راپۆرت: درەو بڕیارە سبەینێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەی ئاسایی خۆی بكات، ئەگەری هەیە لەو كۆبونەوەیەدا شوێنگرەوە بۆ وەزیرەكانی یەكێتیی دیاری بكرێت، پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لەبەردەم چەند سیناریۆیەكدایە، شوێنگرەوەی بریكارەكان یان دووبارەكردنەوەی سیناریۆكەی 2015ی پارتی بەرامبەر بە بزوتنەوەی گۆڕان. وردەكارییەكان لەم راپۆرتەدا.  سێ سیناریۆ !  بەپێی بەداواداچوونەكانی (درەو)،  بڕیارە سبەینێ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كۆبونەوەی هەفتانەی خۆی بكات‌و لە كۆبونەوەكەدا پرسی شوێنگرەوەی وەزیرەكانی یەكێتیی یەكلابكرێتەوە، چونكە تیمی یەكێتیی لە حكومەت جارێكی تر سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیرانی ئاگادار كردووە لەوەی ناگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت.  ئەو سەرچاوانەی (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، لەحاڵەتی پڕكردنەوەی شوێنی وەزیرەكانی یەكێتیی لەناو كۆبونەوەكانی حكومەتدا لەلایەن مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتەوە، چەند سیناریۆیەك لەبەردەستدا دەبێت:  سیناریۆی یەكەم:  بریكاری وەزارەتەكانی یەكێتیی كە سەرجەمیان پارتین، لەبری وەزیرەكانی یەكێتی بانگهێشتی ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران بكرێت، جێبەجێكردنی فەرمانەكانی ناو كۆبونەوەكانی حكومەت لە ناو وەزارەتەكانی یەكێتییدا، بە بریكارەكان بسپێردرێت.  سیناریۆی دووەم:  بریكاری وەزارەتەكان وەك وەزیری بەوەكالەت لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران بەشداریان پێبكرێت، بە بڕیاری مەسرور بارزانی دەسەڵاتیان پێبدرێت بۆ جێبەجێكردنی ئەركەكانیان. سیناریۆی سێیەم:  دەركردنی وەزیرەكانی یەكێتیی لە حكومەت هاوشێوەی دەركردنی وەزیرەكانی بزوتنەوەی گۆڕان لە 2015دا، ئەمەیان پێدەچێت كاتێك بڕیاری لێبدرێت كە هەنگاوی پراكتیكی بۆ دوو ئیدارەیی دەستپێبكات، چونكە یەكێتیی ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی خۆی هەیە‌و جیاوازە لە بزوتنەوەی گۆڕان. (درەو) زانیویەتی، لە كۆبونەوەی پێشووی ئەنجومەنی وەزیراندا باس لە پرسی شوێنگرەوەی وەزیرەكانی یەكێتیی كراوە، بیرۆكەی هێنانی بریكاری وەزارەتەكان بۆ ناو كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران گفتوگۆی لەبارەوە كراوە، بۆیە چاوەڕوانكراوە لە كۆبونەوەی سبەینێ یان لە هەفتەی داهاتوودا، بڕیاری كۆتایی لەسەر پرسی بۆشایی تیمی یەكێتیی لە كۆبونەوەكانی حكومەتدا بدرێت. شوێنگرەوەكان كێن ؟  ئەگەر مەسرور بارزانی بڕیاری خۆی یەكلابكاتەوە‌و كاروباری وەزارەتەكانی یەكێتیی بسپێرێت بە بریكاری وەزارەتەكان، شوێنگرەوەی وەزیرەكانی یەكێتیی بەمشێوەیە دەبێت:  •    دارا رەشید وەزیری پلاندانان: بریكارەكەی (زاگرۆس فەتاح)ە •    شۆڕش ئیسماعیل وەزیری دەستلەكاركێشاوەی پێشمەرگە: بریكارەكەی (عەبدولخالق باپیری)ە •    ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵا: بریكارەكەی (عەبدولفەتاح عەبدولڕەزاق) •    محەمەد حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری:  بریكارەكەی (ئاریان سەلاحەدین) •    بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ: بریكارەكەی (كەریم سلێمان)ە بایكۆتی یەكێتیی سەرەتای تەقینەوەی كێشەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتیی بۆ كوژرانی عەقید (هاوكار جاف) دەگەڕێتەوە لە تەقینەوەیەكدا لە هەولێر لە رۆژی 7ی ئۆكتۆبەری 2022دا، بڵاوكردنەوەی دانپێدانانی تۆمەتبارانی ئەم كەیسە‌و تۆمەتباركردنی دەزگای دژەتیرۆری یەكێتیی بە كوشتنی عەقید (هاوكار جاف) لەلایەن ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمەوە، یەكێتیی نیگەران كرد‌و ئەمەی بە تاكڕەوی مەسرور بارزانی لە بڕیاردان لەناو حكومەت لێكدایەوە. لەبەرامبەردا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت دەڵێ، یەكێتیی داخستنی كەیسی كوشتنی هاوكاری جافی كردووە بە مەرج‌و ئەو كەیسەكە داناخات.   لە 26ی ئۆكتۆبەری 2022وە واتە نزیكەی (6) مانگە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆكی تیمی یەكێتیی نەچوەتە ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران‌و (بایكۆت)ی كردووە، لە رۆژی 11ی كانونی یەكەمی 2022شەوە، واتە ماوەی (4) مانگی رەبەقە وەزیرەكانی یەكێتیی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی وەزیرانیان بایكۆتكردووە‌.  لەوكاتەوە وەزیرەكانی یەكێتیی كە ژمارەیان (6) وەزیرە، لە بینای وەزارەتەكانیان دەوامی فەرمی خۆیان دەكەن‌و بەتەواوەتی لە حكومەت نەكشاونەتەوە، جگە لە (شۆڕش ئیسماعیل) وەزیری پێشمەرگە كە دەستلەكاركێشاوەتەوە هەروەها (خالید شوانی) كە شوێنەكەی وەكو وەزیری هەرێم بۆ كاروباری بەغداد بەتاڵ بووە‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرتووە.  رۆژی 26ی شوباتی ئەمساڵ، سەرۆكایەتی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران بە نوسراوێكی فەرمی داوای لە تیمی یەكێتیی كرد بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، تیمی یەكێتیی بە نوسراوی فەرمی وەڵامی دایەوە ناگەڕێتەوە بۆ ناو كۆبونەوەكان، لەم نوسراوەدا تیمیی یەكێتی هۆكاری نەگەڕانەوە بۆ كۆبونەوەكان دەگەڕێنێتەوە بۆ "رەچاونەكردنی پرەنسیپەكانی هاوبەشیكردن لە بڕیاردان‌و شێوازی بەڕێوەبردنی حكومەت‌و بەربەست لەبەردەم پیادەكردنی دەسەڵاتەكان". دواتر مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لە جەژنی نەورۆزی ئەمساڵدا، بەفەرمی لە وتارێكدا داوای لە تیمی یەكێتیی كرد بگەڕێنەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، بەڵام وەڵامێكی دڵنیاكەرەوەی لە بەیاننامەی نەورۆزی قوباد  تاڵەبانیدا دەستنەكەوت‌و دۆخەكە وەكو خۆی مایەوە.   ناكۆكییەكانی ئەمدواییەی قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی دوای هێرشەكەی فڕۆكەخانەی سلێمانی‌و بەیاننامەكەی جوتیار عادلی وتەبێژی حكومەت، ئەگەری گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت زیاتر دورخستنەوە.  بەمدواییە مەسرور بارزانی بەبێ بەشداری قوباد تاڵەبانی‌و ئەندامانی تیمی یەكێتیی چووە بەغداد‌و لەسەر دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەگەڵ حكومەتی عێراق رێككەوتنی ئیمزا كرد، لە دوێنێوە قوباد تاڵەبانیش بەبێ ئاگاداری مەسرور بارزانی چوەتە بەغدادو سەرقاڵی گفتوگۆیە لەگەڵ توركەكان بەنێوەندگیری بەرپرسانی عێراق سەبارەت بە داخستنی ئاسمانی توركیا بەڕووی فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانیدا. مەسرور بارزانی‌و قوباد تاڵەبانی  لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا كە كابینەی سێقۆڵی (پارتی+ یەكێتی+ بزوتنەوەی گۆڕان)، یەكێتی جگە لە پۆستی جێگری سەرۆك وەزیران، (6) پۆستی وزاری بەدەستەوەیە، ئێستا تەنیا (4) لە وەزیرەكانی یەكێتیی لە وەزارەتەكانیان دەوام دەكەن كە بریتین لە هەریەكە لە (بێگەرد تاڵەبانی وەزیری كشتوكاڵ- محەمەد حەمەسەعید وەزیری رۆشنبیری- ئارام محەمەد قادر وەزیری خوێندنی باڵا- دارا رەشید وەزیری پلاندانان).  وەزیری پێشمەرگە (شۆڕش ئیسماعیل) دەستی لە پۆستەكەی كێشاوەتەوە‌و (رێباز بێركۆتی) بۆ شوێنەكەی كاندیدكراوە، خالید شوانی كە وەزیری هەرێم بوو، پۆستەكەی چۆڵكرد‌و پۆستی وەزیری دادی عێراقی وەرگرت، یەكێتی (ئەحمەد عەسكەری) بۆ شوێنەكەی كاندید كردووە.  بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی گۆڕانكارییە وزارییەكانەوە، تائێستا پەرلەمانی كوردستان كۆنەبوەتەوە بۆ متمانەدان بە وەزیرە نوێیەكان، بۆیە یەكێتیی ئێستا دوو پۆستی وزاری چۆڵ بووە.  كابینەی نۆیەم هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە لە 10ی تەموزی 2019دا، بە ناكۆكی نێوان قوباد تاڵەبانی‌و مەسرور بارزانی دەستیپێكرد، یەكەم ناڕەزایەتی قوباد تاڵەبانی دژی دیارینەكردنی دەسەڵاتەكان بوو وەكو جێگری سەرۆك وەزیران، پاش ماوەیەك ناڕەزایەتی هەردووكیان كۆبونەوەیەكیان كرد‌و مەسرور بارزانی وتی"رێككەوتین‌و هیچ كێشەیەك لەنێوانماندا نییە".  بەڵام ئەمە كۆتایی ناكۆكییەكان نەبوو، لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق (10 ئۆكتۆبەری 2021) بەبێ ناوهێنانی مەسرور بارزانی، قوباد تاڵەبانی وتی"چیتر تاكڕەوی قبوڵ ناكەین"، ئەم قسەیە مەسرور بارزانی توڕەكرد، داوای كرد قوباد تاڵەبانی لەبارەی قسەكانی بانگەشەی هەڵبژاردنەوە لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیراندا رونكردنەوە بدات، قوباد  تاڵەبانی ئەم داواكارییەی رەتكردەوە، ئەمە وایكرد چەند كۆبونەوەیەكی ئەنجومەنی وەزیران بایكۆت بكات.  یەكێتیی بكشێتەوە حكومەت هەڵدەوەشێتەوە ؟  پارتی بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران لەلایەن تیمی یەكێتییەوە بە كارێكی نایاسایی دەبینێت، بەڵام تیمی یەكێتیی دەڵێ بەگوێرەی ماددەی (13) لە یاسای ئەنجومەنی وەزیران، وەزیرەكان لەبەردەم پەرلەماندا بەرپرسیارێتییان دەكەوێتە ئەستۆ نەك لەبەردەم سەرۆك وەزیراندا. ئێستا كە ئیتر مەسرور بارزانی لە گەڕانەوەی تیمی یەكێتیی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت بێئومێد بووە، ئایا شوێنی وەزیرەكان بە بریكارەكانیان پڕدەكاتەوە ؟ ئەگەر ئەمە رووبدات ئایا تیمی یەكێتیی لە حكومەت دەكشێتەوە ؟ لە كۆتایشدا ئەگەر تیمی یەكێتی لە حكومەت بكشێتەوە ئایا كابینەكەی مەسرور بارزانی هەڵدەوەشێتەوە ؟  ئەو یاسایەی كە وەڵامی ئەم پرسیارە دەداتەوە، یاسای ژمارەی (3) ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستانە كە لە 16ی ئەیلولی ساڵی 1992دا دەرچووە‌و (10) جار هەموار كراوە، بەڵام ئەو بڕگەیەی ناو ماددە یاساییەكە كە تایبەتە بە كشانەوەی وەزیرەكان، وەكو خۆی ماوەتەوە‌و هیچ هەموارێكی تێدا نەكراوە.  بڕگەی (1) لە ماددەی (یانزەیەم)ی ئەم یاسایە دەڵێ" لە حاڵەتی لادانی سەرۆكدا یا وازهێنانی، یاخود وازهێنانی زۆربەی ئەندامانی ئەنجومەن، وا دادەنرێ كە وەزارەت وازی لە كار هێناوە، بەڵام ئەگەر وەزارەتەكە (مەبەستی لە كابینەكەیە) هاوپەیمانی بوو لەنێوان دوو دەستە سەرەكییەكەی ناو پەرلەمانی كوردستان، ئەگەر وەزیرانی هەر لایەكیان بە كۆمەڵ لە وەزارەت كشانەوە، وا دادەنرێت كە وەزارەتەكە وازی لە كارهێناوە". بەگوێرەی ئەم بڕگەیە، لەحاڵی كشانەوەی یەكێتیدا لە حكومەت، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێم بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار دەكرێت، بەوپێیەی ئێستا یەكێتی یەكێكە لە دەستە سەرەكییەكانی ناو پەرلەمان‌و لە دوای پارتییەوە لەناو پەرلەمانی كوردستاندا زۆرترین كورسی هەیە.  بەڵام بەگوێرەی بڕگەی (2) لە هەمان یاسا، تەنانەت ئەگەر یەكێتیش لە حكومەت بكشێتەوە‌و حكومەت بە دەستلەكاركێشاوە ئەژمار بكرێت، كابینەی نۆیەم هەر بەردەوام دەبێت، چونكە بڕگەی (2)ی ماددەكە دەڵێ" ئەندامانی ئەنجومەن تا كاتی پێكهێنانی  وەزارەتێكی نوێ (مەبەستی كابینەیەكی نوێیە)، لەسەر بەڕێوەبردنی ئەركە رەسمییەكانیان بەردەوام دەبن". بەڵام لە ساڵی 1999دا، پەرلەمانی كوردستان هەموارێكی لەم ماددەی (یانزەیەم)ی ئەنجومەنی وەزیراندا كردووە‌و بڕگەی (3)ی بۆ ماددەكە زیادكردووە. بڕگەی (3)ی ماددەی (یانزەیەم)ی ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ" سەرۆك بۆی هەیە دەستلەكاركێشانەوەی وەزیر قبوڵ بكات". بەپێی ئەم بڕگەیە، لەحاڵی كشانەوەی بەكۆمەڵی وەزیرەكانی یەكێتیی لە كابینەی نۆیەم، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت بۆی هەیە لەژێر هەر بەهانەیەكدا دەستلەكاركێشانەوەكەیان قبوڵ نەكات، ئەمە وادەكات كابینەی نۆیەم بەبێ یەكێتیش وەكو خۆی بەردەوام بێت‌و بە كابینەی كاربەڕێكەر ئەژمار نەكرێت، سەرۆكی حكومەت دەتوانێت ئەم بڕگەیە بەكاربهێنێت بۆ ناچاركردنی یەكێتیی بە ملدان بۆ سازدانی هەڵبژاردنێكی نوێ. خۆ ئەگەر مەسرور بارزانی دەستلەكاركێشانەوەكانەوەی بەكۆمەڵی تیمی یەكێتیی لە حكومەت قبوڵ بكات، بەپێی دواین هەمواری یاسای سەرۆكایەتی هەرێم، دەبێت پەسەندكردنی دەستلەكاركێشانەوەكان ئاڕاستەی نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بكات، سەرۆكی هەرێم دوای دەركردنی نوسراوی قبوڵكردنی دەستلەكاركێشانەوەكان، بەپێی یاساكە دەبێت داوا لە وەزیرەكانی یەكێتی بكات لە ئەرك‌و فەرمانی خۆیان بەردەوام بن تا ئەوكاتەی كابینەیەكی نوێی حكومەت پێكدەهێنرێت، واتە لە كۆتایدا تیمی یەكێتیی هەر دەبێت لەناو حكومەت بمێنێتەوە تا هەڵبژاردنێكی نوێ دەكرێت.  لەبەرامبەریشدا لە هەموو حاڵەكاتدا كابینەی نۆیەم بەبێ یەكێتیش دەتوانێت بەردەوام بێت، تەنانەت ئەگەر بەشێوەی كاربەڕێكەریش بێت، بەڵام هەموو ئەمانە سیناریۆی یاسایین بۆ دۆخەكە، سیناریۆی واقعیش هەیە كە دەركردنی وەزیرەكانی یەكێتییە هاوشێوەی دەركردنی وەزیرەكانی گۆڕان لەلایەن پارتییەوە، هەروەها سیناریۆی راگەیاندنی دوو ئیدارەیی‌و جیابونەوەی یەكجاری پارتی‌و یەكێتیی لەیەكتر.

(درەو):  نەوت رێژەی زیاتر لە 90%ی كۆی داهاتەكانی عێراق پێكدەهێنێت، هەروەك گرنگترین سەرچاوەی دابینكردنی پارەیە بۆ بودجەی گشتی‌و پرۆژەكانی پەرەپێدان لەناوخۆی وڵاتدا. بۆ نمونە مانگی كانونی دووەمی رابردوو تێكڕای داهاتی نەوت گەیشتە زیاتر لە (7 ملیارو 600 ملیۆن) دۆلار. بەهۆی ناكۆكی لەبارەی مافی هەناردەكردنی نەوت لەنێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان، ئازاری رابردوو قسەوباس لەبارەی نەوتی عێراقەوە زیادی كرد. چیرۆكی نەوتی عێراق چییە ؟ گەورەترین كێڵگەی نەوت لە عێراق كامەیە؟ چۆن ئاڵتونی رەش رۆڵی گرنگی لەو جەنگانەدا گێڕاوە كە دەیەكانی رابردوودا عێراق كردویەتی؟  لە بابە گوڕگوڕەوە بۆ تەئمیم لەراستیدا عێراقییەكان بەر لە هەزاران ساڵ بوونی نەوتیان لە وڵاتەكەیان دۆزیوەتەوە.  لەكاتی هەڵكەندنی هەڕەمەكیدا كە لە سەدەكانی پێشوودا ئەنجام دەدرا، كانزای رەش لە هەندێك ناوچە دەركەوت. هەندێكجار ئەو ناوچانەی كە نەوتیان تێدا دەردەكەوت، بازنەیەكی پیرۆزی‌و شكۆیان بەدەوردا دروستدەكرا. بۆ نمونە، زەردەشتییەكان ناوچەی بابە گوڕگوڕیان لەنزیك كەركوك پیرۆز كردووە، كە بەزمانی كوردی ناوەكەی بەواتای ئاگرێكی ئەبەدی دێت- ئەمەش بەهۆی ئەو ئاگرەی كە چەندین سەدەیە دەسوتێت. لە چاخە نوێیەكاندا زانست بەوە گەیشتووە ئەو ناوچەیە كێڵگەی گەورەی نەوتی تێدایە‌و ئەو ئاگرەشی كە دەسوتێت بەهۆی نەوتی ناو بەردەكانەوەیە.  دەرتهێنانی نەوت لە عێراق لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمەوە دەستیپێكرد، لە ئۆكتۆبەری 1927دا دۆزینەوەی كێڵگەی نەوتی كەركوك لە باكوری عێراق راگەیەندرا، ئەمە یەكەم كێڵگەی گەورەی نەوت بوو كە لە عێراق بدۆزرێتەوە. لەو ماوەیەدا كۆمپانیای سنورداری نەوتی عێراق كە بە " IPC" ناسرابوو، بەرپرس بوو لە هەڵكەندن‌و گەڕان‌و دەرهێنانی نەوت، ئەم كۆمپانیایە لەلایەن ژمارەیەك وەبەرهێنی ئەوروپییەوە خاوەندارێتی دەكرا.  لێدانی یه‌كه‌م بیری نه‌وت له‌ كێڵگه‌ی كه‌ركوك- 1927 لە ساڵی 1934دا بەشێوەیەكی كردەیی بەرهەمهێنانی نەوتی خاو لە كەركوك دەستیپێكرد. لەرێگای (4) هێڵەوە كە كەركوكیان بە بەندەرەكانی دەریای ناوەڕاستەوە دەبەستەوە، نەوت هەناردەی دەرەوە كرا.  لەسەردەمی پادشایەتیدا، حكومەتی عێراق گەیشتە رێككەوتن لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت كە لە عێراقدا كاریان دەكرد، بەگوێرەی ئەم رێككەوتنە حكومەتی عێراق داهاتەكانی نەوتی لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەدا دابەشكرد، هەروەها ئەو داهاتانە بەكارهێنرا بۆ پرۆژەكانی پەرەپێدان لەوڵاتدا. ئەمە رابونێكی گەورەی لە بوار كشتوكاڵی‌و پیشەسازیدا دروستكرد. لە سێپتێمبەری 1960دا، عێراق بەشێوەیەكی كارا بەشداری لە پەرەپێدانی ئابوری نەوتی لە جیهاندا كرد، ئەمەش كاتێك بوو كە بەغداد بەشداری لە دامەزراندنی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت (ئۆپێك)دا كرد.  پەنجاكانی سەدەی بیستەم، لەگەڵ بەرزبوونەوەی هەستی ناسیۆنالیستی لە ناوچەی عەرەبی‌و ئێران، حكومەتی عێراق هەوڵەكانی بۆ خۆماڵیكردنی پیشەسازی نەوت دەستپێكرد. لە ساڵی 1961دا یەكەم هەنگاوی لە پرۆسەی خۆماڵیكردن دەستپێكرد، ئەمەش كاتێك بوو كە كاری كۆمپانیا بیانییەكانی لە عێراق كۆتوبەند كرد. یاسایەك دەركرا كە تێدا هاتووە ئەو كۆمپانیایانە مافی گەڕانیان نییە بەدوای كێڵگەی نەوتی نوێدا، تەنیا كاریان كورت دەبێتەوە لە دەرهێنانی نەوت لە كێڵگە كۆنەكان.  ساڵی 1964 هەنگاوی دووەم هەڵگیرا، ئەوەش كاتێك  بوو كە سەرۆك عەبدولسەلام عارف (كۆمپانیای نیشتمانی نەوت)ی دامەزراند‌و ئامانج لێی گەڕان بوو بە دوای كێڵگەی نوێ‌و بەرهەمهێنانی بەوشێوەی كە خزمەت بە بەرژەوەندی عێراق دەكات.  بەڵام هەنگاوی یەكلاكەرەوە خۆی لە دەركردنی بڕیاری خۆماڵیكردنی نەوتی عێراقدا دەبینییەوە لە رۆژی 1ی حوزەیرانی 1972دا، بەبڕیاری ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆكی عێراقدا. لەو یاسایەدا كە پرۆسەی خۆماڵیكردنەكە رێكدەخات، هاتووە:" كارەكانی كۆمپانیای سنورداری نەوتی عێراق لەو ناوچانەی بەگوێرەی یاسای ژمارە 80ی ساڵی 1961 بۆی دیاریكراوە، بەنیشتمانی دەكرێت‌و خاوەندارێتی سەرجەم دامەزراوەو ئەو مافانەی كە پەیوەندییان بە پرۆسە ناوبراوەكانەوە هەیە دەبێت بگوازرێنەوە بۆسەر دەوڵەت، ئەمەش بەشێوەیەكی دیاریكراو دامەزراوەكانی گەڕان‌و هەڵكەندن‌و بەرهەمهێنانی نەوتی خاو و غاز‌و پرۆسێسكردن، كۆكردنەوە، پەمپكردن، گواستنەوە، پاڵاوتن، هەڵگرتن، بۆری سەرەكی‌و بۆری كێڵگەكان‌و هەموو ئەو شتانەی تر لەخۆدەگرێت لەناویاندا نوسینگەی كۆمپانیای ناوبراو لە بەغداد بە هەموو دامەزراوە‌و پێداویستییەكانییەوە".  چاڵه‌ نه‌وتێك له‌ ناوچه‌ی په‌لكانه‌ی نزیكی كه‌ركوك مەجنون‌و رومێلە.. گرنگترین كێڵگەكانی نەوت یەدەگی نەوتی عێراق بە پێنجەم گەورە یەدەگی نەوت لەسەر ئاستی جیهان دادەنرێت‌و دەگاتە (140 ملیار) بەرمیل. گەورەترین كێڵگەی نەوتی عێراق دەكەوێتە هەردوو پارێزگای بەسرەو كەركوك. لەدوای ئەوانیش، كێڵگەكانی پارێزگای میسان‌و بەغدادو سەلاحەدین‌و دیالەو نەینەوا دێت.  كێڵگەی نەوتی (مەجنون) بە یەكێك لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوت لە جیهاندا ئەژمار دەكرێت‌و گەورەترین كێڵگەی بەرهەمهێنەری عێراقە، نزیكەی یەك لەسەر سێی نەوتی وڵات بەرهەمدەهێنێت. كێڵگەكە دەكەوێتە باشوری عێراق لە دوری 60 كیلۆمەتری ناوەندی پارێزگای بەسرە، كێڵگەكە لە ساڵی 1975دا لەلایەن كۆمپانیای (براسپیترۆ)ی بەرازیلییەوە دۆزرایەوە. لەماوەی ساڵانی جەنگی عێراق- ئێراندا دەرهێنانی نەوت لە كێڵگەكە بۆ ماوەیەكی دورودرێژ راوەستا. لە 2007دا كۆمپانیای (تۆتاڵ)ی فەڕەنسی‌و (شیفرۆن)ی ئەمریكی رێككەوتنێكیان لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا ئیمزا كرد بۆ دۆزینەوەی نوێ لە كێڵگەكەدا. لە ئایاری 2018دا كۆمپانیای (KBR)ی ئەمریكی رایگەیاند گرێبەستێكی لەلایەن كۆمپانیای نەوتی بەسرە (BOC) بەدەستهێناوە بۆ پەرەپێدانی كێڵگەكە. هەروەها كێڵگەی (رومێلە)ش هەیە كە یەكێك لە گەورەترین كێڵگەكانی نەوتە لەسەر ئاستی جیهان. دەكەوێتە باشوری عێراق لە دووری 50 كیلۆمەتری خۆرئاوای شاری بەسرە. ئەم كێڵگەیەش رێژەی نزیكەی یەك لەسەر سێی نەوتی عێراق بەرهەمدەهێنێت. هەروەها كێڵگەكە رێژەی 12%ی یەدەگی نەوتی عێراق پێكدەهێنێت. كۆمپانیای نەوتی عێراق لە ساڵی 1953دا كێڵگەی رومێلەی دۆزیوەتەوە.  چەند كۆمپانیایەك كار لەم كێڵگەیەدا دەكەن. كۆمپانیای نەوتی بەریتانی رێژەی پشكەكانی دەگاتە 47,6%، ئەمە لەكاتێكدایە پترۆشاینای چینی خاوەنی 46,4%ەو لەبەرامبەردا كۆمپانیای سۆمۆی عێراقی 6%ی پشكەكانی هەیە. كێڵگەكە لای حكومەتی عێراقی جێگای بایەخە. لە دێسەمبەری 2022دا وەزیری نەوتی عێراق سەردانی رومێلەی كرد‌و جەختی لەسەر هەوڵەكان كردەوە بۆ بەرزكردنەوەی توانای وەبەرهێنانی كێڵگەكە بە بڕی (300 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، بۆ ئەوەی توانای كێڵگەكە بگەیەندرێت بە (ملیۆنێك‌و 700 هەزار) بەرمیل. بیری ژماره‌ی 1ی كه‌ركوك- 1927 نەوت‌و جەنگ لە هەموو ئەو جەنگانەی كە عێراق لە چەند دەیەی دوایدا كردویەتی، نەوت ئامادە بووە. هەندێك كات پیشەسازی نەوت زەرەرمەندترین لایەنی جەنگ بووە. لە هەندێك كاتی تریشدا نەوت ئامانجی هەڵگیرساندنی جەنگ بووە.  لەكاتی جەنگی یەكەمی كەنداودا، كە لەنێوان عێراق‌و ئێراندا لەماوەی نێوان 1980 بۆ 1988 هەڵگیرسا، پیشەسازی نەوتی عێراق بوو بە قوربانی ئەو جەنگە درێژخایەنە. ئەمە لە شوێنێكدا روویدا كە كاتی خۆی بە "جەنگی تانكەرەكان" ناسرابوو. هێزەكانی عێراق لەكاتی جەنگدا بەندەرو كێڵگە نەوتییەكانی ئێرانیان لەسەر ناوچەی كەنداو بۆردومان كرد. هێزە ئاسمانی‌و دەریاییەكانی ئێران بەهەمان شێوە وەڵامیان دانەوە‌و ئەو تانكەرانەیان بۆردومان كرد كە نەوتی عێراقیان بەناو كەنداودا دەگواستەوە. ئەم جەنگانە كاریگەری نەرێنییان لەسەر پیشەسازی نەوتی عێراق بەجێهێشت، هەروەك كاریگەریشی هەبوو لەسەر بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەسەر ئاستی جیهان. دۆخی كەنداو سەقامگیر نەبوو تا ئەوكاتەی كە هەریەكە لە یەكێتی سۆڤیەت‌و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا دەستوەردانیان كرد.  لەلایەكی ترەوە، نەوت یەكێك لە پاڵنەرە گرنگەكان بوو بۆ هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی كەنداو یاخود جەنگی كوەیت لە ساڵی 1990دا.  عێراق بە قەرزاری لە جەنگی ئێران دەرچوو. حكومەتی عێراق دەیویست لەڕێگەی دابەزاندنی ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی وڵاتانی ئەندامی رێكخراوی ئۆپێكەوە، نرخی نەوت بەرزبكاتەوە. ئامانجی حكومەتی عێراق لەمەدا ئەوەبوو قەرزە دەرەكییەكانی بداتەوە‌و هەنگاو لە بواری پلانەكەی بۆ گەشەپێدان هەڵگرێت. ئەم پلانە بەر هەنگاوی كوەیت‌و هەندێك لە وڵاتانی كەنداو كەوت بۆ بەرزكردنی رێژەی وەبەرهێنانی نەوت. ئەمە بوو بەهۆی دابەزینی نرخی نەوتی خاو لەسەر ئاستی جیهان. بەمە عێراق زیانی بەركەوت‌و پلانەكەی بۆ گەشەپێدان پەكیكەوت. لەلایەكی ترەوە حكومەتی عێراق، كوەیتی تۆمەتبار دەكرد بەوەی هەستاوە بە دەرهێنانی نەوتی عێراق لە كێڵگەی رومێلە كە 32 كیلۆمەتر لە باكوری سنوری كوەیتەوە دوورە، لە 15ی تەموزی 1990دا، تاریق عەزیز وەزیری دەرەوەی ئەوكاتەی عێراق، یاداشتێكی ناڕەزایەتی بۆ كۆمكاری عەرەبی بەرزكردەوە، لەو یاداشتەدا هاتووە:" دەستدرێژی حكومەتی كوەیت بۆسەر عێراق، دەستدرێژییەكەی دوو سەرەیە. لەلایەكەوە دەستدرێژی دەكاتە سەر خاك‌و كێڵگە نەوتییەكانمان‌و سامانی نیشتمانیمان دەدزێت كە ئەمەش دەستدرێژی سەربازییە، لەلایەكی ترەوە، لەم قۆناغەدا كە عێراق روبەرووی هەڕەشەی توندی ئیمپریالیزمی زایۆنی دەبێتەوە، حكومەتی كوەیت دەیەوێت ئابوری عێراق توشی داڕمان بكات، ئەمەش كاریگەرییەكانی كەمتر نییە لە دەستدرێژی سەربازیی". دوای كەمتر لە مانگێك، رژێمی سەددام حسێن خاكی كوەیتی داگیركرد.  هەروەك نەوت رۆڵێكی گرنگی گێڕا لە واقعی سەختی عێراقی دوای شكان لە جەنگی كوەیتدا. لەبەرامبەر ئەو گەمارۆیانەی بەسەر عێراقدا سەپێندرا، نەتەوە یەكگرتووەكان رێگەی دا بە بەرنامەی "نەوت بەرامبەر بە خۆراك"، ئەمەش بەگوێرەی بڕیاری ژمارە (986)ی ساڵی 1995ی ئەنجومەنی ئاسایش، بەهۆی ئەم بەرنامەوە رێگە بە عێراق درا بەشێك لە نەوتەكەی هەناردە بكات بۆ كڕینی پێداویستییە خۆراكی‌و تەندروستییە گرنگەكانی.  هەندێك لە بۆچوونەكانی بۆ ئەوە دەچن، نەوت یەكێك لە هۆكارەكانی هاتنە ناوەوەی ئەمریكا بووە بۆ عێراق لە ساڵی 2003دا. بەجۆرێك هەردوو حكومەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا رێگەیاندا ژمارەیەكی زۆر لە كۆمپانیا نەوتییە بیانییەكان بێنە ناو بازاڕی عێراقەوە، ئەمەش تاڕادەیەكی زۆر پیشەسازی نیشتمانی نەوتی تێكدا.  لەم ساڵانەی دوایشدا، بایەخی نەوت لەو جەنگەدا دەركەوت كە دەوڵەتی عێراق دژی رێكخراوی داعش ئەنجامیدا. داعش دەستی بەسەر هەندێك لە بیرە نەوتییەكانی باكوری عێراقدا گرت. نەوتی بە نرخی كەمتر لە نرخی جیهانی فرۆشت. لەرێگەی داهاتەكانیشەوە رێكخراوەكە توانی چەك‌و كەلوپەلی سەربازی‌و ئۆتۆمبیل بكڕێت.  سەرچاوە: الحرة

ئامادەكردنی: هێمن خۆشناو خانەوادەیەك لە شەرناخی باكوری كوردستان بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی توركیا چوار كاندیدیان هەیە لە ناو چوار پارتی سیاسی جیاوازدا، ئەمەش بووەتە سەردێڕی زۆرینەی رۆژنامەو سۆسیال میدیاكانی توركیا، شەرناخی باكوری كوردستان چوار كورسی لە پەرلەمانی توركیا هەیە لە هەڵبژاردنی رابردوو سێ كورسی بۆ هەدەپەو كورسیەكەی بۆ ئەكەپە بوو. دوێنی 9 نیسانی 2023، له‌ توركیادا دوا مۆڵه‌ت بوو بۆ ئه‌وه‌ی پارته‌ سیاسیه‌كان لیستی ناوی كاندیدانیان بۆ هه‌ڵبژاردن پێشكه‌شی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌م وڵاته‌ بكه‌ن كه‌ پڕ بوو له‌ سه‌یر و سه‌مه‌ره‌. ئه‌وه‌ی مۆری خۆی له‌ لیستی پارته‌ سیاسیه‌‌كاندا و له‌ هه‌موویان سه‌یرتر و سه‌رمه‌ره‌تر بوو، هه‌بوونی چوار كاندیدی یه‌ك خانه‌واده‌ی كورده‌ له‌ ناو چوار پارتی سیاسی له‌ پارێزگای (شه‌ڕنه‌خ) له‌ باكووری كوردستاندا. به‌ گوێره‌ی ئاماری ساڵی 2019 ژماره‌ی دانیشتووانی شه‌ڕنه‌خ 537 هه‌زار و 762 كه‌سه‌، له‌ ئێستادا 75٪ دانیشتووانی ئه‌م شاره‌ كه‌ ده‌كه‌وێته‌ باشووری رۆژهه‌ڵاتی توركیا له‌ناو شار و شارۆچكه‌كان ده‌ژین. له‌ رووی باكوور، باشوور و رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ ئه‌م شاره‌ به‌ چه‌ندین شاخ ده‌وره‌دراوه‌، به‌ڵام باشووری ئه‌م شاره‌ به‌ رووی جه‌زیر و سلۆپی ده‌بێته‌ ده‌شتایی. له‌ به‌ناوبانگترین عه‌شیره‌ته‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ عه‌شیره‌تی (حه‌جی به‌یره‌) یه‌‌، ئه‌م عه‌شیره‌ته‌ش‌ له‌چه‌ندین تیره‌ی وه‌كو (تاتار،گۆیی، شه‌ڕنه‌خی، سلۆپی و سپێرتی) پێكدێت كه‌ دیارترینیان تیره‌ی (تاتاره‌) و‌ به‌رژه‌وه‌ندی هاوبه‌ش ئه‌م تیره‌یه‌ له‌گه‌ڵ پارته‌كانی ناو سیسته‌می سیاسی توركیا كۆ ده‌كاته‌وه‌. باپیره‌ گه‌وره‌ی ئه‌م خانه‌واده‌یه‌ (سوله‌یمان ئاغا) كه‌ ئاغایه‌كی ناودار بووه‌، له‌ سه‌رده‌می عوسمانیه‌كاندا یه‌كێك بووه‌ له‌ ره‌مزه‌كانی به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ و خۆڕاگری. تا له‌ كۆتاییدا عوسمانیه‌كان ناچار ده‌بن، ئه‌م ئاغایه‌ ده‌ربه‌ده‌ر بكه‌ن و بۆ دوورگه‌ی (گریت) ده‌یگوازنه‌وه‌. له‌ ژیانی ئاواره‌ییدا ئاغای به‌ناوبانگ له‌گه‌ڵ كچه‌ توركێك هاوسه‌رگیری ده‌كات، ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ ده‌ستپێكێك بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ به‌ره‌و زێدی خۆی. ئه‌م گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ش كۆتایی به‌ مێژووی یاخیبوونی ئه‌م خانه‌واده‌یه‌ له‌ دژی زوڵم و زۆری دێنێت، چونكه‌ نه‌وه‌كانی سوله‌یمان ئاغا ده‌بنه‌ به‌شێك له‌ سیسته‌م و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی سیسته‌م له‌ ناوچه‌كه‌دا. نه‌وه‌كانی ئه‌م ئاغایه‌ له‌ ئه‌مڕۆدا بۆ په‌یداكردن و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانیان له‌گه‌ڵ پارته‌ سیاسیه‌كانی ناو سیسته‌می ده‌وڵه‌تی توركیا په‌یوه‌ندی پته‌ویان هه‌یه‌. لیستی هه‌ڵبژاردنی پارته‌ سیاسیه‌كانیش بۆ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی ئه‌م وڵاته‌ كه‌ دوێنێ ئاشكراكرا گه‌وره‌ترین ئاماژه‌یه‌ به‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه‌، تیایدا (تاتاره‌كان) بوونه‌ هه‌واڵێكی گه‌رم و گوڕی سۆسیال میدیا. چونكه‌ چوار كه‌سی ناو ئه‌م خانه‌واده‌یه‌ بوونه‌ به‌ربژێری چوار پارتی جیاواز له‌ شاره‌كه‌یاندا، كه‌ ناوه‌كانیان به‌م شێوه‌یه‌یه‌: (ئاسڵان تاتار به‌ربژێری یه‌كه‌می ئاكه‌په‌، خه‌لیل تاتار به‌ربژێری یه‌كه‌می مه‌هه‌په‌، مه‌حمود تاتار به‌ربژێری یه‌كه‌می پارتی زه‌فه‌ر، هه‌روه‌ها سه‌بڕی تاتار به‌ربژێری یه‌كه‌می سه‌رله‌نوێ پارتی ره‌فا) كه‌ هه‌موویان پارتی نه‌ته‌وه‌په‌رست و دژه‌ كوردن، یه‌ك هاوپه‌یمانیه‌تی (هاوپه‌یمانیه‌تی كۆمار) كۆیان ده‌كاته‌وه‌. شه‌ڕنه‌خ له‌ په‌رله‌مانی توركیادا چوار كورسی هه‌یه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی 2019 دا، هاداپ سێ كوورسی به‌ده‌ستهێنا و كوورسیه‌كه‌ی بۆ پارتی ده‌سه‌ڵاتدار ئاكه‌په‌ چوو كه‌ مه‌هه‌په‌ش پشتگیری لێكرد. كاتێك ده‌نگی هاداپ و ئاكپارتی له‌ هه‌ڵبژاردنی پێشووتر به‌راورد ده‌كه‌ین، ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ كه‌ چوار كاندیده‌كه‌ی خانه‌واده‌ی تاتاڕ ده‌بێته‌ هۆی په‌رتبوونی ده‌نگی هاوپه‌یمانی كۆمار له‌م شاره‌دا، ره‌نگه‌  له‌ ده‌ستدانی كوورسی چواره‌میشی لێبكه‌وێته‌وه‌.

  راپۆرت: درەو لەسەرەتای ئەم مانگەوە، نرخی دۆلاری ئەمریكی بەشێوەیەكی بەرچاو لەبازاڕەكانی عێراق رووی لەدابەزین كردووە، جیاوازی نرخی بازاڕی رەش‌و نرخی فەرمی بەردەوام لە كەمبونەوەدایە، بەجۆرێك ئێستا نرخی دۆلار گەیشتووەتەوە خوار ئەو نرخەی كە لەمانگی كانونی دووەمی (2020)دا حكومەتەكەی كازمی چەسپاندی، ئەمڕۆ نرخی 100 دۆلار لە بازاڕەكانی كوردستان دابەزی بۆ نزیكەی (144 هەزار) دینار، بۆچی نرخی دۆلار بەشێوەیەكی خێرا روو لە دابەزین دەكات؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  دۆلار بۆچی دابەزی ؟ پێگەی (میدل ئیست ئای) بەریتانی لە راپۆرتێكدا دەڵێ" لەدوای رێوشوێنە نوێیەكانی بانكی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكاوە، ئێران ناچار بووە بەتەواوی پشت بە بازاڕی رەشی عێراق ببەستێت بۆ دابینكردنی دراوی قورس". بەوتەی بەرپرسە عێراقییەكان، ئێران پارەیەكی زۆری لە كڕینی دۆلاری ئەمریكی لەبازاڕی رەشی عێراق بەهەدەردەچێت، بەوپێیەی دەبێت بۆ كڕینی بڕی (یەك ملیۆن) دۆلار بڕی (400 هەزار) دۆلار بدات بە دەڵاڵی كڕینی دۆلارو قاچاغچییەكانی ئاودیوكردنی دۆلار تا پارەكەی بەدەست بگات. "لەماوەی ئەم چوار مانگەی رابردوودا، بەهۆی كڕینی دۆلار لەبازاڕی رەشی عێراق، بەتایبەت دوای ئەو كۆتوبەندانەی كە بانكی فیدراڵی ئەمریكا بەسەر مەزادی فرۆشتنی دراودا سەپاندی، ئێرانییەكان زیانی گەورەیان كردووە" بەرپرسێكی باڵای عێراق وا دەڵێ. ساڵی رابردوو، عێراق زۆرینەی قەرزەكانی غازو كارەبای بۆ ساڵەكانی (2019-2021) بە دیناری عێراقی دایەوە بە ئێران، تاران رۆژانە لەڕێی مەزادی دراوی بانكی ناوەندی عێراقەوە ئەو دینارانەی دەگۆڕیەوە بۆ دۆلار، ئەمە سودی زیاتری بۆ ئێران تێدا بوو، بەڵام لەدوای ئەوەی واشنتۆن كۆتوبەندی بەسەر مەزادی دراوی عێراقدا سەپاند، ئیتر كەسە نادیارەكان‌و ئەو وڵاتانەی سزایان بەسەردا سەپێنراوە لەنمونەی ئێران، توانای سودوەرگرتنیان لە مەزادی دۆلاری عێراق نەما.  ئێران ئێستا نزیكەی (8 ملیار) دۆلار قەرزی شایستەی فرۆشتنی غازو كارەبای لای عێراقە، بەغداد سەرجەم قەرزەكانی ئێرانی داوەتەوە، بەڵام پارەكان خراونەتە ئەژمارێكی تایبەت لە بانكی بازرگانی عێراقی.  ئێران دەتوانێت ئەم پارەیە تەنها بۆ كڕینی ئەو شمەكانە بەكاریبهێنێت كە سزای ئەمریكایان لەسەر نیە، لەنمونەی دەرمان، بەڵام ئێرانییەكان دەیانەوێت ئەو پارانەی وەك قەرز لای عێراقە، بەو شێوەیە بەكاربهێنن كە خۆیان دەیانەوێت.  ئێرانییەكان هەفتەی رابردوو بڕیاریاندا كڕینی دۆلار لە بازاڕی رەشی عێراق رابگرن، بەوهۆیەوە بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەخێرایی لەبازاڕەكانی عێراق دابەزی. لەئێستادا نوسینگەكانی ئاڵۆگۆڕی دراو لە هەرێمی كوردستان كە رێڕەوی سەرەكی ئاودیوكردنی دۆلارن، دۆلار بۆ هەر كڕیارێك دابین دەكەن كە دوای بكات، ئەوەش لەكاتێكدایە لەمانگی شوبات‌و ئازاری رابردوودا، تەنها بۆ كڕیارە تایبەتییەكانیان دابین دەكرد. "دۆلار لەچەند رۆژی داهاتوودا زیاتر دادەبەزێت، كۆمپانیاكانی ئاڵوگۆڕی دراو لە كوردستان كە رۆڵێكی بەرچاویان هەبووە لەئاودیوكردنی دۆلار، پێش هەمووان دەستپێشخەریان كردووە بە گۆڕینەوەی بڕێكی گەورەی ئەو دۆلارەی گلیانداوەتەوە، ئەمەش بۆ كەمكردنەوەی زیانەكانیان" ئەمە بەگوێرەی قسەی بەرپرسێكی عێراقی. رەنگە ئەمە یەكێك لەهۆكارەكانی دیارەكانی جیاوازی نێوان نرخی دۆلار بێت لەنێوان هەرێمی كوردستان‌و شارەكانی ناوەڕاست‌و باشوری عێراق، بەوپێیەی بەبەراورد بە ناوەڕاست‌و باشوری عێراق ئەمڕۆ بەهای دۆلار لە بازاڕی هەرێمی كوردستان دابەزینی زیاتری بەخۆوە بینی.  كابینەی نوێی حكومەت‌و قەیرانی دۆلار ! لەمانگی تشرینی دووەمی رابردوودا، دوای چەند هەفتەیەك لەدەستبەكاربوونی حكومەتی سودانی، بانكی یەدەگی فیدراڵی ئەمریكا كۆمەڵێك رێوشوێنی توندی بەسەر جوڵەی دۆلار لەمامەڵە بانكییە بازرگانیەكانی عێراق بە دۆلار، سەپاند. ئەمە لەچوارچێوەی هەنگاوەكانی بانكی ئەمریكادا بوو بۆ سنورداركردنی پرۆسەی شتنەوەی پارەو ئاودیوكردنی نایاسایی دۆلار بۆ ئێران‌و ئەو وڵاتانەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سزای بەسەردا سەپاندون. ئەم پێشهاتە نرخی دۆلاری ئەمریكی لەبازاڕەكانی عێراق بەشێوەیەكی چاوەڕاننەكراو بەرزكردەوە، یەكەم ئاڵنگاری بوو كە روبەڕووی حكومەتی نوێی عێراق بووەوە بە سەرۆكایەتی محەمەد شیاع سودانی، بەتایبەت كە رێوشوێنە نوێیەكان رێگەی لە حەواڵە نادیارو نایاساییەكان گرت، بەوەش بازاڕی ڕەش بووە تاكە سەرچاوەی دابینكردنی دۆلار بۆ دەرەوەی سنورەكان، بەو هۆیەوە نرخی هەر دۆلارێك گەیشتە نزیكەی (هەزارو 800) دیناری عێراقی، لەكاتێكدا نرخی فەرمی لەبانكی ناوەندی بۆ هەر یەك دۆلار بەرامبەر بە (هەزارو 460) دینار بوو، ئەمە بەرلەوەی لەسەرەتای مانگی شوباتی رابردوودا بانكی ناوەندی عێراق بەفەرمی نرخی هەر دۆلارێك بۆ (هەزارو 300) دینار دابەزێنێت. هەنگاوەكانی بانكی ناوەندی بەدرێژایی چەند مانگی رابردوو، كە خۆی لە ڕاگەیاندنی (3) پاكێجدا بینیەوە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی جوڵەی دۆلارو جێگیركردنی نرخەكەی لەبازاڕی رەش، تائاستێك توانی بەهای دۆلار جێگیربكات، بەڵام نەیتوانی بەتەواوەتی لەگەڵ نرخی فەرمی هاوتای بكات.  مەزادی دراو یاخود پەنجەری فرۆشتنی دراوی بیانی لە عێراق، بەدرێژایی چەند ساڵی رابردوو كەنالێكی گرنگ بوو بۆ بردنەدەرەوەی ملیاران دۆلاری گەندەڵی‌و سپیكردنەوەی پارەو حەواڵەكردنی دەیان ملیۆن دۆلاری رۆژانە لەڕێی پسوڵەی ساختە بەناوی هاوردەكردنی شمەك‌و كاڵا، ئەم دەرگایە رێڕەوێكی گرنگ بوو بۆ خۆدزینەوەی ئێران  لەسزا ئابورییەكانی ئەمریكا. دۆلاری ئەمریكا‌و دیناری بریمەر ! لەماوەی حوكمی سەددام حسێندا (1979-2003) ئەو دراوەی لە عێراق بەكاردەهێنرا دینارێك بوو كە وێنەی سەددامی لەسەر دانرا بوو.  ساڵی 1979 كاتێك سەددام حوكمی گرتەدەست، بەهای هەر دینارێكی عێراقی بەرامبەر بە (3 دۆلارو 3 سەنت) بوو، بەڵام شەڕی هەشت ساڵەی عێراق لەگەڵ ئێراندا بەهای دیناری عێراقی توشی داڕمان كرد، ساڵی 1988 كاتێك جەنگ راوەستا، هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (4 دینار)ی عێراقی بوو.  سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، لەدوای جەنگی داگیركردنی كوەیت‌و كۆتایهاتنی جەنگی دووەمی كەنداو، عێراق كەوتە ژێر ئابلوقەی ئابوری، بەهۆی ئەم ئابلوقەوە ئیتر عێراق توانای ئەوەی نەما دیناری عێراقی لە چاپخانەكانی سویسرا دەربكات، ئەمە وایكرد سەددام پەنا بۆ دەركردنی دینار ببات لە چاپخانەكانی عێراقدا، چاپخانەكانی عێراق بێ كوالیتی بوون، تەكنەلۆژیای پێشكەوتوویان تێدا نەبوو، بۆیە نەیانتوانی دینار بە چاپێكی باش دەربكەن‌و دیاردەی ساختەكردنی دراو زیاتر بوو، لەپاڵ لاوازی چاپی دراوەكەدا، ئابلوقە ئابورییەكەش كاریگەری خۆی لەسەر بەهای دیناری عێراقی بەجێهێشت‌و لەبەرامبەر دۆلاردا توشی داڕمانی كرد، ساڵی 1995 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرامبەر بە (3 هەزار) دیناری چاپی عێراقی بوو.  لەو ماوەیەدا كە عێراق كاركردنی بە دیناری چاپی سویسری راگرت‌و دیناری نوێی لەناوخۆدا چاپكرد، لە كوردستان كە لەدەستی دامودەزگاكانی بەعس رزگاری بوو بوو، لە مامەڵەكردندا هەر پشت بە دینارە سویسرییەكە دەبەسترا.  دوای روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا، پۆڵ بریمەر حاكمی مەدەنی ئەمریكا لە عێراق ساڵی 2004 كۆتایی هێنا بە كاركردن بە دیناری سەددامی‌و دیناری سویسری لە كوردستان، دراوی نوێی عێراقی چاپكرد كە ئێستا كاری پێدەكرێت‌و پێی دەڵێن "دیناری بریمەر". ساڵی 2005 بەهای هەر دۆلارێكی ئەمریكا بەرامبەر بە (هەزارو 146) دیناری بریمەر بوو، ساڵانی دواتر نرخی هەر دۆلارێك بۆ (هەزارو 166) دینار بەرزبووەوە، كانونی یەكەمی 2015 جارێكی تر دەستكاری بەهای دراو كراو نرخی هەر دۆلارێك بەرزكرایەوە بۆ (هەزارو 820) دینار.  دواینجار كە بانكی ناوەندی عێراق بەهای دۆلاری لەبەرامبەر دیناردا بەرزكردەوە لە كانونی یەكەمی 2020دا بوو، ئەوكات عێراق بەهۆی پەتای كۆرۆنا‌و دابەزینی بەهای نەوت‌و كەمكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لە جیهان، داهاتەكانی رووی لە كەمی كرد.  حكومەتی مستەفا كازمی بە پاڵپشتی كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمان، نرخی هەر دۆلارێكی ئەمریكی بەرزكردەوە بۆ (هەزارو 460) دینار، ئەمە بەبەهانەی رێگرتن لە دروستبوونی كێشە بۆ موچەی فەرمانبەران.  عێراق وڵاتێكی بەرخۆر "رەیعی"ە، رێژەی 95%ی داهاتی بەردەستی حكومەت لە فرۆشی نەوتەوە بەدەستدێت، عێراق داهاتی نەوتی بە دۆلار بۆ دەگەڕێتەوە، پلانی حكومەت بۆ بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر بە دینار بۆ ئەوە بوو داهاتی نەوتی عێراق (بە دۆلار) سەرڕێژی خەرجییە ناوخۆییەكان بكات (بە دینار) بكات، بەڵام بەهۆی ئەوەی عێراق وڵاتێكی هاوردەكارە‌و ئاستی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی لاوازە، هەركاتێك بەهای دۆلار لەبەرامبەر دینار بەرز دەبێتەوە، نرخ لە بازاڕەكاندا بەرزدەبێتەوە‌و زیان بە بژێوەی خەڵك دەگەیەنێت. 

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ساڵی ٢٠٠٣ کە ئەمریکییەکان رژێمەکەی سەدام حوسەینیان روخاندو دەسەڵاتی سیاسیی وڵاتەکەیان بەسەر شیعەو کوردو سونە نابەعسییەکاندا دابەشکرد، دوو وێنەی سەرەکیی باڵادەستبوون. یەکەمیان وێنەی عێراق بوو وەک وڵاتێکی داگیرکراو لەلایەن دەوڵەتێکی دەرەکییەوە، ئەمریکا. دووهەمیان، وێنەی هاتنەسەر حوکمی قوربانییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین بوو، بەتایبەتی هاتنەسەر حوکمی شیعەو کورد.  بەشێکی زۆری عێراقییەکان خۆیان، بە کوردەوە، و بەشێکی زۆری ناوچەکە و جیهانیش چاویان لەسەر ئەوەبوو ئەو قوربانیانە چی لەو وڵاتە دەکەن و بە چ شێوەیەک شوێنی یەکێک لە سیستمە هەرە توندوتیژو ترسناکەکانی مێژووی سەد ساڵی رابوردووی عێراق، پڕدەکەنەوە. چ جۆرە حوکمڕانییەک دادەمەزرێنن و چۆن ئەو وڵاتە ماندو و پارچە پارچەیە دادەمەزرێننەوە. چ جۆرە سیستمێکی سیاسیی و کام جۆر لە کۆمەڵگاو چ جۆرە دەوڵەتێک و کام مۆدێلی ئابوریی و کام فەرهەنگ لە وڵاتەکەدا سەروەر دەکەن.  لە بیست ساڵی رابردوودا قوربانییەکانی سەدام یەکێک لە سیستمە هەرە گەندەڵ و هەرە بەشبەش و هەرە خراپەکانی ناوچەکەیان دروستکرد. خاڵی هاوبەش و گرێدەر لە وڵاتەکەدا، کە هێزە جیاوازەکانی ئەم سەری وڵاتەکە بەوانی ئەو سەری وڵاتەکەوە بەیەکەوە دەبەستێتەوە دوو شتە: گەندەڵیی، گەندەڵییەکی گەورەو رێکخراو،  کە بە پلەی یەکەم بە پارەی نەوت و غازەوە پەیوەستە. دووهەم، چەسپاندنی دەسەڵاتی ناوچەیی و درێژەدان بە لۆژیکی دابەش و پارچەپارجەکردنی وڵاتەکە.  ئەو دوو وێنەیەی کە لەسەرەتاوە دروستبوو، واتە عێراق وەک وڵاتێکی داگیرکراو و حوکمڕانە تازەکانی وەک قوربانییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین، لە ئێستاشدا هەر ماون، بەڵام گۆڕانی گەورەو جەوهەرییان بەسەرداهاتووە. عێراق لە ئێستادا گەرچی بەفەرمی وڵاتێکی داگیرکراو نییە، بەڵام بەهیچ مانایەک وڵاتێکی سەروەر نییە. نەک تەنها ئەمریکییەکان بە فۆرمی جیاوازو بە نفوزێکی بەرچاوەوە تا ئەم ساتەش لە وڵاتەکەدا ئامادەن، بەڵکو ئامادەگیی وڵاتانی دراوسێشی هاتۆتەسەر، بەتایبەتی ئامادەگیی ئێران و تورکیا. ئەم دوو وڵاتە هەم هێزی چەکدارو هێزی میلیشیایی و نیمچە میلیشیایی خۆیان لە عێراقدا هەیە، هەم خاوەنی نفوزی سیاسیی گەورەن لە وڵاتەکەدا. ئێران، بەتایبەتیی، لەناو هێزە شیعەکانداو تورکیاش لەناو هێزە کوردییەکاندا، بەتایبەتی لەناو پارتی دیموکراتی کوردستاندا. ئەم دۆخە لەزۆر ئاستدا درێژەی بەو پارچەپارچەیی و لەتلەتبوونە سیاسییە دا کە هاتەکایەوە. هەر هێزێک لە هەر شوێنێکدا دەسەڵاتی هەبووبێ، لەوێدا وەک «هێزی قائید» کاریکردوەو کاردەکات و هەموو ئەوانەشی لەخۆی بچوک و لاوازترن بە لۆژیکی هێز مامەڵە دەکات. هیچ شتێک لە وڵاتەکەدا هێندەی ئەزموونی دوو ئیدارەیی و لۆژیکیی دوو زۆنی هەرێمی کوردستان بەرجەستەی ئەم دۆخە ناکات. ململانێی ناوەکیی هێزە شیعەکان لەناوخۆیاندا هیچی ئەوتۆی لە ململانێی هێزە کوردییەکان لەگەڵ یەکدا کەمتر نییە، هەمان لۆژیکیش حوکمی ئەم ململانێیە دەکات، کە ململانێیە لەسەر هێزو دەسکەوت و درێژەدان بە حوکم و دەسه‌ڵاتی چەند خێزان و بنەماڵەو گروپێکی داخراو.  وێنەی دووهەمیشیان لەزۆر رووەوە هەمان وێنەکەی دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەینە. زۆرینەی ئەو سیاسەتمەدارو هێزو گروپانەی کە لەگەڵ کەوتنی بەعسدا دەسەڵاتیان گرتەدەست، مەگەر مردبن یان کوژرابن، دەنا یان خۆیان، یان کوڕو کەسە نزیکەکانی خۆیان، تا ئەمڕۆ بەردەوامن. بەدەگمەن نەبێت سیاسییەک نەگۆڕاوە کە خاوەنی هێزو دەسەڵات و میلیشیاو پارەو نفوز بووبێت.  لەم وێنە نێگەتیڤەدا هەرێمی کوردستان لەپێش بەشەکانی تری عێراقەوەیە. دابەشبوونی سیاسیی لەو شوێنەدا کە بۆ دیکۆر ناوی «هەرێمی کوردستان»ی لێنراوەو لەواقیعدا دوو زۆنی سیاسیی لەیەکدابڕاو و بەیەکتری ناکۆکن، لە چڵەپۆپەدایە. لە هه‌ر یەکێک لەو زۆنانەدا دەسەڵاتی سیاسیی بەشێوەیەکی ترسناک کورتبۆتەوە بۆ دەسەڵاتی دوو خێزان و بنەماڵەی حوکمڕان. حکومەتەکەش بەفەرمی، لەوێشەوە خودی «هەرێم»ەکەش، بە کردەوە لەلایەن سێ بارزانییەوە بەڕێوەدەبرێت کە باوکێک و کوڕێک و برازایەکن.  سەرجەمی دەسەڵاتەکان و کۆی تواناکانی بڕیاردانیش لەلایەن ئەو خێزان و بنەماڵانەوە قۆرخکراوە. بە کردەوە ئەوەی ناوی «هەرێم» لێنراوە لەواقیعدا ئەزموونی دوو ئیمارەت، دوو شێخنشین، دوو سەڵتەنەتی وەرگرتوە کە لەڕێگای حیزب و حکومەت و هێزی چەکداری تایبەت و کۆمپانیای گەورەو پەیوەندیی ئیقلیمیی ناکۆکەوە کاردەکەن و دریژە بە ژیانی سیاسیی و دەسەڵاتی سوڵتانیانەی خۆیانئەدەن.  ڕۆژێک ئابوری سەربەخۆ رادەگەیەنن، رۆژی دواتر بە راکردن دەچن بۆ بەغداو تۆبە لە سەربەخۆبوونی ئابوریی دەکەن، هەم راگەیاندنەکەیان و هەم تۆبەکردنەکەشیان وەک دەسکەوت و سەرکەوتنی گەورەو مێژوویی بە کۆمەڵگاکەیان دەفرۆشن.  رۆژێک ریفراندۆم دەکەن و بەیانیی دوای ریفراندۆمەکەش بە دەم و دەست لە بەغدا دەپاڕێنەوە قسەیان لەگەڵدا بکات و هاریکاریان بێت بۆ گەزینی پەنجەی پەشیمانیان.  رۆژێک باس لە یەکگرتن و دروستکردنی دەوڵەت دەکەن و رۆژی دواتر کام زمان پیسترین و ناشیرینترینە، لە وەسفکردن و شکاندنی یەکتردا، بەکاردەهێنن. رۆژێک باس لە ڕێکكەوتنی ستراتیژیی دەکەن و رۆژی دواتر هەمووان لە خوانی شەڕی ناوخۆو بەخائین ناونانی یەکتر نزیکدەکەنەوە.  ئەمە وایکردوە ئەوەی لەم هەرێمەدا دروستکراوە، هیچ کەسێک لەم جیهانەدا لێی ڕازی نییە، مەگەر خودی ئەو نوخبە حوکمڕانە سوڵتانییەو ئەو حاشیەیە ناوەکیی و دەرەکییە نەبێت کە لەم مەهزەلە سیاسیە گەورەیە سودمەندن.  لە پازدە ساڵی رابردوودا کۆمەڵگای کوردیی بە چەندان شێوازی جیاواز ناڕازییبوونی خۆی لەم ئەزموونەو لە قەیرانە گەورەو یەک  لەدوای یەکەکانی، نیشانداوە، دواهەمین شێوەیان دەنگدان بوو بە هەڵوەشاندنەوەی هەرێمەکە وەک هەرێم، وەک رێگایەک بۆ رزگاربوون لەو دەسەڵاتە خێزانیی و بنەماڵەییە. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی بواری چاودێرکردنی مافەکانی مرۆڤ و دروستکردنی حوکمڕانیی باش و بەرپرسیاریش، دەیان راپۆرتیان لەسەر نوقسانییە کوشندەکانی ئەم ئەزموونەو خراپبەکارهێنانی دەسەڵات لەناویدا، نوسیوە. ئێستا ئیتر حکومەت و دەوڵەتەکانیش بەهەمان شێوە رەخنەی ئەزموونەکە دەکەن و وەک مەترسیی ناویدەبەن.  پێدەچێت لەبەردەمی هەندێک گۆڕانکاریدا بین کە وێرانەی زیاترو زیاتری بەدوادادێت. 

(درەو):  ئەمڕۆ 20 ساڵ بەسەر كەوتنی رژێمی پێشووی عێراقدا تێدەپەڕێت، لەسەرتاسەری عێراق پشووی فەرمییە. لەم بۆنەیەدا، رۆژنامەی (شەرقوڵئەوسەت) لەزاری یەكێك لە كەسە نزیكەكانی سەددامەوە چیرۆكی رۆژی كەوتنی پەیكەرەكەی سەددامی بڵاوكردەوە.  لەم چیرۆكەدا، پیاوێكی خانەنشینی عێراقی كە لەبەر هۆكاری ئەمنیی داوایكردووە ناوەكەی بڵاونەكرێتەوە، باس لە ناوەڕۆكی دوو  دیداری خۆی دەكات لەگەڵ سەددام حسێن لەدوای كەوتنی  بەغدادەوە. خانەنشینەكە دەڵێ: دیداری یەكەم لەگەڵ سەددام لە رۆژی 11ی نیسانی 2003دا بوو لە دەوروبەری فەلوجە، واتە دوو رۆژ دوای كەوتنی بەغداد، دیداری دووەمیش لە رۆژی 19ی تەموزدا بووە واتە چوار مانگ دوای كەوتنی بەغداد. بەپێی قسەی ئەو، لەو رۆژانەدا "سەددام حسێن بەناو پارێزگاكانی عێراقدا دەگەڕا بۆ پاڵپشتیكردن پرۆسەی بەرەنگاریی دژی داگیركاری ئەمریكا". كابرای خانەنشین دەگێڕێتەوە، لەو رۆژەدا كە زرێپۆشێكی ئەمریكی پەیكەرەكەی خستووە، سەددام لە گۆڕەپانی فیردەوسی بەغدادەوە نزیك بووە، لە شەوەكەیدا لەناوچەیەكی نزیكەوە فەرماندەیی یەكەمین پرۆسەی مقاوەمەتی كردووە، كە بەئامانجگرتنی چەند شوێنێكی هێزەكانی ئەمریكا بووە لە دەوروبەری مزگەوتی ئەبو حەنیفەی نوعمان لە ئەعزەمیە، لە هێرشەكەدا لاوانی حزبی بەعس‌و فیداییەكانی سەددام‌و ژمارەیەك چەكداری عەرەب لە وڵاتانی عەرەبی بەشداربوون، ژمارەیەك كەسیان لێ كوژراوە. كاتێك شەڕەكە توندبوەتەوە، یاریدەدەرەكانی توشی سەرسوڕمان بوون كاتێك سەددامیان بینیوە (ئاڕ بی جی)یەكی هەڵگرتووە‌و ویستویەتی لە شوێنی پێكدادانەكە نزیك ببێتەوە، ئیتر هاوەڵەكانی دەوروبەریان گرتووە‌و رێگرییان لێكردووە، پێیان وتووە" دەمانەوێت بەردەوام بیت لە سەركردایەتیكردنمان"، هەندێكیان وا لێكیان داوەتەوە "سەددام لەو شەوەدا ئارەزووی شەهیدبوونی هەبووە".   شەڕەكە تاوەكو بەرەبەیانی 10ی نیسان بەردەوام بووە، رۆژی دواتر سەددام بەغدادی بەرەو (هیت) بەجێهێشتووە‌و شەوێ لەوێ لەماڵی ئەندامێكی حزبی بەعسدا ماوەتەوە، رۆژی دواتر دەرچووە بۆ دەوروبەری فەلوجە، سەرچاوەكە دەڵێ" رۆژی 11ی نیسان هاوەڵەكانی سەرۆك پێنج كەسیان بانگهێشت كرد كە یەكێكیان من بووم، لە شوێنێكدا لە تەنیشت بەنزینخانەیەك لە دەوروبەری فەلوجە، قوسەی كوڕی‌و ژمارەیەك لە بەرپرسانی ئەمنی‌و حزبی بەشدارییان لە كۆبونەوەكەدا كرد لەگەڵ سەرۆك، بەڵام عەبد حەمودی سكرتێری بەشدار نەبوو".  سەددام جلوبەرگێكی ئاسایی لەبەردابوو، پێدەچوو ئارام‌و خۆراگر بێت. لەبارەی دۆخی ناوخۆی فەلوجەو بڵاوبونەوەی ئەمریكییەكان لە ئەنبار پرسیاری كرد. كاتێك پێی وترا سەربازانی ئەمریكی چونەتە ناو ماڵەكانەوە لە فەلوجە، بە توندی وەڵامی دایەوە "دەریان بكەن"، ئەمە وەكو فەرمانێك بوو بۆ دەستپێكردنی هێرشەكان. سەددام وتی:" دەبێت ئارام بگرین. شەڕەكە دورودرێژە. ئەركی ئێمە ماندووكردنی دوژمنە، دەبێت لە هەموو شوێنێك بەرەی شەڕ بكەینەوە بۆ ئەوەی زامنی سەقامگیربوونیان لەسەر خاكی عێراق نەكەن. لەسەر رێگا سەرەكییەكان بۆسەیان بۆ دابنێن، دەبێت بزانن عێراق پارویەكی ئاسان نییە‌و ئەمە ببێت بە وانە بۆیان".  كاتێ یەكێك لە ئامادەبووان وتی شیعە دەستیان بە كوشتنی "فیداییە" عەرەبەكان كردووە كە هاتوون بۆ شەڕكردن دژی ئەمریكا، قسەكەی پێ بڕی‌و وتی:" شیعە گەلی ئێمەن، ئەو قسەیە بەسەر ئەواندا ناچەسپێ، بەڵكو بەسەر ئەو چینە ناو شیعەكاندا دەچەسپێت كە فریودراون". دوای هەندێك رێنمایی تر "لەبەر هۆكاری ئەمنی، سەددام بەر لە ئێمە شوێنەكەی بەجێهێشت".  بەر لە نیوەڕۆی رۆژی دواتر، لە دەوروبەری ناوچەی (دۆرە)ی باشوری بەغداد، سەددام چاوی بە ژمێریارەكانی دیوانی سەرۆكایەتی كەوت، بڕێك پارەی لێوەرگرتن بۆ پاڵپشتیكردن لە مقاوەمەت. سور بوو لەسەر ئیمزاكردنی كاغەزێك كە لەسەری نوسی بوو:" من سەددام حسێن سەرۆك كۆماری عێراق لەسەر گەردنی خۆم بڕی ملیۆنێك‌و 250 هەزار دۆلار تۆمار دەكەم بۆ بەردەوامیدان بە پرۆسەكانی مقاوەمەت دژی داگیركاری ئەمریكا، پێویستە لە سەرم لەنزیكترین كاتدا بیگێڕمەوە. بژی عێراق. بژی نەتەوەی عەرەب".  لە 18ی تەموزدا، كابرای خانەنشین لە بەغداد بوو، گەنجێك هات‌و وادەیەكی پێدا لەدوای نوێژی بەیانی لە بارەگای نهێنی لە ناوچەی ئەعزەمیە، بەرەبەیانی رۆژی دواتر خۆی لەبەردەم سەددام حسێن بینییەوە لەگەڵ چوار هاوەڵی نوێیدا. سەددام دشداشەیەكی نەریتیی لەبەردابوو، دەمانچەشی پێبوو، قسەكانی گوزارشتیان لە خەم‌و بێئومێدی دەكرد" هەندێك لە پارێزگاكان دوای ئەوەی بەڵێنیاندا، ئێستا قایل بوون بەوەی بەرەنگاری داگیركەر نەبنەوە، چۆن هەندێك كەس رازی بوون بەوەی داگیركەران سواریان بن؟ دەبێت گەلەكەمان بەباشی بخوێنینەوە، مامۆستایانی ئاینی‌و سەرۆك هۆزەكان‌و مەرجەعیەتەكان ئەم بەرپرسیارێتییەیان دەكەوێتە ئەستۆ كە پێشتر بۆیان نێردراوە‌و بەڵێنیانداوە هەركاتێك هێزەكانیان هێڵی سنوری كوەیتی لەگەڵ عێراقدا بڕی، فتوایەكی بەهێز دژی داگیركەر دەربكەن. لە جەنگی قادسیەدا (جەنگی دژ بە ئێران) یەك گەل بووین. چۆن ئەم پەڵە رەشە لەسەر جبەكانیان قبوڵ دەكەن؟". هەروەها سەددام وتی:" عێراق دواین بەربەستە، ئەگەر ئەم دیوارە بڕوخێت، وڵاتانی عەرەبی روبەڕووی داگیركاری راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ دەبنەوە. ئەگەر عێراق بكەوێت، هەموو دەرگاكان لەبەردەم ئێراندا دەكرێنەوە‌و هەژمونی خۆی تاوەكو مەغریب درێژدەكاتەوە". رەخنەی لە هەڵوێستی عەرەب گرت‌و بێئومێدی خۆی لە هەڵوێستی سوریا نیشاندا‌و وتی:" من بەڵێنێكم لە بەشار ئەسەد وەرگرت بەوەی لەدوای تەقینی یەكەمین فیشەكەوە سوریا لەگەڵ عێراق رابوەستێت. پێموابوو جیاوازە، بەڵام كوڕ چوەتەوە سەر باوكی. با بزانن عێراق سەددام حسێن نییە، موڵكی عێراقییەكان‌و عەرەبە، زۆرێك باجی ئەوە دەدەن دەستبەرداری عێراق ببن بكەوێت".  چیرۆكەكە لە رۆژی 6ی نیسانی 2003 دەستیپێكرد، كاتژمێر 10:30 خولەكی ئێوارە بە كاتی بەغداد، ژمارەیەك تانكی ئەمریكی گەیشتنە كۆشكی كۆماری‌و هۆتێل رەشید لە پایتەختی عێراق. زەنگی تەلەفۆنی فەریق (تاهیر جەلیل حەبوش) لێیدا، فەریق (عەبد حەمود) سكرتێری سەرۆك سەددام حسێن لەسەر هێڵ بوو، حەبوش‌و عەبد حەمود دۆستایەتی لەنێوانیاندا نەبوو، بەڵام عەبد حەمود تاكە دەروازە بوو كە لێیەوە فەرمانەكانی "سەید رەئیس" وەربگیرێت‌و پەیامی بۆ بنێردرێت.  عەبد حەمود رستەیەكی فڕێدا كە وەكو بۆمب بوو. بە بەڕێوەبەری هەواڵگری وت" دەمەوێت رێگای بەغداد- سەلاحەدین‌و رێگای بەغداد- دیالەم بۆ دابین بكەیت"، حەبوش وەڵامی دایەوە:" پێتوایە من فەرماندەی فەیلەقێكی سەربازیم كە ئاسایشی ئەو دوو رێگایەت بۆ دابین بكەم؟" عەبد حەمود وەڵامی دایەوە" من مەبەستم دابینكردنی ئاسایش نییە هێندەی ئەوەی دەمەوێت زانیاریم هەبێت لەبارەی ئەوەی كام رێگایان سەلامەتترە بۆ دەرچوون لە بەغداد لەحاڵەتی ناكاودا". عەبد حەمود قسەكانی هاوپێچی شێوەیەك لە هەڕەشە كرد‌و وتی:" پشت بە خودا دەستپێبكە، بەڵام ئەبو هومام بیخە مێشكتەوە چاو بە چاو دەكەوێتەوە" ئەمەی وت‌و تەلەفۆنەكەی داخست.  تاهیر جه‌لیل حه‌بوش به‌ڕێوه‌به‌ری هه‌واڵگری سه‌ددام حەبوش لەگەڵ بەڕێوەبەری نوسینگەكەی لە بارەگای جێگرەوەی هەواڵگری گفتوگۆی لەبارەی ئەم داواكارییە نامۆیە كرد، هاوڕابوون لەسەر ئەوەی" سەید رەئیس لە بەغداد دەچێتە دەرەوە بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەكانی روبەڕووبونەوەی دەستدرێژی سەربازی لە دەرەوە".  نامه‌یه‌كی سه‌ددام بۆ حه‌بوش له‌ كۆتایی ئابی 2003دا كاتێك فەرمانەكان لە سەددامەوە دێن، هیچ بژاردەیەك نامێنێتەوە جگە لە جێبەجێكردن سەرباری سەرختی‌و سەرچڵییەكان. ئەنجامی سەرپێچی لە ئەركەكان دیارە‌و بەڕێوەبەری هەواڵگری پێویستی بەوە نییە یەكێك بیری بخاتەوە باجی توڕەكردنی سەرۆك چییە. حەبوش بڕیاریدا خۆی پرۆسەی پشكنینەكە ئەنجام بدات، شەو دەرچوو. رۆیشت بۆ ناحیەی تارمیە‌و بینی رێگاكە پارێزراوە. ئەوكات پەیوەندییەكان لە بەغداد پچڕابوو، داوای لە عەقید مەحمودی هاوەڵی كرد بگەڕێتەوە بۆ پایتەخت‌و تەلەفۆنە تایبەتییەكە لە نوسینگەكەی بەكاربهێنێت بۆ ئاگاداركردنەوەی عەبد حەمود لەوەی رێگەی دیالە پارێزراوە‌و ئەو خۆشی لە ماوەی چەند كاتژمێردا دەگەڕێتەوە. لەكاتی گەڕان‌و كۆكردنەوەی زانیاریدا لەبارەی رێگایەكی ترەوە، حەبوش كاروانی ئۆتۆمبیلی بینی، بۆی دەركەوت فڕۆكەكانی ئەمریكا بۆمبیان فڕێداوە لەسەر رێگاكە‌و رۆیشتن بەرەو بەغداد زۆر مەترسیدارە. لەكاتژمێر دووی ناوەڕاستی شەودا حەبوش بڕیاری خۆیدا. مادەم سەرۆك بەجێی دەهێڵێ، منیش ناگەڕێمەوە بۆ بەغداد، حەبوش تەلەفۆنەكەی داخست‌و بڕیاریدا بچێتە پاڵ مقاوەمەوە. دواتر حەبوش توانی پەیوەندی بە سەددامەوە بكات، بۆی روونكردەوە عەبد حەمود داوای چی لێكردووە‌و پەیامێكی دەستنوسی لەوەوە پێگەیشت. حەبوش چووە پاڵ مقاوەمە‌و دواتر سەددام روبەڕووی چارەنوسی زانراوی خۆی بووەوە. 

(درەو): ئێستا كە پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هێرشەكەی فڕۆكەخانەی سلێمانییەوە لەناو ناكۆكیدان‌و هاتنی بەرپرسانی باڵای رۆژئاوای كوردستان بۆ سلێمانی بە هۆكاری هێرشەكە لێكدەدرێتەوە، بەپێی گێڕانەوەی مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، پەیوەندی یەكێتیی‌و رۆژئاوای كوردستان مێژووەكەی كۆنە‌و لە ساڵی 1993 مام جەلال دوای سەردانێكی بۆ سوریا، لەكاتی گەڕانەوەیدا (جومعەی)ی لەگەڵ خۆی هێناوە بۆ كوردستان، بەڵام نەیویستووە بارزانی لەناو ئۆتۆمبیلەكەی ئەودا بیبینێت.  بارزانی لە كتێبی (بارزانی‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد) لەژێر ناونیشانی (سەردانی مام جەلال بۆ سوریاو كوێت) دەگێڕێتەوە:  سەرەتای مانگی ئازاری 1993 مام جەلال سەردانی سوریای كرد. لەسەردانەكەیدا لە دیمەشق چاوی بە عەبدوڵا ئۆجەلان كەوت، دوای دیدارەكەیان بروسكەكەیەكی بۆ ناردم بەم ناوەرۆكە، ئۆجەلان رازیە بە:  1-    چارەسەری ئاشتیانە لەگەڵ توركیا.  2-    پشتگیری پەرلەمان‌و حكومەتی هەرێمی كوردستان.  3-    ئەمەریكاو فەرەنسا مام جەلالیان هانداوە بۆ ئەوەی ئۆجلان رازی بكات بە چارەسەری ئاشتیانە لەگەڵ توركیا.  كاتێك لەمبارەیەوە پرسیاری ئەمریكییەكانم كرد، لە وەڵامدا گوتیان:" بەپێچەوانەوە، زۆرمان پێناخۆش بوو كە مام جەلال ئۆجەلانی بینیوە‌و ئەمە پێچەوانە‌و دژی سیاسەتی ئێمەیە". لە بروسكەیەكی دیكەدا مام جەلال پێی راگەیاندم كە سوریا زۆر دژی كۆنگرەی نیشتمانی عێراقە‌و هەوڵێكی تەواو دەدات بەمەستی دروستكردنی كێشەو گیروگرفت لەبەردەم كۆنگرەكەدا. بڕیارە خەدام ئەنجومەن‌و پارتی‌و یەكێتی بانگهێشت بكاتە سوریا. ئێمەش بانگهێشتەكەمان رەتكردەوە، چونكە مەبەست لاوازكردنی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق بوو. بەپێی ئەو زانیارییانەی بۆمان هاتبوون سەید محەمەد باقر حەكیم رازی نەبوو بانگهێشتنامەكەی سوریا پەسەند بكات‌و رازیش نەبوو دژی كۆنگرە كارێك بكات.  دوای تەواوبوونی سەردانەكەی لە سوریا، مام جەلال سەردانی كوێتی كرد‌و داوای كرد كە دڵشاد بارزانی لەگەڵی بچێت. لە كوێت چاوی بە ئەمیرو بەرپرسانی كوێت كەوت. دیاربوو لەسەردانەكەیدا بۆ سوریا وەك پێویست بایەخ بە مام جەلال نەدراو چاوی بە ئەسەد نەكەوتبوو، بەڵام دوای گەڕانەوەی لە كوێت‌و سەردانی بۆ سوریا چاوی بە ئەسەد كەوتبوو. لە گەڕانەوەیدا بۆ پێشوازی چومە گەرووی میراوا لە باكوری شەقڵاوا. بینیم سەیارەكەی لە دوورەوە وەستاو مام جەلال بە غارو راكردن بەرەو رووم هات‌و زۆر خۆشحاڵ بوو بە بینینم‌و پێی گوتم:" نەدەبوو ئەرك بكێشیت‌و بێیتە ئێرە". دواتر بۆم دەركەوت كە جەمیل بایك (جومعە) لەگەڵ مام جەلال لەناو سەیارەكەدا بووە‌و لە سوریاوە لەگەڵ خۆی هێنابوو. سەرچاوە: بارزانی‌و بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد- بەرگی پێنجەم، راپەڕین، دەرفەت‌و ئاستەنگەكان- چاپی یەكەمن حوزەیرانی 2022    

(درەو):  دوای سێ رۆژ لە راگرتنی ئاسمانی خۆی بەڕووی سلێمانیدا، توركیا لەرێگەی (درۆن)ێك‌و لە كاتی گەڕانەوەی بەرپرسێكی باڵای رۆژئاوای كوردستاندا، هێرشێكی لەنزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی ئەنجامدا.  ئێوارەی ئەمڕۆ لە نزیك فڕۆكەخانەی سلێمانی هێرشێكی موشەكیی روویدا. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هێرشەكە لەنزیك كارگۆی فڕۆكەخانە روویداوە، فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان (درۆن) موشەكێكی ئاڕاستەی شوێنەكە كردووە.  (درەو) زانیویەتی، هێرشەكە لەكاتێكدا روویداوە، بەرپرسێكی باڵای رۆژئاوای كوردستان دوای چەند رۆژێك مانەوەی لە سلێمانی، بەنیازی گەڕانەوە بووە بۆ رۆژئاوا. هێرشەكە هیچ زیانێكی گیانی لێنەكەوتەوە، بەرپرسە باڵاكەی رۆژئاوای كوردستان بە فڕۆكەیەكی ئەمریكییەكان گەڕایەوە.  سەرچاوە ئاگادارەكان كە (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون، گومان دەكەن فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكە توركی بێت‌و هێرشەكە تەنیا وەكو پەیامێك بێت بۆ ئەوەی توركیا ئاگاداری سەردانی ئەو بەرپرسە باڵای رۆژئاوای كوردستانە بۆ شاری سلێمانی، بەڵام بەهۆی ئەمریكییەكانەوە نەیانویستووە بیكەن بە ئامانجی هێرشەكە. ئەم هێرشە لەكاتێكدا روویدا، ماوەی سێ رۆژە توركیا ئاسمانی وڵاتەكەی بەڕووی گەشتەكاندا بۆ فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی راگرتووە، دەسەڵاتدارانی توركیا بە فەرمی باسلەوە دەكەن نیگەرانن لە جموجوڵی هێزەكانی باكورو رۆژئاوای كوردستان لە سنوری سلێمانی.  بەمدواییە كەوتنەخوارەوەی دوو هێلیكۆپتەر لە سنوری پارێزگای دهۆك، توركیا توشی نیگەرانییەكی نوێ كرد سەبارەت بە پەیوەندییەكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستان‌و هێزەكانی رۆژئاوای كوردستان، ئەو فڕۆكانەی كەوتنەخوارەوە ژمارەیە فەرماندەو ئەفسەری هێزی دژەتیرۆری رۆژئاوایان هەڵگرتبوو، بەرێگاوە بوون بۆ شاری سلێمانی. توركیا سەرباری ئەوەی لەرێگەی داخستنی گەشتە ئەسمانییەكانەوە دەیەوێت سزای یەكێتیی بدات وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی، هاوكات خۆشی ناوبەناو لەرێگەی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان‌و تەقەكردنەوە لەناو شارەكان، ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان لە سنوری سلێمانی دەكاتە ئامانج و ئه‌مه‌ جاری یه‌كه‌م نییه‌ درۆنه‌كانی توركیا له سنوری سلێمانی كارده‌كه‌ن.   

  شیكاری: درەو  پاڵپشت بە هەمواری یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەنجامی کۆتایی دەنگی لایەنە سیاسییەکان لە سێ پارێزگاکەی هەرێم لە دوا هەڵبژاردن  و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموار کراو"؛ # پارتی (2) کورسی و یەکێتی (3) کورسی لەدەست دەدات. # نەوەی نوێ هەمان کورسییەکانی خۆی بەدەست دەهێنێتەوە. # یەکگرتووی ئیسلامی لە (4) کورسییەوە دەبێت بە (5) کورسی، کۆمەڵی دادگەریش لە (1)ەوە بۆ (4) کورسی هەڵدەکشێت. # بزوتنەوەی گۆڕانیش کورسییەک دەباتەوە. سەرەتا  ڕۆژی 10ی تشرینی یەکەمی 2021، خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە عێراق بەڕێوەچوو، بەپێ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020، هەڵبژاردنەکە تەواو جیاواز بوو بەراورد بە خولەکانی پێش خۆی ئەویش بە پەیرەو کردنی؛ یەکەم: دابەشکردنی عێراق لە (18) بازنەی هەڵبژاردنەوە بۆ (83) بازنەی هەڵبژاردن، لەسەر دوو بنەما؛ 1.    پاراستنی پێگەی (25%)ی کۆتای ئافرەتان لە ئەنجومەنی نوێنەران، بەو پێیەش دەبێت لە هەر بازنەکی هەڵبژاردن ئافرەتێک سەربکەوێت و (83) ئافرەت کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانیان هەبێت لە کۆی (320) کورسی گشتی و (9) كورسی كۆتا (پێكهاته‌كان). 2.    پاراستنی دەقی ماددەی (49)ی بڕگەی یەکەمی دەستوری هەمیشەیی عێراق کە تێیدا هاتووە (ئەنجومەنی نوێنەران لە ژمارەیەک ئەندام پێکدێت بە ڕێژەی یەک کورسی بۆ سەد هەزار کەس لە دانیشتوانی عێراق...)، بەم پێیەش هیچ بازنەیەکی هەڵبژاردن ژمارەی ئەو کورسییانەی بۆی تەرخان کراوە کە لە نێوان (3-4) کورسیدابوو، ژمارەی دانیشتوانەکەی کەمتر نییە لە (400) هەزار کەس. دووەم: گۆڕانکاری لە سیستمی هەڵبژاردن وهەڵوەشاندنەوەی سیستمەکانی پێشوو، پەیڕەو کردنی سیستمێکی نوێ، وەک لە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی 2020دا هاتووە: ماددەی (15) یەکەم: هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن دابەش دەبێت. دووەم: پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی دەبێت لە بازنەیەکی هەڵبژاردن. سێیەم: ڕیزبەندی پاڵێوراوان لە بازنەیەکی هەڵبژاردن بە بەدەستهێنانی زۆرترین ژمارەی دەنگ (اعلی اصوات) براوە دەبێت، بەپێی سیستمی براوەی یەکەم، بۆ پاڵێوراوەکانی دوای ئەویش هەر بەو شێوەیە بوون. بەپێی ئەم ماددەیە: 1.    عێراق بەسەر (83) بازنەی بازنەی هەڵبژاردن دابەش بوو. 2.    پاڵێوراو بەشێوەی تاکەکەسی بوو لە بازنەیەکی هەڵبژاردن، بەم پێیەش خۆپاڵاوتن لە لیستی حزبەکانەوە گۆرا بۆ پاڵێوراوی تاکەکەسی (حیزبی و بێ لایەن) و لەم حاڵەتەشدا دەنگدەر تەنها یەک دەنگ بە پاڵێوراو دەدات و دەنگ بە لیست یان قەوارەی سیاسی نادات. ئەمەش پرۆسەکەی بردە بەردەم بنەمایەکی دیکە؛ 3.    کار بە سیستمی (تاک دەنگی نەگوێزراوە) دەکرا، واتە ئەو دەنگە زیادانەی لە پاڵێوراوێکی سەربەخۆ یان سەر بە لایەنێکی سیاسی مایەوە ناگوێزرایەوە بۆ کەسی تر یان کەسێكی تری لایەنه سیاسییه‌كه 4.    هەر پاڵیوراوێک زۆرترین دەنگەکانی بازنەکەی خۆی بەدەست هێنا بەشێوەی ڕیزبەندی سەرکەوت، بۆ نمونە ئەگەر بازنەیەک چوار کورسی بۆ تەرخان کرابوو، ئەوا لەو بازنەیەدا (4) پاڵێوراوی خاوەن زۆرترین دەنگ سەردەکەوتن به‌شێوه‌ی ڕیزبه‌ندی، بە مەرجێک؛ ‌ا. یەکێک لە سەرکەوتووەکان ئافرەت بوو. ب. هەر بازنەک کاندیدە یەکەکەمەکانی لە ڕەگەزی نێربوون، کەسی چوارەمیان جێی هێشت بۆ ئافرەتێک کە زۆرترین دەنگی نێو ئافرەتەکانی بازنەکەی خۆی بەدەستهێنابوو ج. هەر دوو پاڵێوراوێکی کۆتایی (کێبڕکێ لەسەر کورسی چوارەم) دەنگەکانیان یەکسان بوو، ئەوا بەپێ هەمان یاسا و ماددە، تیروپشکیان بۆ ئەنجام درا. د. ئەو بازنانەشی سێ کورسی بۆ تەرخان کرابوو هەموو ڕێوشوێنەکانی خاڵەکانی (‌ا، ب، ج، د) ڕاست بوون، بە کەمکردنەوەی کورسییەک لەو بازنەیە. یەکەم؛ ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (10/10/2021) بەپێی پیڕەوکردنی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ژمارە (9)ی ساڵی (2020) لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان؛ (15) کوردسی بەسەر (4) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای هەولێر دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (10) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کورسی، -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (2) کورسی بەدەستهێنا. (18) کوردسی بەسەر (5) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای سلێمانی دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (8)کورسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کوردسی،  -    کۆمەڵی دادگەری (1) کورسی بەدەستهێنا. (11) کوردسی بەسەر (3) بازنەی هەڵبژاردن لە پارێزگای دهۆک دابەشکراو، ئەنجامەکانی بەم شێوەیە بوون؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان لە چوارچێوەی (هاوپەیمانی کوردستان) (1) کورسی بەدەستهێنا. تایبەت بە کۆی کورسی پارتە سیاسییەکانی هەرێم لەسەر ئاستی سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان، بڕوانە خشتەی ژمارە (1) کە بەم شێوەیەیە؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان (20) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (11) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (4) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (1) کوردسیان بەدەستهێنا خشتەی ژمارە (1) دووەم؛ کاریگەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە سەر پارتە کوردییەکان (ئەنجامی دوا هەڵبژاردن) لە 27/3/2023 ئەنجومەنی نوێنەران بە زۆرینەی دەنگ، هەمواری سێیەمی یاسای ژمارە (12)ی ساڵی (2018)ی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی پەسەندکرد و لەگەڵ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یەکی خست، بەپێی هەموارەکە لە ڕوی سیستمی هەڵبژاردنەوە گۆڕانکاری لە دوو تەوەری گرنگدا کرد، کە ئەوانیش؛ 1.    دابەشکردنی عێراق لە (83) بازنەی هەڵبژاردن هەڵوەشاندەوەو گۆڕی ئەوەی هەر پارێزگایەک بازنەکی هەڵبژاردن بێت، وەک لە هەڵبژادنەکانی پێش (10/10/2021) پەیڕەو دەکرا.  2.    تەبەنی کردنی سیستمی سانتلیگۆی هەموار کراو بە پەیڕەو کردنی دابەشکردنی کۆی دەنگی قەوارەی سیاسی بە سەر ژمارەکانی (1.7، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) لە شێوازی گۆڕینی دەنگ بۆ کورسی، گەڕانەوەی شێوازی دەنگدان لە کاندیدەوە بۆ لیست و قەوارە. لێرەدا ئەوە روون دەکەینەوە کە مەبەست لە سیستمی "سانت لیگۆی هەموار کراو" چییەو چۆن کاریگەری لەسەر ژمارەی کورسی لایەنە سیاسییەکان دەبێت و دەنگی سەرجەم لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان بە نمونە وەردەگرین پاڵپشت بە ئەنجامەکانیان لە دواین هەڵبژاردنی هەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021). شێوازی "سانت لیگۆ" لەڕووی مێژووییەوە بۆ یەكەمجار لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1951ی نەرویج ‌و سویددا بەكارهاتوە‌ بۆ یەكەمجاریش لەهەڵبژاردنی 20ی نیسانی ساڵی 2012ی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقدا تاقیكراوەتەوە بەهۆیەوە ئەنجامەكان لەبەرژەوەندی قەوارە سیاسییە بچوكەكان شكایەوە. ئەم شێوازە ژمارەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە تاكەكانی (1، 3، 5، 7، 9، 11، 13 ... هتد) دا دابەشدەكات.  بەڵام جیاوازی نێوان شێوازی (سانت لیگۆ) ‌و شێوازی (سانت لیگۆی هەمواركراو) لەوەدایە لەبری ئەوەی دەنگەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی بەسەر ژمارە (1) دا دابەش بكرێت، بەسەر ژمارە (1)ی تەواو ‌و كەرتێكدا دابەشدەكرێت، وەك (1.4)، (1.6) یان (1.7). بۆ نموونە لەهەڵبژاردنی خولی سێهەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا لە (نیسانی 2014) ئەو كەرتە (1.6) بوو، بەڵام  بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا کراوەتەوە (1.7). واتە کاتێک لەهەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا بمانەوێت دەنگە دروستەكانی ناو هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن بگۆڕین بۆ كورسی، پێویستە لەسەرەتاوە دەنگە دروستەكانی هەر قەوارەیەكی سیاسی دابەشی (1.7) بكەین، پاشان دوای ئەوە دابەشی هەریەك لەژمارەكانی (3، 5، 7، 9، 11...)یان بكەین. بۆ بەرچاو رونی زیاتر، ئەنجامی کۆی دەنگە دروستەکانی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەر ئاستی پارێزگاکان وەربگرین و پەیڕەوی لە سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" بکەین ئەوا دەبینین. 1.     پارێزگای هەولێر؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (2) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (10) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (2) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (3) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (3) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (6) کوردسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (1) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (2) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 3.    پارێزگای دهۆک؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (4) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (8) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. پاڵپشت بە دەنگی دروستی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" کۆی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی ژمارە (5)دا رونکراوەتەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (21) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (8) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (4) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (2) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. خشتەی ژمارە (2) خشتەی ژمارە (4) سێیەم؛ کاریگەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە سەر پارتە کوردییەکان (ئەنجامی دوا هەڵبژاردن - گریمانەیی) ئەگەر چی لە بەشی دووەمی ڕاپۆرتەکەدا گرفتی ئەوە دروست دەبێت کە بەشێک لە لایەنە سیاسییەکان ئەو ژمارە دەنگەی بەدەستیان هێناوە بە دەنگی دروستی خۆیان نەزانن، چونک بەپێی سیستمی هەڵبژاردن لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران پارێزگاکان دابەشی سەر چەند بازنەیەکی هەڵبژاردن کرابوون، بەشیک لەو لایەنە سیاسییانە لەسەرجەم بازنەکانی هەڵبژاردن نوێنەرایان نەبووەو دەنگیان پێ نەدراوە لەم بەشەدا گریمانەی ئەوەمان کردووە کە سەرجەم لایەنە سیاسییەکان لەسەرجەم بازنەکان پاڵێوراویان هەبوایە. "بۆ نمونە بزوتنەوەی گۆڕان لە پارێزگای هەولێر تەنها لە (2) بازنەی هەڵبژاردن پاڵێوراوی هەبوو لە (2) بازنەکەی دیکە هیچ پاڵێوراوێکی نەبووە بۆیە لە پارێزگای هەولێر دەنگەکانی لێدانی (2) کراوە" بە هەمان شێوە بۆ سەرجەم لایەنەکانی دیکە ئەوەمان کردووە، جگە لەوەی بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە پارێزگای دهۆک هیچ پاڵێوراوێکیان نەبووە بۆیە هیچ دەنگێکیان لەو بازنەیە بۆ هەژمار نەکراوە، بەم پێیەش. 1.    پارێزگای هەولێر؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (6) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (9) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (2) کوردسی، -    نەوەی نوێ (3) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 2.    پارێزگای سلێمانی؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (7) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (2) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (5) کوردسی، -    نەوەی نوێ (5) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (2) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (3) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن. 3.    پارێزگای دهۆک؛ بڕوانە خشتەی ژمارە (8) -    پارتی دیموکراتی کوردستان (7) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (1) کوردسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (3) کوردسی بەدەست دەهێنن. پاڵپشت بە دەنگی "گریمانەیی" لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و پەیڕەوکردنی سیستمی "سانت لیگۆی هەموارکراو" کۆی کورسییەکان لەسەر ئاستی پارێزگاکانی بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی ژمارە (9)دا رونکراوەتەوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان (18) کوردسی، -    یەکێتی نیشتیمانی کوردستان (8) کوردسی، -    نەوەی نوێ (8) کورسی، -    یەکگرتووی ئیسلامی (5) کوردسی، -    کۆمەڵی دادگەری (4) کوردسی، -    بزوتنەوەی گۆڕان (1) کوردسی بەدەست دەهێنن.      

گرافیك: لە 10 ساڵی رابردوودا رێژەی جیابوونەوە لە (11%)ەوە بۆ (25%) زیادیكردووە درەو: هاوسەرگیری و جیابونەوە لە هەرێمی كوردستان   لە 14 ساڵی رابردوودا (2009 - 2014)؛ 🔹  (658 هەزار و 795) پرۆسەی هاوسەرگیری تۆماركراوە  رۆژانە (129) مارەبڕین تۆماركراون. 🔹  (104 هەزار و 913) جیابوونەوە هەبووە بەتێكڕا 16% رۆژانە 20 حاڵەتی جیابوونەوە ............................................................. 2022:  هاوسەرگیری: 55896 2022  تەلاق: 13967 رێژەكە : 25% 2012: هاوسەرگیری: 56002 2012: تەلاق: 6079 رێژەی: 11% بووە ..................... 2022 رۆژانە 38 حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە  2012 رۆژانە 17 حاڵەتی جیابوونەوە هەبووە واتا لە ماوەی 10 ساڵدا رۆژانە 123% زیادی كردووە  ....................................... هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە 2022 هەولێر: هاوسەرگیری:  19019      جیابوونەوە: 5645 بەرێژەی 30% سلێمانی: هاوسەرگیری:  21164      جیابوونەوە: 5533 بەرێژەی 26% دهۆك: هاوسەرگیری:  12967      جیابوونەوە: 1992  بەرێژەی 15% گەرمیان: هاوسەرگیری:  2746      جیابوونەوە: 797  بەرێژەی 29% ......................................... تەمەن جیابوونەووە تەمەنی 15-19 ساڵ بەرێژەی 28% تەمەنی 20-24 ساڵ بەرێژەی 27% تەمەنی 25-29 ساڵ بەرێژەی 23% تەمەنی 30-34 ساڵ بەرێژەی 12% تەمەنی 35-39 ساڵ بەرێژەی 6% تەمەنی 40- 44 ساڵ بەرێژەی 2% 45 ساڵ بەرەو ژوور  2% ................................................ هۆكارەكانی جیابوونەوە  -    نەگونجان لەگەڵ یەكتری  23% -    خیانەتی هاوسەرگیری 18% -    مۆبایل و ئینتەرنێت 14% -    نەبوونی ماڵی جیا 12% -    هۆكاری كۆمەڵایەتی 10% -    جیاوازی تەمەن 8% -    جیاوازی تەمەن 7% -    هۆكاری ئابوری 6% -    ژنهێنانی دووەم 2% سەرچاوە: ئەنجومەنی دادوەری  

درەو: لەمەودوا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی كۆمپانیای سۆمۆ و بەنرخی سۆمۆ نەوتەكەی دەفرۆشێتن تەنیا لە جیاوازی نرخی فرۆشی بەرمیلێك نەوتدا هەرێم مانگانە زیاتر لە (120) ملیۆن دۆلار و ساڵانە (ملیارێك و 400 ملیۆن) دۆلاری زیاتری دەستدەكەوێت. بە پێی رێكككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغداد، سەرەڕای ئەوەی هەرێمی كوردستان دەبێت نەوتەكەی لە رێگەی سۆمۆوە بفرۆشێت لەهەمانكاتدا دەبێت بە نرخی سۆمۆش بیفرۆشێت، هەرێمی كوردستان (10) دۆلار كەمتر لە نرخی سۆمۆ نەوتەكەی فرۆشتووە. لە ساڵی 2022 كۆمپانیای سۆمۆ نەوتی عێراقی بە (95) دۆلار فرۆشتووەو هەرێمی كوردستانیش بە (85) دۆلار فرۆشتووە، هەرێمی كوردستان لەمەودوا نەوتەكەی لەرێگەی سۆمۆو بە نرخی سۆمۆ دەیفرۆشێت، تەنیا لەو جیاوازیەی كە لە نرخەكەیدا هەیە جگە لە رێشوێنەكانی تری وەك كرێی بۆری و وەبەرهێنان و فرۆشتن، نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ هەر بەرمیلێك (10) دۆلار زیاتری دەستدەكەوێت. بەپێی زانیاریەكانی كۆمپانیای دیلۆیت و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی (2022)دا (144 ملیۆن و 414 هەزار 412) بەرمیل نەوتی بە بۆری نەوتی كوردستان و لەڕێگەی بەندەری جەیهانی توركییەوە فرۆشتووە (رادەستی كڕیاران كراوە)، لە ساڵەكەدا تێكڕای بەرمیلێك نەوتی هەرێم بە (84.99) دۆلار فرۆشراوە. بۆیە دەبینین كۆی ئەو نەوتەی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵەكەدا هەناردەی كردووە و فرۆشتوویەتی بەبێ هیچ خەرجییەك بەهاكەی دەكاتە (12 ملیارو 331 ملیۆن و 417 هەزار و 848) دۆلاری ئەمریكی بووە. بەپێی زانیارییەكانی وەزارەتی نەوتی عێراق، كۆمپانیای سۆمۆ لە ساڵی (2022)دا بە تێكڕا بەرمیلێك نەوتی بە (95.54) دۆلار فرۆشتووە، واتە، ئەو بڕە نەوتەی حكومەتی هەرێم بەشێوەی سەربەخۆ فرۆشتوویەتی، ئەگەر لە ڕێگەی كۆمپانیای سۆمۆوە بەبازاڕی بخستایە، بەهاكەی بریتی دەبوو لە (13 ملیارو 819 ملیۆن و 362 هەزار و 171) دۆلاری ئەمریكی، بەم پێیەش بەگشتی نەوتی هەرێم بڕی (1 ملیارو 487 ملیۆن و 944 هەزار و 323) دۆلاری ئەمریكی بە هەرزانتر فرۆشراوە لە ساڵی (2022)دا. بۆ وردەكاری تەواوی مانگەكانی ساڵی (2022) و جیاوازی داهات لە نێوان هەردوو ڕێگاكە بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).  

راپۆرتی: هێمن خۆشناو له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی توركیادا، بۆ ئه‌وه‌ی یه‌كێك له‌ كاندیده‌كان له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا یه‌كلایی بكاته‌وه‌، پێویستی به‌ 27 ملیۆن ده‌نگ هه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی رێژه‌ی (50+1) به‌ده‌ست بێنێت. ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان كاندیدی هاوپه‌یمانی كۆمار تێگه‌یشتووه‌ كه‌ ناتوانێ له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌م ئه‌م ژماره‌ و رێژه‌یه‌ به‌ده‌ست بێنێت، هه‌موو هه‌وڵه‌كانی ده‌خاته‌گه‌ڕ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌. له‌ 14 ئایاری مانگی داهاتوو له‌ توركیادا هه‌ڵبژاردنی 28 مین خولی په‌رله‌مانی توركیا ئه‌نجام ده‌درێت كه‌ تیایدا پارت و بلۆكه‌ سیاسیه‌كان پێشبڕكێ ده‌كه‌ن بۆ به‌ده‌ستهێنانی 600 كوورسی له‌ په‌رله‌مانی ئه‌م وڵاته‌دا. هه‌روه‌ها له‌ هه‌مان رۆژدا گه‌ڕی یه‌كه‌مینی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار ئه‌نجام ده‌درێت.  ژماره‌ی ده‌نگده‌ر و ئاماری هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشووتر چیمان پێ ده‌ڵێن؟ به‌ گوێره‌ی ئاماری كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی توركیا له‌ناوخۆی توركیادا 60 ملیۆن و 904 هه‌زار و 499 كه‌س مافی به‌شداریكردنیان هه‌یه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی 14 ئایاری 2023 داهاتوودا. هه‌روه‌ها به‌ گوێره‌ی هه‌مان دامه‌زراوه‌ ژماره‌ی ده‌نگده‌ری تورك له‌ ده‌ره‌وه‌ی سنووری ئه‌م وڵاته‌ 3 ملیۆن و 286 هه‌زار و 786 كه‌سه‌. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ژماره‌ی ته‌واوی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی توركیادا ده‌گاته‌ 64 ملیۆن و 690 هه‌زار و 785 كه‌س، كه‌ نزیكه‌ی 6 ملیۆن ده‌نگده‌ر بۆ یه‌كه‌مین جاره‌ ده‌نگ ده‌ده‌ن. به‌پشت به‌ستن به‌م ئاماره‌، ئه‌گه‌ر وه‌كو زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی پێشبینی ده‌كه‌ن، رێژه‌ی به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا له‌ نێوان 85 – 90٪ بێت، ژماره‌ی ئه‌و ده‌نگده‌رانه‌ی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن له‌ نێوان 53 – 54 ملیۆن ده‌نگده‌ر ده‌بێت. به‌ ره‌چاوكردنی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانیش كه‌ ده‌بێت كاندیدی سه‌ركه‌وتوو له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا (50+1) ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت، ده‌بێت كاندیدی براوه‌ 27 ملیۆن ده‌نگ بێنێت. كاتێك به‌ ژماره‌ی ده‌نگه‌كانی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ركۆماری ئێستا و كاندیدی هاوپه‌یمانی كۆمار داده‌چینه‌وه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی پێشتردا هیچ كاتێك نه‌گه‌یشتۆته‌ ئه‌م ژماره‌یه‌ی ئه‌مڕۆ پێویسته‌ بۆ سه‌رله‌نوێ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ی. له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له‌ ساڵی 2014 دا، ئه‌ردۆغان 21 ملیۆن ده‌نگی هێنا‌، كه‌ تیایدا مه‌هه‌په‌ له ‌دژی ئه‌ردۆغان ده‌نگی به‌ كاندیدی ئه‌و كاته‌ی سه‌ركۆماری (ئه‌كمه‌له‌دین ئیحسانئۆغڵو) دا كه‌ رێژه‌ی به‌شداربوون تیایدا 75٪ بوو. له‌ ریفراندۆمی ساڵی 2017 بۆ گۆڕینی سیسته‌می په‌رله‌مانی بۆ سه‌رۆكایه‌تی، كه‌ مه‌هه‌په‌ و ئاكه‌په‌ به‌ یه‌كه‌وه‌ بوون به‌ره‌ی "به‌ڵێ" بۆ گۆڕینی ده‌ستوور" كه‌ ئه‌ردۆغان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كرد 25 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. هه‌روه‌ها له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری دوای گۆڕینی ده‌ستوور و سیسته‌می په‌رله‌مانی بۆ سه‌رۆكایه‌تی له‌ ساڵی 2018 دا، ئه‌ردۆغان  كه‌ كاندیدی هاوبه‌شی ئاكه‌په‌ و مه‌هه‌په‌ بوو، توانی 26 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ست بێنێت.  له‌ به‌رامبه‌ریشدا ده‌نگه‌كانی به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن له‌ ساڵی 2014 تا 2018 به‌م شێوه‌یه‌ بووه‌. له‌ هه‌ڵبژاردنی 2014 (ئه‌كمه‌له‌دین ئیحسانئۆغڵو) كه‌ كاندیدی هاوبه‌شی (جه‌هه‌په‌ و مه‌هه‌په)‌ بوو 15 ملیۆن و 500 هه‌زار ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. هه‌روه‌ها (سه‌ڵاحه‌دین ده‌میرتاش) هاوسه‌رۆكی پێشتری هاداپ كه‌ ركابه‌ری ئه‌ردۆغان و ئیحسانئۆغڵو بوو 4 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. له‌ ریفراندۆمی ده‌ستوور له‌ ساڵی 2017 به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن یان به‌ره‌ی "نه‌خێر" 23 ملیۆن و 700 هه‌زار ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. ده‌كرا ئه‌نجامی ده‌نگدان له‌سه‌ر ده‌ستووری نوێ، بۆ ئۆپۆزسیۆنی توركیا ببێته‌ وێستگه‌یه‌كی گرنگ له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتی 2018 دا، به‌ڵام ئۆپۆزسیۆن له‌و ئه‌نجامه‌ ئه‌زموونی وه‌رنه‌گرت و به‌ چوار كاندید به‌شداریان له‌ هه‌ڵبژاردن كرد، كه‌ دووباره‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌ردۆغانی لێكه‌وته‌وه‌. به‌پشتبه‌ستن به‌ حزب و كاندیدی "فه‌یك" ئه‌ردۆغان هه‌وڵده‌دات هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌! به‌گوێره‌ی زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی و توێژینه‌وه‌، له‌ ئێستادا ده‌نگه‌كانی ئه‌ردۆغان دابه‌زیووه‌ بۆ 21 – 22 ملیۆن ده‌نگ كه‌ ده‌كاته‌ رێژه‌ی 42 – 43٪ ته‌واوی ده‌نگده‌ران. له‌ به‌رامبه‌ردا، ده‌نگی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كاندیدی هاوپه‌یمانی (میلله‌ت) به‌ ده‌نگی پێشبینكراوی هاداپ كه‌ 13٪ به‌ 30 – 31 ملیۆن ده‌نگ له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت، كه‌ ئه‌م ژماره‌یه‌ش به‌سه‌ بۆ یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی سه‌ركۆماری داهاتوو له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مینی هه‌ڵبژاردندا. پێده‌چێت ئه‌ردۆغان دركی به‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه‌ كردووه‌، بۆیه‌ له‌ ئێستادا ستراتیژی هه‌ڵبژاردنی ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌وه‌یه‌ هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌. دووریشنیه‌ ئه‌ردۆغان زۆر پێشتر به‌گوێره‌ی هه‌ڵومه‌رجی توركیا رێوشوێنی تایبه‌تی گرتبێته‌به‌ر بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌. به‌شێك له‌ چاودێرانی سیاسی پێیانوایه‌ ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان له‌ ساڵی 2020 به‌دواوه‌ كاری له‌سه‌ر دروستكردنی پارت و كاندیدی فه‌یك كردووه‌ كه‌ بتوانن ده‌نگه‌كانی ئۆپۆزسیۆن پارچه‌ بكه‌ن. ئه‌مڕۆ به‌شێكی دیار  له‌ پسپۆران و چاودێرانی سیاسی، خۆ كاندید كردنی (محه‌ڕه‌م ئینجه‌ و سینان ئۆغان) بۆ پێشبڕكێی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار، به‌ خزمه‌تكردنی ئه‌جنداكانی ئه‌ردۆغان و هه‌وڵی په‌كخستنی یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا له‌ قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن. پێشبینی ده‌كرێت له‌ هه‌ڵبژاردنی 14 ئایاری داهاتوودا، محه‌ڕه‌م ئینجه‌ كه‌ پێشتر یه‌كێك بووه‌ له‌ فیگوڕه‌ دیاره‌كانی ناو جه‌هه‌په‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2018 كاندیدی ئه‌م پارته‌ بووه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری، ده‌نگی به‌شێك له‌ ده‌نگده‌رانی كه‌مال كلیچدارئۆغڵو بۆ خۆی ببات. له‌هه‌مان كاتدا پێده‌چێت سینان ئۆغانیش كه‌ پێشتر په‌رله‌مانتار و جێگری سه‌رۆكی مه‌هه‌په‌ بووه‌، ژماره‌یه‌ك له‌ ده‌نگی ده‌نگده‌رانی ئی پارتی ببات كه‌ هاوپه‌یمانی جه‌هه‌په‌یه‌ له‌ناو هاوپه‌یمانی میلله‌تدا. ئه‌گه‌ر ئه‌م دوو كاندیده‌ به‌یه‌كه‌وه‌ بتوانن شه‌ش ملیۆن ده‌نگ بێنن، ئه‌وه‌ سه‌ركه‌وتنی كلیچدارئۆغڵو له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا په‌كده‌خه‌ن. بۆچی ئه‌ردۆغان ده‌خوازێت هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار بچێته‌ گه‌ڕی دووه‌مین؟ پێناچێت له‌ ئێستادا ئه‌ردۆغان هیچ هیوایه‌كی مابێت ده‌نگی نوێ به‌ده‌ست بێنێت، به‌ڵكو پاراستنی رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ئه‌وله‌ویه‌ته‌، به‌ تایبه‌تی كه‌ زۆربه‌ی ناوه‌نده‌كانی راپرسی جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌م فیگوڕه‌ ناتوانێت له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌مدا ده‌نگی 2018 به‌ده‌ست بێنێته‌وه‌. ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا یه‌كلایی نه‌بێته‌وه‌ (ئه‌گه‌ر هیچ كاندیدێك 50+1 به‌ده‌ست نه‌هێنێت) ئه‌وه‌ له‌ 28 ئایاردا گه‌ڕی دووه‌مینی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت، تیایدا دوو كاندید كێبڕكێ ده‌كه‌ن و ئه‌وه‌ی ده‌نگی زیاتر به‌ده‌ست بێنێت ده‌بێته‌ سه‌ركۆماری داهاتووی توركیا. ئه‌ردۆغان پێیوایه‌ ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن بكه‌وێته‌ گه‌ڕی دووه‌مین و ژماره‌ی كوورسی پارته‌ سیاسیه‌كان له‌ په‌رله‌ماندا دیاربێت، مه‌سه‌له‌ی (سه‌قامگیری) و (ئاسایش) ده‌بێته‌ ئه‌وله‌ویه‌تی ده‌نگده‌ر كه‌ ‌ ئه‌مه‌ش به‌ قازانجی خۆی ده‌بینێت، لاوازیش بێت هیوای له‌سه‌ر هه‌ڵده‌چنێت.‌  به‌ گوێره‌ی ئه‌و زانیاریانه‌ی كۆمسیۆنی باڵای هه‌لبژاردن بڵاوی كردۆته‌وه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا 6 ملیۆن ده‌نگده‌ر هه‌یه‌ كه‌ بۆ یه‌كه‌مین جار ده‌چنه‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان‌، هه‌روه‌ها 20 ملیۆن ده‌نگده‌ر ته‌مه‌نیان له‌ خوار 30 ساڵیه‌‌. به‌ ره‌چاوكردنی دۆخی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی توركیا كه‌ گیرۆده‌ی چه‌ندین قه‌یران هاتووه‌‌، ئه‌گه‌ر له‌ رووی سۆسیۆلۆژیه‌وه‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ بكه‌ین، ده‌گه‌ینه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ له‌م 26 ملیۆن ده‌نگده‌ره‌ كه‌مترین ده‌نگ بۆ ئه‌ردۆغان و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌كه‌ی ده‌چێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ جارێكی دیكه‌ ده‌گه‌ینه‌وه‌ ئه‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ زه‌حمه‌ته‌ ئه‌ردۆغان بگاته‌وه‌ رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی ساڵی 2018.  له‌ چه‌ند ئه‌گه‌رێكدا، ئه‌ردۆغان ده‌توانێ هاوسه‌نگی هه‌ڵبژاردن له‌ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا بگۆڕێت، یه‌كێك له‌و‌ ئه‌گه‌رانه‌، وه‌كو پێشبینی ده‌كرێت رێژه‌ی به‌شداریكردنی هه‌ڵبژاردن (85-90٪) نه‌بێت به‌ڵكو له‌ خوار ئه‌م رێژه‌یه‌ بێت. به‌ واتایه‌كی دیكه‌ هه‌رچه‌ند رێژه‌ی به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردن كه‌متر بێت ئه‌وه‌ له‌ قازانجی ئه‌ردۆغان دایه‌. چونكه‌ له‌ هه‌موو دۆخێكدا ئه‌ردۆغان و هاوپه‌یمانانی ده‌توانن ده‌نگده‌رانیان ببه‌نه‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان.  به‌ر له‌ بۆمه‌له‌رزه‌ی 6 شوباتی رابردوو كه‌ 11 شاری توركیای گرته‌وه‌ و زیاتر له‌ 50 هه‌زار كه‌سی كرده‌ قوربانی و به‌ ملیۆنان كه‌سیشی بێ ماڵ و حاڵ كرد، ناوه‌نده‌كانی راپرسی رێژه‌ی به‌شداریكردنیان له‌ هه‌ڵبژاردن به‌ (75 – 80٪) مه‌زه‌نده‌ ده‌كرد. ناوه‌نده‌كانی راپرسی هه‌ڵكشانی رێژه‌ی به‌شداربوون له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا بۆ رۆحی هاوكاری و به‌هاناوه‌چوونی لێقه‌ومان ده‌گێڕنه‌وه كه‌‌ له‌ رۆژانی دوایی روودانی بۆمه‌له‌رزه‌كه‌ هاته‌ ئاراوه‌. جگه‌ له‌ خراپی ئیداره‌دانی حكوومه‌ت، گه‌نده‌ڵی، پووكانه‌وه‌ی ئابووری، هۆكارێكی دیكه‌ش له‌ ئارادایه‌ بۆ دابه‌زینی رێژه‌ی ده‌نگی ئه‌ردۆغان كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی سالی 2018 ئه‌م هۆكاره‌ له‌ ئارادا نه‌بوو. له‌دوای ساڵی 2018 دوو پارتی سیاسی له‌ جه‌سته‌ی ئاكپارتی بوونه‌وه‌ كه‌ ئه‌وانیش (پارتی گه‌له‌جه‌ك كه‌ ئه‌حمه‌د داودئۆغڵو سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات له‌گه‌ڵ پارتی دیموكراتی و  پێشكه‌وتن كه‌ عه‌لی باباجان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات) و رێژه‌ی ده‌نگی هه‌ردووكیان به‌ یه‌كه‌وه‌ به‌ 5٪ پێشبینی ده‌كرێت. دوو ئه‌گه‌ری دیكه‌ له‌ ئارادایه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان بتوانی باری لاسه‌نگی راست بكاته‌وه‌، ئه‌ویش ترساندنی ده‌نگده‌ری كورده‌ له‌ شاره‌كانی باكووری كوردستان تا له‌ رۆژی هه‌ڵبژاردن نه‌چنه‌ سه‌ر سندوقه‌كانی ده‌نگدان و ده‌نگ بۆ كلیچدارئۆغڵو نه‌ده‌ن. ره‌نگه‌ په‌لكێشكردنی (هودا – پار) بۆ ناو هاوپه‌یمانی كۆمار به‌ ده‌ستپێشخه‌ری ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ بێت. چونكه‌ ئه‌م پارته‌ به‌ باڵی سیاسی (حزبولڵا) له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت كه له‌ناو به‌شێكی زۆری كوردانی باكووردا به‌ (حزبی شه‌یتان) ناسراوه‌ و‌ له‌ هه‌ردوو ده‌یه‌ی هه‌شته‌مین و نۆیه‌مینی سه‌ده‌ی رابردوو هه‌زاران هاوڵاتی كوردیان له‌ كرده‌وه‌ی بكه‌ر نادیاردا كرده‌ قوربانی. ئه‌گه‌رێكی دیكه‌ كه‌ هاتنه‌دی زه‌حمه‌ته‌، لێكترازان و پارچه‌بوونی هاوپه‌یمانی میلله‌ته‌، كه‌ له‌م ساته‌ به‌دواوه‌ زۆر زه‌حمه‌ته‌ ئه‌گه‌ر مه‌حاڵیش نه‌بێت. چونكه‌ خاڵی هاوبه‌شی هه‌ر شه‌ش پارته‌كه‌ی ناو هاوپه‌یمانی میلله‌ت، دوورخستنه‌وه‌ی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغانه‌ له‌ ده‌سه‌ڵات و كۆشكی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار. هه‌ر پارتێك له‌م ساته‌ به‌دواوه‌ له‌م هاوپه‌یمانیه‌تیه‌ هه‌ڵگه‌ڕێته‌وه‌ وه‌كو ئه‌وه‌یه‌ بڕیاری خۆ كوشتنی خۆی بدات. به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوودا ئه‌ردۆغان به‌ده‌ست چیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت! دوای ئه‌وه‌ی ئه‌ردۆغان له‌ ساڵی 2003 هاته‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات، له‌ هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌ سه‌رۆكایه‌تی، په‌رله‌مانی و خۆجێیه‌كان سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا. له‌ هه‌موو ئه‌م هه‌ڵبژاردنانه‌ش چه‌كی ده‌ستی ئه‌ردۆغان بریتی بووه‌ له‌ به‌كارهێنانی ئایین و پشتگیریكردنی له‌لایه‌ن جه‌ماعه‌ته‌ ئایینیه‌كان كه‌ كاریگه‌ریه‌كی هێجگار گه‌وره‌یان هه‌یه‌، جگه‌ له‌وه‌ش به‌كارهێنانی هێزی ده‌سه‌ڵات و تواناكانی میلله‌ت له‌ پاره‌ بگره‌ تا راگه‌یاندن چه‌كێكی دیكه‌ی كاریگه‌ری ده‌ستی ئه‌ردۆغان بووه‌، جگه‌ له‌م دوو چه‌كه‌ش ئه‌ردۆغان به‌رده‌وام گفتی چاره‌سه‌ری كێشه‌ ئاڵۆزه‌كانی توركیا به‌ گوێی ده‌نگده‌ر چرپاندووه‌ و بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ده‌زگا راگه‌یاندنه‌كانی به‌باشی به‌كارهێناوه‌. له‌ هه‌مان كاتدا ئۆپۆزسیۆنی دژ به‌ ئه‌ردۆغان جگه‌ له‌ په‌رشوبڵاوی، به‌ده‌ست كێشه‌یه‌كی دیكه‌ی ده‌ناڵاند. ئۆپۆزسیۆن به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌یتوانی توێژی موحافه‌زه‌كاری توركیا كه‌ نزیكه‌ی 40٪ هه‌موو ده‌نگده‌رانی توركیا پێكدێنێت رازی بكات یان متمانه‌یان پێبدات كه‌ ئه‌وه‌ی له‌ سه‌رده‌می به‌ر له‌ ئه‌ردۆغان له‌ دژیان كراوه‌ دووباره‌ نابێته‌وه‌. له‌ ئه‌مرۆدا ئه‌ردۆغان به‌ده‌ستی چه‌ندین كێشهی دیكه‌ش‌ ده‌ناڵێنێت كه‌ گه‌یشتنی به‌ ده‌نگه‌كانی ساڵی 2018 ئاسته‌نگ ده‌كات، ئه‌و كێشانه‌ش بریتین له‌: كێشه‌ی ئابووری، گه‌نده‌ڵی، به‌رته‌سك كردنه‌وه‌ی دیموكراسی و ئازادی تا راده‌ی نه‌مان، ئه‌و كێشانه‌ی له‌دوای بۆمه‌له‌رزه‌كه‌ی ئه‌م دوایه‌ تووشی هاتووه‌ له‌گه‌ڵ پاشگه‌زبوونه‌وه‌ی له‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد و په‌نابردن بۆ زیندان و سزادان بۆ كپكردنه‌وه‌ی لێكه‌وته‌كانی ئه‌م كێشه‌یه‌.  جگه‌ له‌م كێشانه‌ی سه‌ره‌وه‌، له‌ ئه‌مڕۆدا سروشتی رێكخراوه‌یی و كاره‌كته‌ره‌كانی ناو ئاكه‌په‌ گۆڕاوه‌. كادیره‌كانی ئاكپارتی له‌ ساڵانی 2002، 2007 و تا ساڵی‌ 2011 بۆ رازیكردن و به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگده‌ر ماڵ به‌ ماڵ ده‌گه‌ڕان. به‌ڵام ئه‌مڕۆ ئه‌م ئاره‌زووه‌ له‌ كادیرانی ئاكه‌په‌ نابیندرێت. دوێنی كادیر و ئۆرگانه‌كانی ئاكه‌په‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی ئه‌ردۆغان هه‌موو رێگایه‌كیان ده‌گرته‌به‌ر. به‌ڵام كادیرانی ئه‌مڕۆ كادیری مشه‌خۆر و به‌رژه‌وه‌ندیخوازن. بۆ نموونه‌ له‌ پێناو ده‌ستخستنی ته‌نده‌ری ئه‌و باڵاخانانه‌ی بۆمه‌له‌زره‌ وێرانی كردوون، به‌رپرسانی ئاكه‌په‌ چه‌ندین شێوازی گه‌نده‌ڵكاریان ئه‌نجامداوه‌، نرخی یه‌كه‌كانی نیشته‌جێبوونیان به‌رز كردۆته‌وه‌، هه‌موو ئه‌مانه‌ش سۆسیال میدیا و تیڤیه‌كانی ئۆپۆزسیۆنیان ته‌نیووه‌ته‌وه‌.  له‌ ئێستادا له‌ پشت ئه‌ردۆغان پارتێكی به‌ دسپلین و به‌ نه‌زاكه‌ت نه‌ماوه‌. له‌ رووی كه‌سانی ئه‌نته‌لـله‌‌كتوێل و پسپۆریشدا لاوازیه‌كی دیار ده‌بیندرێت، كه‌سانی بیرمه‌ند و به‌ توانا كه‌ له‌ناوه‌ندی بڕیاری ئاكه‌په‌دا جێ په‌نجه‌یان دیاربوو، ریزه‌كانی ئه‌م پارته‌یات جێهێشتووه‌. تا ده‌چێت له‌ رووی چۆنایه‌تی‌ كادیرانی پارتی ده‌سه‌ڵاتداری توركیا لاوازتر ده‌بن، ته‌نیا جۆره‌ كادیرێك له‌ناو ئه‌م پارته‌ ده‌بیندرێت ئه‌ویش ئه‌و كادیره‌یه‌ كه‌ ئه‌ردۆغان به‌ پیرۆز له‌ قه‌ڵه‌م ده‌دات. ئه‌م دۆخه‌ش تا بڵێی ئه‌ردۆغانی له‌ رووی ده‌روونی، هزری و له‌وانه‌یه‌ جه‌سته‌یش شه‌كه‌ت كردووه‌. له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌م لاوازی و شه‌كه‌تیه‌ی كه‌ ئه‌ردۆغان به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، ركابه‌ره‌كانی ئه‌ردۆغان فێری زۆرشت بوونه‌ له‌ ئه‌زموونه‌كانی رابردوویاندا. كه‌مال كلیچدارئۆغڵو كه‌ له‌ ئه‌مڕۆدا گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌یه‌ له‌سه‌ر دواڕۆژی سیاسی ره‌جه‌ب ته‌یب ئه‌ردۆغان سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌می سووره‌ له‌سه‌ر یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌میندا، ئه‌م سووربوونه‌شی به‌ ترس له‌ ركابه‌ره‌كه‌ی ده‌به‌سترێته‌وه‌، چونكه‌ له‌ چه‌ندین وێستگه‌ی دیكه‌دا كه‌ ئه‌ردۆغان له‌ په‌له‌قاژه‌ی مه‌رگی سیاسیدا بوو هاوسه‌نگیه‌كانی گۆڕی و ئه‌نجامه‌كانی به‌لای خۆیدا شكانده‌وه‌. 

درەو: پەیمانگای واشنتۆن: 🔹وێرای سی ساڵ  لەكۆمەڵێك دەستكەوتی دیار, بەڵام هەوڵە بێوچانەكانی حكومەتی هەرێم بۆ بەدیهێنانی ئابوری سەربەخۆ هیچ نەبوو, جگە لەقوڵكردنەوەی ناكۆكییە ناوخۆییەكان و دەسەڵاتە كلیبتۆكراسیەكەی (دەسەڵاتی چەتەكان) و گواستنەوەی پاشكۆیەتیەكەی لەعێراقەوە بۆ توركیاو پشتبەستن بەهاوكاری دەرەكی و داهاتەكانی نەوت. 🔹كوردستانی عێراق ڕوبەڕوی كۆمەڵێك ئاستەنگی دەرەكی بووەتەوە, كە دیارترینیان فشاری یاسایی و دارایین لەلایەن بەغدادو هەڕەشەی هێرشی ئێران و توركیا, بەڵام هەڕەشەی ڕاستەقینە لەسەر حكومەتی هەرێمی كوردستان دەرەكی نیە. 🔹دوای (30)ساڵ لەدامەزراندنی و (20)ساڵ لەهێرشی ئەمریكا, حكومەتی هەرێم دیدیگایەكی ڕوونی نیە بۆ ئایندەی, وێڕای ئەوەی لەبەردەم تەقینەوەی ناوخۆیدایە بەهۆی نادڵنیایی لەدۆخی ئابوری و دابەشبونی سیاسی و دامەزراوە لاوازەكانی. 🔹كورد خەباتی لەسەر بنەمای ستەملێكراوی بنیادناوە, وەك كەمینیەكی چەوساوە لەپێناو بەدیهێنانی ئۆتۆنومی, دەسەڵاتدارانی كورد شەرعیەتیان لەڕێی بەرگریكردن لەمافەكانی كوردەوە بەدەستهێناوە, بەڵام لەدوای هەڵبژاردنی ساڵی (1992)وە, ئەم شەرعیەتە شۆڕشگێڕیە ڕێگەی بۆ شەرعیەتی دیموكراسی خۆشكرد. 🔹هەڵبژاردن, یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستانی هێنا بۆ دەسەڵات, لەو كاتەوە هەردوو حزبەكە وابەستەبونێكی توندوتۆڵیان هەیە بە خێزانەوە, خانەوادەی تاڵەبانی یەكێتی بەڕێوەدەبەن و خانەوادەی بارزانیش(نەوەی دووەم و سێیەمیان) بەدوای یەكدا دەسەڵات دەگرنە دەست. 🔹شەڕی ناوخۆ بووە هۆی لەقكردنی متمانەی هەردوو حزبەكە, ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان وەك دوو ناوچەی دەرەبەگایەتی دابەشبكەن, كە تائەمڕۆش بەردەوامە. 🔹لەم ساڵانەی دوایدا, لەناو خێزانە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانی عێراق ناكۆكی دەركەوت, كە هاوكات بوو لەگەڵ لاوازبونی حزبەكانیان, دوای مردنی تاڵەبانی كوڕە گەورەكەی و ئامۆزاكەی دەسەڵاتی حزبەكەیان گرتە دەست, لەنێوان ئامۆزاكان ناكۆكی سەریهەڵدا, باڤڵ تاڵەبانی لاهوری ئامۆزای دورخستنەوە. 🔹لەلایەنی بارزانیەكانیش, ململانێكان لەسەر دەسەڵات وردە وردە سەر دەردێنن لەنێوان ئامۆزاكان, كە ئەوە ڕەنگە تەنها كێشە بۆ یەكگرتووی پارتی دیموكراتی كوردستان دروستنەكات, بەڵكو ڕەنگدانەوەی بۆ كۆی حكومەتی هەرێم و دامەزراوەكانیشی دەبێت. 🔹گەندەڵی و نالێهاتویی لەدامەزراندن, كەرتی گشتی شێواندووە, لەگەڵ بونی هەزاران فەرمانبەری وەهمی و دوو مووچەو خانەنشینی ناشایستە, لەكاتێكدا كەرتی تایبەتیش لەلایەن ئەندامانی خێزانە دەسەڵاتدارەكانی كوردستانەوە خاوەنداری دەكرێن.  🔹ناكۆكی قوڵی سیاسی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان, سەنگی هەرێمی كوردستانی لەلای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كەمكردووەتەوەو هەژمونیشی لەبەغداد لاوازكردووە.  🔹لەسەرەتای جەنگی داعشەوە, ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا موچەو ڕاهێنانی پێشكەش بەهێزەكانی پێشمەرگە كردووە, لەبەرامبەر بەڵێنی یەكخستنی هێزەكانی پێشمەرگە لەژێر چەتری حكومەتی هەرێمی كوردستان, بەڵام پارتی و یەكێتی دەستبەرداری كۆنترۆڵكردنی هێزی پێشمەرگە نابن.  🔹بەشێوەیەكی گشتی, ناوبانگی حكومەتی هەرێم تووشی داخوران بووە لەهەڵسەنگاندنی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤدا. 🔹بەهۆی شەڕی ناوخۆ و ناكۆكییە ناوخۆییەكانەوە لەنەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو, هەڵبژاردن تا ساڵی (2005)ئەنجامنەدرا, بەواتای (13)ساڵ دوای ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردن, بەدواشیدا هیچ هەڵبژاردنێك لەكاتی خۆیدا نەكراوە, بەردەوام دوای دواخستنێكی زۆر ئەنجامدراوە.  🔹لەگەڵ ئەوەی لەساڵی (2015)ویلایەتی سەرۆك مەسعود بارزانی كۆتایهات, بەڵام پۆستەكەی جێنەهێشت تاساڵی (2017), كە بووە هۆی داخستنی پەرلەمان بۆ ماوەی دوو ساڵ, لەپێناو درێژكردنەوەی ماوەی ویلایەتەكەی, بۆیە سەیر نیە كە بەردەوام ڕێژەی بەشداری هاوڵاتیان لەهەڵبژاردنەكانی كوردستان بەشێوەیەكی بەرچاو كەمدەبێتەوە. 🔹لەگەڵ قوڵبونەوەی ناكۆكی كوردو باشبونی دۆخی ئەمنیی لەسەرانسەری عێراق, پارسەنگی هێز كە پێشتر لەبەرژوەندی هەرێمی كوردستان بوو, ئێستا لەبەرژوەندی بەغدادە. 🔹لەدوای ڕیفراندۆمەكەوە, سەركردەكانی هەرێمی كوردستان ناكۆكییان هەیە لەبارەی تێڕوانین بۆ عێراق و پلانی ڕزگاكردنی كەرتی وزەی گەمارۆدراویان.  ئەم بابەتە بەشێكە لەڕاپۆرتێكی بنكۆڵكاری, كە پەیمانگای واشنتۆن بڵاویكردووەتەوەو لەلایەن بیلال وەهاب-وە ئامادەكراوە.

درەو: سێ مانگی ماوە بۆ وادەی تەواوبوونی شەقامی (100) مەتری سلێمانی، تا ئێستا ( 48%)ی كارەكانی تەوایووە، لە ئێستادا پرۆژەكە لە وەستان نزیك بووەتەوە، چەند كرێكارێكی كەم كاری تێدادەكەن تەنیا بۆ ئەوەی نەڵێن كارەكانی بەتەواوی وەستاوە. مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2020/7/11  بەردی بناغەی قۆناغی یەكەمی  شەقامی (100) مەتری سلێمانی  دانا، كەلەلایەن كۆمپانیای قەیوانەوە جێبەجێدەكرێت و شارەوانی سلێمانی سەرپەرشتی دەكات، قۆناغی یەكەمی پرۆژەكە كە (32) كیلۆمەترە بڕی (400) ملیار دیناری بۆ تەرخانكراوە، لە ئێستادا بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم شایستە داراییەكانیان بۆ خەرجناكاتن كاركردن لە شەقامەكە لە وەستان نزیك بووەتەوە. سەرچاوەیەكی نزیك لە پرۆژەكە بە (درەو)ی راگەیاند: كەس بەلای شەقامی (100) مەتریەكەی سلێمانیدا نایات، لە ئێستادا لە تەواوی پرۆژەكە تەنیا دوو سێ كرێكار لە فلای ئۆڤەرەكەی سەرو عەزیزاوا كاردەكەن، ئەویش تەنیا لەبەر ئەوەی نەڵێن كاركردن لە پرۆژەكەدا وەستاوە لەو پرۆژەیە، بەڵام بە حەقیقی وەستاوە چونكە پێشتر رۆژانە (1000 -  1500) مەتر سێجا كۆنكرێت دەكرا و بە سەدان كرێكار لە هەموو شوێنەكانەوە كاریان دەكرد، بەڵام ئێستا بە (20) رۆژ جارێك تەنیا (3) مەتر سێجا كۆنكرێت دەكەن، كۆمپانیای جێبەجێكار (قەیوان) رێژەی (80%) كرێكاران لەو پرۆژەیە كەمكردووەتەوە ئەوانەشی ماوەنەتەوە تەنیا كەسی ئیدارین و كارناكەن، سەرپەرشتیاران و ئەندازیارانی شارەوانیش رۆژانە دەچنە ئەوێ و تەنیا دادەنیشن هیچ كارێك نیە بیكەن. بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كۆمپانیای قەیوان تا ئێستا زیاتر لە (160) ملیار دیناری تێدا خەرجكردووە بەڵام چاوەڕێ دەكات حكومەتی هەرێم شاییستە داراییەكانیان بۆ خەرجبكات، بەڵام حكومەت بۆیان خەرج ناكات و دەڵێت لەسەر داهاتی ناوخۆی سلێمانیە. شارەوانی سلێمانی لە پێناو نەوەستانی پرۆژەكە لە هەوڵی ئەوەدایە چەند پارچە زەویەك بفرۆشێت و بە پارەكەی ئەو پرۆژەیە تەواو بكرێت، بەڵام تا ئێستا ئەو زەویانە نەفرۆشراون.  وەستانی كاركردن لەو پرۆژەیە زیانی زۆری دەبێت سەڕەیای دواكەوتنی پرۆژەكە، هەركات دەستبكرێتەوە بە كاركردنی تەواوەتی لە پرۆژەكە دەبێت بەشێك لەو شوێنانەی كاكردن تێیدا بووەو راوەستاوە جارێكی تر ئەو شوێنانە تێكبدرێتەوەو درووست بكرێتەوە چونكە خراپ بوونە. ئەم پرۆژەیە كە ئێستا گەورەترین پرۆژەی خزمەتگوزارییە لە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و ئیدارەی ژێردەسەڵاتی یەكێتی، بەپێی قسەی سەرپەرەشتیارەكانی، تا ئێستا رێژەی (48%)ی كارەكانی تەواو كراوە. راپۆرتی پەیوەندیدار   ئەوەی لەبارەی 100 مەترییەكەوە نایزانیت !  

راپۆرتی: درەو  حكومەتی هەرێمی كوردستان لە (8 ساڵی رابردوو)دا (2014 - 2021) زیاتر لە (ملیارێك‌و 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی فرۆشتووە، بەڵام كەمتر لە (31 ترلیۆن) دیناری داهاتی بۆ ماوەتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەهۆی فرۆشتنی نەوتەوە بەشێوەی سەربەخۆ، هەرێم بڕی (81 ترلیۆن) دیناری پشكی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق لەدەستداوە‌و (45 ترلیۆن) دیناریش قەرزار بووە. پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراق لەماوەی نێوان ساڵانی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن) دینار، لەم بڕە پارەیە تەنیا (15 ترلیۆن) دینار رەوانەی هەرێم كراوە، واتا بڕی (81 ترلیۆن) دینار لە پشكی هەرێم راگیراوە. یەكەم: پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2004-2014) پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، واتا فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەشێوەی سەربەخۆ، لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە وەكو پشكی كورد، بڕێكی زۆر پارە لە بەغدادەوە رەوانەی هەرێم دەكرا، بەجۆرێك لە دوای ساڵی 2004 -2014، حكومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی گشتی بۆ هەرێم ناردووە.  بەپێی سەرچاوەكان، ئەو پارانەی لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حكومەتی فیدراڵ دەست حكومەتی هەرێم كەوتووە، كە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بووە، بریتی بووە لە (75 ملیارو 177 ملیۆن) دۆلار (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛ ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندیی عێراقەوە، یاسای بودجە نەبوو، دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بە وەزارەتەكان، ئیتر لێرەوە پشكی هەرێم بڕدرا.  بەپێی توێژینەوەیەكی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێكۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) كە لە تشرینی یەكەمی 2020 بڵاوكراوەتەوە، هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2005تاوەكو 2019 بڕی (96 ترلیۆن‌و 196 ملیارو 503 ملیۆن) دیناری لە بەغدادەوە وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2 ترلیۆن‌و 273 ملیارو 430 ملیۆن) دینار داهاتی خۆی بۆ حكومەتی ناوەند لە بەغداد گەڕاندوەتەوە.   دووەم؛ پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی 2014-2021) لەدوای ساڵی (2014)ەوە دۆخەكە بەشێوەیەكی ترە، ئەگەرچی لە یاساكانی بودجەی (2014-2021) پشكی هەرێمی كوردستان دیاریكراوە، بەڵام بەهۆی رادەستنەكردنی نەوتی هەرێم‌و سیاسەتی ئابوری سەربەخۆوە، هیچ كات ئەو بڕە پارەی كە وەك پشكی هەرێم دیاریكراوە، وەك خۆی بۆ هەرێم نەنێردراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (1)؛ پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق (2021-2014) (دینار) تێبینییەكان دەربارەی خشتەی ژمارە (1)  1.    حكومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە. 2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێك 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی كوردستان هاتووە. 3.     (6) مانگی سەرەتای ساڵی (2021) تێپەڕی بەڵام حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ هەرێم نەناردووە، لە (6) مانگی دووەمی ساڵی (2021) بە شێوەی سلفە حكومەتی عێراق مانگانە بڕی (200 ملیار) دینار وەك سلفە رەوانەی هەرێمی كوردستان كردووە. شیكاری خشتەی ژمارە (1) 1.    پشكی هەرێمی كوردستان لەماوەی نێوان ساڵی (2014-2021) بریتی بووە لە بڕی (97 ترلیۆن و 540) ملیار و 995) ملیۆن دینار. 2.    تەنها بڕی (15 ترلیۆن و 929 ملیار و 533 ملیۆن) دینار ڕەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. 3.    بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422) ملیۆن دینار لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگیراوە. سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆدا حكومەتی هەرێمی كوردستان لەچوارچێوەی سیاسەتی ئابوری سەربەخۆدا، لەماوەی ساڵی (2014) تا كۆتایی ساڵی (2021) زیاتر لە (1 ملیارو 100 ملیۆن) بەرمیل نەوتی هەناردە كردووە، بە تێكڕا بەرمیلێكی نەوتی بە بڕی (54) دۆلار فرۆشتووە، بەكۆی گشتی‌و بەبێ هیچ خەرجی‌و تێچونێك، بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتویەتی زیاتر بوو لە (55 ملیار دۆلار) بەرامبەر بە زیاتر لە (68) ترلیۆن دینار (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))   فرۆشی نەوتی هەرێم (2014- 2021) بەڵام بەپێی وتەی (كەمال ئەتروشی، وەزیری سامانە سروشتییەكان) كە رۆژی (28ی حوزەیرانی 2021) لە كۆبونەوەی هاوبەشی پەرلەمانی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاند؛ (58%)ی داهاتی نەوت دەدرێت بە كۆمپانیا نەوتییەكان‌و خەرجی بەرهەمهێنانی نەوت، بە جۆرێك (20%)ی داهات تێچووی دەرهێنانی نەوتە‌و (14%) شایستەی كۆمپانیاكانەو (6%)ی كرێی گواستنەوەیە. ئەوەی دەمێنێتەوە قەرەبووی قەرزەكانە. ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەردەوام نەوتی هەرێم بە (10) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕەكانی جیهان دەفرۆشرێت، بۆیە دوای لێدەركردنی خەرجییەكانی پرۆسەی نەوت‌و هەرزانتر فرۆشتنی. ئەو داهاتەی بۆ حكومەتی هەرێم دەمێنێتەوە لە (ساڵی ڕابردوو)دا لە ڕێگەی فرۆشتنی (1 ملیارو 103 ملیۆن‌و 211 هەزار) بەرمیل نەوتەوە، دەكاتە (25 ملیارو 485 ملیۆن 858 هەزارو 150) دۆلار، كە بەهای (1) دۆلار بە تێكڕا لەماوەی (ساڵی رابردوو) بریییە لە (1 هەزار و 211) دیناری عێراقی. ئەوا ئەو بڕە بەرامبەرە بە (30 ترلیۆن‌و 863 ملیارو 374 ملیۆن‌و 220 هەزارو 231) دینار وەك داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان، بڕوانە (بڕوانە خشتەی ژمارە (3) فرۆش و داهاتی نەوتی هەرێم (2014-2021)  پاش لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بكەین كە حكومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی كەوتووە، بەو بەشەی لە بودجەی عێراق لەدەستی داوە، ئەوا؛ 1.    حكومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (81 ترلیۆن و 611 ملیار و 422 ملیۆن) دینار بودجەی لە پشكی هەرێمی كوردستان ڕاگرتووە. 2.    حكومەتی هەرێمی كوردستان توانیویەتی بڕی (1 ملیارو 103 ملیۆن و 857 هەزار 335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (8 ساڵ)دا هەناردە بكات، بڕی (30 ترلیۆن و 863 ملیار 374 ملیۆن و 220 هەزار 231) دینار دوای لێدەركردنی خەرجییەكان و هەرزانتر فرۆشتنی بۆ بمێنێتەوە. 3.    ئەو جیاوازییەی لە بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت و بودجەی گشتی عێراق دەكەوێتەوە؛ بریتییە لە (50 ترلیۆن و 748 ملیار و 47 ملیۆن 779 هەزار و 769) دینار. پێنجەم: كەڵەكەبونی قەرزە گشتییەكان  بەهۆی كورتهێنانە بەردەوامەكان‌و بەتایبەتیش بەهۆی قەیرانەكانی ساڵانی (2014-2017و 2020)، هەرێمی كوردستان كەوتە ژێر باری قەرزێكی زۆرەوە، كە بەشی زۆری قەرزی موچەخۆران‌و بەدوای ئەویشدا پابەندییە داراییەكان‌و قەرزی دەرەكی‌و قەرزی بانكی (تی بی ئای)و قەرزی ناوخۆین، بڕی ئەم قەرزانە زیاتر لە (31 ملیار) دۆلاری ئەمریكییە (بڕوانە چارتی ژمارە (2)) بەشێكی گەورەی قەرزەكانیش دەگەڕێنەوە بۆ پێش كابینەی نویەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان (بروانە چارتی ژمارە (3)). هاوكات (خشتەی ژماره (4))‌‌ دەربڕی قەبارەی قەرزە گشتییە كەڵەكەبووەكانی سەر حكومەتی هەرێمی كوردستانە بە درێژایی ساڵانی (2012 - 2021). چارتی ژمارە (2) چارتی ژمارە (3) خشتەی (4)     سەرچاوەکان 1.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021. 2.    م.جهانگیر صدیق احمد، چاكسازى ئابوری له‌ هه‌رێمی كوردستان، پاساو و به‌ربه‌سته‌كان له ‌(2005 - 2019)، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، مجلة الدراسات السياسية و الأمنية - المجلد (الرابع) العدد (الثامن) كانون الاول ٢٠٢١؛ https://www.centerfs.org/files/2021/12/3-Vol.4-No.8k-81-112-3.pdf 3.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813 4.    ماڵپەڕی درەو میدیا، فرۆش  و داهاتی نەوتی هەرێم لە 2021 دا؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=9584 5.    ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611 6.    قانون الموازنة العامة الاتحادية للسنة المالية2021. 7.    ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة. 8.    Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.