئوردون بەردەوامە، بۆ دامەزراندنی هێڵێك وێستگەی قائیم بە وێستگەی ریشە لەناو ئوردون گرێبدات. هاوكات خاڵەكانی گرێدانیش لەگەل سعودییە دەستنیشانكراوە، لەگەڵ میكانیزم و بڕی  وزەكەش لەڕێی گرێدانی هاوبەش، رێككەوتنی كۆتایی گرێدانیش لەگەڵ توركیا بۆ پێدانی 300 میگاوات بۆ پارێزگاكانی باكور ئەنجامدراوە، وێستگەیەكی ئاڵوگۆڕیش بەتوانای 400 میگاوات دامەزریێنراوە، بەڵام بەرزبونەوەی نرخی وزە لەتوركیا وایكردووە عێراق پەلەنەكات لەجێبەجێكردنی رێككەوتنەكە، لەگەڵ دەستەی گرێدانی كەنداویش لەگفتوگۆدان بۆ دامەزراندنی هێڵێك، وێستگەی فاو كە تەواوكراوە، بە وێستگەی وەفرە لەناو كوەیت گرێبدرێت و، لەقۆناغی یەكەمی گرێدانەكەدا 500 میگاوات كارەبا بۆ پارێزگای بەسرە دابین بكات. زیادبونی بەكارهێنانی وزە لەئێران  قەیرانی غازی ئێرانی هەر بەوەوە نەوەستاوە كێشە لەعێراق و توركیا دروست بكات، بەڵكو قەیرانەكەی لەسەر ئاستی ناوخۆش قوڵتركردووەتەوە، بەهۆی زیادبونی بەكارهێنانی وزە. جەلیل سالاری جێگری وەزیری نەوتی ئێران و سەرۆكی جێبەجێكاری كۆمپانیای نیشتمانی و دابەشكردنی بەرهەمە نەوتییەكانی ئێران رایگەیاندووە: تێكچونی هاوسەنگی غاز لەوڵات وایكردووە ئێران زیاتر لە دوو ملیار لتر(12.579ملیۆن بەرمیل) سوتەمەنی شل، لەماوەی 9 مانگی رابردوودا بەكاربهێنێت.  جێگری وەزیری نەوتی ئێران وتوشیەتی: لەم رۆژانەدا وێستگەكانی كارەباو ئۆتۆمبیلەكان لەناوخۆی ئێران، پشكی گەورەی سوتەمەنی بەكاردەهێنن، بەجۆریك وێستگەكانی كارەبا 30% كۆی سوتەمەنی بەكاردەهێنن، ئۆتۆمبیلەكانیش 16 لیتر سوتەمەنی بۆ هەر 100 كیلۆمەترێك بەكاردەهێنن.  سالاری ئاماژەی بەوەشكردووە، دوای هێوربوونەوەی پەتای كۆرۆنا بڕی بەكارهینانی سوتەمەنی لەوڵات بەڕیژەی 20% زیادیكردووە، كە 105 ملیۆن لیتر دەكات لەرۆژێكدا.  سەرچاوە: پێگەی وزە

درەو: هەرێم و بەغداد لەسەر هێڵە گشتیەكانی پرسی (بودجەو نەوت) رێككەوتوون، چاوەڕێن رێككەوتنەكە لەپەرلەمان و لەناو پرۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق 2023 جێگیر بكرێت، سەرچاوەیەك لە وەفدەكەی هەرێم بۆ (درەو): "پشكی هەرێم بە (14%) جێگیر دەكرێت، هەرێم نەوتەكەی رادەست ناكات، بەڵام بە مەرجەكانی بەغداد رازیە و دەتوانێت چاودێری داهاتەكەی بكات، تا یاسای نەوت و غاز دەدەچێت"  سەرچاوەیەك لە شاندی باڵای حكومەتی هەرێم كە ئەمڕۆ بەسەرۆكایەتی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم چونە بەغداد، بە (درەو)ی راگەیاند: بەرپرسانی بەغداد نیەتی رێككەوتنیان هەبوو، بەتایبەتیش دەیانویست هەرچۆنێك بێت یاسای بودجە تێپەڕێندرێت، بۆیە سەردانەكەمان بۆ بەغداد سەركەوتوو بوو لەسەر هێڵە گشتیەكانی پرسی نەوت و بودجە رێككەوتین. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد: محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق هەرلەسەرەتاوە گەشبین بوو بەسەردنەكەو  وتی" ئینشائەڵا بەبێ رێككەوتن ناگەڕێنەوە هەولێر، چونكە ئێمە دەمانەوێت رێكبكەوین لەگەڵ هەولێر و كێشەمان نەمێنێت" مەسرور بارزانیش بە سودانی راگەیاندووە" ئێمە بۆ چارەسەری كێشەكان هاتووین، ئەگەر ئێوە نیازی باشتان هەبێت بۆ رێككەوتن ئەوا رێگای زۆرمان هەیە بۆ چارەسەری كێشەكان" ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد كە لەدوای كۆبوونەوەكەی نێوان مەسرور بارزانی و محەمەد شیاع سودانی، وەفدێكی حكومەتی هەرێم و عێراق كە لە وەزیرانی (دارایی و نەوت و سامانە سروشتیەكانی) هەردوولا پێكهاتبوون بۆ ماوەی چوار كاتژمێر لەسەر پرسی (نەوت و بودجە) كۆبوونەوەو لە كۆبوونەوەكەدا گەیشتونەتە رێككەوتنی سەرەتایی و بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا خاڵەكانی رێككەوتنەكە بڵاوبكرێنەوە: بە پێی راگەیاندراوی حكومەتی عێراق لە كۆبوونەوەی وەفدی هەردوولا لەسەر دوو تەوەری سەرەكی گفتوگۆیان كردووە ئەوانیش (نەوت و بودجە) بووەو بەتایبەتیش لەسەر پرسی یاسای نەوت و غاز بەپێی دەستور چارەسەر بكرێت. سەرچاوەیەكەی(درەو) كە هاوكات ئەندامی شاندی باڵای هەرێم بوو لە بەغداد ئاماژەی بەوەكرد: لە كۆبوونەوەكەدا لەسەر هێڵكە گشتیەكان رێككەوتووین و رێككەوتنی سەرەتایی كراوە لەسەر ئەو دوو فایلە بەشێوەیەك: -    لەسەر فایلی بودجە كابینەكەی سودانی دەیانەوێت لەگەڵ حكومەتی هەرێم رێكبكەون، بەتایبەت سودانی دەیەوێت هەرچۆنێك بێت بودجە تێپەڕێت و هەموو لایەنەكان رازی بكات، بۆیە بە بەشی زۆری داواكارییەكانی هەرێم رازی بوون و جەخت لەسەر ئەوە كرایەوە كە پشكی هەرێم (14%) كەمتر نەبێت. -    لەسەر فایلی نەوت و غازیش لەسەر چەند خاڵێك رێككەوتن بەتایبەت هەتا یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق پەسەند دەكرێت، دۆخێكی تایبەت هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ نەوت و غازی هەرێم (لە كۆبوونەوەكان هیچ لایەك باسی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەكرد) لەماوەی ئەو ساڵەدا ئەو یاسایە پەسەند بكرێت. -    سەبارەت بە چۆنیەتی فرۆشتنی نەوتی هەرێم و داهاتەكەشی، لەسەر میكانیزمێكی نوێ رێككەوتوون، كە هەرێم نەوت لە رێگەی سۆمۆوە نافرۆشێت و ئامادەش نیە موڵكیەتی نەوت رادەستی بەغداد بكات، بەتایبەت لەسەر ئەو خاڵە رێككەوتوون: ئەوەی حكومەتی عێراق دەیەوێت ئەوەیە كە بزانێت داهاتی نەوتی هەرێم چی لێدێت شەفافە یان نا، بۆیە هەرێم رازی بووە حكومەتی عێراق چاودێری داهاتی نەوتی هەرێم بكات و بەتەواوی ئاگاداری داهاتەكەی بێت كە چی لێدێت و چۆن خەرج دەكرێت و بۆ كوێ دەچێت؟ -    واتا هەردوولا رێككەوتوون و رازی بوون كە حكومەتی هەرێمی كوردستان نەوتەكەی بفرۆشێت و حكومەتی عێراقیش چاودێری داهاتەكەی بكات تا ئەو كاتەی یاسای نەوت و غاز لەپەرلەمانی عێراق دەردەچێت. -    بەهیچ جۆرێك باس لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی نەكرا سەبارەت بە یاسای نەوت و غازی هەرێم

  راپۆرت: درەو مەسرور بارزانی پێش گەیشتنی بودجە بە پەرلەمان گەیشتە بەغداد، ئەگەر پشكی هەرێم لە بودجەی 2023دا بۆ رێژەی 14% بەرزبكرێتەوە، هەرێم بۆ هەر مانگێك بڕی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت، هەڵبەت دوای چارەسەركردنی كێشەی نەوت‌و بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، یەكێتیش چاوەڕوانی یەكلابوونەوەی گفتوگۆكانی دەكات لەگەڵ پارتی‌و ئەگەر نەگەنە رێككەوتن بیرۆكەیەكی بودجەی 2021ی عێراق زیندوو دەكاتەوە بۆ مامەڵەكردنی راستەوخۆ لەگەڵ بەغداد، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مەسرور بارزانی لە بەغداد مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان گەیشتە بەغداد، لەدوای دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران ئەمە دووەمجارە مەسرور بارزانی سەردانی بەغداد دەكات. كابینەی نۆیەم كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان) هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە یەكێك لە بەڵێنەكانی ئەوە بوو بەغداد بكات بە قوڵایی ستراتیژی خۆی، بەڵام سەرباری ئەمەش جارێكی تر ناردنی موچەی فەرمانبەران لە بەغدادەوە كێشەی تێكەوت.  سەردانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ بەغداد هاوكاتە لەگەڵ ئامادەكارییەكان بۆ رەوانەكردنی بودجەی 2023 بۆ پەرلەمانی عێراق، بەر لە پەسەندكردنی بودجە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبارەی پشكی هەرێم‌و نەوتەوە بگاتە رێككەوتنی كۆتایی لەگەڵ بەغدادو رێككەوتنەكە وەكو بڕگەیەك لەناو بودجەدا دەنگی لەسەر بدرێت‌و پەسەند بكرێت. یەكێتی چی دەكات ؟ دوای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەم، زۆربەی جارەكان قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەرۆكایەتی وەفدی حكومەتی هەرێمی دەكرد بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد سەبارەت بە نەوت‌و بودجە، بەڵام لە وەفدی ئەمڕۆی مەسرور بارزانیدا قوباد تاڵەبانی غیاب بوو.  قوباد تاڵەبانی ماوەی زیاتر لە نزیكەی سێ مانگە ناچێتەوە بۆ كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمە پەیوەندی بە ناكۆكییەكانی ئەمدواییەی نێوان پارتی‌و یەكێتییەوە هەیە لەناو حكومەت‌و دەرەوەی حكومەت.  بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەناو یەكێتیدا هەوڵێك هەیە بۆ رێككەوتن لەگەڵ بەغداد ئەگەر هاتوو تا كاتی پەسەندكردنی بودجەی 2023 لەگەڵ پارتی رێككەوتن نەكرێت.  (درەو) زانیویەتی، لە حاڵی شكستهێنانی رێككەوتن لەگەڵ پارتی، یەكێتی دەیەوێت پرۆژەیەكی ساڵی 2021ی زیندوو بكاتەوە‌و لەناو بودجەی عێراق جێگیری بكات.  ساڵی 2021 كاتێك بودجە پەسەندكرا، ژمارەیەك پەرلەمانتاری گروپی "هیوا" هەوڵیاندا بڕگەیەك لەناو بودجەدا جێگیر بكەن، بەپێی ئەو  بڕگەیە ئەگەر حكومەتی هەرێم پابەند نەبوو بە یاسای بودجەو پارەكەی بەغدادی بۆ موچەی فەرمانبەران خەرج نەكرد، هەر پارێزگایەكی هەرێم بتوانێت بەشێوەیەكی سەربەخۆ مامەڵە لەگەڵ عێراقدا بكات‌و پشكی خۆی وەربگرێت، ئەوكات یەكێتی بە توندی دژی ئەم بڕگەیە وەستایەوە‌و پەرلەمانتارەكانی خۆی لەناو ئەو هەوڵە هێنایە دەرەوە، بەڵام ئێستا كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ پارتی بە قۆناغێكی گرژدا گوزەر دەكات، دەیەوێت ئەو هەوڵە زیندوو بكاتەوە‌و دوور لە دەستی پارتی‌و حكومەتی هەرێم، موچەو بودجەی ناوچەی سلێمانی بەشێوەیەكی راستەوخۆ لە بەغدادەوە وەربگرێت، بۆ ئەم هەنگاوە بەهێزترین كارتی دەستی یەكێتی غازی كێڵگەی "كۆرمۆر"ە كە دەتوانێت بخاتە سەر مێزی گفتوگۆوە لەگەڵ بەرپرسانی عێراقدا.      لەبارەی بودجەی 2023وە ساڵی 2022 حكومەت یاسای بودجەی نەبوو، لەبری بودجە پەرلەمان یاسای پاڵپشتی خێرای ئاسایشی خۆراكی بۆ حكومەت پەسەندكرد، ئەمە یاسایەكی پڕ لە كێشمەكێش بوو، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی روسیاو ئۆكرانیا پەسەندكرا كە نرخی خواردەمەنی لەسەر ئاستی جیهان گرانبوونی بەخۆوە بینی.  ئێستا كە كابینەی نوێی حكومەت بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی دەستبەكاربووەو دوای لایەنی سەرەكی كورد (پارتی‌و یەكێتی) بەشدارن لە ئیئتیلافی حوكمڕانی عێراق، حكومەت ئامادەكاری دەكات بۆ پەسەندكردنی بودجەی 2023 هەرچەندە پەسەندكردنی بودجەكە لە وادەی خۆی دواكەوتووە.  یەكێك لە هۆكارەكانی پەسەندنەكردنی بودجە لە ساڵی 2022دا بۆ ئەو ململانێ توندە دەگەڕێتەوە كە دوای هەڵبژاردن لەنێوان دوو بەرەكەی شیعەدا (لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و سەدر) دروستبوو، كە ماوەی ساڵێك پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتی دواخست.  سودانی كە سەرۆكایەتی حكومەتی ئیئتیلافی نێوان لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی‌و پارتی‌و یەكێتی‌و لایەنە سوننەكان دەكات، یەكێك لە بەڵێنەكانی ئەوەیە بودجەی 2023 پەسەند بكات.  تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق رەشنوسی پرۆژەیاسای بودجەی 2023ی ئامادەكردووە بۆ ئەوەی بیخاتە بەردەم ئەنجومەنی وەزیران تاوەكو حكومەت دەنگی لەسەر بدات‌و رەوانەی پەرلەمان بكرێت بەمەستی پەسەندكردنی.  بەپێی ئەوەی تائێستا زانراوە، بودجەی 2023 بەگەورترین بودجە دادەنرێت لەمێژووی عێراقدا، كە بڕەكەی (140 تریلیۆن) دینارە‌و بڕی (80 تریلیۆن) دیناری بۆ موچەو خەرجییەكانی حكومەت تەرخانكراوە. پێشبینی دەكرێت هەفتەی داهاتوو پرۆژەیاسای بودجە بگاتە پەرلەمان‌و دوای خوێندنەوەی یەكەم‌و دووەم پەرلەمان لە شوباتی داهاتوودا بودجەكە پەسەند بكات.  بەپێی قسەی رۆژنامەی (سەباح) كە زمانحاڵی دەوڵەتی عێراقە، لە بودجەی 2023دا نرخی بەرمیلێك نەوت بە (70 دۆلار) دانراوە، نرخی دۆلاریش بە 1450 دیاریكراوە. رێككەوتنی هەولێرو بەغداد  ئەگەر بودجەی 2023 وەكو ئەوەی باسدەكرێت (140 ترلیۆن) دینار بێت، ئەوا بڕی نزیكەی (40 ترلیۆن) دیناری بۆ بودجەی سیادی‌و حاكیمە دەڕوات كە بودجەی سەرۆكایەتییەكان‌و سوپا‌و دەستە سەربەخۆكان‌و كۆبونی خۆراك‌و چەند بوارێكی ترە، لەم حاڵەشدا بودجەكە بڕی (100 ترلیۆن) دیناری دەمێنێتەوە، پشكی هەرێمی كوردستان دەكەوێتە ناو ئەو (100 ترلیۆن) دینارەوە.  پێشتر پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق (12.67%) بوو، بەڵام بەپێی قسەی هەندێك لە پەرلەمانتارانی كورد لە بەغداد، پشكی هەرێم لە بودجەی 2023دا بۆ (14%) بەرزدەكرێتەوە، ئەگەر ئەم رێژەیە پەسەندبكرێت پشكی هەرێم لە بودجەی ساڵی 2023ی عێراقدا بڕەكەی (14 ترلیۆن) دینار دەبێت، واتە هەرێم مانگانە نزیكەی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار لە بەغداد وەردەگرێت. دواین بودجە كە پشكی هەرێمی كوردستانی تێدا بوو بودجەی ساڵی 2013 بوو، لەم بودجەیەدا پشكی هەرێم زیاتر لە (14 ترلیۆن) دینار بوو، ئەوكات هەرێم مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دیناری لە بەغدادەوە بۆ دەهات، بەڵام دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم لە ساڵی 2014 دا سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"ی راگەیاند‌و دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ، حكومەتی عێراق بەشە بودجەی هەرێمی بڕی، ئیتر لەوكاتەوە لەبری كێشەی ناوچە كێشەلەسەرەكان، بابەتی فرۆشتنی نەوت بەشێوەیەكی سەربەخۆ بووە بە تەوەری گەرمی ناكۆكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد.  نەوت‌و بڕیاری دادگا  لە بودجەی ئەم ساڵانەی دوایدا، بەهۆی سیاسەتی فرۆستنی سەربەخۆی نەوتەوە، حكومەتی عێراق بەردەوام پشكی هەرێم لە بودجەدا كەمدەكاتەوە‌و بڕی داهاتی نەوتی هەرێمی لێدەردەكات.  شوبات ساڵی رابردوو كاتێك پارتی‌و یەكێتی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێم دابەشبوون بەسەر ناكۆكییەكانی ناو ماڵی شیعەدا، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بەشێوەیەكی كتوپڕ حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵایەكەوە دژی هەرێمی كوردستان دەركرد‌و بەپێی حوكمەكەی یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و بڕیاریدا بەوەی دەبێت هەرێم نەوت‌و غازی خۆی راددەستی بەغداد بكات.  حكومەتی هەرێمی كوردستان هەر لەسەرەتاوە پابەندنەبوونی خۆی بە حوكمەكەی دادگای فیدراڵیی راگەیاند‌و بڕیارەكەی بە سیاسی ناوبرد، وەزیری پێشووی نەوتی عێراقیش دەستیكرد بە هەڵگرتنی چەند هەنگاوێك دژی كۆمپانیا نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان، بەڵام دواجار نامەیەكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ جۆ بایدنی سەرۆكی ئەمریكا لەكاتی سەردانەكەیدا بۆ ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی پێشوو رێوشوێنەكانی جێبەجێكردنی بڕیارەكەی لەدژی هەرێم راگرت تا ئەوكاتەی لە بودجەی 2023دا بەغدادو هەولێر دەگەنە رێككەوتن.  ئێستا جێبەجێكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی دژی هەرێمی كوردستان راگیراوە، بەڵام هێشتا وەكو چەقۆیەك وایە لەسەر گەردنی هەرێمی كوردستان بەدەست سیاسییەكانی عێراقەوە.  محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەر لە دەستبەكاربوونی لە پۆستی سەرۆك وەزیران، لە كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ پەرلەمانتاران، بەنوێنەرانی كوردی وتبوو" من ناتوانم بڕیاری دادگای فیدراڵی رابگرم، چارەسەری ئەم كێشەیە بەوە دەبێت یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ دەربچێت‌و لەو یاسایەدا دەسەڵاتی هەردوو حكومەتی فیدراڵ‌و هەرێم بەسەر سامانی نەوت‌و غازدا یەكلابكرێتەوە بەپێی ئەوەی لەدەستوردا هاتووە".  پارتی وەكو لایەنێكی سەرەكی كە جومگە سەرەكییەكانی حكومەتی لە كوردستان بەدەستەوەیە، بەشدارە لە ئیئتیلافی پێكهێنەری حكومەتی نوێ لە عێراق، ئەم حكومەتە لەبەرنامەی كاری خۆیدا بەڵێنی ئەوەی داوە لەماوەی شەش مانگ دوای دەستبەكاربوونی پرۆژەیاسای نەوت‌و  غازی فیدراڵ ئامادە بكات‌و رەوانەی پەرلەمانی بكات بەمەبەستی پەسەندكردنی، بەڵام دوای زیاتر لە دوو مانگ دەستبەكاربوونی هێشتا هیچ ئاماژەیەك لەئارادا نییە سەبارەت بەو پرۆژە یاسایە.  دواین رێككەوتن لەنێوان هەولێرو بەغداد  دواین رێككەوتنی نێوان هەرێم‌و بەغداد ئەو رێككەوتنە بوو كە لە یاسای بودجەی 2021دا كراوە.  ماددەی (11)ی بودجەی 2021ی عێراق تایبەت بە هەرێمی كوردستان سەبارەت بە موچە‌و نەوت، ئەم ماددەیە دەڵێ: •    پاكتاوی شایستە داراییەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵ‌و هەرێمی كوردستان دەكرێت بۆ ساڵەكانی 2014 تاوەكو 2020. •    هەرێمی كوردستان رۆژانە بڕێك نەوت لە كێڵگەكانی بەرهەمدەهێنێت كە كەمتر نەبێ لە (460 هەزار) بەرمیل، بڕی پێویستی ئەم نەوتە تەرخاندەكرێت بۆ دابینكردنی خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەو بەكاربردنی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و بڕی تایبەت بە پترۆدۆلاری لێدەردەكرێت، دوای لێدەركردنی ئەم خەرجییانە، هەرێم داهاتی (250 هەزار) بەرمیل نەوت بە نرخی سۆمۆ رادەستی حكومەتی فیدڕاڵ دەكات. •    حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی نانەوتیی خۆی بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدڕاڵ رادەستی خەزێنەی دەوڵەت دەكات. •    هەرێمی كوردستان قەرزەكانی بۆ بانكی بازرگانی عێراق دەگەڕێنێتەوە، وەزارەتی دارایی ئەم قەرزانەی هەرێم دەكات بە قیستی مانگانەو لە بەشە بودجەی هەرێمی دەبڕێت، پێدانەوەی ئەم قەرزە لەمساڵەوە دەستپێدەكات و بەماوەی (7 ساڵ) تەواو دەبێت. •    دوای جێبەجێكردنی خاڵەكانی سەرەوە، حكومەتی عێراق ئامادەیە شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان بدات. •    دەبێت هەرێمی كوردستان لیستی فەرمانبەرانی مەدەنی‌و سەربازیی خۆی رادەستی بەغداد بكات بە وردەكاری تەواوەتی پلەی وەزیفییانەوە. •    هەرێمی كوردستان پابەندكراوە ئەو پارەیەی لە بەغداد وەریدەگرێت، بەر لە هەر شتێكی تر بۆ دابینكردنی موچەی فەرمانبەرانی خەرج بكات. لە هەموو حاڵەكاندا پەسەندكردنی بودجە دەكەوێتە پێش پەسەندكردنی یاسای نەوت‌و غاز (هەڵبەت ئەگەر لە بنەڕەتەوە ئەو یاسایە هەر پەسەندبكرێت)، لەم حاڵەدا دەبێت هەرێم‌و بەغداد چارەسەرێك بۆ بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی بدۆزنەوە‌و رێككەوتنێكی نوێ ئیمزا بكەن لەبارەی نەوتی هەرێم‌و پشكی بودجەی عێراق.   

 درەو: هاوشێوەی عێراق، جونەیهی میسریش بەهاكەی بەرامبەر بە دۆلاری ئەمریكی دابەزی، لەماوەی (10) رۆژی رابردوودا جونەیهی میسری بەرامبەر بە دۆلار (12%)ی بەهاكەی لە دەستدا، بەهای (100) دۆلاری ئەمریكی لە (2430) جونەیهەوە بۆ (2770) جونەیه بەرزبووەوە ، هاوكات دیناری عێراقی (8%)ی بەهاكەی بەرامبەر دۆلار لە دەستدا، بەهای (100) دۆلاری ئەمریكی لە (147) هەزارەوە  بۆ (160) هەزار دینار بەرزبووەوە.    دۆلار قەیرانی میسری قوڵتر كردووەتەوە  میسر یەكێكە لەوڵاتانەی بەهۆی كەمبونەوەی یەدەگی دراوی بیانی و دابەزینی بەهای دراوەكەی، دووچاری قەیرانێكی ئابوری قوڵ بووەتەوە، بەجۆرێك تەنها لەماوەی 10 رۆژی رابردودا جونەهیی میسری 12% بەهاكەی بەرامبەر بەدۆلار لەدەستداوە، لەكاتێكدا ساڵی رابردوش لە 40% بەهاكەی لەدەستدا، سەرۆك وەزیرانی میسر ئاشكرایدەكات، نزیكەی 10 مانگە بەبەهای 14.5 میارد دۆلار كەرەستەی هاوردەكراو لەبەندەرەكانی وڵاتەكەی كەڵەكەبوون، بەهۆی ئەوەی نەیانتوانیوە پارەكەی بدەن.  بەهای یەك دۆلاری ئەمریكی تا ڕۆژەكانی كۆتایی ساڵی 2022،  بەرامبەر بە (24.3) جونەهی میسری بووە، واتە (100) دۆلاری ئەمریكی بەرامبەر بە (2430) جونەیه بووە، لەماوەی تەنها ئەم (10) ڕۆژەی ساڵی نوێدا نرخی یەك دۆلاری ئەمریكی گەیشتوەتە (27.7) دۆلاری ئەمریكی واتا بەهای (100) دۆلاری ئەمریكی بەرامبەر بە ( 2770) جونەیهی میسریە، واتا بەهای (100) دۆلار ( 340) جونەیهی میسری زیادبوو كە دەكاتە رێژەی (12%)، ئەم بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارە هاوشێوەی عێراقە كە بەهای (100) دۆلاری ئەمریكی لە (147) هەزار دینارەوە بۆ (160) هەزار دینار دابەزیوە.  بەپێی تازەترین راپۆرتی پێگەی "میدل ئیست ئەی" گەلی میسر بەدەست ئازارەوە دەناڵێنیت" بەهۆی بەرزبونەوەی لەرادەبەدەری نرخی كەرەستە خۆراكییەكان لەگەل دابەزینی بەهای جونەهیی میسری، كە بەوتەی شارەزایان هاوڵاتیانی ئاسایی میسر لەبەردەم ئازاری گەورەتردان لەداهاتوودا".  ئەوەش لەكاتیكدایە، بانكی (HSBC) پێشبینی دەكات بەمنزیكانە بەهای جونەهی میسری بۆ 30_35 بەرامبەر بە یەك دۆلاری ئەمریكی داببەزیت و، لەكۆتایی یەكەمی چارەكی ئەمساڵیشدا ریژەی هەڵئاوسان بگاتە لوتكە بۆ لە 27% بەرزبێتەوە، لەكاتێكدا لەمانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردودا ئەو رێژەیە 18.7% بووە. بەپێی راپۆرتەكە، دراوی میسری بەدەست دابەزینی یەك لەدوای یەكەوە دەناڵێنیت، بەجۆرێك جونەهیی میسری بەرامبەر بەدۆلار 40% بەهاكەی لەدەستداوە لەساڵی 2022دا، لەسەرەتای ساڵی 2023شەوە دابەزینی زیاتری بەخۆوە بینیوەو 12% تری بەهاكەی لەدەستداوە، لەگەڵ نزمبونەوەی بەهای جونەیهدا كەرەستە هاوردەكراوەكان گرانتربوون، ئەوەش بووەتە هۆی دروستبونی قەیرانی سك هەڵگوشین لەسەر ئاستی كۆی وڵات. مستەفا مەدبولی سەرۆك وەزیرانی میسر ئاشكرایكردووە، ماوەی 10 مانگە بەبەهای 14.5 ملیارد دۆلار كۆنتێنەری كەرەستەو پێداویستیی كە هاودردەكراون، لەبەندەرەكان كەڵكەبوون بەهۆی ئەوەی نەیانتوانیوە بەهاكەی بدەن، لەسەرەتای مانگی كانونی یەكەمی رابردوو تا رۆژی 23ی ئەو مانگە توانیویانە، بە بەهای ( 4.5 )پارەی ئەو كەرەستانە بدەن . قەیرانی پرۆتین دابەزینی بەهای جونەهی میسری شەپۆلێكی گرانی گەورەی لەنرخی كەرەستە خۆراكییەكان دروستكردووە، بەتایبەت مریشك و هێلكە، كە بوونەتە ژەمە خواردنێكی سەرەكی میسرییەكان بۆ بەدەستهێنانی پرۆتین، بەهۆی گرانبونی لەرادەبەرەی گۆشتی سور. سەرۆكی یەكیتی بەرهەمھێنەرەكانی پەرلەوەر لەچاوپێكەوتنێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاندووە: بەرزبونەوەیەكی لەرادەبەدەر لەنرخی پەلەوەر رویداوەو گەیشتوەتە ئاستێك لەسەروی توانای بەكاربەرەوەیە، ئاماژەی بەوەشكردووە، كە 75% تێچوی كێڵگەكان خۆی لەنرخی عەلەفدا دەبینێتەوەو، تۆنێك عەلەف لە 9 هەزار جونەیهەوە بەرزبوەتەوە بۆ 21 هەزار. هەڵمەتی بایكۆتكردنی مریشك لەبەرامبەر بەرزبونەوەی نرخی مریشك، هاوڵاتیانی میسر داوادەكەن بایكۆتی كرینی مریشك بكرێت بۆ ماوەی یەك مانگ، بەشێك لەو هاوڵاتیانە لەتۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەڵمەتێكیان بەناوی" مریشك بایكۆت بكە لە رۆژی 10ی ئەمانگەوە بۆ ماوەی مانگێك"،"بایكۆت بكە لەپێناو خۆت و لەپیناو هەژاران" راگەیاندووە.   بەوتەی سەرۆكی یەكیتی بەرهەمھێنەرەكانی پەرلەوەر، كەرتی پەلەوەر لەمیسر لە 70% پرۆتینی خێزانە میسرییەكان دابین دەكات، لەكاتێكدا گۆشتی  سورو ماسی 30% دابین دەكەن، پێشیوایە دەكرێت بەشێوەیەكی رێژەیی بایكۆتی خواردنی مریشك بكرێت بەڵام نەك بەشێوەیەكی تەواوەتی.  لەچەند رۆژی رابردودا پەیمانگای نەتەوەیی بۆ خۆراك بڵاوكراوەیەكی لەسەرلاپەرەكەی لەتۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بڵاوكردەوەو تیایدا قاچی مریشكی وەك جێگرەوەیەكی خۆراكی دەوڵەمەند بەپرۆتین نمایشكردبوو، كە وەك ئاماژەی پێكردووە دەتوانێت هاوكاری گیرفانی هاوڵاتیانیش بێت بەهۆی هەرزانی نرخەكەی، هاوكات ژمارەیەك میدیاو رۆژنامەی میسریش باسیان لەسودەكانی قاچی مریشك كردبوو، ئەوەش مشتومڕێكی زۆری لەنێو هاوڵاتیاندا دروستكردو و پرسیاری ئەوەیان كردووە، ئاخۆ ئامانجی ئەو هەڵمەتە میدیاییە بۆ قەناعەتپێكردنی هاوڵاتیانە بەوەی قاچی مریشك بخۆن لەجیاتی مریشك بەهۆی گرانبونی نرخی پەلەوەر؟.   گوێ لەئێمە بگرن عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسر لەبارەی ئەو قەیرانە ئابورییە سەختەی رووی لەوڵاتەكەی كردووە، لەمیانی بەشداریكردنی لەچالاكییەكانی یەكەم كۆنگرەی هاوپەیمانی نیستمانی بۆ كاری ئەهلی گەشەپێدان رایگەیاند:"دۆخەكە لە ساڵی 2023دا سەختە، بەڵام ئەوە مانای وانییە كە حكومەت بەرۆڵی خۆی هەڵناسێت، خەڵك دەبینم بەناڕێك و پێكی قسەدەكەن و دڵەڕاوكێ دروستدەكەن، گوێ لەئێمە بگرن چونكە ئێمە راستگۆترین". سیسی راشیگەیاندووە"دەستەواژەیەكی جوان دەڵێم بۆ ئەوەی بیرتان نەچێتەوە(واز لەقسەلۆك بێنن)، ئێمە وەك دەوڵەت و گەل توانای روبەروبونەوەی ئاستەنگەكانمان هەیە، ئایا ئەگەر دۆخەكە لەمیسر سەختبێت دەستبەرداری دەبین، ئێمە جەنگمان هەڵنەگیرساندووەو سەركێشیمان نەكردووە تا پارەی گەلی میسرمان بەفیرۆدابێت". جەنگی روسیاو ئۆكرانیا هێندەی تر قەیرانی ئابوری میسری قوڵتركردەوەتەوە، بەوپێەی هاوشێوەی زۆرێك لەوڵاتانی جیهانی سێ، بەشێكی بەرچاوی پێداویستییەكانی بەتایبەت دانەوێڵەو كەرەستە خۆراكییەكانی تر لەدەرەوە هاوردەكات، بەپێی بڵاوكراوەكانی دەزگای ئاماری میسر لەساڵی 2021دا لە 80% پێداویستییەكانی لەگەنم لەئۆكرانیاو روسیاوە هاوردەكردووە، وێرای كەرەستەو پێداویستییەكانی تر كە سەرجەمیان پێویستیان بەدراوی قورس هاوردەدەكرێن، ئەوەش لەدوو سەرەوە زیانی گەورەی بەوڵاتە گەیاندووە، لەلایەك فشارێكی گەورەی لەسەر یەدەگی دراوی بیانی دروستكردووە كە لەئیستادا گەیشتوەتە نزمترین ئاست و بەگوێرەی بانكی ناوەندی میسر 34 ملیار دۆلارە، لەلایەكی دیكەش دابەزینی بەهای جونەهی میسری،  بووەتە هۆی دروستبونی گرانییەكی گەورە بەجۆرێك هەندێك كەرەستە لەتوانای كڕینی هاوڵاتیاندا نەماوە.  

درەو: ئەحمەد بامەڕنێ پەرلەمانتاری خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستان، لە رۆژی 15/12/1992 لەنامەیەكدا بۆ هاوسەرەكەی نووسیوە كە لەفەرنسابووەو دەڵێت"ئێستا دۆخی كوردستان زۆر خراپە كارەبا تەنیا (2-3) كاتژمێر هەیە". لە ئێستادا كارەبا لە ناو شاری سلێمانی، لە (24) كاتژمێردا، هەندێك ناوچەی سلێمانی تەنیا (2) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دەدرێتە هاوڵاتیان، لە ساڵی 1992 رۆژانە (3) كاتژمێر دەدرایە هاوڵاتیان، هۆكارەكەی دەوترێت "بەهۆی ناعەداڵەتی لە دابەشكردنی كارەباو بێ خاوەنی سلێمانیەوە". خەرجی مانگانەی كارەبا بەپێی راگەیەندراوی فەرمی حكومەت مانگانە (100) ملیار دینارە، تێچۆی بەستنی پێوەی زیرەك (300) ملیار دیناربوو، مانگانە نزیكە (70) ملیار دینار خەرجی كرێی مۆلیدەیە كە هاوڵاتیان، خەرجی وەزارەتی كارەباش (17) ملیار دینارە، بەڵام كارەبا نزیك دەبێتەوە لە سفر . لە (2022 ەوە بۆ 1992)  ئێستا كارەبا لە هەرێمی كوردستان زۆر كەم بووەتەوەو لە نێوان ( 6 بۆ 8) كاتژمێر كارەبا دەدرێت بە هاوڵاتیان، بەڵام لەناو شاری سلێمانی و لە هەندێك ناوچە پێدانی كاتمژێرەكانی كارەبا لە (2 -4) كاتژمێر كارەبا دەدرێتە هاوڵاتیان، خەرێكە پێدانی كارەبا لە سفر نزیك دەبێتەوە، (درەو) بەدوادا    چونی كرد لە شارەزایان و بەرپرسانی كارەبا، ئەوان هۆكارەكەیان گەڕاندەوە بۆ (ناعەدالەتی لە دابەشكردنی كارەبا و بێساحێبی سلێمانی كە كەس نیە بەرگری لێبكات). پێدانی ئەو رێژە كارەبایە باودۆخی كارەبا دەگەڕێنێتەوە بۆ سەرەتای راپەڕینی بەهاری 1992 كە دۆخی خزمەتگوزاری و موچەو كارەبا زۆر خراپ بوو، حكومەتی عێراق دامودەزگاكانی خۆی لە شارەكانی كوردستان كشاندبووەوە. ئەحمەد بامەڕنێ باڵیۆزو پەرلەمانتاری پێشوی كوردستان لە 15/12/1992 لە نامەیەكدا كە بۆ هاوسەرەكەی نوسیوە كە لە فەرەنسایە دەڵێت:  دۆخی كوردستان خراپە ئێستا كارەبا رۆژی 2 بۆ 3 كاتژمێر هەیە، هەروەها بە شەویش زۆربەی كات بێكارەباین.   خواست لەسەر كارەبا بەپێی راگەیەندراوە فەرمییەكانی وەزارەتی كارەبا، ئێستا (3600) مێگاوات كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەرهەمدەهێندرێت، بەڵام خواست لەسەر كارەبا بۆ زیاتر لە (6600) مێگاوات بەرزبووەتەوە. لەكاتێكدا سایتی فەرمی وەزارەتی كارەبا لەسەرەتای ئەم مانگەدا رایگەیاند" لە كابینەی نۆیەمدا (615) مێگاوات كارەبا زیادیكردووە"‌و رۆژانە وێستگەی كارەبا دەكرێتەوەو باس لە زیادبوونی بڕی بەرهەمهێنانی كارەبا دەكرێت، بەڵام ئێستا رۆژانە تەنیا (7) كاتژمێر كارەبای نیشتمانی دابین دەكرێت. پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردوەتەوە ! ئایاری ئەمساڵ وەفدێك لە كۆماری (كۆنگۆ)وە سەردانی هەرێمی كوردستانی كرد، وەفدەكە (كەمال محەمەد) وەزیری كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان بینی، وەزارەتی كارەبا لەبارەی ئەم دیدارەوە رایگەیاند، وەفدەكەی كۆنگۆ هاتوون بۆ ئەوەی سود لە ئەزمونی (پێوەری زیرەك)ی هەرێمی كوردستان وەربگرن. ئەوكات وەزارەتی كارەبا باسی لەوە دەكرد، بەهۆی پرۆژەی (پێوەری زیرەك)ەوە رێژەی بەفیڕۆچوونی كارەبای لە 49%ەوە بۆ 39% كەمكردوەتەوە، بانگەشەی وەزارەت بۆ پێوەری زیرەك بەوشێوەیە بوو پێوەرەكە ماوەی 2 بۆ 3 كاتژمێری كاتەكانی پێدانی كارەبا زیاتر بكات لەوەی كە هەیە.  كەمال محەمەد وەزیری كارەبایە لەسەر پشكی پارتی، ئەم پیاوە بەمدواییە وەزارەتێكی تریشی وەرگرت، بەهۆی دەستلەكاركێشانەوەی كەمال ئەتروشییەوە بە وەكالەت كراوە بە وەزیری سامانە سروشتییەكان، واتە لە یەككاتدا دوو وەزارەتی هەستیار بەڕێوەدەبات، كە هەردووكیان چەندین ساڵە گلەیی‌و ناڕەزایەتییان لەسەرە.  ئێستا لە هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەشی كارەبا هەیە، لەم رێژەیە (ملیۆنێك‌و 300 هەزار) هاوبەش پێوەری زیرەكی كارەبایان بەستووە، كە دەكاتە رێژەی (73%)ی تێكڕای هاوبەشەكانی كارەبا، سەرباری زۆری ژمارەی ئەوانەی پێوەری زیرەكیان بەستووە، بەڵام كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی ئێستا لە (16) كاتژمێرەوە بۆ (6) كاتژمێر كەمیكردووە، واتا بەپێچەوانەی لێدوانەكانی وەزارەتی كارەباوە، پێوەری زیرەك كاتی پێدانی كارەبای نیشتمانی بەڕێژەی (62%) كەمكردوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە خەرجی بەستنی پێوەری زیرەك نزیكەی (300) ملیار دیناربووە.   داهات‌و خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان داهاتێكی زۆر لە كارەبادا خەرج دەكرێت، بەجۆرێك ئێستا مانگانە زیاتر لە (100 ) ملیار دینار بۆ ئەو كۆمپانیایانە خەرج دەكرێت كە كارەبا بەرهەمدەهێنن.  لەپاڵ خەرجی بەرهەمهێنانی كارەبادا، كۆی خەرجی مانگانەی موچەی فەرمانبەرانی وەزارەتی كارەبا (17 ملیارو 850 ملیۆن) دینارە، ئەمە سەرەڕای ئەو پارەیەی هاوڵاتیان مانگانە خەرجی دەكەن بۆ كڕینی كارەبا لە مۆلیدە ئەهلییەكان بۆ مۆلیدە ئەهلییەكان. لە هەرێمی كوردستان ژمارەی هاوبەشانی كارەبا بۆ (ملیۆنێك‌و 776 هەزارو 963) هاوبەش زیادیكردووە، ئەگەر بە تێكڕا (4) ئەمپێر بۆ هەر خێزانێك لە كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان ئەژمار بكرێت‌و نرخی هەر ئەمپێرێكیش بە (10 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، ئەوا هەر خێزانێك مانگانە بەتێكڕا (40) هەزار دینار پارە لە كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكاندا خەرج دەكات، تێكڕای خەرجی هاوڵاتیان بۆ كڕینی كارەبای مۆلیدە ئەهلییەكان مانگانە دەگاتە (71 ملیار) دینار.  بەو پێیەش كۆی خەرجی كارەبا لە هەرێمی كوردستان بەوەی حكومەت دەیدات‌و  بەوەشەوە كە هاوڵاتیان دەیدەن بە كرێی مۆلیدە، مانگانە زیاترە لە (200 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە لەكاتێكدایە، بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی كارەبا، داهاتی كرێی كارەبا مانگانە نزیكەی (50 ملیار) دینارە، ساڵی رابردوو كۆی گشتی داهاتی كارەبا بڕەكەی (456 ملیار) دینار بووە، ئێستا نزیكەی (تریلیۆنێك‌و 298 ملیار) دینار قەرزی كارەبای حكومەت لای هاوڵاتیانە‌و حكومەت خۆشی بڕی (3 ملیارو 883 ملیۆن) دۆلار قەرزاری كۆمپانیاكانە.    راپۆرتی پەیوەندیدار  كەرتی تایبەت كێشەی كارەبا كۆتایی پێدێنێت؟  پێوەری زیرەك پێدانی كارەبای كەمكردەوە حكومەت لە كەرتی كارەبادا شكستی هێناوە

(درەو):  كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو دەبێت خۆیان لەگەڵ رێنماییەكی بانكی ناوەندی عێراقدا بگونجێنن، ئەگەرنا مۆڵەتی كاركردنیان لێ وەردەگیرێتەوە.  لە هەنگاوێكی نوێدا بۆ كۆنترۆڵكردنی بازاڕی دراو، لقی هەولێری بانكی ناوەندی عێراق نوسراوێكی دەكردووە‌و داوا دەكات كۆمپانیاكانی ئاڵۆگۆڕی دراو خۆیان  بگونجێنن لەگەڵ رێنمایی ژمارە 1ی ساڵی 2022ی هەمواركراو تایبەت بە رێكخستنی كاری كۆمپانیاكانی دراو. بەگوێرەی ئەو نوسراوە كە بانكی ناوەندیی عێراق رۆژی 2ی ئەم مانگە دەریكردووە، كۆمپانیاكان جۆری (A و B) دەبێت ئەم دوو هەنگاوە جێبەجێ بكەن، ئەگەر نا دادەخرێن‌و مۆڵەتی كاركردنیان لێوەردەگیرێتەوە:  •    تاوەكو رۆژی 1ی ئازاری ئەمساڵ سەردانی لقی هەولێری بانكی ناوەندی عێراق‌و لقی سلێمانی بانكی ناوەندی هەرێم بكەن بۆ جێبەجێكردن‌و خۆگونجاندن لەگەڵ رێنماییەكان، بۆ ئەمەش دەبێت داواكاری پێشكەش بەمەبەستی بۆ یەكگرتنیان.  •    لەدوای 1ی ئازارەوە هەر كۆمپانیایەك كە خۆی لەگەڵ رێنماییەكان نەگونجێت، دادەخرێت‌و مۆڵەتی كاركردنی لێ وەردەگیرێتەوە.  بەگوێرەی رێنماییەكانی بانكی ناوەندیی، نابێت كۆمپانیای جۆری (A) سەرمایەكەی لە (5 ملیار) دینار كەمتر بێت، جۆری (B) سەرمایەكەی لە (2 ملیارو 500 ملیۆن) دینار كەمتر بێت، ئەمە پێویست دەكات لەسەر كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو پێكەوە یەكبگرن‌و سەرمایەكەیان بۆ ئەو دوو ئاستە بەرزبكەنەوە، رەنگە ئەمە زیاتر لە 5 كۆمپانیا ناچار بكات پێكەوە یەكبگرن. حكومەتی هەرێمی كوردستان پاڵپشتی جێبەجێكردنی رێنماییەكانی بانكی ناوەندی دەكات، ئەمە بۆ ئەوەی كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو لە هەرێمی كوردستان هاوشێوەی كۆمپانیاكانی عێراق سودمەند ببن لە وەرگرتنی هەفتانەی دۆلار لە بانكی ناوەندی بە نرخی فەرمی. ئەمڕۆ نرخی 100 دۆلاری ئەمریكی لە بازاڕەكانی هەولێرو سلێمانی بۆ (161 هەزارو 500) دینار بەرزبووەوە، ئەمە بەرزبوونەوەیەكی بێ پێشینە بوو، ئەمە لەكاتێكدایە نرخی دۆلار بەشێوەی فەرمی لە بانكی ناوەندی عێراق بۆ هەر 100 دۆلارێك بڕی (146 هەزار) دینارە.    كاتێك بەهۆی قەیرانی دارایی‌و دابەزینی نرخی نەوتەوە عێراق توشی قەیرانی دارایی بوو، حكومەتی مستەفا كازمی بە پشتیوانی لایەنە سیاسییەكان‌و بە هەماهەنگیی لەگەڵ بانكی دراوی نێودەوڵەتی لە كۆتاییەكانی ساڵی  2020دا دەستكاری بەهای دۆلاری كردو نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی لەبەرامبەر (هەزارو 460) دیناردا جێگیركرد.  ئەم بڕیارە لەماوەی دوو ساڵی رابردوودا داهاتەكانی حكومەتی عێراقی بەشێوەیەكی پێشبینی نەكراو بەرزكردەوە، بەڵام نرخی كاڵاو شمەكی لەبازاڕدا بەرزكردەوە‌و ناڕەزایەتی دروستكرد.  بەڵام ئەم نرخە تا كۆتایی بەجێگیریی نەمایەوە‌و ماوەی زیاتر لە 40 رۆژە تادێت بەهای دینار لەبەردەم دۆلاردا پاشەكشێی دەكات، رێوشوێنەكانی حكومەت‌و بانكی ناوەندی تائێستا نەیانتوانیوە بازاڕ كۆنترۆڵ بكەن.   بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار لە بەرژەوەندی هەردوو حكومەتی عێراق‌و هەرێمی كوردستاندایە، چونكە هەردوو حكومەتەكە سەرچاوەی سەرەكی داهاتەكانیان بریتییە لە فرۆشتنی نەوت‌و پارەی نەوتیش بە دۆلار دەگەڕێتەوە، بەڵام فەرمانبەران‌و موچەخۆران داهاتەكانیان بە دینار وەردەگرن‌و زەرەرمەندی گەورەن.   

راپۆرت: دره‌و لە مەڵبەندی یەكێتیییەوە لە شاری سلێمانی، سەرۆك‌و جێگرو ستافی نوێی (كۆمەڵەی رۆشنبیری موختارەكان) دەستبەكاربوون، سەرۆكی كۆمەڵەكە ناوی "مارشاڵ"ە، موختار چییە‌و ئەركەكانی چین، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  مارشاڵ ده‌ستبه‌كاربوو كۆمەڵەكەی رۆشنبیری موختارەكان رۆژی 3ی كانونی یەكەمی ساڵی رابردوو كۆنگرەی خۆی بەست، ستافێكی نوێی هەڵبژارد. سەرۆكی نوێی كۆمەڵەكە كەسێكە بەناوی (مارشاڵ مەحمود). مەراسیمی دەستبەكاربوونی ستافی نوێی كۆمەڵەكە لە مەڵبەندی یەكێتیی لە سلێمانی بەڕێوەچوو، جەزا سەید مجید لێپرسراوی مەڵبەندی یەكێتیی وتی" كۆمەڵەی رۆشنبیری موختارەكان ئەڵقەی یەكەمی نێوان هاوڵاتیان‌و فەرمانگە حكومیەكانن". ئۆفێسی سەرەكی ئەم كۆمەڵەیە دەكەوێتە بەرامبەر گردی زەرگەتە مەكۆی سەرەكی بزوتنەوەی گۆڕان.  چیرۆكی "موختار" موختار لە بنەڕەتەوە بەو كەسە دەوترا كە خەڵكی گوندێك یان شارۆچكەیەكی بچوك لەناو خۆیاندا هەڵیاندەبژارد، بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان سەرەتای بەكارهێنانی ناوی "موختار" بۆ سەردەمی دەسەڵاتی عوسمانییەكان دەگەڕێتەوە، توركە عوسمانییەكان یەكەم كەس بوون لە ناوچەكەدا كە ناوی موختاریان ناوە لە نوێنەری گوندەكان لە فەلەستین. لەسەردەمی عوسمانییەكاندا موختار ئەلقەی پەیوەندی نێوان خەڵكی گوندەكان‌و دەسەڵاتداران بوو، لە 8ی نۆڤێمبەری 1864دا دەوڵەتی عوسمانیی سیستمی كارگێڕی خۆی راگەیاند، بەپێی ئەم سیستمە دەوڵەت دابەشكرا بەسەر چەند (ولایەت)ێكدا، پاشان چەند لیوایەك "سەنجەق"‌و دواتریش (قەزا)و (ناحیە)‌و (گوندەكان)، ئیتر لەوكاتەوە هەموو گوندێك موختارێكی بۆ دانراو موختارەكە سەربە بەڕێوەبەری ناحیە بوو.  سەرباری ئەوەی ژیان گەشەی كردووەو شێوازی نوێنەرایەتی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بەڵام لە هەرێمی كوردستان هێشتا موختارەكان كاری خۆیان لەدەستنەداوە، ئەمانە ئێستا چاودێرن بەسەر دانیشتوانی گەڕەكانەوە لەناو شارەكاندا، بەبێ پاڵشتی ئەمان زۆرجار فەرمانگەكان ناتوانن كاروباری هاوڵاتیان رایی بكەن، بەتایبەتیش لە بابەتی پشتگیری نیشتەجێبووندا.  ساڵی 2015 وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی كوردستان بڕیاریدا چیتر كار بە نوسراوی پشتگیری نیشتەجێبوونی موختارەكان نەكرێت‌و لەبری ئەوە تەنیا كار بە (كارتی زانیاریی) بكرێت.  بەڵام ساڵی 2021 وەزارەتی ناوخۆ رێنماییەكی نوێی دەركرد‌و تێیدا ئەركەكانی موختاری بەمشێوەیە دیاریكردووە:  •    كۆكردنەوەی ئاماری وردی دانیشتوانی گەڕەك یان گوند‌و هەڵگرتنی زانیارییەكان لە تۆمارێكدا بەشێوەی "نهێنی". •    ئاگاداركردنەوەی لایەنی پەیوەندیدار لە: -    هەر جموجوڵ‌و كارێكی گوماناوی كە هەڕەشە لە بارودۆخی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بكات. -    زێدەڕۆیی لەسەر موڵك و ماڵی گشتی، كارە نا یاسایی و نامۆكان وەك ئەو كارانەی كەوا دوورن لە رەوشتی باش و رەوشتی گشتی. ئەركەكانی موختار چین ؟ لە عێراقی سەددام‌و دوای روخانی سەددامیشدا موختارەكان بەپێی یاسا شێوازی كاركردنیان بۆ دەستنیشان كراوە، پارێزەر (ئارام رەزا سەعید) لەبابەتێكدا رێنماییەكانی وەزارەتی ناوخۆی هەرێمی لەبارەی ئەركەكانی موختار بەمشێوەیە روون كردوەتەوە:  1- پەڕاوی ئاگاداركردنەوە، لەڕێی موختارەكان دەنێردرێت بۆ شاهیدەكان بۆ ئەوەی لەبەردەم دادوەر یان لێكۆڵەر ئامادە بن، لەو رووداوەی لەبەردەمیان خراوەتەڕوو. (ماددە 59 یاسای یاسای شێوازەكانی دادبینیكردنی سزایی). 2- ماڵی تۆمەتبار بە ئامادەبوونی تۆمەتبار یان خاوەن ماڵ لەگەڵ دوو شاهیدو موختار دەپشكێندرێت. واتە ئەو كاتەی تاوانێك روودەدات‌و پێویست دەكات ماڵێك بپشكێندرێت، پێویستە موختاری گوند یان گەڕەك ئامادە بێت لەگەڵ دوو شاهید. (ماددە 82 هەمان یاسا). 3- موختار بە یەكێك لە ئەندامانی رێكخستنی دادوەری دادەندرێت‌و پێویستە موختار دەسەلاتی پەیوەندیدار لە روودانی تاوان ئاگادار بكاتەوەو تۆمەتبار دەستگیر بكات‌و ئەو كەسانەش بپارێزێت كە هەڕەشەیان لەسەرە یان مەترسییەكیان لە ئەنجامی تاوانێك لەسەرە. (ماددەی 39 لە ھەمان یاسا).  بەپێی رێنمایی ساڵی 2013 ی وەزارەتی ناوخۆ، رێنمایی تایبەت بە كاری موختارەكان 4- جێبەجێكردنی ئەو ئەركانەی، یاسای شێوازەكانی دادگاییكردنی سزایی بە موختاری سپاردووە. 5- پێویستە لەسەر موختار، دوای راسپاردنی وەك موختار، ئامارێكی وردی دانیشتووان كۆبكاتەوە و زانیارییەكان لە تۆمارێكدا هەڵبگرێت بە شێوەی نهێنی.  6- ئاگاداركردنەوەی لایەنی پەیوەندیدار لە:  ا- هەر جموجۆڵ و كارێكی گوماناوی، كە هەرەشە لە ئاسایشی هەرێمی كوردستان بكات. ب- زێدەڕۆیی لەسەر موڵك و ماڵی گشتی، وە كارە نا یاسایی و نامۆكان وەك ئەو كارانەی كەوا دوورن لە رەوشتی باش و رەوشتی گشتی. ج- هەستپێكردن و هەبوون و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ترسناك و گواستراوەو میكرۆبییەكان.  د- لە كاتی كۆچكردنی یەكجارەكی یان هاتنی یەكجارەكی هەر خێزانێكی نوێ بۆ گەڕەك یان گوند.  ھ- لە كاتی نیشتەجێبوونی هەر خێزانێكی ئاوارەی غەیرە عێراقی. 7- رێكخستنی پشتگیری نیشتەجێبوون و بەڵگەنامە پێویستەكان و پەسەندكردنی لە سنووری كارەكەی.  8 - پێویستە موختار ئەو تۆمارانەی لا هەبێت: ا - تۆماری دانیشتووانی سنووری كارەكەی، بە ژمارەی گەڕەك و كۆڵان و خانوو و كاری هەر ئەندامێكی هەر خێزانێك.  ب- تۆماری نیشتەجێبوونی نوێی خێزان لە سنوورەكەی و ئەو خێزانانەی كە لێیەوە دەردەچن.  ج- تۆماری خێزانە بیانییەكان. د- تۆماری لەدایك بووان و مردووان.  9- پابەند بێت بە ئەخلاقیاتی پیشەكەی و دەست وەرنەدات لە لایەنی سیاسی دانیشتووان و پاراستنی نهێنییەكان كە لەكاتی پەیڕەوكردنی كارەكەی دەستی دەكەوێت.  10- هەر ئەركێكی تر كە لە یاسا كارپێكراوەكان دیاریكراوە یان هەر ئەركێك لە لایەن پارێزگا پێی دەسپێردرێت.  بۆ زانیاریش، بەپێی رێنمایی وەزارەتی ناوخۆ، موختار بڕە پارەیەك مانگانە وەردەگرێت كە 500 هەزار دینارە ئەگەر موختاری پارێزگاكان بێت، موختاری نێو گەڕەكەكانی قەزاكان 400 هەزار دینار وەردەگرێت‌و موختاری گوندو گەرەكەكانی ناحیەكانیش 350 هەزار دینار وەردەگرێت. و بۆی هەیە لەبری هەر مۆرێك كە بۆ پشتگیریكردنی هاوڵاتییان دەیدات، تەنیا 1000 دینار وەربگرێت. پێكهاته‌ی نوێی كۆمه‌ڵه‌ی موختاره‌كان