راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف  چیرۆكی نەوت لە هەرێمی كوردستان بە رێككەوتنی (50 ساڵە) لەگەڵ توركیا دەستیپێكرد، رۆژئاوای كوردستانیش بە رێككەوتنێكی (25 ساڵە) لەگەڵ ئەمریكا چووە سەر نەخشەی جیهانیی نەوت، لە هەردوو رێككەوتنەكەدا نێچیرڤان بارزانی رۆڵی بینیوە، رێككەوتنی یەكەم لەعنەتی بۆ هەرێمی كوردستان هێنا، رێككەوتنی دووەمیش لەسەرەتادایە‌و دیارنییە دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان یاخود بە لەعنەت كۆتایی دێت، لەم راپۆرتەدا وردەكاری زیاتر لەبارەی نەوت لەژێر كۆنترۆڵی شەڕڤانان‌و رێككەوتنی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و ئەمریكا‌و رەهەندە سیاسی‌و ئابورییەكانی رێككەوتنەكە دەخەینەڕوو.  رێككەوتنێكی نهێنی رۆژی 30ی تەموزی رابردوو مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان، رێككەوتنێكی لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیدا ئیمزا كرد، ئەمە رێككەوتنێك بوو كە ماوەیەكی زۆر بوو لە تاریكیدا بەنهێنی كاری لەسەر دەكراو دواتر گەیەندرایە ئەنجام. ئەم رێككەوتنە ئێستا باسی گەرمی وڵاتانی ناوچەكەیە، حكومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆكی سوریا، توركیا، ئێران‌و روسیا دژی رێككەوتنەكەن، دەڵێن ئەم رێككەوتنە بەپێ وەرگرتنی رەزامەندی حكومەتی دیمەشق كراوە‌و سەروەری سوریای پێشێلكردووە، بەلای توركیاشەوە رێككەوتنەكە بەواتای دانپێدانانی ئەمریكایە بە خۆبەڕێوەبەرێتی كورد لە رۆژئاوای كوردستان‌و سەرچاوەی دارایی بۆ پارتی كرێكارانی كوردستان (پەكەكە) دابین دەكات كە بەلای ئەنكەرەوە پارتێكی "تیرۆریستە". لەبارەی رێككەوتنەكەوە هێَشتا وردەكاری تەواوەتی رێككەوتنەكە روون نییە، نە هێزەكانی سوریای دیموكرات لە رۆژئاوای كوردستان‌و نە ئەمریكاش ئامادەنین بەفەرمی وردەكاری رێككەوتنەكە بڵاوبكەنەوە، بەڵام دەوترێت مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا كە یەكێك بووە لە پاڵپشتكارە سەرسەختەكانی ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە‌و رۆژی 30ی تەموز لەبەردەم كۆنگرێسدا بە سیناتۆری كۆماریی لیندسی گراهام-ی وتووە:" رێككەوتنەكە كاتێكی دورودرێژی خایاندووەو ئێستا ئێمە لەبواری جێبەجێكردندایە". بەڵام بەپێی هەندێك زانیاریی كە میدیاكانی ئەوروپاو ئەمریكا بڵاویانكردوەتەوە لەوانە سایتی (ئەلمۆنتیۆر)، رێككەوتنە نەوتەییەكەی هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكی بۆ ماوەی (25 ساڵ)ە، واتە نیوەی ئەو كاتەی كە لەرێككەوتنی نەوتی نێوان هەرێمی كوردستان‌و توركیادا هاتووە‌و بە رێككەوتنی (50 ساڵە) ناودەبرێت. سایتی (ئەلمۆنیتۆر) دەڵێ:" مەزڵوم كۆبانێ تۆوەكەی نێچیرڤان بارزانی دەچێنێتەوە، نێچیرڤان كە سەرۆكی حكومەتی هەرێم بوو، ساڵی 2013 رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ توركیا ئیمزاكرد، دەوترێت دەستی لە رێككەوتنەكەی نێوان هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی)ی ئەمریكیشدا هەیە، بەڵام نازانرێت هەڵوێستی مەسرور بارزانی ئامۆزای كە ئێستا سەرۆكی حكومەتە لەوبارەیەوە چییە. ئەوەی تائێستا باسدەكرێت لەبارەی رێككەوتنەكەی نێوان ئەمریكا‌و هێزەكانی سوریای دیموكرات، رێككەوتنەكە دروستكردنی دوو پاڵاوگەی نەوت لەخۆدەگرێت، یەكێكیان بۆ دابینكردنی سوتەمەنییە بۆ ناوچەكانی رۆژئاواو باكوری سوریا، ئەوی تر بۆ وەبازاڕخستنی نەوتە. نەوت لە سوریا تائێستا هیچ توێژینەوەیەكی وردو پشتڕاستكراوە لەبارەی كەرتی وزە لە سوریا لەبەردەستدا نییە، لەسەردەمی حوكمی حافز ئەسەدی باوكەوە لە ساڵی 1973وە نەوت لە سوریا وەكو نهێنییەكی نەتەوەیی تەماشادەكرێت‌و زانیاری پێویستی لەبارەوە ناخرێتەڕوو، هەندێك هۆكاری كەمی زانیاری لەبارەی ئەم كەرتە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە رژێمی بەشار ئەسەدی كوڕیش تاوەكو بەر لە راپەڕینی خەڵك لە ساڵی 2011دا ناوی ژمارەیەك لە كێڵگەكانی نەوتی شاردوەتەوە، بەڵام دوای ئەوەی وڵات روبەڕووی شەڕی ناوخۆیی بووەوە، هاوڵاتیانی سوریا زانیویانە جگە لەناوی ئەو كێلگانەی نەوت كە لە كتێبەكاندا لە خوێندنگە خوێندویانە، هەندێك بیرە نەوتی تریش هەن، ئەمە بیرە نەوتانە ئەوكاتە ئاشكرابوون كە لەماوەی ساڵانی 2014 بۆ 2017 رێكخراوی داعش دەستی بەسەر روبەرێكی فراوانی خاكی سوریادا گرت. تەنانەت باسلەوە دەكرێت لەسەردەمی ئەسەدی باوك‌و كوڕیشدا داهاتی نەوت وەكو ژمارە نەچووەتە ناو بودجەی وڵاتەوە، ئەگەر داخڵیش كرابێت بە ژمارەو بڕی ساختە تۆماركراوە. بەگوێرەی راپۆرتێك كە ساڵی رابردوو سایتی "ئۆیڵ برایسز" بڵاویكردوەتەوە كە سایتێكی تایبەتمەندی بواری نەوت‌و وزەیە‌و بارەگاكەی لە بەریتانیایە، تێكڕای یەدەگی نەوت لە سوریا (2 ملیارو 500 ملیۆن) بەرمیلە، ئەمەش بڕێكی زۆر كەمە بەبەراورد بە یەدەگی نەوتی وڵاتێكی وەكو سعودیە كە بڕەكەی نزیكەی (268 ملیار) بەرمیلە، واتە یەدەگی نەوتی سعودیە زیاتر لە (100 هێندە) لە یەدەگی سوریا زیاترە، یەدەگی نەوتی سوریا لەسەر نەخشەی یەدەگی نەوتی جیهان رێژەی (0,14)ی كۆی گشتی نەوتی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت. بەپێی راپۆرتەكان، تاوەكو بەر لە سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی لە سوریا لە ساڵی 2011دا، ئاستی وەبەرهێنانی نەوت لە سوریا رۆژانە نزیكەی (380 هەزار) بەرمیل بووە، بەڵام سندوقی دراوی نێودەوڵەتی ساڵی 2016 رایگەیاند، لەدوای دەستپێكردنی شەڕەوە ئاستی وەبەرهێنانی نەوتی سوریا رۆژانە بۆ (40 هەزار) بەرمیل دابەزیوە. كەرتی نەوت لە سوریا بەهۆی ساڵانی شەڕی ناوخۆییەوە زیانی گەورەی بەركەوت، ساڵی 2017 وەزارەتی نەوتی سەربە حكومەتی بەشار ئەسەد قەبارەی ئەو زیانانەی كە تاوەكو ساڵی 2017 بەر كەرتی نەوتی سوریا كەوتووە، بە زیاتر لە (62 ملیار) دۆلار خەمڵاند. نەوت لای شەڕڤانان ! رێژەی 75%ی یەدەگی نەوتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی دەوروبەری پارێزگای دێرزور لە خۆرهەڵاتی وڵات. شەڕڤانانی كورد لەچوارچێوەی هێزەكانی سوریای دیموكراتدا، بەخوێنی خۆیان ساڵی 2017 چەكدارانی "داعش"یان لە ناوچەكانی خۆیان پاككردەوە، ئەمە وایكرد رێژەی 90%ی كێلگە نەوتییەكان‌و یەدەگی نەوتی سوریا بكەوێتە ژێر كۆنترۆڵی ئەوانەوە، ئێستا تەنیا رێژەی 10%ی نەوتی سوریا لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی بەشار ئەسەددایە لە دیمەشق. بەگوێرەی هەندێك خەمڵاندن، لەدوای ئەوەی ساڵی 2017 داعشیان لە ناوچەكە دەركردووە، هێزەكانی سوریای دیموكرات بەرمیلێك نەوتیان بە (30 دۆلار) فرۆشتووە‌و مانگانە لە فرۆشی نەوت نزیكەی (10 ملیۆن) دۆلاریان دەستكەوتووە، راپۆرتەكان باسلەوەدەكەن نەوتی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات تاوەكو بەر لەم رێككەوتنە، بەسێ رێگا هەناردەكراوە، بەشێكی رۆیشتووە بۆ رژێمی ئەسەد‌و بەشێكی تری بۆ ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی بەناو "ئۆپۆزسیۆنی سوریا"‌و بەشێكی تریشی رەوانەی هەرێمی كوردستان كراوە. زۆربەی نەوتی دۆزراوەی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و سنورەكانی نێوان سوریا لەگەڵ توركیا‌و عێراق. زۆرترین گێڵگەی نەوت كە دەكەوێتە پارێزگای دێرزور، لە ساڵی 2017وە لەژێر كۆنترۆڵی یەكینەكانی پاراستنی گەلدان، لەوانە كێڵگەی (عومەر) كە گەورەترین كێڵگەی نەوتە لە سوریا هەروەها كێڵگەی (تەنەك) كە دووەم گەورە كێڵگەی نەوتە لە دێرزور. هەر لە دێرزور چەند كێڵگەیەكی تری نەوت هەن كە دەكەونە ژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریا لەوانە كێڵگەی (وەرد)‌و (تیم)، بەڵام ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەم دوو كێڵگەیەدا كەمە بەهۆی ئەوەی وێستگەی كۆكردنەوەی ئەو نەوتەن كە لە كێڵگەكانی (عومەر)‌و (تەنەك)ەوە بۆیان دەڕوات. لە درێرزور چەند كێڵگەیەكی تر هەن لەژێر كرۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان لەوانە كێڵگەكانی (دیرۆ، جوفرە، خەراتە) كە رۆژانە زیاتر لە (2 هەزار) بەرمیل نەوتیان تێدا بەرهەمدەهێنرێت، هەر لەم ناوچەیە كێڵگەی غازی (كۆنیكۆ) هەیە. لە پارێزگای (حەسەكە)ش كێڵگەی (رومێلان) هەیە، ئەمە یەكێكە لە دیارترین كێڵگەكانی نەوت لە سوریا كە لەژێر كۆنترۆڵی كورددایە‌و (هەزارو 322) بیرە نەوت لەخۆدەگرێت ئەمە سەرباری نزیكەی (25) بیری غاز، ئەم كێڵگانە بەشێوەیەكی گشتی دەكەونە ناوچەكانی (شەدادی، جبسە، هول) ئەمە سەرباری كێڵگەكانی ناوچەی (مەركەدە)‌و (تشرین كوبەیبیە).   لە پارێزگای (رەققە)ش ژمارەیەك بیرە نەوت هەن كە لەژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتدان. لە پارێزگای حمس ژمارەیەك كێڵگەی نەوت هەن، بەرهەمی رۆژانەی نەوتی ئەم كێڵگانە نزیكەی (9 هەزار) بەرمیلە‌و بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن هێزەكانی روسیاوە بەڕێوەدەبرێن. بەگشتی كۆی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كێڵگەكانی ناوچەی دێرزرو رۆژانە بە (30 هەزار) بەرمیل دەخەمڵێندرێت. بەپێی خەمڵاندنەكانی ساڵی 2017، یەدەگی غازی سروشتی سوریا دەكەوێتە ناوچەكانی تەدمورو كەناری تەرتوس‌و بانیاس، ئەگەر سوریا ئەم یەدەگەی دەربهێنێت دەبێت بە سێیەمین وڵاتی هەناردەكاری غازی سروشتی لەسەر ئاستی جیهان.   بەگوێرەی قسەی پیاوێكی خاوەنی كاری ئەمریكی كە بۆ رێكخراوی گڵۆباڵ دیڤیلۆپمێنت كۆرپۆریشن (GDC) كاردەكات، خۆبەڕێوەبەرێتی باكوری سوریا ئەگەر بەشێوەیەكی دروست كێڵگەكانی نەوت بەڕێوەببات، دەتوانێت رۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم بهێنێت" واتە زیاتر لەو بڕە نەوتەی كە دەوترێت بەر لە شەڕی ناوخۆیی لە سوریا بەرهەمهێنراوە.  لە سوریا ململانێی لەسەر وزە هەیە لەنێوان ئەمریكا‌و روسیادا، ئەمریكییەكان چاویان لە نەوتە، روسەكانیش چاویان بڕیوەتە غازەكەی سوریا. رەهەندی سیاسی رێككەوتنەكە رێككەوتنی 25 ساڵە رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) لەبواری نەوتدا، هێندە لە رەهەندە سیاسییەكەیەوە لێكدانەوەی بۆ دەكرێت هێندە تەماشای بایەخە ئابورییەكەی بۆ كورد ناكرێت. بەپلەی یەكەم ئیمزاكردنی ئەم رێككەوتنە لەلایەن هێزەكانی سوریای دیموكرات والێكدەدرێتەوە بۆ بەهێزكردنی بوونی سەربازی ئەمریكایە لە ناوچەكانی باكوری خۆرهەڵاتی سوریا لەڕێگەی كێشكردنی كۆمپانیا ئەمریكییەكانەوە، ئەم بیرۆكەیەش لەلایەن رۆژئاوای كوردستانەوە ئەوكاتە گەڵاڵە بوو كە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوو توركیا هێرشی كرد‌و دۆناڵد ترەمپ هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی كێشایەوە‌و رایگەیاند، تەنیا هەندێك هێز لەو ناوچانە دەهێڵێتەوە ئەوەش بۆ پاراستنی بیرە نەوتەكان، رێككەوتنەكە بۆ رۆژئاوا ئەو سودەی دەبێت ئەمریكا ئەگەر لەبەر نەوتیش بێت پارێزگاری لە خۆبەڕێوەبەرێتییەكە بكات، بەدیوە ئابورییەكەشیدا مانگانە داهاتێك دەستی خۆبەڕێوەبەرێتی دەكەوێت كە دەتوانێت بەهۆیەوە بودجەیەك بۆ ئیدارەدانی ناوچەكە دابین بكات.  بەگوێرەی راپۆرتی ئەلمۆنیتۆر، ترەمپ باوەڕی وایە برسیكردنی رژێمی ئەسەد لەوەی كەڵك لە داهاتی نەوت ببینێت، سود بە ستراتیژیەتی گشتگیری ئەمریكا دەگەیەنێت بۆ فشاركردن لە بەشار ئەسەد‌و كۆتایهێنان بە هاوپەیمانێتییەكەی لەگەڵ ئێران. لەلایەكی ترەوە رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان لەگەڵ ئەمریكا روبەڕووی كێشەی یاسایی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر سوریا دەبێتەوە، ئەمریكا بەم رێككەوتنە ئەوەی بۆ وڵاتانی ناوچەكە دەرخست كە سزا ئابورییەكانی بۆسەر سوریا، ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریا دیموكرات ناگرێتەوە، ئەمەش سەرچاوەی نیگەرانییە بۆ توركیا.  لەلایەكی ترەوە رۆژئاوای كوردستان چاوی لەوەیە لەڕێگەی ئەم گرێبەستەو نزیكبونەوەی لە ئەمریكا، لە گەڕی سێیەمی كۆبونەوەكانی لیژنەی دەستوری سوریا كە بڕیارە كۆتایی ئەم مانگە لە ژنێڤ بەڕێوەبچێت، كورسی بەشداربوون مسۆگەر بكات. بەگوێرەی خەمڵاندنی توركیا وەكو لایەنێكی نەیاری رێككەوتنە نەوتییەكە، ئەم رێككەوتنە ساڵانە بڕی (7 ملیار) دۆلار داهاتی بۆ رۆژئاوای كوردستان دەبێت‌و بەبڕوای ئەوان ئەم پارەیە بۆ (پەكەكە) دەڕوات. هەناردەی نەوتەكەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە دەكەوێتە سەر دوو رێڕەو، یەكەم لەرێگەی توركیاوە كە ئەمە لەلایەن ئەنكەرەوە تائێستا رەتكراوەیە، لەم حاڵەشدا دەبێت كۆمپانیاكە پەنا بۆ رێڕەوێكی تر ببات كە بەندەری (حەیفا)یە لە ئوردن. بەكۆی گشتی چاوەڕوان دەكرێت ئاستی نەوتی بەرهەمهێنراوی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكرات بگەیەندرێتە (380 هەزار) بەرمیلی رۆژانە، واتا لە بواری نەوتدا رۆژئاوای كوردستان جیاوازییەكی ئەوتۆی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا نامێنێت كە ئێستا رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت دەفرۆشێت بە نرخێكی كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی، بەڵام رۆیشتنی بۆسەر نەخشەی نەوتی جیهان، هاوشێوەی هەرێمی كوردستان، رۆژئاوای كوردستان دەخاتە بەردەم مەترسی ئەوەی حكومەتی سوریا لە دادگای نێودەوڵەتی سكاڵای لەدژ تۆماربكات، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە هەرێمی كوردستان لەگەڵ توركیا گرێبەستی نەوتی كردووە‌و رۆژئاوا لەگەڵ ئەمریكا وەكو وڵاتێكی زلهێز لەسەر ئاستی جیهان. سەرەتای هەفتەی رابردوو، وەفدێكی سیاسی باڵای ئەمریكا بەنهێنی خۆیان كرد بە چیای قەندیلداو لەگەڵ بەرپرسانی باڵای پەكەكە كۆبونەوە، لە ئاسمانەوە فڕۆكە جەنگییەكانی ئەمریكا چاودێری قەندیلیان كرد، تاوەكو لەوكاتەی كۆبونەوەكە بەڕێوەدەچێت، فڕۆكەكانی توركیا هیچ هێرشێك بۆسەر قەندیل جێبەجێ نەكەن. تائێستا ئەمریكا‌و پەكەكە هیچ قسەیەكی فەرمییان لەبارەی ئەو كۆبونەوەیە نەكردووە، هەندێك سەرچاوە باسلەوەدەكەن وەفدەكەی ئەمریكا بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی رێككەوتنە نەوتییەكەی رۆژئاوای كوردستان سەردانی پەكەكەیان كردووە‌و داوایان لێكردوون كێشە بۆ رێككەوتنەكە دروست نەكەن، هەندێك لەمە زیاتر دەڕۆن‌و دەڵێن ئەمریكا پرۆژەیەكی نوێ بۆ ناوچەكە هەیە‌و دەیەوێت دەستپێشخەرییەك بكات بۆ كۆتایهێنان بەشەڕ لەنێوان توركیا‌و پەكەكە. هێزەكانی سوریای دیموكرات‌و پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) لە رۆژئاوای كوردستان بەر لە ئیمزاكردنی رێككەوتنی نەوتیی لەگەڵ ئەمریكا، دەستپێشخەرییەكی سیاسییان كرد‌و رێككەوتنێكی ئاشتییان لەگەڵ لایەنە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان كرد، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی كە لە پارتی دیموكراتی كوردستانەوە نزیك بوون، دەوترێت ئەم دەەستپێشخەرییەی (پەیەدە) بۆ زەمینەسازی بووە بۆ رێككەوتنە‌و ئامانج لێی هێوركردنەوەی توركیا بووە، تاوەكو لەو رێگەیەوە بە ئەنكەرەی نیشان بدەن رۆژئاوای كوردستان لەژێر كۆنترۆڵی پەكەكەدا نییە‌و لایەنەكانی تریش بەشدارن لە پرۆسەی سیاسی ناوچەكەدا، رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت توركیا تائێستا تەنیا بە لێدوان دژایەتی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاندووە‌و لەوڕوەوە هیچ هەنگاوێكی كرداری هەڵنەگرتووە. لەبارەی كۆمپانیا ئەمریكییەكەوە كۆمپانیای (دەلتا كریسنت ئینێرجی) كە نەوتی ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی هێزەكانی سوریای دیموكراتی وەرگرتووە، یەكێك لە دامەزرێنەرانی ئەم كۆمپانیایە (جیمس كین)ە كە پێشتر باڵیۆزی ئەمریكا بووە لە دانیمارك، ئەم پیاوە لە كۆمپانیاكەدا چەند هاوبەشێكی تری هەیە یەكێك لەوانە (جیمس ریس)ە كە ئەفسەرێكی خانەنشینی هێزی "دەلتا"ی ئەمریكایە‌و پێشتر خاوەنی كۆمپانیایەكی ئەمنی بووە، هەروەها (جۆن دۆریر) كە بەڕێوەبەری جێبەجێكاری نەوتە‌و دەوترێت شارەزاییەكی زۆری لەبواری كاركردندا هەیە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست. لیستی خاوەندارێتی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دەریدەخات كۆمپانیاكە زیاتر لە كۆمپانیایەكی حكومی دەچێت وەك لەوەی كۆمپانیایەكی كەرتی تایبەت بێت، هەندێك دەڵێن ئەمە هۆكارەكەیە كە ئیدارەی ترەمپ‌و بەدیاریكراویش مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا هەوڵی زۆریان داوە بۆ ئیمزاكردنی رێككەوتنەكە. خاوەنەكانی كۆمپانیا ئەمریكییەكە دۆستایەتیی بەهێزیان لەگەڵ هەندێك لە بەرپرسانی پارتی دیموكراتی كوردستان هەیە، بۆیە پێشبینی دەكرێت پارتی‌و بەدیاریكراویش نێچیرڤان بارزانی رۆڵی لە وەدیهاتنی رێككەوتنەكەدا هەبوبێت. دیارنییە لە ئاكامدا نەوت دەبێت بە نیعمەت بۆ رۆژئاوای كوردستان، یاخود هاوشێوەی هەرێمی كوردستان دەبێت بە نەعلەت، شەڕ بەدوای خۆیدا دەهێنێت یاخود ئاشتی‌و سەقامگیری؟!.  

محەمەد نوری موستەفا كازمی ساڵی ٢٠١٢كتێبێك بڵاودەكاتەوە بەناوی مەسەلەی عێراق ،لەوكتێبەدا بەوردی باسی كێشەی عێراق دەكات و كۆمەڵێك چارەسەر بۆ تێپەڕاندنی ئەوكێشانە دەخاتەروو.كازمی لەم كتێبەدایە جگە لەوەی وەك رۆژنامەنوسێكی سیاسی دەنوسێت ،بەڵام لەكاتی خوێندنەوەیدا هەستدەكەیت ئەم پیاوە كەسێكی خوێندەوار وئاگاداری وردی تاكی عێراقییە .لێرەدا خاڵە گرنگەكانی ناوكتێبەكە دەنوسمەوە . ١-لەساڵی ١٩٤٨وە زۆرینەی دەوڵەتە عەرەبییەكان كێشەی فەڵستینیان كردوە بە شەمعەیەك وكێشەكانی خۆیان پێیدا هەڵواسیوە ،لەكاتێكدا نەیانتوانیوە یەك بست لەخاكەكەی رزگاربكەن،سەردەمی دروشمی گەورە بەسەرچوو،خەڵك بوژانەوەی ئابوری ودیموكراسیی دەوێت. ٢- دیموكراسی و ئازادی و مافەكۆمەڵایەتییەكان پێكەوەن وبەشناكرێت ،دادی كۆمەڵایەتی لە سیستەمێكی دڕندەو ستەمگەردا نایەتەدی. ٣-هەڵەی گەورەی نەبونی متمانە دەگەڕێتەوە بۆ رێ نەدان بەوەی هاوڵاتیان ورۆژنامەنوسان وچالاكەوانەكان داوای مافی خۆیان بكەن ،نەبونی خۆپیشاندان وگوێ نەگرتن لە رای ئازاد كارەساتە ،هۆكارەكەشی ئەوەیە :كە دەسەڵاتداران لەم ناوچەیەدا لایان وایە هەڵەناكەن ولە سەروو هەموو شتێكەوەن ،خۆیان داناوە قەت نەمرن بۆیە وازناهێنن. ٤-شێوازی بەڕێوەبردنی تەندروستی وپەروردە و هاوكاری وپەرەپێدانی خێزانیی و یاسای خانەنشینی دەبێت دەستكاری بنەڕەتی بكرێت،كەرامەتی مرۆڤ لە عێراقدا پێشێلكراوە. ٥-گواستنەوەی عێراق لە دیكتاتۆریەتەوە بۆ سیستەمێكی دروست ودیموكراسیی كاتی دەوێت بەڵام ئەستەمیش نییە،عێراقێكی یەكگرتوو ودور لەگەندەڵی ودزینی سیاسیی هاوكاردەبێت بۆ ئایندەیەكی باش ،عێراق وڵاتێكی دەوڵەمەندە بەڵام هەژارە لە بەڕێوەبردندا،عێراق دەبێت خۆی بڕیاردەری خۆی بێت ئەوكاتە هەنگاوی گەورە دەنرێت. ٦- ئەم گەشبینیە بۆ چاكردنی دۆخی عێراق رونادات ئەگەر عێراقییەكان لەم دەستە سیاسییەی كە لەدوای ٢٠٠٣عێراق بەڕیوەدەبەن نەجاتیان نەبێت ،چونكە ئەم دەستەی دوای روخاندنی سەدام حكوم دەكەن هەمان بیركردنەوەی سەدامیان هەیە لەپێناو دەسەڵاتی خۆیان وبنەماڵەو عەشیرەتەكەیاندا كاردەكەن نەك لەپێناو دەوڵەتێكی بەهێزی خۆشگوزەران. ٧-دیموكراسیەت راستییەكە نەك رۆشنبریییەكی ساختە ،پرۆسەیەكی شارستانییە و دەبێت پێیدا تێپەڕبین ٨-خودا بەگەورەیی خۆی مرۆڤی ئازاد دروستكردوە ،بەڵام زۆر لەسیستەم و ئایدلۆژییەكان ئەم ئازادییەی لێوەردەگرن ،مرۆڤ خۆشی بەرپرسە لە بچوكردنەوەی خۆی ٩-هیچ شتێك قافڵەی گەنجان راناگرێت ،درەنگ وزوو كەوتوە، گۆڕانكاریی هەردەكەن ئەگەر ئەوەندە فەرامۆش بكرێن ١٠-لەسەردەمی پێغەمبەری موسڵمانان كە نیردراوی خودابوو ،خەڵك بێ ترس و سڵمینەوە و شەرم دەچوون گفتوگۆیان لەگەڵ دەكرد،سەیرم لێدێت ئێستا خەڵك لە دەسەڵاتدارەكان بترسن و بسڵمێنەوە لێیان. ١١-باڵندە رەنگاورەنگەكانی بۆجوانی دەیانخەینە ناو قەفەز ،زۆرینەیان فڕینیان بیرچووەتەوە ،بۆیە كە ئازادییان بكەیت ناتوانن زۆربفڕن ،ئێمەش وامان لێهاتوە چەندین دەیەیە لە ژێر سایەی دیكتاتۆرییەتداین،بۆیە پێویستمان بە چاكسازیی هەیە ،هیچ چاكسازییەك بێ ئازادی ودیموكراسی روونادات. ١٢-تایفییەت جۆرێكە لە خۆدزینەوە لە بەرپرسیارێتی و راكردنە لەرووبەربوونەوەی كێشەكان وراكردنە لە پێشكەوتن،هەموو دیموكراسییەك دژی تایفیەتە هەموو تایفەیەتێك دۆخێكی ناتەندروستە ودیكتاتۆریەت دروستدەكات ،كۆتاییهێنان بە تایفیەت لەعێراق دەستپێكە بۆ هەنگاوی باشبوون وچاكردن و گۆڕانكاریی. ١٣-هەموو دیموكراسییەك لەگەڵ سادەیی بەرپرس ودەسەڵاتداردا دروستدەبێت ،باوەڕبوون بە دیموكراسییەت بە كردارە نەك بە قسە ،دیموكراسییەت باوڕبونی تەواوە بە ئازادییەكان. ١٤-بەكارهێنانی تایفەیەت لەلایەن هەندێك لە دەستەی سیاسیی لەعێراق تەنها بۆ روتكردنەوە ودزینی سامانە. ١٥-ئەو هێزە ئیسلامییانەی كە دەڵێن دیموكراسیی بەرهەمی رۆژئاوایە و نامانەوێت ،ئەوەسوكایەتی بەخۆیان دەكەن ،دین هیچ كات بەربەست نەبوە لەبەردەم ئازادی ومافی مرۆڤ و بەكەرامەت ژیانی خەڵك. ١٦-بەپێی ئەزمونی خۆم زۆركەس لەوانەی كە دژی رۆژئاوا قسەیان كردوە ،ئەوكەسانە بوون كە لە ئەوروپا وەك پەنابەری سیاسیی ژیاون و مافیان پێدراوە و خۆش ژیاوون،كەچی بەربوونەتە گیانی رۆژئاوا. ١٧-ئایا دەتوانین وازلە كەلتوری دەوڵەمەندی كانت و هیگڵ و دیكارت و گۆتە وشیلر و بتهۆڤن و نیوتن و شوپان وباخ و برۆست وكافكا و سارتەر بهێنن؟نەخێر ١٨-هیچ كات ئیسلام رێگرنەبوە لە ماف وئازادی وژیان باشی خەڵك . ١٩-سیاسەت كچی مێژوە ،مێژوو كوڕی جوگرافیایە،جوگرافیاش ناگۆڕێت ،ئێمە لە عێراق دەبێت رابین كە بەیەكەوە بگونجین بەیەكەوە باشی بكەین ، هەر شوێنێك لە عێراق باشبێت كاریگەری باشی بۆسەر بەشەكانی تردەبێت .دەبێت داهات وژیان لەناوخۆماندا بەشبكەین ٢٠-من قسەكەی ساموێل جونسون دەهێنمەوە كە دەڵێت :نیشتیمانپەروەریی پەناگەی درۆزنەكانە ،بۆیە بەناوی نیشیتیمانپەروەرییەوە گەندەڵی گەورە كرا لەم وڵاتە. ٢١-لە مێژووی هاوچەرخدا هیچ روداوێك نادۆزیتەوە كە هاوشانی ئەو ستەم وزوڵمە بێت كە سەدام بەناوی پاراستنی عێراقەوە لەكوردی كردوە ،سەدام بە كیمابارانكردنی هەڵەبجە وئەنفالكردنی كورد ،تەنها كۆمەڵكوژی ئەنجام نەدا بەڵكو ویستی بونی كورد بكوژێنێتەوە . دیكتاتۆریەتی عێراق كارەساتی گەورەی بەسەر كورددا هێنا كە كاتێتی ببنە وانەیەك بۆ نەوەكانی ئایندە كە دیكتاتۆریەت مرۆڤایەتی لەناودەبات. ٢٢-لەساڵی ١٩٨٨كە رامانكرد لەهەڵمەتی ئەنفال ،ئەوكاتە تەمەنم ١٩ساڵ بوو كچێكی منداڵكارم بەناوی سەیران بەباوەش هەڵگرتووبوو ،كە لە روباری شین پەڕینەوە شەپۆلەكان ئەوەندە بەهێزبوون كچەكە لەدەستم كەوتە خوارەوە ،نەمانتوانی بیگرینەوە لەناو شەپۆلی روبارەكەدا ونبوو وخنكا ،ئێستاش وێنەی سەیران لە یادەوەریمدایە،سەیران قوربانی دەستی ستەمی بەعس بوو ٢٣-كاتی پێداچونەوەیە بەكۆی سیستەمی بەڕێوەبردن وئابوری و پەیوەندی هەرێم و بەغدا و لامەركەزیەت لە عێراق ٢٤-كەس گومانی لەتوانایی تاڵەبانی نییە ،ئەو پیاوێكی سیاسیی وردە ودەزانێت چۆن سەروەری ومانای عێراق بپارێزێت،پیاوێكیشە باوەڕی تەواوی بە دیموكراسی وژیانی ئازاد هەیە ،بۆیە تاڵەبانی توانیوێتی بەباشی هاوسەنگی عێراق راگرێت ٢٥- هوشیار زێباری پیاوێكی دیبلۆماسیی وردە ،لەدوای روخاندنی سەدام توانی دوبارە بەشێوەیەكی تەواوهاوچەرخ بونیادی پەیوەندییەكانی عێراق بكاتەوە ،رێز بۆ پێگەی عێراق بگەڕێنێتەوە . بۆیە دانانی وەزیرێكی كورد لە پۆستی وەزیری دەرەوە كارێكی دروستە بۆ تێكشكاندنی ئەو هەوڵانەی دەیانەوێت یەكڕیزی عێراق تێكبدەن. ٢٦- هیچ سەركردەیەكی كوردو عەرەب باسی جیابوونەوەی نەكردوە هەمووان دەیانەوێت عێراقێكی یەكگرتوو بونیاد بنرێت . ئەم كتێبە ساڵی ٢٠١٢نوسراوە ،گەلێك بابەتی گرنگتری تێیدایە كە شایەنی خوێندنەوەیە ،بەتایبەت سیاسییەك بەوشێوەیە ئاگاداری فیكر ودین ومێژوو بێت سەیرە . بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كازمی ئەم بیركردنەوە سیاسیانەی كە پێشتر هەیبوە دەتوانێت لە زەمینی واقع كە خۆی ئێستا سەرۆكوەزیرانە جێ بەجی بكات ؟

درەو: بە چوار فەرمانی تایبەت كە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی جكومەتی هەرێمی كوردستانی بەسەرەوەیە، پلەی چوار كەس لە تیمی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرزكراوەتەوە بۆ راوێژكار و بریكاری وەزارەت. فەرمانەكان كە واژووی سەرۆكی حكومەتی بەسەرەوەیە بەم شێوەیە هاتووە:  1-    بەفەرمانی ژمارە (86) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( ئەژی عەبدولقادر ئەحمەد) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران.  2-    بەفەرمانی ژمارە (87) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( ژوان سابیر ئیسماعیل) گۆڕاوە بۆ بریكاری وەزارەت لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 3-    بەفەرمانی ژمارە (88) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( د. پێشەوا عەبدولخالق محەمەد) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران.  4-    بەفەرمانی ژمارە (89) كە لەرۆژی 9/7/2020 بە واژووی مەسرور بارزانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ناونیشانی ( سەمیر تۆفیق جافر) گۆڕاوە بۆ راوێژكار لەسەر میلاكی نوسینگەی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران. 

راپۆرتی:  سەرتیپ وەیسی كەریم  له‌گه‌ڵ خراپی و سه‌ختی دۆخی ئابووری و ته‌ندروستیدا، به‌ڵام پێویسته‌ میدیاكان و رۆژنامه‌نووسان، یه‌كێكه‌ له‌ موهیمه ‌و ئه‌رك و كاره‌ گرینگه‌كانی میدیا له‌ بیرنه‌كه‌ن، كه‌ بریتییه‌ له‌ میدیا و رۆڵی له‌ په‌ره‌پێدانی كه‌رته جیاوازه‌كان، له‌ نێوشیان كه‌رتی كشتوكاڵ، كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ توێژێكی په‌راوێزخرای نێو كۆمه‌ڵگا هه‌یه‌، كه‌ له‌ماوه‌ی رابردوودا، به‌هۆی خراپی كه‌رتی ئابووری و كشتووكاڵی رووبه‌رووی گرفتی گه‌وره‌بوونه‌ته‌وه‌. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ له‌باره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی كشتوكاڵی هه‌ندێ زانیاری و بۆچوون ده‌خه‌مه‌روو، كه‌ بڕیاره‌ له‌ ئاینده‌یه‌كی نزیكدا جێبه‌جێبكرێت. بۆچی گرینگه‌ له‌ دۆخێكی وه‌هادا پشتگیری له‌ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌م جۆره‌ بكرێت ؟ به‌و پێیه‌ی كه‌ش و هه‌وا و خاكی هه‌رێمی كوردستان، له‌ باره‌ بۆ چاندنی گه‌نم، هه‌ربۆیه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زه‌وییه‌كانیان بۆ چاندنی گه‌نم ته‌رخان ده‌كه‌ن، به‌ڵام به‌ درێژایی چه‌ند ساڵی رابردوو، نه‌یاتوانیوه‌ وه‌كو پێویست سوود له‌ زه‌ویه‌كانیان ببینن، یه‌كێك له‌ گرفته‌كانیشیان ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیانه له‌ بازار ، یاخود زۆرجاریش حكومه‌تی ناوه‌ندی پاره‌كه‌یان له‌ كاتی خۆی پێنادات، به‌مه‌ش به‌ ناچاری جوتیاران به‌شێك له‌ به‌رهه‌كانیان هه‌رزان فرۆش ده‌كه‌ن، به‌شێكیشیان واز له‌ كاره‌كانیان ده‌هێنن و زه‌ویه‌كانیان به‌ كرێ ده‌ده‌ن. له‌ ئێستادا، حكومه‌تی عێراق له‌ باشترین حاڵه‌تدا، ساڵانه‌ ته‌نها (400) هه‌زار ته‌ن گه‌نمی جوتیاران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتێكدا به‌رهه‌می ساڵانه‌ی جوتیاران له‌ نێوان یه‌ك ملیۆن و ( 600) هه‌زار ته‌ن بۆ دوو ملیۆن ته‌نه‌. به‌پێی ئاماره‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زیاتر له‌ ( 44) هه‌زار و ( 536) جوتیار له‌سه‌ر زه‌ویه‌كانیان گه‌نم ده‌چێنن، ئه‌گه‌ر له‌ ساڵێكدا وشكه‌ ساڵی نه‌بێت به‌رهه‌می گه‌نمی جوتیاران ساڵانه‌ له‌ رووبه‌ری ( 3.069.970) دۆنم زه‌وی به‌رهه‌می ساڵانه‌یان به‌ نزیكه‌یی له‌ دوو ملیۆن ته‌ن نزیكده‌بێته‌وه‌ ( رێژه‌كه‌ به‌پێی دواین ئاماری حكومه‌تی هه‌رێمه‌ ). له‌و رێژه‌یه‌ش زۆرترین به‌رهه‌م به‌ر پارێزگای هه‌ولێر و دواتر هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگای سلێمانی و ئیداره‌ی گه‌رمیان و پارێزگای دهۆك و ئیداره‌ی راپه‌ڕین و پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌كه‌وێت. یه‌كێك له‌ گرفته‌ گه‌وره‌كانی جوتیاران له‌ ئێستادا، بریتییه‌ له‌ به‌ بازاركردن و ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جۆری ئه‌و ته‌رزانه‌ ( بنه‌تۆیانه‌ )ی ساڵانه‌ ده‌یچێنن، زۆجار به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و نا زانستییه‌، هه‌ربۆیه‌ به‌شێكی زۆر له‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌خرێنه‌ جۆری خرابی نمره‌ دوو و سێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌یده‌نه‌ حكومه‌تی ناوه‌ندی، دواكه‌وتن له‌ پاره‌كانیان هه‌یه‌، هه‌ندێ جاریش بازرگانییه‌كی خراپ به‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌كرێت له‌ لایان بازرگانه‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش وایكرد تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك له‌ جوتیاران پاره‌ی ساڵانی رابردوو وه‌رنه‌گرن. پڕۆژه‌ ستراتیژییه‌كه‌ی حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ چییه‌ ؟ بۆئه‌وه‌ی ئاسه‌واره‌ خراپه‌كانی سێكته‌ری نه‌وتی هه‌رێم كه‌متر بكرێـته‌وه‌، پێویسته‌ له‌ رێگه‌ی راگه‌یاندنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی گه‌وره‌ وه‌ڵامبدرێته‌وه‌، كه‌ ئه‌ویش ده‌ستكردنه‌ به‌ گرینگی دان به‌ یه‌كه‌م پڕۆژه‌ی ستراتیژی كشتوكاڵی، كه‌ بۆ هه‌ر حكومه‌ت و وه‌زاره‌تێك ده‌بێته‌ ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌. ئه‌و پڕۆژه‌ ستراتیژی و گرینگه‌ش كه‌ پێویسته‌ په‌له‌ی تیادا بكرێت، بۆئه‌وه‌ی جوتیاران له‌ زووترین كاتدا بتوانن به‌رهه‌مه‌كانیان ساغبكه‌نه‌وه‌، بریتییه‌ له‌ دروستكردنی بازار و كڕینه‌وه‌ی گه‌نمی جوتیارانه‌، جگه‌ له‌و گه‌نمه‌ی كه‌ ساڵانه‌ له‌ لایه‌ن سایلۆكان و حكومه‌تی عێراقی وه‌كو پڕۆژه‌ی پاڵپشتی له‌ جوتیاران وه‌رده‌گیرێت . ئه‌و پڕۆژه‌ی كه‌ ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ده‌ستیان داوه‌تێ، بریتییه‌ له‌ كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵانه‌ی جوتیاران، له‌ لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و به‌ نرخی زیاتر له‌ بازار. ئه‌و پڕۆژه‌یه‌‌ له‌ئێستادا گه‌یشتۆته‌ قۆناغی واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌ و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی داهاتوو راده‌گه‌یه‌نرێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌‌ی به‌م شێوه‌یه‌ : *له‌ قۆناغی یه‌كه‌م كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌می گه‌نمی ساڵانه‌ی جوتیاران به‌ بڕی ( 500 ) هه‌زار ته‌ن، هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگاكانی سلێمانی به‌ هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆكان ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای دهۆك ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای هه‌ولێریش ( 200) هه‌زار ته‌نی به‌رده‌كه‌وێت. *پڕۆژه‌كه‌ له‌ لایه‌ن سێ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك به‌ سه‌رمایه‌ی ( 150-200 ) ملیۆن دۆلار ده‌خاته‌گه‌ڕ و پڕۆژه‌كه‌ ئه‌نجامده‌دات، وه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ش به‌و كۆمپانیایانه‌ دوای ئه‌وه‌ دێت له‌ نێوان سه‌رجه‌م ( سه‌رمایه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ر وئه‌ندامانی ژووری بازرگانی ) ته‌نها سێ كۆمپانیا له‌و كۆمپانیانه‌‌ ئاماده‌ییان نیشانداوه‌ ئه‌و گرێبه‌سته‌ ئه‌نجامبده‌ن و ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ بخه‌نه‌ نێو پڕۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره‌. *گرێبه‌سته‌كه‌ به‌ پێی یاسایی وه‌به‌رهێنان ده‌بێت بۆ ماوه‌ی ( 25 ) ساڵ، به‌ڵام ساڵانه‌ پێداچوونه‌ به‌ گرێبه‌سته‌كان ده‌كرێت به‌ پێی بارودۆخه‌كه‌. *له‌سه‌ر كۆمپانیا پێویسته‌ گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ جوتیار بكات بۆ پێدانی جۆری ته‌رز ( بنه‌تۆ) و وه‌رگرتنی گه‌نمه‌كه‌ به‌ نرخێكی زیاتر له‌ بازار، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ردا ئه‌و كۆمپانیایانه‌ زه‌وی شایسته‌یان بۆ دابینده‌كرێت، هه‌ندێ لێخۆشبوونیان بۆ ده‌كرێت له‌ ‌ كرێ و باج و گومرگ ...هتد. * له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران و خسته‌گه‌ڕی ئه‌و سه‌رمایه‌ زۆره‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه‌، پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو جۆره‌ هاورده‌كرنێكی گه‌نم ئه‌و موشته‌قات و پێكهاتانه‌ی كه‌ له‌ گه‌نم دروست ده‌كرێت ( به‌رهه‌كانی گه‌نم) قه‌ده‌غه‌ بكات، وه‌كو ئاردی نان به‌هه‌موو جۆره‌كانی و له‌گه‌ڵ ( ساوار و بڕوش و گه‌نمه‌ كوتا و هه‌ویری شیرنه‌مه‌نی و سریلاك و ...هتد) . ئه‌و كۆمپانیایانه‌ ده‌توانن به‌رهه‌مه‌كانیان له‌ ناوخۆی هه‌رێم ساغ بكه‌نه‌وه‌، چیتر حكومه‌ت پێویستی به‌ هاورده‌كردنی گه‌نم و ئارد و پێكهاته‌كانی دیكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ نه‌بێت. *به ‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك له‌هه‌ر پارێزگایه‌كی هه‌رێم سایلۆیه‌ك دروست ده‌كات، له‌گه‌ڵ دروستكردنی ئاش و ژماره‌یه‌ك كارگه‌ی تایبه‌ت به‌ دروستكردنی ئاردی نان و ساوارو بڕوش و هه‌ویری كێك ...هتد به‌پێی خواستی بازار. * به‌پێی ئه‌و پڕۆژه‌یه،‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌ر كۆمپانیایه‌ك هه‌لی كار بۆ زیاتر له‌ هه‌زار كه‌س بڕه‌خسێنێت، به‌شێك له‌و هه‌لی كارانه‌ش بۆ ده‌رچووانی كشتوكاڵ ده‌بێت. * به ‌پێی هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر (17) جۆر له‌ ته‌رزی گه‌نمی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می جوتیاران شیاوه‌ و به‌ كه‌ڵك دێت، به‌ڵام له‌ حاڵتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌نمه‌ ناوخۆیه‌ی هه‌رێم نه‌توانێت به‌رهه‌مێكی باش دروست بكات، یاخود به‌هۆی قه‌یران و كاره‌ساتی سروشتی به‌رهه‌مه‌ ناوخۆییه‌كان وه‌كو پێیوست نه‌بوو، رێگه‌دراوه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌می دیاریكراو و گه‌نم و پێكهاته‌كانی له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده‌بكرێت. *به‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، له‌سه‌ر كۆمپانیا ئیجبار كراوه‌‌ بڕی (500) هه‌زار ته‌ن ساڵانه‌ گه‌نم له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان وه‌رگرێت، له‌ دوای ئه‌و بڕه‌‌ ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ گه‌نمی زیاتر وه‌ربگرێت و بۆ شاره‌كانی دیكه‌ی باشوور و ناوه‌ڕاستی عێراق هاورده‌ی بكات، به‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زیاتر له‌ جوتیاران سوود مه‌ند ده‌بن. *گرێبه‌ستی نێوان كۆمپانیاكان و جوتیاران به‌ ئاماده‌بوونی لایه‌نی سێهه‌م كه‌ وه‌زاره‌تی كشتوكاڵه‌ ده‌بێت. چۆن پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت ؟ لێره‌ حكومه‌ت و خه‌ڵكی ئه‌زموونێكی باشیان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان و كه‌رتی تایبه‌ت نییه‌، به‌ڵكو زۆرجار ئه‌و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهه‌ێنان ته‌نها له‌ بوارێكدا قه‌تیس ماوه، زۆجاریش به‌ ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار و بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌نكردن بووه‌، به‌ڵام كاتێك پڕۆژه‌یه‌كی وا ستراتیژی گه‌وره‌ راده‌گه‌یه‌نرێت، كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بوژانه‌وه‌ی كه‌رتێكی فه‌رامۆشكراو توێژێكی ماندوو، پێویسته‌ له‌ چه‌ند روویكه‌وه‌ چاودێری و پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت به‌م شێوه‌یه‌ : * په‌رله‌مانی كوردستان به‌ وردی چاودێری واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌و جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی پڕۆژه‌كه‌ بكات، وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی چاودێریكردن. * پێویسته‌ په‌له‌بكرێت له‌ جێبه‌جێكردندا، به‌شێوه‌یه‌ك كاتێكی دیاریكراو دابنرێت تاوه‌كو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا پڕۆژه‌كه‌ بخرێته‌ كار و ده‌ستبكرێت به‌ وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران. * پێویسته‌ جیاوازی نه‌كرێت له‌ نێوان جوتیاران له‌ وه‌رگرتنی گه‌نم و له‌ چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی شه‌فافدا ئه‌و كاره‌ بكرێت. *رێگه‌ بگیرێت له‌ كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كردن به‌ زه‌وی كشتوكاڵی، له‌ لایه‌ن خودی جوتیاران و سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، چونكه‌ له‌و حاڵه‌تدا ره‌نگه‌ خه‌ڵكانێك بیانه‌وێ زه‌وی به‌ رووبه‌ری زۆر بكڕنه‌وه‌. *هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانی و گشتیری راگه‌یاندن ( ته‌سویق) له‌ لایه‌ن حكومه‌ت و میدیاكانه‌وه‌ ئه‌نجامبدرێت، تاوه‌كو جوتیاران بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر پیشه‌كانیان خۆیان و هانبدرێن، كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه‌ كاره‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن. *پێویسته‌ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه‌زاره‌تی دارایی و ناوخۆ و بازرگانی و كشتوكاڵ و حكومه‌ت به‌ گشتیی ، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ خراپانه‌ی كه‌ هه‌مانه‌ له‌گه‌ڵ به‌ قاچاغ هێنانی كه‌ل و په‌ل و خۆڕاك و له‌ ده‌ره‌وه‌، تاوه‌كو بتوانین هه‌رێمی كوردستان له‌و بواره‌دا بگاته‌ خود دابینكاری، ئه‌و هه‌وڵه‌ شكستی پێنه‌هێنرێت. *وه‌ك به‌شێك له‌ هاندانی به‌رهه‌می ناوخۆیی و جوتیاران، پێویسته‌ هاووڵاتیانیش داخوازییه‌كانیان له‌سه‌ر به‌كارهێنانی به‌رهه‌می ناوخۆیی زیاد بكه‌ن.

راپۆرتی:  سەرتیپ وەیسی كەریم  له‌گه‌ڵ خراپی و سه‌ختی دۆخی ئابووری و ته‌ندروستیدا، به‌ڵام پێویسته‌ میدیاكان و رۆژنامه‌نووسان، یه‌كێكه‌ له‌ موهیمه ‌و ئه‌رك و كاره‌ گرینگه‌كانی میدیا له‌ بیرنه‌كه‌ن، كه‌ بریتییه‌ له‌ میدیا و رۆڵی له‌ په‌ره‌پێدانی كه‌رته جیاوازه‌كان، له‌ نێوشیان كه‌رتی كشتوكاڵ، كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌ توێژێكی په‌راوێزخرای نێو كۆمه‌ڵگا هه‌یه‌، كه‌ له‌ماوه‌ی رابردوودا، به‌هۆی خراپی كه‌رتی ئابووری و كشتووكاڵی رووبه‌رووی گرفتی گه‌وره‌بوونه‌ته‌وه‌. له‌م روانگه‌یه‌وه‌ له‌باره‌ی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی كشتوكاڵی هه‌ندێ زانیاری و بۆچوون ده‌خه‌مه‌روو، كه‌ بڕیاره‌ له‌ ئاینده‌یه‌كی نزیكدا جێبه‌جێبكرێت. بۆچی گرینگه‌ له‌ دۆخێكی وه‌هادا پشتگیری له‌ جێبه‌جێكردنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی له‌م جۆره‌ بكرێت ؟ به‌و پێیه‌ی كه‌ش و هه‌وا و خاكی هه‌رێمی كوردستان، له‌ باره‌ بۆ چاندنی گه‌نم، هه‌ربۆیه‌ش ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زه‌وییه‌كانیان بۆ چاندنی گه‌نم ته‌رخان ده‌كه‌ن، به‌ڵام به‌ درێژایی چه‌ند ساڵی رابردوو، نه‌یاتوانیوه‌ وه‌كو پێویست سوود له‌ زه‌ویه‌كانیان ببینن، یه‌كێك له‌ گرفته‌كانیشیان ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیانه له‌ بازار ، یاخود زۆرجاریش حكومه‌تی ناوه‌ندی پاره‌كه‌یان له‌ كاتی خۆی پێنادات، به‌مه‌ش به‌ ناچاری جوتیاران به‌شێك له‌ به‌رهه‌كانیان هه‌رزان فرۆش ده‌كه‌ن، به‌شێكیشیان واز له‌ كاره‌كانیان ده‌هێنن و زه‌ویه‌كانیان به‌ كرێ ده‌ده‌ن. له‌ ئێستادا، حكومه‌تی عێراق له‌ باشترین حاڵه‌تدا، ساڵانه‌ ته‌نها (400) هه‌زار ته‌ن گه‌نمی جوتیاران وه‌رده‌گرێت، له‌كاتێكدا به‌رهه‌می ساڵانه‌ی جوتیاران له‌ نێوان یه‌ك ملیۆن و ( 600) هه‌زار ته‌ن بۆ دوو ملیۆن ته‌نه‌. به‌پێی ئاماره‌كان له‌ هه‌رێمی كوردستان ساڵانه‌ زیاتر له‌ ( 44) هه‌زار و ( 536) جوتیار له‌سه‌ر زه‌ویه‌كانیان گه‌نم ده‌چێنن، ئه‌گه‌ر له‌ ساڵێكدا وشكه‌ ساڵی نه‌بێت به‌رهه‌می گه‌نمی جوتیاران ساڵانه‌ له‌ رووبه‌ری ( 3.069.970) دۆنم زه‌وی به‌رهه‌می ساڵانه‌یان به‌ نزیكه‌یی له‌ دوو ملیۆن ته‌ن نزیكده‌بێته‌وه‌ ( رێژه‌كه‌ به‌پێی دواین ئاماری حكومه‌تی هه‌رێمه‌ ). له‌و رێژه‌یه‌ش زۆرترین به‌رهه‌م به‌ر پارێزگای هه‌ولێر و دواتر هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگای سلێمانی و ئیداره‌ی گه‌رمیان و پارێزگای دهۆك و ئیداره‌ی راپه‌ڕین و پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌ ده‌كه‌وێت. یه‌كێك له‌ گرفته‌ گه‌وره‌كانی جوتیاران له‌ ئێستادا، بریتییه‌ له‌ به‌ بازاركردن و ساغ نه‌بوونه‌وه‌ی به‌رهه‌مه‌كانیان، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی جۆری ئه‌و ته‌رزانه‌ ( بنه‌تۆیانه‌ )ی ساڵانه‌ ده‌یچێنن، زۆجار به‌شێوه‌یه‌كی هه‌ڕه‌مه‌كی و نا زانستییه‌، هه‌ربۆیه‌ به‌شێكی زۆر له‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌خرێنه‌ جۆری خرابی نمره‌ دوو و سێن. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا زۆرجار ئه‌و به‌رهه‌مه‌ی ده‌یده‌نه‌ حكومه‌تی ناوه‌ندی، دواكه‌وتن له‌ پاره‌كانیان هه‌یه‌، هه‌ندێ جاریش بازرگانییه‌كی خراپ به‌ به‌رهه‌می جوتیاران ده‌كرێت له‌ لایان بازرگانه‌وه‌، كه‌ ئه‌مه‌ش وایكرد تاوه‌كو ئێستاش به‌شێك له‌ جوتیاران پاره‌ی ساڵانی رابردوو وه‌رنه‌گرن. پڕۆژه‌ ستراتیژییه‌كه‌ی حكومه‌ت و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ چییه‌ ؟ بۆئه‌وه‌ی ئاسه‌واره‌ خراپه‌كانی سێكته‌ری نه‌وتی هه‌رێم كه‌متر بكرێـته‌وه‌، پێویسته‌ له‌ رێگه‌ی راگه‌یاندنی پڕۆژه‌یه‌كی ستراتیژی گه‌وره‌ وه‌ڵامبدرێته‌وه‌، كه‌ ئه‌ویش ده‌ستكردنه‌ به‌ گرینگی دان به‌ یه‌كه‌م پڕۆژه‌ی ستراتیژی كشتوكاڵی، كه‌ بۆ هه‌ر حكومه‌ت و وه‌زاره‌تێك ده‌بێته‌ ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌. ئه‌و پڕۆژه‌ ستراتیژی و گرینگه‌ش كه‌ پێویسته‌ په‌له‌ی تیادا بكرێت، بۆئه‌وه‌ی جوتیاران له‌ زووترین كاتدا بتوانن به‌رهه‌مه‌كانیان ساغبكه‌نه‌وه‌، بریتییه‌ له‌ دروستكردنی بازار و كڕینه‌وه‌ی گه‌نمی جوتیارانه‌، جگه‌ له‌و گه‌نمه‌ی كه‌ ساڵانه‌ له‌ لایه‌ن سایلۆكان و حكومه‌تی عێراقی وه‌كو پڕۆژه‌ی پاڵپشتی له‌ جوتیاران وه‌رده‌گیرێت . ئه‌و پڕۆژه‌ی كه‌ ئێستا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و وه‌زاره‌تی كشتوكاڵ ده‌ستیان داوه‌تێ، بریتییه‌ له‌ كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌م ساڵانه‌ی جوتیاران، له‌ لایه‌ن كه‌رتی تایبه‌ت و به‌ نرخی زیاتر له‌ بازار. ئه‌و پڕۆژه‌یه‌‌ له‌ئێستادا گه‌یشتۆته‌ قۆناغی واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌ و له‌ماوه‌ی چه‌ند ڕۆژی داهاتوو راده‌گه‌یه‌نرێت ناوه‌ڕۆكه‌كه‌‌ی به‌م شێوه‌یه‌ : *له‌ قۆناغی یه‌كه‌م كڕینه‌وه‌ی به‌رهه‌می گه‌نمی ساڵانه‌ی جوتیاران به‌ بڕی ( 500 ) هه‌زار ته‌ن، هه‌ریه‌ك له‌ پارێزگاكانی سلێمانی به‌ هه‌ڵه‌بجه‌ و ئیداره‌ سه‌ربه‌خۆكان ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای دهۆك ( 150) هه‌زار ته‌ن، پارێزگای هه‌ولێریش ( 200) هه‌زار ته‌نی به‌رده‌كه‌وێت. *پڕۆژه‌كه‌ له‌ لایه‌ن سێ كۆمپانیای كه‌رتی تایبه‌ت ئه‌نجامده‌درێت، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك به‌ سه‌رمایه‌ی ( 150-200 ) ملیۆن دۆلار ده‌خاته‌گه‌ڕ و پڕۆژه‌كه‌ ئه‌نجامده‌دات، وه‌رگرتنی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ش به‌و كۆمپانیایانه‌ دوای ئه‌وه‌ دێت له‌ نێوان سه‌رجه‌م ( سه‌رمایه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ر وئه‌ندامانی ژووری بازرگانی ) ته‌نها سێ كۆمپانیا له‌و كۆمپانیانه‌‌ ئاماده‌ییان نیشانداوه‌ ئه‌و گرێبه‌سته‌ ئه‌نجامبده‌ن و ئه‌و بڕه‌ پاره‌یه‌ بخه‌نه‌ نێو پڕۆژه‌یه‌كی له‌م جۆره‌. *گرێبه‌سته‌كه‌ به‌ پێی یاسایی وه‌به‌رهێنان ده‌بێت بۆ ماوه‌ی ( 25 ) ساڵ، به‌ڵام ساڵانه‌ پێداچوونه‌ به‌ گرێبه‌سته‌كان ده‌كرێت به‌ پێی بارودۆخه‌كه‌. *له‌سه‌ر كۆمپانیا پێویسته‌ گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ جوتیار بكات بۆ پێدانی جۆری ته‌رز ( بنه‌تۆ) و وه‌رگرتنی گه‌نمه‌كه‌ به‌ نرخێكی زیاتر له‌ بازار، به‌ڵام له‌ به‌رامبه‌ردا ئه‌و كۆمپانیایانه‌ زه‌وی شایسته‌یان بۆ دابینده‌كرێت، هه‌ندێ لێخۆشبوونیان بۆ ده‌كرێت له‌ ‌ كرێ و باج و گومرگ ...هتد. * له‌به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران و خسته‌گه‌ڕی ئه‌و سه‌رمایه‌ زۆره‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه‌، پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان هه‌موو جۆره‌ هاورده‌كرنێكی گه‌نم ئه‌و موشته‌قات و پێكهاتانه‌ی كه‌ له‌ گه‌نم دروست ده‌كرێت ( به‌رهه‌كانی گه‌نم) قه‌ده‌غه‌ بكات، وه‌كو ئاردی نان به‌هه‌موو جۆره‌كانی و له‌گه‌ڵ ( ساوار و بڕوش و گه‌نمه‌ كوتا و هه‌ویری شیرنه‌مه‌نی و سریلاك و ...هتد) . ئه‌و كۆمپانیایانه‌ ده‌توانن به‌رهه‌مه‌كانیان له‌ ناوخۆی هه‌رێم ساغ بكه‌نه‌وه‌، چیتر حكومه‌ت پێویستی به‌ هاورده‌كردنی گه‌نم و ئارد و پێكهاته‌كانی دیكه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ نه‌بێت. *به ‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، هه‌ر كۆمپانیایه‌ك له‌هه‌ر پارێزگایه‌كی هه‌رێم سایلۆیه‌ك دروست ده‌كات، له‌گه‌ڵ دروستكردنی ئاش و ژماره‌یه‌ك كارگه‌ی تایبه‌ت به‌ دروستكردنی ئاردی نان و ساوارو بڕوش و هه‌ویری كێك ...هتد به‌پێی خواستی بازار. * به‌پێی ئه‌و پڕۆژه‌یه،‌ پێویسته‌ له‌سه‌ر هه‌ر كۆمپانیایه‌ك هه‌لی كار بۆ زیاتر له‌ هه‌زار كه‌س بڕه‌خسێنێت، به‌شێك له‌و هه‌لی كارانه‌ش بۆ ده‌رچووانی كشتوكاڵ ده‌بێت. * به ‌پێی هه‌موو ئه‌و توێژینه‌وانه‌ی له‌سه‌ر (17) جۆر له‌ ته‌رزی گه‌نمی ناوخۆی هه‌رێمی كوردستان به‌رهه‌می جوتیاران شیاوه‌ و به‌ كه‌ڵك دێت، به‌ڵام له‌ حاڵتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌و گه‌نمه‌ ناوخۆیه‌ی هه‌رێم نه‌توانێت به‌رهه‌مێكی باش دروست بكات، یاخود به‌هۆی قه‌یران و كاره‌ساتی سروشتی به‌رهه‌مه‌ ناوخۆییه‌كان وه‌كو پێیوست نه‌بوو، رێگه‌دراوه‌ به‌ڕێژه‌یه‌كی كه‌می دیاریكراو و گه‌نم و پێكهاته‌كانی له‌ ده‌ره‌وه‌ هاورده‌بكرێت. *به‌پێی گرێبه‌سته‌كه‌، له‌سه‌ر كۆمپانیا ئیجبار كراوه‌‌ بڕی (500) هه‌زار ته‌ن ساڵانه‌ گه‌نم له‌ جوتیارانی هه‌رێمی كوردستان وه‌رگرێت، له‌ دوای ئه‌و بڕه‌‌ ده‌توانێت به‌شێوه‌یه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه‌ گه‌نمی زیاتر وه‌ربگرێت و بۆ شاره‌كانی دیكه‌ی باشوور و ناوه‌ڕاستی عێراق هاورده‌ی بكات، به‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی زیاتر له‌ جوتیاران سوود مه‌ند ده‌بن. *گرێبه‌ستی نێوان كۆمپانیاكان و جوتیاران به‌ ئاماده‌بوونی لایه‌نی سێهه‌م كه‌ وه‌زاره‌تی كشتوكاڵه‌ ده‌بێت. چۆن پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت ؟ لێره‌ حكومه‌ت و خه‌ڵكی ئه‌زموونێكی باشیان له‌گه‌ڵ پڕۆژه‌كانی وه‌به‌رهێنان و كه‌رتی تایبه‌ت نییه‌، به‌ڵكو زۆرجار ئه‌و پڕۆژانه‌ی وه‌به‌رهه‌ێنان ته‌نها له‌ بوارێكدا قه‌تیس ماوه، زۆجاریش به‌ ئاراسته‌ی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دار و بۆ خۆ ده‌وڵه‌مه‌نكردن بووه‌، به‌ڵام كاتێك پڕۆژه‌یه‌كی وا ستراتیژی گه‌وره‌ راده‌گه‌یه‌نرێت، كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ بوژانه‌وه‌ی كه‌رتێكی فه‌رامۆشكراو توێژێكی ماندوو، پێویسته‌ له‌ چه‌ند روویكه‌وه‌ چاودێری و پشتگیری پڕۆژه‌كه‌ بكرێت به‌م شێوه‌یه‌ : * په‌رله‌مانی كوردستان به‌ وردی چاودێری واژووكردنی گرێبه‌سته‌كه‌و جێبه‌جێكردنی ناوه‌ڕۆكی پڕۆژه‌كه‌ بكات، وه‌كو ده‌سه‌ڵاتی چاودێریكردن. * پێویسته‌ په‌له‌بكرێت له‌ جێبه‌جێكردندا، به‌شێوه‌یه‌ك كاتێكی دیاریكراو دابنرێت تاوه‌كو له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا پڕۆژه‌كه‌ بخرێته‌ كار و ده‌ستبكرێت به‌ وه‌رگرتنی گه‌نمی جوتیاران. * پێویسته‌ جیاوازی نه‌كرێت له‌ نێوان جوتیاران له‌ وه‌رگرتنی گه‌نم و له‌ چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی شه‌فافدا ئه‌و كاره‌ بكرێت. *رێگه‌ بگیرێت له‌ كڕین و فرۆشتن و مامه‌ڵه‌كردن به‌ زه‌وی كشتوكاڵی، له‌ لایه‌ن خودی جوتیاران و سه‌رمایه‌دار و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان، چونكه‌ له‌و حاڵه‌تدا ره‌نگه‌ خه‌ڵكانێك بیانه‌وێ زه‌وی به‌ رووبه‌ری زۆر بكڕنه‌وه‌. *هه‌ڵمه‌تێكی نیشتمانی و گشتیری راگه‌یاندن ( ته‌سویق) له‌ لایه‌ن حكومه‌ت و میدیاكانه‌وه‌ ئه‌نجامبدرێت، تاوه‌كو جوتیاران بتوانن بگه‌ڕێنه‌وه‌ سه‌ر پیشه‌كانیان خۆیان و هانبدرێن، كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی زانستیانه‌ كاره‌كانیان ئه‌نجامبده‌ن. *پێویسته‌ به‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه‌زاره‌تی دارایی و ناوخۆ و بازرگانی و كشتوكاڵ و حكومه‌ت به‌ گشتیی ، به‌ پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ خراپانه‌ی كه‌ هه‌مانه‌ له‌گه‌ڵ به‌ قاچاغ هێنانی كه‌ل و په‌ل و خۆڕاك و له‌ ده‌ره‌وه‌، تاوه‌كو بتوانین هه‌رێمی كوردستان له‌و بواره‌دا بگاته‌ خود دابینكاری، ئه‌و هه‌وڵه‌ شكستی پێنه‌هێنرێت. *وه‌ك به‌شێك له‌ هاندانی به‌رهه‌می ناوخۆیی و جوتیاران، پێویسته‌ هاووڵاتیانیش داخوازییه‌كانیان له‌سه‌ر به‌كارهێنانی به‌رهه‌می ناوخۆیی زیاد بكه‌ن.

بەدواداچوون و ئانالیز: هێمن خۆشناو یەكەم گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەلاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمریكی، بەدەر لە رەهەندی ئابووری سەر لەنوێ سیاسەت لەناوچەكە دەجولێنێت. سەرەڕای ئەوەی ئەم گرێبەستە چەندین لایەنی ئەرێنی هەیە، لەهەمان كاتیشدا مەودای نێوان كورد و نەیارانی بەرفراوانتر دەكات.  لە رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموزی 2020 دا) سیناتۆری ئەمریكی (لینسی گراهام) لە كۆبوونەوەی كۆنگرێسی ئەمریكا بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوە، واژوكردنی گرێبەستێكی نەوتی لە نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیایەكی ئەمریكی راگەیاند. گراهام لەمبارەیەوە گووتی:" مەزڵوم كۆبانی فەرماندەی (هەسەدە) پێی راگەیاندم كە ئەوان بۆ دەرهێنانی نەوت گرێبەستێكیان لەگەڵ كۆمپانیای (LLC (Delta Crescent Energy) كردووە".  كێ لەپشت كۆمپانیای  LLC وەستاوە؟ كۆمپانیای (Delta Crescent Energy) لە ساڵی 2018 دامەزراوە. بە گوێرەی پێگەی (نشرە النفگ العراقی) تیمی بەڕێوەبردنی ئەم كۆمپانیایە لە سێ كەس پێكدێت: - جۆن دوریەر: دامەزرێنەر و سەرۆكی پێشوی جێبەجێكاری كۆمپانیای (Gulfsands Petroleum) بووە. سەرەڕای هەوڵەكانی (Gulfsands Petroleum) نەیتوانی جێگای خۆی لە عێراق بكاتەوە. (Gulfsands Petroleum) لە ساڵانی بەر لە دەستپێكردنی شەڕی ناوخۆی سوریادا گرێبەستێكی هەبووە لەگەڵ حكوومەتی سوریادا بۆ دەرهێنان و فراوانكردنی كێڵگە نەوتیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا، بەڵام بەهۆی گەماڕۆكانی یەكێتی ئەوروپا لەسەر رژێمی ئەسەد ناچاربوو پڕۆسەكە رابگرێت.  - جێمس كاین: پارێزەرێكی دیاری كۆمپانیای (Kilpatrick Townshend) ئەمریكیە بۆ پارێزەری. دوای چوار ساڵ كاركردنی وەكو باڵیۆزی ئەمریكا لە دانیمارك جێمس لە كۆمپانیای ناوبراودا دەستبەكاربوو. ئەوەی قسەی لەسەر دەكرێت لە ئێستادا ئەم پارێزەرە رۆڵێگی كارا دەگێڕێت بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سیاسی ئەمریكا لە كۆمپانیای (LLC) كە گرێبەستی لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر واژو كردووە.  - جێم رێس: دامەزرێنەری كۆمپانیای (تایگرسوان - TigerSwan) ئەمنیە، كە چەندین گرێبەستی لە عێراقدا هەیە. رێس یەكێكە لەو كەسانە بەردەوام پاڵپشتی مانەوەی هێزی سەربازی ئەمریكی لە سوریادا كردووە. لە لێدوانێكی بۆ تۆڕی فۆكس نیوز لە ساڵی 2018 دا دەڵێت:" هەموو رۆژهەڵاتی سوریا لەژێر دەستی ئێمە دایە. ئەمەیە رۆڵی ئێمە، كە ناتوانین دەستبەرداری بین".  ئامانجی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر لە ئەنجامدانی ئەم گرێبەستە چیە؟ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانم ئەندازیاری ئەم گرێبەستە لە رۆژئاوای كوردستان (ئیلهام ئەحمەد)، سەرۆكی جێبەجێكاری ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی بووە. ئیلهام بیرۆكەكەی گەڵاڵە كردووە، مەزڵوم كۆبانیش فەرماندەی گشتی (هەسەدە) پشتگیری لێ كردووە. هەر جارێك لە كاتی سەردانەكەیدا بۆ ئەمریكا، ئیلهام ئەحمەد لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكا بیرۆكەكەی كردۆتە رۆژەڤ. بەم شێوەیە بیرۆكەكە گەیشتە ئاستی واژوكردنی گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای LLC (Delta Crescent Energy).  هەر بەگوێرەی زانیاریەكانمان هەردوو لایەن ئەمریكی و كوردی پێشوەخت بە زارەكی لەسەر ئەو رێككەوتوون كە جارێ گرێبەستەكە ئاشكرا نەكرێت. بەڵام لینسی گراهام رۆژی پێنجشەممە (30 تەمموز) لە بەردەم كۆنگرێس و بە ئامادەبوونی مایك پۆمپیۆ رێككەوتنەكەی ئاشكرا كرد، كە لەوانەیە پەیوەندی بە هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكاوە هەبێت. بۆ ئەمەش خودی مەزڵوم كۆبانێ و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر نیگەرانن لە گراهام. مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا پشتگیری خۆی بۆ رێككەوتنەكە راگەیاند و لەبەردەم كۆنگرێسدا گووتی:" رێككەوتن لە نێوان (هەسەدە) و كۆمپانیای LLC كاتێكی زیاتر پێچوو لەوەی بۆی دیاریكرابوو، لە ئێستادا خەریكی جێبەجێكردنی رێككەوتنەكەین". ئەمەش ئاماژەیەكە كە ماوەیەكی درێژە ئەم رێككەوتنە لەسەر مێزی بەرپرسانی ئەمریكایە، بەبێ دیراسەتكردنی هەموو لایەنەكانی ئەنجام نەدراوە. ئەگەر چی تا ئێستا وردەكاری ئەم گرێبەستە ئاشكرا نەكراوە، لێ بەگوێرەی بەدواداچوونەكانمان ماوەی گرێبەستەكە 25 ساڵە، هەریەك لە هاوسەرۆكانی گشتی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر (عەبدولحامید ئەلمهباش و بێریڤان خالید) واژوی رێككەوتنەكەیان لەگەڵ كۆمپانیای ناوبراو كردووە. دەنگۆی واژوكردنی گرێبەستەكە لەلایەن مەزڵوم كۆبانی دوورە لە راستی وەكو لە راگەیاندنەكان ئاماژەی پێدراوە.  لە ئەگەری جێبەجێكردنی گرێبەستەكە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا ئەم ئامانجانە بەدەست دێنێت: - هێزەكانی ئەمریكا بۆ ماوەیەكی درێژ لەناوچەكەدا دەمێنەوە - بەدەستهێنانی سەرچاوەی دارایی بۆ پڕۆسەی ئاوەدانكردنەوە و بونیادنانەوەی سێكتەرە ئابووریەكان - جۆراوجۆركردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی دیكە بەجۆرێك ئەم پەیوەندیانە تەنیا قەتیس نەبن بەلایەنی ئەمنی، كە ئەمەش پاڵنەرێكە بۆ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن ركابەرانی بەجدیتر هەڵسوكەوتی لەگەڵ بكرێت و حسابی بۆ بكرێت.  - ئەگەرچی لە ئێستادا زەحمەتە ئەگەر مەحاڵیش نەبێت، بەڵام دوورنیە ئەم رێككەوتنە ببێتە هۆی باشتربوونی پەیوەندیەكانی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ توركیا بۆ ئەوەی دەروازەی ئابووری لەناوچەكەدا بكرێتەوە، كە ئەمەش ئامانجێكی ئەمریكایە.   - دوورنیە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر بۆ دواڕۆژ گرەو لەسەر فرۆشتنی نەوت لە رێگای توركیادا بكاتەوە، كە لەم پڕۆسەیەدا ئەنقەرە سوودمەند دەبێت و زەمینەی ژیاندنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا زیندوو دەبێتەوە.  لەهەمان كاتدا واژوكردنی ئەم رێككەوتنە لە واری سیاسیدا بەو واتایە دێت كە سزای (قەیسەر) كە ئەمریكا بەسەر كەرتی نەوت و غازی سروشتی سوریای سەپاندووە، رۆژئاوای كوردستان و بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ناگرێتەوە. هەروەها جێبەجێكردنی ئەم رێككەوتنە خەرجی هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە) دابین دەكات.  ئایا رۆژئاوا گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیای دیكە واژو دەكات؟ توانای وەبەرهێنانی نەوت لە باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لە دۆخی ئاساییدا دەگاتە 350 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا. ئەم بڕەش یەكسانە بە رێژەی 90% تەواوی بەرهەمی نەوتی سوریا.  نەخشەی دابەشبوونی كێڵگە نەوتیەكان لە باكووری رۆژئاوای سوریا بەم شێوەیەیە: - حەسكێ: دیارترینیان كێڵگە نەوتیەكانی سویدیە و رمێلانە لە باكووری ئەم پارێزگایە. ئەگەر ئەم دوو كێڵگەیە بە تەواوی توانای خۆی كاربكات بەرهەمی رۆژانەی دەگاتە 200 هەزار بەرمیل. هەروەها كێڵگەكانی باشووری حەسكێ (ئەلهۆل، الجبسە و ئەلشەدادی) توانای بەرهەمهێنانی 30 هەزار بەرمیلیان لە رۆژێكدا هەیە.  - دێرەزوو: كە كێڵگەی (ئەلعومەر) و (ئەلتەنەك) دەگرێتەوە. ئەوەی یەكەمینیان رۆژانە 80 هەزار و دووەمینیشیان 40 هەزار بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنێت. هەر لە دێرەزور كێڵگەی غازی سروشتی (كۆنیكۆ) هەیە كە توانای وەبەرهێنانی 6 ملیۆن مەتری هەیە لە رۆژێكدا.  هەرچەندە نەوتی حەسكێ دوو ئەوەندەی نەوتی دێرەزور زیاترە، بەڵام لە رووی كوالێتی نەوتی دێرەزور باشترە. بەگوێرەی زانیاریەكان لە ئێستادا لە تەواوی ئەم ناوچانە رۆژانە نزیكی 100 هەزار بەرمیل بەرهەم دەهێندرێت، كە دەكاتە یەك لەسەر سێی توانای تەواوی ئەم كێڵگانە. كە زۆربەی بۆ پێداویستی ناوخۆ بەكاردێت و بەشێكی كەمیشی رەوانەی ناوچەكانی دیكەی سوریا دەكرێت.  بەگوێرەی (ئیندیپێنت) بەشی زمانی عەرەبی لە ماوەی رابردوودا چەندین كۆمپانیای دیكەی ئەمریكی لە بواری نەوت و غاز هەوڵیانداوە لە سزای قەیسەر ببەخشرێن گرێبەست لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر ئەنجام بدەن، بەڵام نەیانتوانیووە ئیدارەی ئەمریكا رازی بكەن.  كاردانەوە لەدژی رێككەوتنەكە گرێبەستی دەرهێنانی نەوت لە نێوان بەڕێیوەبەرایەتی خۆسەر و كۆمپانیای LLC هاوسەنگیە ئابووریەكان و سیاسیەكان دەگۆڕێت. بۆیە هەبوونی كاردانەوەی توند لە لایەن سوریا، ئێران، توركیا و گرووپە چەكدارەكانی شتێكی چاوەڕوانكراوە.  لەم رۆژانەی دواییشدا بەتایبەتی لە دێرەزور و دەوروبەری عەشیرەتە عەرەبەكانی سەر بە دیمەشق چەندین خۆپیشاندانیان ئەنجامدا. تیایدا كوردیان بە خائین و ئەمریكاش بە نەوت دز بەناو كرد. كار گەیشتە ئەوەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا پەیوەست بە تاوانباركردنی بێتەسەرخەت و قسەی خۆی بكات. لەمبارەیەوە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە لێدوانێكیدا دەڵێت:"  ئێمە بەشداری لە بڕیارە بازرگانیەكانی هاوپەیمانە لۆكاڵیەكانمان ناكەین، خەڵكی ئەم ناوچانەی لەژیر چنگی داعش رزگاركراون، دەرباری دەسەڵاتی خۆجێی بەخۆیان بڕیار دەدەن. نەوتی سوریا بۆ گەلی سوریایە. هێشتا ئێمە پابەندین بە یەكێتی خاكی سوریا و ئاشتەوایی ناوچەیی. حكوومەتی ئەمریكا نە خاوەن نەوتە، نە ئیدارەی داهاتی نەوت دەكات لە سوریادا".  بۆچی توركیا بێدەنگە؟ دوای ئاشكراكردنی گرێبەستی نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكیەكە، چاوەڕێ دەكرا جگە لە سوریا و ئێران، توركیا گەورەترین و توندترین كاردانەوە دژ بەم رێككەوتنە نیشان بدات. بەڵام تا ئێستا كاردانەوەی توركیا لەم بارەیەوە دیارنیە. دوورنیە دیارنەبوونی كاردانەوەی توركیا تا ئێستا پەیوەندی بەم سێ ئەگەرەوە هەبێت: 1- پێدەچێت توركیا ئەم گرێبەستەی نێوان بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و ئەم كۆمپانیا ئەمریكیە بەجدی وەرنەگرتبێت، لەوانەشە نوێ دامەزراندنی ئەم كۆمپانیایە هۆكاری سەرەكی ئەم هەڵوێستەی توركیا بێت.  2- لەوانەیە ژێر بەژێر ئەمریكیەكان پەیامی ئەوەیان بە توركیا دابێت كە نەوتی باكووری رۆژهەڵاتی سوریا بە هەمان شێوەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای توركیا بفرۆشن. واتە توركیا دڵنیا كرابێتەوە كە پارچەیەكی لەم كێكە بەدەست دەكەوێت.   3- لەوانەیە ئەمریكا بەڵێنی پشتگیریكردنی بە توركیا دابێ لە مەسەلەی ئدلبدا، لە بەرامبەریشدا توركیا بێدەنگی هەڵبژێرێت.  4- لە هەموو ئەمانەی سەرەوە گرنگتر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكایە. بەدەنگ هاتنی توركیا لەسەر ئەم رێككەوتنە لە ئێستادا، كێشە بۆ ترەمپی دۆستی ئەردۆغان دروست دەكات. زیان بە كەمپینی هەڵبژاردنی ترەمپ دەگەینێ، بۆیە لەوانەیە توركیا بۆ ماوەیەك لەبەرامبەر ئەم رێككەوتنە بێدەنگی هەڵدەبژێرێت و هەوڵ دەدات لە ژوورە تاریكەكان ئەم رێككەوتنە بۆ خۆی بكاتە كەرستەی سەوداكردن، لەسەر چەند مەسەلەیەك، تاوەكو لە بەرژەوەندی بەهێزكردنی پێگەی ئەردۆغان لەناوخۆی توركیادا بشكێتەوە.  رەنگدانەوەی ئەم رێككەوتنە لەسەر سیاسەت لە ناوچەكەدا؟ ئەم رێككەوتنە نەوتیە كە ماوەكەی 25 ساڵە، ئەگەری مانەوەی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بۆ ماوەیەكی زیاتر دەكات. سەرەڕای ئەوەش نابێتە وەچەرخانێك بۆ (دانپێدانانی سیاسی بە كورد لە رۆژئاوای كوردستان لە لایەن ئەمریكا و جیهانی رۆژئاوا) كە خودی كورد چاوەڕێی دەكات و هەوڵی بۆ دەدات، بەڵام دەبێتە وەچەرخانێك بۆ بەهێزكردنی پەیوەندی كورد لەگەڵ ئەمریكا.  لەهەمان كاتدا ئەم رێككەوتنە رەنگدانەوەی جیاوازی دەبێت لەسەر پەیوەندی كورد لەگەڵ لایەنەكانی ناو سوریادا. رێككەوتنی نەوتی كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر هەڵوێستی حكوومەتی دیمەشق بەرامبەر بە بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و هێزەكانی سوریای دیموكراتی (هەسەدە). ئەم هەنگاوە ركابەری توندتر دەكات. لەهەمان كاتیشدا هەنگاوێكە كە دەكرێت ببێتە زەمینەیەكی جدی بۆ رێككەوتنی كورد و دیمەشق، لەسایەی ئەم هەنگاوە لەوانەیە دیمەشق وەكو فیگوڕێكی بەهێز كورد قەبوڵ بكات، لە كۆتایشدا ئەمە پەیوەستە بەوەی كە دیمەشق چۆن هەنگاوەكە دەخوێنێتەوە.  لە روانگەی روسیاشەوە، رێككەوتنی نێوان ئیدارەی خۆسەر و كۆمپانیای (LLC) ئەمریكی، جارێكی دیكە كورد نەوەكو لەگەڵ روسیا بەڵكو كاركردن لەگەڵ ئەمریكا هەڵدەبژێرێت. جاری پێشوو لە سەردەمی داعشدا بۆ رزگاركردنی (رەقا) و (دێرەزور) كورد لە بەرامبەر داواكاری روسیا هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریكا بەست. هەروەها ئەم هەنگاوە كاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر بەكارهێنانی كەناڵی روسیا بۆ رێككەوتن لەگەڵ دیمەشق. بەڵام دووریشنیە هەر ئەم هەنگاوە دونیابینی روس لە مەسەلەی چارەسەری قەیرانی سوریادا بگۆڕێت و خۆی زیاتر نزیكی كورد بكات، گوشار لە سوریا بكات بۆ ئەوەی گفتوگۆ و دانوستان لەگەڵ كورد بەجدی وەربگرێت. چونكە بڵندكردنی گۆپاڵ و هەڕەشەكردن لە كورد، نابێتە هۆی دوورخستنەوەی كورد لە ئەمریكا، ئەم شێوازە هەرەسی هێناوە. هێشتا روسیا بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی كورد مەیلی پێدانی هەندێك مافی كلتووری و ئیداری هەیە.  بێگومان توركیا بەچاوی دوژمن لەم رێككەوتنە دەڕوانێت. بۆ لەناوبردنی لێكنزیكبوونەوەی ئەمریكا – كورد لە رابردوودا باس لە سیناریۆی لێكنزیكبوونەوەی دیمەشق – ئەنقەرە دەكرێت. بەڵام گرێكوێرەی ئدلب، بە بنبەست گەیشتنی كۆبوونەوەكانی جنێڤ لەمەڕ سوریا و هەروەها هەڵكشانی رۆڵی سەربازی توركیا لە سوریادا، بەلانی كەم لە ئێستادا هەماهەنگی نێوان هەردوو وڵاتی كردۆتە ئەگەرێكی لاواز. دووریشنیە تا ئاستێك ئەم رێككەوتنە كاریگەری نەرێنی هەبێت لەسەر پەیوەندی كورد و عەرەب لە ناو بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و باكووری رۆژهەڵاتی سوریادا. چەندین ساڵە كوردانی رۆژئاوا كوردستان، هەوڵدەدەن وەچەرخانێك لە پەیوەندی سەربازی لەگەڵ ئەمریكا ئەنجام بدەن و بیگۆڕن بۆ پەیوەندی سیاسی. دەكرێت ئەم گرێبەستە نەوتیە بە یەكەمین هەنگاوی ئەم وەچەرخانە لە قەڵەم بدەین، بەڵام وەكو لەسەرەوە ئاماژەمان پێكرد، بەلانی كەم لە ئێستادا دانپێدانانی سیاسی نیە. هەڵوێستی دوژمنكارانەی توركیا ئاستەنگی سەرەكیە لەبەردەم دانپێدانانی سیاسی ئەمریكا بە كورد. توركیا لەمبارەیەوە رێست لە بەرامبەر ئەمریكا دەكێشێت و پێی دەڵێت:"یان شەریكایەتی ناتۆ یان كورد". ئەمریكا بۆ رزگاربوون لەم بنبەستبوونەدا هەوڵ دەدات پەكەكە دەستی خۆی لە سوریادا بكێشێتەوە. بەڵام ئەمە لە واقیعیبینی دوورە. جەماوەر و كادیرانی (YPG – YPJ  و PYD ) ئاماژەیەكی روونن بەم راستیە. بۆیە داواكاری ئەمریكا (لەمەڕ لێكجیاكردنەوەی پەكەكە و رۆژئاوای كوردستان) ریالیستانە نیە و ئەنجامێكی دڵخۆشكەری بۆ ئەمریكا لێ ناكەوێتەوە.  ئەم داوایەی ئەمریكا بە واتای بە پارتیكردنی (YPG – YPJ  ) دێت، كە ئەمەش بە هەبوونی كادیرەكانی PYD و فەرماندەكانی YPG – YPJ مەحاڵە. ئەم بنبەستبوونەی ئەمریكا تەنیا كاتێك نامێنێ كە توركیا لەناوخۆیدا بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستپێشخەریەك بخاتەڕوو. ئەمەشیان لە ئێستادا مەحاڵە، چونكە حكوومەتی توركیا لەناوخۆی وڵاتدا تووشی بنبەستبوون بووە. بەهۆی حسابە شەخسیەكانی ئەردۆغان لە ساڵی 2015 بە دواوە، حكوومەتی توركیا هاوپەیمانی لەگەڵ نەتەوەپەرست و موحافەزەكاران سازداوە. تا ئەم هاوپەیمانیەش بەردەوام بێت ئەردۆغان ناتوانێ دەستپێشخەریەك بەدڵی ئەمریكا بخاتەڕوو.

ئامادەكردنی:  د.سەلام عەبدولكەریم پێشەكی پاش سەردانی شاندێكی ئەمەریكا بۆ قەندیل لەچەند رۆژی رابردوودا، بەشێك لەشرۆڤەكان بەوە لێكدرایەوە لەبەرئەوەی پەكەكە فیگەرێكی بەهێزە‌و كاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی لەتوركیا هەیە، بۆیە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵ بكات بەمەبەستی فراوانكردنی بەرەی دیموكراسیی دژ بەئەردۆگان‌و ئاكەپە بەو پێیەی ئیدی ئەمەریكا‌و ئیسرائیل چیدیكە پێویستیان بەئەردۆگان‌و رژێمەكەی نەماوە‌و بەدوای جێگرەوەكەیدا دەگەڕێن لەمەڕ داهاتووی سیاسی‌و رۆڵی توركیا لەسەر ئاستی جیهانی‌و هەرێمیی، هەروەك بەپێی هەمان روانین هاوپەیمانەكانی ئەمەریكاش لەناوچەكە لەسعودیە‌و ئیمارات‌و میسر هەمان خواستیان هەیە بۆ خستنی ئەم رژێمە لەو وڵاتە. هەندێ شرۆڤەی دیكەش بەوە لێكیان دایەوە، كەئەمەریكا دەیەوێت پەكەكە لەكێڵگە نەوتیەكانی سوریا دووربخاتەوە. لەمەڕ رۆڵی پەكەكە‌و ئەمەریكا گومانی تێدا نیە پەكەكە نەك لەئێستا بەڵكو لەدروستبوون‌و جاڕدانی جەنگی گەریلاییەوە كارایی‌و كاریگەری لەسەر نەك تەنها دۆخی ناوخۆیی توركیا بەڵكو لەسەر سیاسەتی دەرەكی‌و پەیوەندی هەرێمی‌و كایەی ئابووریی توركیا هەبووە، بەڵام ئەوەی لەپرۆسەی سیاسیدا بەشدارە هەدەپەیە نەك پەكەكە، سەرباری ئەوەی پەكەكە هێشتا لەلیستی تیرۆری ئەمەریكا دەرنەهێنراوە. بۆیە بەهێزبوونی پەكەكە وەك فیگەرێك تەنها بۆخۆیەتی لەچوارچێوەی خەباتی رزگاریخوازیدا، نەك ئەوەی ئەمەریكا مامەڵەی فەرمی لەگەڵدا بكات، بێگومان ئەمەریكاش رۆڵ‌و كارایی پەكەكە‌و ئۆجەلان لەسەر پرۆسەی سیاسی توركیا دەزانێت، بەڵام هەرگیز وەك بەدیلی ئەردۆگان‌و هیچ هێزێكی سیاسی دیكەی توركیا تەماشای ناكات، ئەوەتەی ئەمەریكاش هەیە سەیری جوڵانەوە چەكداریە رزگاریخوازانەكانی لەچاویلكەی دونیای سەرمایەداریی‌و بەرژەوەندییەكانی خۆیەوە كردووە، نەك مافەكانیان، بەئێمەی كوردیشەوە لەباشوور، بگرە هەندێجار وەك جەنگاوەری جەنگەكان‌و دوای جەنگ دەمانفرۆشێتەوە.   سەرباری ئەوە ئەمەریكا لەگەڵ دابەشبوونی توركیا نیە، لەمەڕ كێشەی كوردیش لەگەڵ هەندێ مافی نەتەوەییە ئەوپەڕی گەر تا فیدرالێزم بڕوات، كەئەوەش لەئێستادا هەم باسكردن‌و هەم داكۆكی لێكردنی لەلایەن ئەمەریكاوە ئاسان نیە، سەرباری ئەوەی ناوەندەكانی بڕیار لەولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لەگەڵ توركیایەكی دابەشكراودا نین لەبەر روسیا، چونكە بۆچوونیان وایە هەر جۆرە پێشهاتێكی لەمشێوەیە بۆشایی لەناوچە دروستدەكات‌و روسیا پڕی دەكاتەوە‌و زیانمەندی یەكەمیش ئەمەریكا دەبێت. لەبەرئەوە چەند پەكەكە بەهێزتریش بێت ئەمەریكا هاوپەیمانێكی گەورەی وەك توركیا‌و ئەندامی ناتۆ ناگۆڕێتەوە بەكێشەی كورد. هەروەك توركیا لەدەرەوە نەخشەی گۆڕانكاریی‌و دابەشكاریی ئەمەریكایە لەناوچەكە، هاوكات مامەڵەی ناڕاستەوخۆشی لەگەڵ پەكەكە بریتیە لەمامەڵەی زلهێزێكی سەرمایەداری گەورەی جیهانی لەگەڵ جوڵانەوەیەكی چەكداری رزگاریخوازیی، كە ئەگەر پەكەكە ورد نەبێت ئاكامەكەی سەوداپێوەكردنی دەبێت.  بەدرێژایی پەیوەندییەكانی ئەمەریكا‌و توركیا بەتایبەت لەسەردەمی فەرمانڕەوایی ئاكەپەدا، ئەمەریكا هیچ جۆرە گوشارێكی كرداریی لەو وڵاتە نەكردووە بۆداننان بەمافە نەتەوەییەكانی كورد. لەبەرئەوە ئەو لێكدانەوەیە لێكدانەوەیەكی واقیعی نیە، كەپێیوایە بەهۆی بەهێزبوونی پەكەكەوە ئەمەریكا ناچارە مامەڵەی لەگەڵدا بكات بۆیە  چۆتە قەندیل. راستە ئەمەریكا تادوا هەنگاو هەوڵی رەنگڕێژكردنی قەوارە‌و ستاتۆیەكی شەرعی بۆ كورد لەرۆژئاوای كوردستان دا، بەڵام بەهۆی بەرهەڵستیە سەختەكانی توركیاوە ئەو هەوڵە لەوقۆناغە شكستی هێنا، هاوكات بەهۆی روانینی ترەمپ، كە وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێیدا هەیە، تەنانەت لەبەرامبەر هەندێ دەستكەوتی گەورەتردا سازشی بەتوركیای هاوپەیمانی كرد بۆ داگیركردنی بەشێك لەخاكی رۆژئاوای كوردستان، وەكچۆن روسیاش رێگەی بەداگیركاریی عەفرین دا، ئێستاش ئۆپەراسیۆنی (چنگی هەڵۆ) بەئاگایی‌و رێگەپێدانی ئەمەریكایە، چونكە یەكێك لەناكۆكیە سەرەكیەكانی نێو پەیوەندیەكانی ئەمەریكا‌و توركیا لەرابردوودا مەسەلەی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو لەنێو خاكی عێراق بەو پێیەی عێراق كۆڵۆنیەكی نافەرمی ئەمەریكایە بێ پرس‌و رای حكومەتی عێراق رازی نەدەبوو. سەردانی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل‌و مەسەلەی بەرەی دیموكراسیی لەتوركیا خەباتكردن بۆ دیموكراسیی ئەركی سەرجەم ئەو هێزە سیاسیانەیە، كەبڕوایان بەبنەماكانی دیموكراسی‌و ئاڵوگۆڕی دەسەڵات‌و هەڵبژاردن‌و حوكمی یاسا‌و كۆمەڵی مەدەنی هەیە، بەڵام رەنگە پرسی دیموكراسیی لەئێستای جیهانی سیاسیی گۆڕاودا جیاوازتر بێت، بەتایبەت كەگۆڕانگاری بەسەر رەگەز‌و كایە‌و گەمە‌و ئامرازەكانی پرۆسەی سیاسی‌و دیموكراسیشدا هاتووە‌و وزە‌و ئابووریی رۆڵی سەرەكی تێدا دەگێڕن، سەرباری حەز‌و ویستی مانەوەی زیاتر لەدەسەڵات (درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی پوتین لەروسیا‌و گۆڕینی سیستەمی سیاسی لەپەرلەمانیەوە بۆ سەرۆكایەتی لەتوركیا بەنمونە ، جگە لەسیستەمە تۆتالیتاریەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوین، كەدەمێكە بوونەتە پشتاو پشت).  كاتی خۆی بەشێك لەستراتیژی سیاسیی رۆژئاوا‌و ئەوروپا‌و ئەمەریكا بۆ وەدیهێنانی دیموكراسی لەوڵاتانی تازە گەشەسەندوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتی بوو لەپشتیوانیكردنی سیستەمە نادیموكراسیەكانی وڵاتانی عەرەبی بەئامانجی وەدیهێنانی ئەو خەونە، بەڵام ئاكامی شكستی ئەو ستراتیژەمان لەدەسپێكی بەهاری عەرەبیدا بینی، كەخۆشیان لەخستنی ئەو رژێمانە‌و پارچە پارچەكردن‌و تێكدانی یەكێتی نەتەوەیی‌و رزاندنی پایەی رژێمە سیاسیەكانیاندا لە(میسر‌و لیبیا‌و سوریا) پشكی شێریان هەبوو، بەڵام هەمان ستراتیژی ئەمەریكا بۆ پشتیوانی سیستەمی سیاسی توركیا بەردەوامی هەیە، با توركیا كوشتوبڕی كورد لەباكور‌و رۆژئاوای كوردستانیش بكات، بەڵام مانەوەی یەكپارچەیی توركیا‌و بەهێزی سیستەمە سیاسیەكەی لەبەرامبەر روسیا‌و ئێران ئامانجی ئەمەریكایە. راستە ناكۆكی‌و بگرە بەریەككەوتن‌و لادانی سیاسەتی توركیا لەئاست پەیوەندی‌و هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمەریكا هەیە(وەك كڕینی سیستەمی ئێس- 400 روسی‌و هەندێ دۆسیەی تر )، بەڵام هێشتا توركیا لەنێو ناتۆدایە‌و لەسەر راستە شەقامی هاوپەیمانی ئەمەریكا لاینەداوە، بۆیە خەونی دروستكردنی بەرەی دیموكراسیی لەلایەن ئەمەریكاوە لەتوركیا وەك خەونی حوشتر وایە، چونكە لەئێستادا نە ئەردۆگان كەسایەتیەكی سیاسی لاوازە بكەوێ، نە نەیارە سیاسیە كۆن‌و نوێیەكانیشی لەئاستی ئەودان‌و هێندە لەنێو یەكدا تەبان بتوانن بەرەیەكی هاوپەیمانی پێكبێنن‌و بیخەن (هەرچەنە هیچ شتێ مەحاڵ نیە)، بەڵام ئەردۆگان لەسەر دوو ئاراستە تائێستا كاریكردووە‌و دەیكات وەك ئاراستەی (سۆزی ئاینی‌و پەرۆشی نەتەوەیی). تەنانەت لەگۆڕین‌و كردنەوەی ئایا سۆفیا بەمزگەوت، نەیار‌و ركابەرە سیاسیەكانیشی سەرباری ناكۆكی‌و چەڕەقۆچی سیاسی، بەڵام لەروانگەی توركچێتی‌و ئاینداریەوە دەستخۆشیان لێكرد‌و پشتیوانی بوون.  بۆیە خەونی كورد بۆهاتنەئارای بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا خەونێكی قورسە، چونكە جەهەپە، كە  نزیكترین هێزی نەیاری ئاكەپە‌و نزیك لەهەدەپە بوو هیچ روانینێكی روونی بۆ چارەسەری دەستووریی‌و نەتەوەیی  كێشەی كورد لەتوركیا نیە‌و ناشیبێت، چونكە ئاراستەیەكی كەمالیە. هەرچی پارتە سیاسیە  نوێیەكانی وەك عەلی باباجان‌و ئەحمەد داود ئۆغلو عەبدوڵا گویلە، یەكەم ئەمانیش سەرباری ئەوەی گەمەی قۆناغی هەڵبژاردن‌و دەنگ لەگەڵ مەسەلەی كورد لەتوركیا دەكەن، هاوكات لەنێو مناڵدانی ئاكەپەوە هاتونەتەدەر‌و هێشتا تەپوتۆزی ئاكەپەیان نەتەكاندووە. بۆیە ناكرێ هیوا لەسەر ئەم هێزە نوێیانەش هەڵبچنرێت.  لەئەگەری دروستبوونی بەرەیەكی دیموكراسیی لەتوركیا لەداهاتووشدا وەك ئەوەی سەردانەكەی شاندی ئەمەریكا بۆ  قەندیل بۆئەوە  لێكدەدەنەوە، دەبێ كورد بپرسێت دیموكراسی بۆ كێ؟ بۆ گەڕانەوەی جەهەپە بۆ سەر تەختی دەسەڵات، كەكەمالیزم‌و ئەزمونی سەربازیی كەمال ئەتاتورك‌ودەوڵەتی قوڵ چیان بەكورد نەكرد؟ هەدەپە‌و كورد چ سودێكیان لەشارەوانی ئەنكەرە‌و ئەستەنبوڵ بینی، كەلەدواهەڵبژاردنی شارەوانی رادەستی كاندیدەكانی جەهەپەیان كرد؟ ئەی لەهەڵبژاردنی داهاتووی 2023 ئەگەر بكرێت یا هەڵبژاردنی پێشوەختە بەرهەمی بەرەی دیموكراسی‌و ئەگەری هاوپەیمانی‌و دەنگ دەبەخشێتە پارتەكەی عەلی باباجان‌و داود ئۆغو‌و گویل؟ چونكە هیچ هێزێكی سیاسی لەسەر بنەمای داننان بەمافی نەتەوەیی‌و دەستوری كورد لەتوركیا ئامادە نیە هاوپەیمانی لەگەڵ هەدەپە پێكبهێنێت، بەڵكو هەمووان تەنها بۆ خستنی ركابەرەكەیان، كە ئەردۆگان‌و ئاكپارتیە دەیانەوێ سود لەكورد‌و هەدەپە وەربگرن، دواتریش گەر ئەردۆگان‌و ئاكپارتی زۆرینەی هەڵبژاردنیان بەدەستنەهێناوە ئەوا لەگەڵ ئەم هێزانەی هەدەپە دەبێتە پەیژەی سەركەوتنیان حكومەتی ئئتلافی پێكدەهێنن ئەوكات هەدەپە بەمایەپوچی‌و دەستبەتاڵی دێتەوە. بۆیە باشترین چارەسەر بۆ كێشەی كورد نەتەنها لەتوركیا بەڵكو بۆ عێراق‌و ئێران‌و سوریاش سازان‌و وتوێژ‌و چارەسەری ئاشتیە لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی ئەو وڵاتانە بەچاودێری نەتەوە یەكگرتووەكان یا ئەمەریكا‌و روسیا، چونكە ئەزمونی رابردووی مامەڵەی وڵاتانی زلهێزی وەك ئەمەریكا‌و ئەوروپا لەگەڵ كورد مامەڵەی جەنگاوەری جەنگە سەختەكانە، سەودای كڕین‌و فرۆشتنە، ئەو وڵاتانەش سەروەریی نێودەوڵەتیان هەیە‌و لۆبیان بەهێزە لەسەر ئاستی جیهانی‌و ئەندامی دامو دەزگا شەرعیە نێودەوڵەتیەكانن‌و توانای شكستپێهێنانی هەر هەوڵێكیان هەیە بۆ پارچە پارچە بوونی یەكێتی خاك‌و قەوارەی سیاسیان (شكستپێهێنانی ریفراندۆم لەباشووری كوردستان وەك نمونە). جگە لەوەی ئاراستەی جیهانی سیاسەتی ئەمەریكا لەناوچەكە بریتیە لەبەهێزكردنەوەی دەسەڵات‌و حكومەتی ناوەند لەو وڵاتانە (حكومەتەكەی كازمی بەنمونە). پرسیاری سەرەكیش ئەوەیە گەر واش دەرچوو كەهۆكاری چوونی شاندی ئەمەریكا بۆ قەندیل بۆ دروستكردنی بەرەیەكی دیموكراسیە لەتوركیا بەمەبەستی خستنی ئەردۆگان‌و حكومەتەكەی، ئەی ئەگەر  لەنێو پەرلەمان، كەئاكەپە‌و مەهەپە زۆرینەن هەڵبژاردت دواخرا، یاخود وەك روسیا مانەوەی ئەردۆگان وەك پوتین چەند ساڵێكی تر درێژكرایەوە یا دەسەڵات بەرەو تاكڕەوی رۆیشت ئەم خەون‌و گرەوەی هەدەپە‌و كورد چی لێدێت؟ بۆیە هەمووان مەسەلەی خەونی حوشتر دەزانن چیە بۆیە باسی ناكەمەوە هێندە هەیە ئیدی سیاسەتكردنی كورد لەتوركیا لەسایەی ئەو هەموو گۆڕانكاریە گەورە خێرایانەی روودەدەن‌و متوربەی مەسەلەی وزەن لەسەر ئاستی جیهانی پێویستیان بەپێداچوونەوە‌و واقیعبینی هەیە نەك خەون بینین بۆخستنی هێزێكی نەیار لەپێناوی سەرخستنی هێزی غەوارەی دیكە، كەهیچ دانپێدانانێكی نیە بۆ كێشەی كورد لەتوركیا.

ئامادەكردنی: هەڵمەت غەریب *  ده‌ستپێك له‌ سیسته‌می سیاسیدا بۆ چاره‌سه‌ركردنی ململانێ سیاسییه‌كان و سفركردنه‌وه‌یان، وەكوو چارەیەك پەنا بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ده‌برێت. به‌تایبه‌ت ئه‌وكاته‌ی كه‌ ناكۆكی دەكەوێتە نێوان سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مان،‌ زۆرجار سه‌رۆكوه‌زیران و سه‌رۆككۆمارپێكه‌وه،‌ په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان و راگه‌یاندنی هه‌ڵبژاردنێك، پێش واده‌ی دیاریكراوی خۆی كه‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان وده‌ستوور دیاریكردوه. هه‌رچی تایبه‌ت بێت به‌ هه‌ڵبژرادنی پێشوه‌خت له‌ عێراقدا، ده‌توانین بڵێین ئەمە یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌ كه‌  لە پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا بڕیاری لێدراوە. له‌ دوای 2006وه‌، یه‌كه‌مجاره‌ ناكۆكییه‌ سیاسیه‌كان ده‌گاته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی كه‌وا په‌نا بۆ هه‌ڵبژاردنێكی پێشوه‌خت ببرێت. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2019 و ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا بخشێنین، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت یاسا و یاسادانه‌ری ده‌ستووری، بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌یان رێكنه‌خستووه.‌ واته‌ هیچ جیاوازیه‌كیان له‌ نێوان هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت و هه‌ڵبژاردنی كاتی ئاسایی نەكردووە. بۆیه‌ ده‌بینین زۆرترین ناكۆكی و بیروبۆچون له‌سه‌ر كاتی هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌كه‌ی عێراق درووستبووە.‌ لێره‌دا تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت، وه‌ك چاره‌سه‌رێك بۆ ده‌رچوون له‌و قه‌یرانه‌ قووڵه‌ی كه تووشی‌ پرۆسه‌ی سیاسی بووەو،‌ ئه‌وه‌ش روون ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ ئایا ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بێتە فریادڕه‌سی عێراقییە‌كان و كۆتایی بە گرفته‌كان دێنێت یاخود، به‌فۆرمی نوێی سیاسی دووبارە دەبێتەوە؟هەروەها ‌تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌و هه‌ڵبژاردنه. هه‌ڵبژاردن كێشه‌یه‌ یان چاره‌سه‌ر هەڵبژاردنێكی نوێی پێش واده‌ی یاسایی خۆی، یه‌كێك بوو له‌ داخوازی خۆپیشانده‌رانی گۆڕه‌پانه‌كانی عێراق كه‌ له‌ كۆتایی مانگی ئۆكتۆبه‌ری 2019 ده‌ستی پێكرد. خۆپیشانده‌ران پێیانوابوو كە بۆ راستكردنه‌وه‌ی رێڕه‌وی سیاسی له‌ عێراقدا، پیویسته‌ ئه‌و سیسته‌مه‌ هەڵبژاردنه‌ هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ كه‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ “بێده‌سه‌ڵاته”‌ی به‌رهه‌مهێناوه‌ كە ناتوانێت له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌جیندای حزبی وسیاسی، هیچ پرۆژه‌یه‌كی نیشتمانیی هه‌بێت، به‌لام بیریان چوو كه‌ هەڵبژاردن ناتوانێت پرۆسه‌ی سیاسی له‌ عێراقدا به‌ نیشتمانی بكات. بۆیه‌ هه‌ردوو سه‌رۆكوه‌زیرانی راسپێرداوی شكستخواردوو (زورفی وعەلاوی) به‌لێنی ئه‌وه‌یان دابوو كه‌ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت له‌ پێشینه‌ی كاره‌كانی كابینه‌كه‌یان بێت ئه‌گه‌ر متمانه‌ به‌ده‌ست بێین، به‌ڵام هیچیان نه‌یانتوانی ئه‌و متمانه‌یه‌ به‌ده‌ست بێین. مسته‌فا كازمیش كه‌ ئێستا سه‌رۆكوه‌زیرانه،‌ یه‌كێك له‌ به‌رنامه‌كانی كاری كابینه‌ كاتیه‌كه‌ی، وەكوو  ئه‌نجامدان وسه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگه‌رد و پیشوه‌ختی دور له‌ ده‌ستوه‌ردانی بیانی و هه‌رێمی دانابوو. كازمی له‌ ژێر فشاری خۆپیشانده‌ران و شه‌قامی ناڕازیی عێراقی واده‌ی هەڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی دیاریكرد به‌ڵام، پرسیاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه كە‌ هەڵبژاردنێكی نوێ چی له‌ بابه‌ته‌كه‌ ده‌گۆڕێت؟ به‌ڕای من، هەڵبژاردنه‌كان ناتوانێ وڵات له‌ قه‌یرانه‌ قووڵه‌كانی رزگار بكات، چونكه‌ هەڵبژاردنه‌كه‌ له‌ باشترین شێوه‌یدا، له‌ هەڵبژاردنی رابردوو پاكتر نابێت. ئەمەش‌ بریتیه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌مان رێبازی سیاسه‌تكردن به‌ڵام، به‌ڕێگایه‌كی تۆزێك جیاوازتر! گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌‌ پێشوه‌خته‌كه له‌ راستیدا دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ زۆر دوور نیه‌ له‌ كاتی یاسایی خۆی كه‌ مانگی 5ی 2022ه‌. واته‌ ته‌نها 11 مانگ هەڵبژاردنه‌كه‌ پێش ده‌خرێت به‌لام، ئه‌م هەڵبژاردنه‌ چوار رێگری گه‌وره‌ی له‌به‌رده‌مدایه‌ كه‌ ئه‌نجامدانی له‌و واده‌یه‌دا ئه‌سته‌م ده‌كات. ئەوانیش بریتین له‌: 1-ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان: یه‌كێك له‌ گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت،‌ ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان و یه‌كلایی نەبوونه‌وه‌ی ئه‌و ناكۆكییه‌ قووڵه‌ سیاسیه‌یە كه‌ لەباره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كان لە ئارادایە. ئەم بابەتە‌ بۆ گفتوگۆی لایه‌نه‌كان و گه‌یشتن به‌ ریكه‌وتنێك بۆ ته‌واوكردنی یاساكه‌ جێهێڵراوە، چونكه‌ دوو بیروبۆچوون له‌باره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردن هەن كه‌ یەكیان داوای فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكان دەكات و  ئەوی دیكەشیان له‌سه‌ر ئاستی نیشتمانی داوای فرە بازنەیی دەكات، واته‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك بازنه‌یه‌كی هەڵبژاردن بێت. به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م ناكۆكییه‌، ئه‌سته‌مه‌ حكومه‌ت بتوانێت له‌و واده‌یه‌ی كه‌ دیاریی كردووه‌ هەڵبژاردن بكات. 2-هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان : یه‌كێكی دیكە له‌ به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هەڵبژاردن، هه‌ڵسوكه‌وتكردنه‌ له‌گه‌ل په‌رله‌مانی ئێستا. بۆ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت، پێوسته‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ی ئێستا هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ و له‌ماوه‌ی 60 رۆژدا كاتی هەڵبژاردنه‌كان دیاریبكرێت، به‌ڵام ئێستادا ناكۆكییه‌كی توند له‌نێوان سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان به‌گشتی و خودی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوینه‌ران بە تایبەتی  لەگەڵ سه‌رۆكوه‌زیراندا هەیە لەباره‌ی شێوازی دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كان. محەمەد حه‌لبوسی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‌ پێیوایه‌، رێگای ده‌ستووری بۆهەڵبژاردن، بریتیه‌  له‌ مادده‌ی 64ی ده‌ستوور، به‌ڵام سه‌رۆكوه‌زیران‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ مادده‌ی  (7/2)ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، كاتی هەڵبژاردنه‌كەی دیاریكردووە.‌ ئه‌مه‌ش ناكۆكییه‌كانی قووڵتركردۆته‌وه‌ كه‌ بوه‌ته‌ رێگر له‌به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردن. ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كە زۆرێك له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌مان دژی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌ر‌لەمانن چونكه،‌ ترسیان هه‌یه‌ له‌به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی كورسیه‌كه‌ی خۆیان له‌ هەڵبژاردنی داهاتوودا. بۆیه‌ هه‌تا پێیان بكریت، به‌ربه‌ست درووست دە‌كه‌ن تا هەڵبژاردن له‌كاتی خۆیدا نه‌كرێت و ئه‌م خوله‌ی خۆیان ته‌واو بكه‌ن. ئه‌وه‌ی لیره‌دا گرنگه‌ بگوترێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پاش په‌سه‌ندكردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ده‌كرێت سه‌رۆككۆمار و سه‌رۆكوه‌زیران پێكه‌وه‌ په‌ر‌لەمان هه‌ڵبوه‌شێننه‌وە و، كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ یه‌كلایی بكه‌نه‌وه.‌ به‌ڵام به‌بێ یه‌كلایكردنه‌وه‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ئه‌سته‌مه‌‌ په‌رله‌مان هه‌لبوه‌شێته‌وه‌ و هەڵبژاردنیش بكرێت. 3-ته‌واو كردنی شه‌رعیه‌تی دادگای فیدرالی  یاخود ده‌ركردنی یاسای دادگای بالای فیدراڵی: دادگای باڵای فیدراڵی تاكه‌ لایەنە‌ كه‌ به‌پێی ده‌ستوور تایبه‌ته‌ به‌ په‌سه‌ندكردنی ده‌رئه‌نجامی هەڵبژاردنه‌كان. بەڵام گرفته‌كه‌ له‌وه‌دایە كە ئه‌م دادگایه‌ی ئێستا‌ به‌پێی ده‌ستوور درووست نه‌بووه‌. به‌ڵكو پیش نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوور،‌ له‌ڕێگه‌ی ده‌ركردنی سیسته‌مێك له‌لایه‌ن حكومه‌تی كاربه‌ڕێكه‌ری عێراقەوه‌ له‌ سالی 2004دا درووستبووە. بۆیه‌ پێویست بوو یاسایه‌كی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی ده‌ر بكرێت كه‌ پێكهاته و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی له‌ ده‌ستووردا دیاریكراوه.‌ بەڵام تا ئێستا ئه‌و یاسایه‌ به‌هۆی ململانێی نێوان هێزه‌ سیاسیه‌كان‌ ده‌رنه‌چووه و دادگاكه‌ وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه. هەڵبەت ئه‌م دادگایه‌ گرفتێكی دیكەیشی بۆ درووست بووه كە‌ ئه‌ویش خانه‌نشین بوونی یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی دادگاكه‌یه‌ كه‌ تا ئیستا جێگاكه‌ی پڕنه‌كراوه‌ته‌وه.‌ ئه‌مه‌ش كێشه‌ی شه‌رعی بوون یان نه‌بوونی بۆ دادگاكه‌ درووست كردوه‌. 4- گرفتی تەكنیكی : سه‌ره‌ڕای هەبوونی چه‌ندین به‌ربه‌ستی جه‌وهه‌ری كه‌ ئاماژه‌مان به‌ هه‌ندێكیان كرد، هه‌ندێك به‌ربه‌ستی تەكنیكیش له‌به‌رده‌م ئه‌و هەڵبژاردنه‌دا هه‌ن كە گرنگترینیان بریتیه‌ له‌ دابینكردنی بودجه‌ی هەڵبژاردنه‌كان. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه كە‌ عێراق به‌ قه‌یرانێكی قووڵی ئابووریدا گوزه‌ر ده‌كات كه‌ ته‌نانه‌ت توانای دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانیشی نیه دەیەوێ‌ له‌ڕێگه‌ی یاسای قه‌رزی گشتییه‌وه‌ روبه‌ڕووی ئه‌و قه‌یرانه‌ ببێته‌وه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رەڕ‌ای بڵاوبونه‌وه‌یه‌كی خراپی په‌تای كۆرۆنا له‌سه‌رتاسه‌ری عێراق و خەرجكردنی بودجه‌كی زه‌به‌لاح بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی ئه‌و په‌تایه‌. هه‌روه‌ها گرفته‌كانی كۆمیسۆنی باڵای هەڵبژاردنه‌كانیش له‌هه‌ردوو رووی لۆجستی و مرۆییه‌وه هەن كە تا ئێستا چارەسەرنەكراون.‌ ئه‌و كۆمیسۆنه‌ تائیستا متمانه‌ی په‌ر‌لەمانی وه‌رنه‌گرتوه‌ و هه‌یكه‌لی كۆمیسۆنه‌كه‌ش ریكنه‌خراوه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ی كە پێوستی به‌ ژماریه‌ه‌كی زۆری كارمه‌ند‌ بۆ راهینان و شاره‌زابوون له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كه هەیە.‌ چونكه‌ به‌ پێی یاساكه ‌بێت، هەڵبژاردنێكی جیاوازه‌ و پێوستی به‌راهێنانی كارمه‌ند هه‌یه‌ بۆ سه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنه‌كه. كورد وه‌ك ته‌ماشاكه‌ر تا ئیستا كورد و سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی كه‌ خۆی له‌ دامه‌زراوه‌كانیدا ده‌بینێته‌وه،‌ هیچ قسه‌یه‌كی له‌سه‌ر هەڵبژاردنی پێشوه‌خت نه‌كردووه.‌ ئه‌مه‌ش مانای وایه كە‌ گرفتیكی ئه‌وتۆی نیه‌ ئەگەر هەڵبژاردن پێش بخرێت یان له‌كاتی خۆیدا بكرێت. ئه‌وه‌ی به‌نیسبه‌ت هیزه‌ سیاسیه‌كانی كوردستانه‌وه‌ گرنگه،‌ یه‌كلاییكردنه‌وه‌‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كانه‌ به‌گشتی و دیاریكردنی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كانه. پێناچێت هه‌ردوو هێزه‌ سیاسیه‌ سه‌ره‌كیه‌كەی‌ هه‌رێم (پارتی و یه‌كێتی) حه‌ز به‌ فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پاریزگاكان بكەن. بۆیه‌ به‌لایانه‌وه‌ گرنگه‌ ئەوە یه‌كلایبكه‌نه‌وه‌ نه‌ك مه‌سه‌له‌ی پێشخستن و پاشخستنی هەڵبژاردنه‌كان. خاڵێكی دیكەی جێگه‌ی بایه‌خی كورد،‌ هه‌رچه‌نده‌ تا ئێستا كه‌مته‌رخه‌مییان لێ كردووە، مه‌سه‌له‌ی یه‌كلایكردنه‌وه‌ی باری ناهه‌موارو نائاسایی  ناوچه‌ جێی ناكۆكییه‌كانه. ئەو ناوچانە ئێستا ‌له‌به‌رده‌م سڕینه‌وه‌یه‌كی له‌سه‌رخۆی دیموگرافیدان.‌ بۆیه‌ پێویسته‌ به‌ر له‌ هەڵبژاردن كۆتایی به‌و بارودۆخه‌ بهێنرێت كه‌ له‌وناوچانه‌دا هەن.‌ بۆئه‌وه‌ی زۆرترین كورد به‌شداری له‌هەڵبژاردنه‌كه‌دا بكه‌ن و ئاواره‌كان بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناوچه‌كانیان و ده‌سه‌ڵاتی شاره‌كانیش ته‌سلیم به‌ ده‌سه‌ڵاتی مه‌ده‌نی بكرێت و باری سه‌ربازی له‌و ناوچانه‌ كۆتایی پێبهێنریت. چونكه‌ ئه‌گه‌ر باره‌كه‌ به‌رده‌وام بێت، پێگه‌ی كورد لاوازتر ده‌بێت و دووریش نیه‌ ئه‌و پێگه‌یه‌ بكرێته‌ بنه‌مایه‌ك بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‌ له‌ ئاینده‌دا كە بێگومان ئه‌وه‌ش به‌ زیانی كورد ده‌شكێته‌وه. گرنگیشه‌ پارتی و یه‌كیتی به‌ر له‌ هەڵبژاردن گرفتی پۆستی پاریزگاری كه‌ركوك یه‌كلایی بكه‌نه‌وه‌، تا كاریگه‌رییه‌كی ئه‌رێنیی  له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كان هه‌بێت.   *راوێژکار لەناوەندی لێکۆلینەوەی روداو

د. سەنگەر سیەد قادر   تا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكەی بەیروت ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە:  بەرپرسانی لوبنان باس لە تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیا دەكەن بەهۆی ئاگرێكەوە، هەندێك باس لە هێرشی موشەكی  ئیسرائیل دەكەن، پێشتر ناتانیاهۆ باسی لە مەترسی كۆگاكردنی موچەكی حزبوڵا لە بەندەری بەیروت كردبوو ،هەندێكیش باس  لە دەستی حزبوڵا دەكەن لە تەقاندنەوەی ئەو كۆگایە، ئەویش لە پێناو خۆدەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییانەدا.  🔹 دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بەرەبەیانی ئەمڕۆ ڕایگەیاند كە گفتووگۆی لەگەڵ ژەنەڕاڵەكان كردووە و پێیان ڕاگەیاندووە تەقینەوەكەی بەیروت پێدەچێت هێرش بێت لە ڕێگەی بۆمبێكی ترسناكەوە و وەك هێرشێكی مەترسیدار وایە بەڵام دوای كاتژمیرێك لە تەقینەوەكە ئیسرائیل ڕایگەیاند هیچ پەیوەندییەكی بە تەقینەوەكەی بەیرووتەوە نیە. 🔹- لەبەیروت چی ڕوویدا...؟ بەپێی لێدوانی وەزیری ناوخۆی لوبنان و حسان دیابی سەرۆكی حكومەتی لوبنان تەقینەوەكەی بەیروت لە ئەنجامی تەقینەوەی (٢٧٥٠)تەن مادەی تەقینەوەی نیتراتی ئامۆنیایەوە بووە كەلە ساڵی ٢٠١٤ لە بەندەری بەیروت كۆگا كراوە. بەپێی ناوەندی چاودێری بومە لەرزەی ئەردەن تەقینەوەكە هێزی ٤.٥ پلەی ڕێختەری بومەلەرزەیەكی هەبووە و بەپێی ڕاپۆرتی ناوەندنی جیۆلۆجی ئەوروپیش لە دووری ٢٤٠ كیلۆمەترەوە تەقینەوەكەوە هەستی پێكراوە و هێزی تەقینەوەی ١٥٠٠٠ هەزار كیلۆگرام TNT هەبووە، ئەمەش وایكردووە تا ئیستا زیاتر لە ١٠٠ كوژراو و ٤٠٠٠ برینداری لێبكەوێتەوە و زیانی ئابوری ٥ ملیار دۆلاری بە بەیروت گەیاندووە و گەڕەكەكانی ئەشرەفیە و كەرەنتینە و جمیزەی نیزك بەندەری بەیروت وێران بووە 🔹- كێ ئەنجامدەری تەقینەوەكەی بەیروت بووە..؟ هەتا ئێستا هیچ لایەنێك بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەكە ڕانەگەیاندووە بەڵام سێ گریمانە هەیە بۆ تەقینەوەكە: ١- تەقینەوەی كۆگای نیتراتی ئامۆنیاكە بەهۆی ئاگرێكەوە بووە كەلە نزیك شوێنی كۆگاكردنەكەوە كەوتووەتەوە ئەم گریمانە لێدوانی بەرپرسانی لوبنان پشت ڕاستی دەكاتەوە. ٢- سیناریۆی دووەم بریتیە لە هێرشی ئیسرائیل بۆسەر ئەو كۆگایە كە مووشەكی مەترسیداریشی تێدا كۆگا كراوە چونكە ساڵی ٢٠١٨ بنیامین ناتانیاهۆ لە كۆنگرەی ساڵانەی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاند كە حیزبوڵا موشەكی مەترسیدار لە بەندەری بەیروت كۆگا دەكات كە شوێنێكی مەترسیدارە و شوێنی نتشتەجێ بوونە هاوكات لەكاتی هێرشەكەدا دوو فڕۆكەی ئیسرائیل لە ئاسمانی ناوچەكەدا بینراون و هۆكارێكی دیكە گرنگی بەندەرەكەیە كە لە ساڵی ٢٠٠٧ و داگیركردنی بەیروت لەلایەن حیزبوڵاوە ئەو بەندەرە چەكدارانی حیزبوڵا دەستیان بەسەردا گرتووە و بووە بە سەر چاوەی داهات و هەناردەی چەك بۆ حیزبوڵا و ئەمەش وادەكات ببێت بە ئامانجێكی گرنك بۆ لێدان لە حیزبوڵا هاوكات تەقاندنەوەی بەندەرەكە بەرپرسیارێتی دەخاتە ئەستۆی حیزبوڵا و شەقام لە حیزبوڵا توڕەدەكات و لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش تەقینەوەكە مەترسی حیزبوڵا و چەكەكانی بۆ سەر جیهان دەكاتە پرسێكی جێگای سەرنج و حیزبوڵا دەخاتە بەردەم ئەگەری سەپاندنی سزای نێودەوڵەتی لەلایەكی دیكەوە سەرچاوەی مادەكە ئێران بووە ئەمەش وادەكات پشتیوانی ئەمەریكا و ئیسرائیل بۆ درێژكردنەوەی قەدەغەی هەناردەی چەك بۆ ئێران بەهێز بێت و ئێران و مەترسییەكانی لەسەر ناوچەكە زەق تر دەكاتەوە ٣- سیناریۆی سێهەم ئەوەیە كە حیزبوڵا خۆی كۆگاكەی تەقاندبێتەوە ئەمەش بۆ خۆ دەربازكردن لەو فشارە ئابوری و سیاسی و ناوخۆییە كەلەسەریەتی بۆ ئەوەی فشارەكان نەهێڵێت و كۆمەڵگای نێودەوڵەتی ناچار بكات پشتیوانی لوبنان بكەن و گەمارۆری دارایی سەر ئەو وڵاتە هەڵبگرن 🔹- بۆچی ئیسرائیل و حیزبوڵا خۆیان لە تەقینەوەگە بێدەنگ كردووە..؟ ئیسرائیل دوای هێرشەكە ڕایگەیاند پەیوەندی بە تەقینەوەكە نییە چونكە ئەگەر ئیسرائیل ئەنجامدەری هێرشەكە بێت بەرپرسیارێتی گەورەی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەكەوێتە سەر و كاریگەری خراپیش لەسەر ڕۆڵی دەبێت لە ناوچەكەدا هەربۆیە وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل دوێنێ جیاواز لە ڕابردوو كە هەركات تەقینەوەیەك ڕوویدابێت حیزبوڵای تۆمەتبار كردووە بەڵام دوێنێ هیچ ئاماژەیەكی بەوەنەكرد كە حیزبوڵا تاوانبارە و ئاماژەشی بەوە نەكرد كە مادەكان لەلایەن حیزبوڵا و ئیرانەوە كۆگاكراوە لەكاتێكدا ساڵی ٢٠١٨ ناتانیاهۆ بە ئاشكرا ئاماژەی پیكردبوو هەرچی حیزبوڵاشە بێدەنگە چونكە بەرپرسیارێتی زیان و كۆگاكردنی ئەو بڕە زۆرەی لە نیتراتی ئامۆنیا دەكەوێتە ئەستۆ و لەسەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوەش كاری گەری خراپی لەسەر ئەو حیزبە دەبێت هەربۆیە حیزبوڵاش جیاواز لە ڕابردوو كە بە حەق و ناحەق ئیسرائیلی بەوە تۆمەتبار دەكرد كەلە پشت تەقینەوەكانی لوبنانەوەیە ئەمجارەیان بێدەنگە و پەنجەی تۆمەتی بۆ ئیسرائیل درێژ نەكرد 🔹- كاریگەری تەقینەوەكە لەسەر عێراق: لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە تەقینەوەكە كاریگەری لەسەر عێراق دەبێت ئەگەر پشت ڕاستبوونەوەی هەركام لەو گریمانانەی كە باسكرا، چونكە تەقینەوەكە هۆشداری و بە ئاگا هێنانەوەی شەقام و كۆمەڵگای عێراقییە لە مەترسی كۆگاكردنی چەك لەناو گەرەكەكاندا لەلایەن حەشدی شەعبییەوە بە تایبەت لە ناچەی شەقامی فەلەستینی بەغداد كە بووە بە جێگای كۆگاكردنی مووشەك و بۆئەوەی لە هێرشی ئیسرائیل و ئەمەریكا بیپارێزن چونكە ناوچەیەكی قەرەباڵغی نیشتەجێ بوونە هاوكات ئەگەر سیناریۆی دووەم پشت ڕاست بكرێتەوە و ئەنجامدەری هێرشەكە ئیسرائیل بێت ئەوا هۆشدارییە بۆ حەشد و ئێران كە ئیسرائیل گوێ بە كاردانەوە و زیانەكان نادات ئەگەر بكەوێتە مەترسییەوە و دووبارە بوونەوەی سیناریۆی تەقینەوەكەی بەیروت لە جرف سەخر و بەغداد ئەگەرێكی كراوەیە و ئەمەش میلیشیاكان دەترسێنێت 🔹- ئەگەرەكانی دوای تەقینەوەكان: لوبنان لەدوای سەربەخۆی لە ساڵی ١٩٤٣ و دواتر كشانەوەی هێزەكانی فەرەنسا لە ساڵی ١٩٤٦ ئەو وڵاتە بوو بەناوەندێكی گرنگی ئابوری تا ساڵی ١٩٦٣ گواستنەوەی شەڕی ئیسرائیل فەلەستین بۆ گۆڕەپانی لوبنان و دواتر مایەك پوچ بوونی ئابوری و تەقینەوە بەردەوامەكانی ساڵانی حەفتاكان و دواتر شەڕی ناوخۆی ساڵانی هەشتا و دروستبوونی حیزبوڵا و داگیركاری لوبنان لەلایەن سوریاوە كە ساڵی ٢٠٠٤ دوای تیرۆركردنی حەریری لە لوبنان كشایەوە بەڵام ساڵی ٢٠٠٧ شەری ئیسرائیل و حیزبوڵا لە دوای شەڕی یەكەمی ساڵی ١٩٩٩ دەستپێكردەوە و لوبنان بوو بە چەكی ململانێ و شەڕی بەرەی ئێران و ئیسرائیل و تا ئێستاش ئەو شەڕە بەردەوامی هەیە و دۆخی ئابوری لوبنانی بۆ ئاستێكی مەترسیدار داڕماندووە لە ڕووی سیاسیشەوە لوبنان لە سەرەتای ساڵی ١٩٧٠ و دواتریش بە پێی ڕێكەوتنامەی تائیفی ساڵی ١٩٨٧-١٩٨٩ دەسەڵات بەسەر مەزهەب و ئاینەكاندا دابەشكراوە كە سەرۆك كۆمار بۆ مەسیحی و سەرۆك وەزیران بۆ سونە و سەرۆكی پەرلەمان بۆ شیعەیە بەڵام ئەم. دابەشكارییە كێشەكانی لوبنانی چارەسەر نەكرد چونكە لەناو مەسیحیەكاندا مارۆنی و ئەرمەن ئەرسەدۆكس هەیە و لەناو شیعەكاندا بزوتنەوەی ئەمل و حیزبوڵا و ئەنجومەنی ئیسلامی شیعەی پشتیوانی سعودیە هەیە و لەناو سونەكانیشدا ٧ حیزبی سیاسی هەیە ئەمە جگە لە شەركەس و دوورزەكان ئەم بەرە جیاوازییە وایكردووە كە لە ساڵی ١٩٧٦ تا ئیستا ٨ بنەماڵە حوكمی لوبنان بكەن و لە ساڵی ١٩٨١ بكەونە شەڕی ناوخۆ و لوبنان بكەن بە ١٢ دەوڵەت لەناو یەك دەوڵەتدا بە جۆرێك هیچ لایەنێك ناتوانێت بچێتە شار و گوندەكانی لایەنێكی دیكە و لە ڕووی ئابوریشەوە پشك و سامانی لوبنان بەسەر ئەو بنەماڵانەدا دابەشكراوە و لە ڕووی ئەمنیشەوە زیاتر لە ١٩ گروپی چەكداری میلیشیای هەیە و سوپای لوبنانیش تەنها كارتۆنیە و لاوازە 🔹- دەر ئەنجام: ١- تەقینەوەكە گۆڕانكارییەكانی لوبنان خێرا دەكات و لە هەڕ سێ سیناریۆكەشدا حیزبوڵا لاوازتر دەكات ٢- تەقینەوەكە جیهان و ناوچەكەی لە مەترسییەكی گەورە بەئاگا هێنایەوە ئەویش مەترسی بوونی چەك و تەقەمەنییە لە دەستی میلیشیا چەكدارەكان و بازرگانی پێوەكردنی ٣- نیتراتی ئامۆنیا مادەیەكی تەقەمەنی بەهێزە و لە پیشەسازی چەكدا بەتایبەت لە دروست كردنی مووشەكدا بەكار دێت و سوپای لوبنانیش هیچ كارگەیەكی چەكی نیە و تەنها حیزبوڵایە كە بەئاشكرا ڕایگەیاندووە پیشەسازی دروستكردنی مووشەكی لە ساڵی ٢٠١٥ پەرەپێداوە ٤- لە دوای تەقینەوەكەی بەیروت چاوەكان زیاتر دەكەوێتە سەر عێراق و مەترسی میلیشیا چەكدارەكان ٥- تەقینەوەكە لە ڕووی ئابوری لوبنان و دۆخی ژیانی خەڵكەوە زیانی گەورە بە لوبنانیەكان. دەگەیەنێت چونكە بەندەری بەیروت كە تاكە سەرچاوەی هەناردە و هاوردەی لوبنانە وێران بووە زیاتر لە ساڵێكی پێویستە بۆ بنیات نانەوەی.  

ئەحمەد ساڵەح   ئەکرێت ووشەی دیموکراسی وەك چەمك یان دەستەواژە، نامۆ نەبێت لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگاوە، چونکە زۆریان بەگوێدا دراوە. بەڵام  تێگەیشتن لەنۆرمی دیموکراسی، وەك دیاردەیەکی کەلتوری، فکری، هزری، مەعریفی و مرۆیی، لە ناو چڤات و کۆمەڵگای کوردیدا، تاهەنوکە، وەك ئاخاوتەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی غایبە. کاتێك، ستەمکارێك، سەرۆك خێزانێک، خوێنمژێكی خاوەن هێزی چەکداری ڕامکراو، بە توندترین ئاستی داپڵۆسین، لەڕێگەی هێزی مەزنی بێ هەست و بەکارهێنانی زەبرو زەنگ، بونی خۆی و شەرعیەتی خۆی بەسەر چڤاکدا دەسەپێنێت، وای وێنادەکات پاڵپشتی گەلی بەدەسهێناوە، لەژێر ناوو بەکارهێنانی ووشەو چەمکی دیموکراسی.  مەعریفەی دیموکراسی (دیموکراسی نۆڵیج)، وەك چەمك و بیر، وەك کەلتورو هۆشی عەقڵی پێگەیشتوی ئەزمونکراو، داهات و بەرهەمی، ئاخاوتن و گفتوگۆو وتووێژی چڤاکییە.  جڤات و کۆمەڵگایەك کەمەراقی پێشختنی فرەڕەنگی و جوانییەکانی جڤاتە، وەك ئامانجی هاوبەش و هەستی گشتگیر، کار دەکات بۆ پێشخستنی ئەم جۆرە لە چالاکی چڤاکی و، گیان بەبەراکردنی خەمی هاوبەش لای زۆرینەی کۆمەڵگا، وە سەرپێ خستنی  چڤاکی کۆمەڵگای مەدەنی و چالاکی ژیاری بەرەو ئاسۆی باشتر بۆکۆی گۆمەڵگا. پێچەوانەی ئەم بۆچونە، لەکۆمەڵگایەکدا کە زۆرینە خۆپەرست بێت و بڕوای بە پێشخستن و پتەوکردنی گیانی گشتی نەبێت و، زۆرینەیان، ئاوێتەی بیری یەکتا پەرستی بن و، خەمی لەپێشینەیان تەنیا خۆیان بن و لەهیچ دۆخێکدا ئازاری هاونیشتیمانی و هاوچڤاکییەکەی بە ئازاری خۆی نەزانێت، ڕۆژگارو ئایندەی هەمیشەو بەردەوام، ئاسۆی بەرەو هەڵدێر لەنگەر دەگرێت. چڤاکێك زۆرینەی قبوڵی بێت، ئەوانەی نوێنەرایەتیان دەکەن، خاوەنی هیچ بنەمایەکی مۆراڵی و ئێسیکی نەبن، ئایندەو داهاتووی هەمیشە بەرەو تاریکتر بون دەچێت. چڤاتێك، زۆرینەی  پاڵپشت و بەرگریکار بێت لە کەسانێك، کە خاوەنی  هێزی بکوژو داپڵۆسینی ڕامکراون، ئەبێت هەمیشە لە ناسۆری و نەهامەتیدا بژین. چڤاتی مەدەنی کۆنکریتی بەهێز (سترۆنگ سیڤڵ سەسایەتی) مەرجێکی گرنگی سەرپێخستنی بونیادی کۆمەڵگای دیموکراسییە. خەمی گرنگی پرۆژەی دیموکراسی، پێویستە هێزێکی پتەوی کۆمەڵگای مەدەنی بێت. میتۆدی سیاسی و بەهێزکردنی چڤاکی مەدەنی بۆ گرنگە بۆ دیموکراسی؟ جۆن کین پرۆفیسۆر و دامەزرێنەری ناوەندی دراسات بۆ دیموکراسی لە زانکۆی وێستمنستەری لەندەن بڕوای وایە ''  کردەو ئەرکی سەرەکی هاونیشتیمانی، لە مۆدێلی دیموکراسی پلوراڵدا، دامەزراند و دەستپێشخەریکردنی فۆرمی جیاوازی کۆمەڵگای مەدەنییە، تاکو بتوانن لەڕێگەیەوە وەك پلاتفۆرم،  تێکڕای کارەکانیان یەکخەن و فشاری گەورەو کاریگەر دروستبکەن، لەسەر هەربڕیارو پەیڕەو ڕیساو یاسایەك دێتەبون''  جورگن هابێرماس، فەیلەسوفی ئەڵمانی، پێیوایە، '' کرۆك و ناوکی پێکهاتەو دامەزراوەی گۆمەڵگای مەدەنی کەسانی خۆبەخش و ئەو تاکانەی ناو کۆمەڵگان، کە ئامانجیان خزمەتی گشتییە، شوێنی گفتوگۆو، کۆبونەوەو دانیشتنی ئەم دامەزراوانە، دەبێت لەدەرەوەی  سودو دۆخی دارای حوکمەت بن، وەك کۆمەڵەو چڤاتی ئازادو سەربەخۆ بۆ تاوتوێکردن (دبەیت)، کۆمەڵی کەلتورو فەرهەنگی بۆ فشار دروستکردن، کاری پێکەوەیی، گروپ و دەستەی نیوتراڵ و ڕاستەقینە، خاوەنی بیرۆکەو هەڵوێستی چاکەی گشتی، کۆمەڵ و دەستەو پۆلی مۆراڵی خاوەن خەمی گشتگیر، ڕێکخستن و دەزگای هاونیشتیمانی و ڕیشەیی لەهەموو پێکهاتەکانی ناو کۆمەڵگا، بەبێ ڕەچاوکردنی ڕەگەز، ئاین، ڕامیاری، ڕەنگ و باگراوندی خێزانی تاکەکان.   زۆرینەی بیرمەندان و هۆشیارانی ئەم کێڵگە، هاوفکردن لەسەر گرنگی ئەم بوارەو بەم شێوەی خوارەوە پێناسەی دەزگاکانی کۆمەڵگای مەدەنی و دیموکراسی دەکەن.         دیموکراسی. پێشینەیەکی کورت لەمەڕ دیموکراستی.  دیموکراسی، پێکهاتەی دو ووشەی (یۆنانی)ە دیمۆس بەواتای (خەڵك یان گەل) و کراتۆس بەواتای (فەرمان ڕەوایی یان هێز) واتا هێزی گەل یان فەرمان ڕەوایی گەل. بەشێوەیەکی بنچینەیی، لە فەرمانڕەواییدا، گرنگترین و بەرزترین هێز، بۆگەل چەسپاوە، بەپێی یاسا. لەهەندێک فۆرم و شێوازی دیموکراسیدا، دەکرێت ڕاستەوخۆ لەلایەن گەلەوە بەکاربهێنرێت، بەڵام لەکۆمەڵگایی فراواندا گەل  لەڕێگەی هەڵبژاردنەوە  نوێنەرایەتی خۆی دیاری دەکات. بیرمەند ئەبراهام لینکۆڵن پێی وایە ''دیمواکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. مێژوونوس و بیرمەندی سیاسی (بێرناد لویس) پێی وایە '' دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون''. بیرمەندی سیاسی سامیۆڵ هەنتینگتۆن جەختدەکاتەوە لەوەی '' بۆئەوەی پرۆسەکە وەك سیستەمێکی دیموکراسی چەسپیو هەژماربکرێت، ئەم پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵاتە، دەبێت لانی کەم دوجار ڕوویدابێت''.  ئازادی و دیمۆکراسی(فریدەم و دیموکراسی) زۆرجار لەبری یەکتر بەکارهێنراون، بەبێ ئەوەی هەستی پێبکرێت یاخود ڕەچاوبکرێت، بەڵام ئەم دو ووشەیە هاو واتا نین. بێگومان دیموکراسی، بەمانای بنیاندانی کۆمەڵگەلێك، ئایدیاو سەرچاوەو بناغەی ئازادی دێت، لەگەڵ ئەوەشدا، دیموکراسی پێکهاتەیەکی پراکتیزەکراو و ڕێبازێکی مۆدێرنەو گەڵاڵەکراوی هەیە، لەدیرۆکدا ڕێگەیی پێچاوپێچوو ناڕێکی زۆری بەخۆوە بینیوە. دەکرێت بڵیین دیموکراسی کۆمەڵێک دامەزراوەیە بەئامانجی دەستەبەرکردنی ئازادی.  دیموکراسی، فۆرمێکە لە نۆرمەتیڤ پاوەر (هێزی لەیەکگەیشتن و گتوگۆکردن واتا هێزی نەرم) بەمانایەکیتر نۆرمەتیڤ پاوەر، وەک پرۆفیسۆر ئیان مانارس دەڵێت ''ئەم نۆرمە واتا گرنگیدان بە ئاشتی، ئازادی، مافی مرۆیی، سەروەربونی یاساو، لەسەرووی هەموشیانەوە گود گەڤەرنەنس واتا فەرمانڕەوایکردنی باش'' تایبەتمەندی دیموکراسی چیە؟ دیموکراسی، زۆر زیاترە، لەتەنیا کۆمەڵێك دامەزراوەی حوکمی نا دیموکراسی، دیموکراسی پشت ئەستورە بەکۆمەڵگەلێك تێگەیشتن وەك مەعریفەی ژیریی، نرخاندن، ڕێزگرتنی تاك، و گرنگیدان بەگروپە جیاوازەکانی کۆمەڵگا، ڕەفتار و پراکتیزەکردن و بەکارهێنانیان. دیموکراسی واتا پێشێل نەکردنی مافی خەڵك و ڕەخساندنی هەلی هاوبەش و چون یەك، لەهەموو کایەکانی ژیاندا هەر لە مافی جودا بیری فکری، سیاسی، ئاینی، فەلسەفی، پەروەردەیی، عەقڵانی، ژینگەیی و مافی کارو سەدان مافی تری، مرۆیی و ژینگەیی. هەمووئەمانە فۆرمی جیاواز وەردەگرن، بۆ دەرخستن و بەرجەستەکردن لەڕێگەی کەلتورو کۆمەڵگاوە. دیموکراسی فەرمانڕەواییکردنێکە، کە تواناو ووزەی بەرپرسیارێتی شارستانی بەکاردەهێنرێت، لەلایەن کۆی هاووڵاتییانی پێگەیشتوەوە، ڕاستەوخۆ، یاخود لەڕێگەی هەڵبژاردنێکی ئازادیی نوێنەرایەتیکردنەوە. دیمۆکراسی بۆخۆی، جۆرێکە لەبەرگریکردن دژبە حکومەتی سێنتراڵی بەهێز(ناوەندی بەهێز)، دیسێنترەڵایز (شۆڕکردنەوەی دەسەڵات لەناوەندەوە بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی.  سیستەمی دیموکراسی پێوویستی بەتێگەیشتن هەیە، بەجۆرێك، بۆ ئاستی هەرێمی و ناوچەیی شۆڕبێتەوە،  بۆئەوەی دەستی هەموو هاووڵاتییەکی بگاتێ، وەڵامدەرەوەی ڕاستەقینەی داخوازییەکانی کۆمەڵگابێت، بەشێوەیەکی بەرفراوان و گشتی. یەکێك لە فاکتەرە گرنگەکانی دیموکراسی، دەکرێت وەک بڕبڕەی پشتی دیموکراسی قسەی لەسەربکرێت، بەرگریکردنە لەمافەکانی مرۆڤ، وك؛ ئازادی ڕادەربڕین، مافی یەکسانی بۆ هەموان بەپێی قانون، بواری یەکسان فەراهەمبکرێت بۆ هەموان بۆ بەشداریکردن لەڕووی سیاسی و ئابوری و کەلتوری لەکۆمەڵگادا. گەشەو بەرەوپێشچونی مافەکانی مرۆڤ، تەنیا کاتێک هەستی پێدەکرێت، کە دیموکراسی بونی هەبێت، وەك ئیان مانارس ئاماژەی پێکردوە لەڕوانگەی هێزی نەرمی دیموکراسیەوە.  گومان هەڵناگرێت، بۆ شیکارکردنی هەر بابەتگەلێك، تایبەت، بابەتێکی ئێجگار گرنگی وەك دیموکراسی، ناکرێت کۆمەڵگەلێك تێڕوانین و ئاخاوتنی سیاسی و تێبینی بیرمەندانی ئەم بوارە وەرنەگیرێ و نەخرێتە شرۆڤەی ڕۆژەڤەوە. فەیلەسوف و سایکۆلۆجیستی ئەمریکی سەدەی پێشوو جۆن دیوی پێیوایە'' ئامانجی هەرەگرنگی بەرهەمهێنان، نابێت بەرههەمهێنانی شتومەك بێت، بەڵکو دەبێت بەرهەمهێنانی مرۆڤی ئازاد بێت، لەڕوانگەی یەکترقبوڵکردن و یەکسانی''. ڕۆڵ و گرنگی پەروەردەش ناکرێت نادیدە بگرین، چونکە (جۆن دیوی)ش مەبەستی سەرەکی لەبەرهەمهێنان، پەروەردەیە نەک شتگەلێکیتر.  پەروەردەی تەندروست، ڕۆڵێکی چالاك و کاریگەردەبینێت، لەپێگەیاندنی تاکەکانی کۆمەڵگا، ئەگەر بەشێوەیەکی باش و سیستەماتیك بەکاربهێنرێت، بۆ بزواندن و تێرکردنی بیری تاک، بەڕۆشنگەری، فکرو هزری بنچینەی بۆبونیادنانی ئیندیڤیجواڵێکی دیمۆکراتیك. وەك چۆن فەیلەسوفی بەریتانی بێرتاند ڕووسێڵ دەڵێت '' پێوویستە، ئاوات و ئامانجی پەروردە، گرنگی و بایەخدان بێت بەشتەکان، نەك کۆنترۆڵکردنیان، بۆئەوەی هاونیشتیمانییەکی، ژیرو ئازاد بهێتەبوون لە کۆمەڵگایەکی ئازاددا، وە هاندان و پاڵپشتیکردنی هاوڵاتی،  بە بیری سەربەستی، ئازادی و ئیندیڤیجواڵێکی داهێنەر، واتا ئێمەی مرۆ، دەبێت ڕەفتارمان بۆپەروەردەکردنی تاك وەك ئەو باخەوانە بێت کەچەند گرنگی بەنەمامێکی تازەپێگەیشتوو لەناو باخەکەیدا دەدات، بەخزمەتکردن و چاودێریکردنی''. ئەمەش دەکرێت والێکبدرێتەوە کەنابێت، ئێمەی مرۆڤ پەروەردە  بەشتێکی بێ بەها ببینین، یاخود تەنیا وەك پڕکردنەوەیەك بیبینین، بۆ نمونە وەك  پڕکردنی گوڵدانێك لەئاو، بەڵکو دەبێت یارمەتیدەربین بۆ ئەوەی گوڵی ناو گوڵدانەکە بەسروشتی  و ڕێگەی تەندروست گەشەبکات.  بە شرۆڤەکردنێکی دروست و گونجاوی شکۆمەندانەو مۆراڵی باش، دوورلەفیکری یەکتاپەرستی، بۆ تێگەیشتن و ئەزمکردنی، دید و تێڕوانینی، ئەم بیرمەندانەی، بواری دیموکراسی، لەسەرەوە ئاماژەیانپێکراوە، یان ڕوونتربڵێم بەدیسکۆرسی فیکری هەموو بیرمەندانی بواری دیمۆکراسی بەتایبەت بێرناد لویس، سامیۆڵ هەنتینگتۆن، جۆن دیوی، ئەبراهام لینکۆڵن و سەدانیتر، دەتوانین خوێندنەوەیکی ژیرانە بۆ سیستەمی دیمۆکراسی بکەین و تێبگەین، کە ئایا سیستەمی هەرێمی کوردستان سیستەمێکی(دیموکراسی)ە یاخود، بەپێچەوانە سیستەمێکی(کلێپتۆکرەسی)ە. کلێپتۆکرەسی چییە؟ کلێپتۆکرەسی  ووشەیەکی (یونانی)ە لەدوو ووشە پێک دێت: کلێپتەس واتا (دز) کراتۆس بەمانای ( پاوەر یان ڕوڵ) پاوەر واتا هێزیان دەسەڵات، ڕوڵ واتا فەرمانڕەوایی، یاساو ڕێسا. بەمانایەکی تر واتا (دەسەڵات و هێزی دز یان فەرمانڕەوایی دز). بیرمەندی سیاسەتی ئابوری هێرسچیل گرۆسمان پێیوایە'' ئەم جۆرە دەوڵەتە واتا دەوڵەتی کلێپتۆکراتیك، لەڕێگەی یارمەتییە بەرفراوانەکانی  درێژە بەمانەوەی خۆی دەدات بۆ فەرمانڕەواکانی و ئەوانەی ڕەوایی پێدەدەن''. بانکی نێودەوڵەتی کە ناسراوە بە (ئینتێرنەشناڵ مۆنیتەری فەند) پێیوایە کەڕەپشن و شێوازەکانی کەڕەپشن پێکهاتەی سترەکچەری سیاسین، واتا کەڕەپشن بەرهەمی سیستەمی سیاسیە و پلان بۆدانراوە نەک ڕێکەوت، بۆیە کەڕەپشن تەواوی دامودەزگاکانی هەڵدەوەشێنێت. لەسیستەمێکی ئابوریدا کە یاسای بەرکار بونی نەبوو، وە مافی خاوەندارێتی بونی نەبوو، دەوڵەت و حکومەتی کلێپتۆکراتیك وەکو تاڵانچی  لەسەرەوە بۆ خوارەوە شۆڕدەبێتەوەو پاشاگەردانی تەواو دێتەبون''.  بەگوێرەی هەڵسەنگاندنێکی ساڵی (٢٠١١)ی فریدەم هاوسی ئەمریکا زیاد لەسەدا ٥٥ی ڕێژەی دانیشتوانی دنیا، لەژێرفەرمانڕەوایی ڕژێمی نادیمۆکراسیدا دەژین. بیرمەندو ئابوریناس، وانەبێژی ئابوری (خوزهێنگ چێن) لە زانکۆی وارویکی لەندەن دەڵێت''کلێپتۆکرەسی یەکێکە لەهەرە بەدناوترین ڕژێمەکانی نادیمۆکراسی''. زیاتر لەوبارەوەدەدوێت و پێی وایە ئەم جۆرە ڕژێمانە، زۆرجار بۆماوەیەکی دوروو درێژ لەسەر حوکم ماونەتەوە، سەرەڕایی هەبونی کەڕەپشنی بێ ئەندازە، بەدناوی، دابین نەکردنی خزمەتگوزاری، مامەڵەکردنێکی زۆر نابەرپرسانەو چەوت بەکارهێنانی ئابوری ووڵات، پێشێلکردنی مافی کۆمەڵایەتی و سیاسی کۆمەڵگاو تەواوی هاونیشتیمانیان.  بەڵگەو ئارگومێنت و باسی خوزهێنگ ئەوەیە کە فەرمانڕەواو فەرماندەری سیستەمی ڕژێمی نادیمۆکراساسی کە ئەو بە سیستەمی کلێپتۆکرەسی ناوی دەبات واتا (فەرمانڕەوایی دز یان دەسەڵات وهێزی دز) بەناوی قانون و یاسا تەواوی دامودەزگاکانی دەوڵەت و سەرچاوەکانی،  بۆخۆیان بەشێوەیەکی مۆنۆپۆلکراو دەستی بەسەردادەگرن، و بەکاری دەهێنن بەمەبەستی زیاتر فراوانکردنی ئابوری تاکەکەسی خۆیان، خێزانیان، ملکەچانیان، و بەرژەوەندی سیاسی خۆیان، ئەمەش سەردەکێشێت بۆ توندوتیژی و دەسترێژیکردنە سەر مافەکانی مرۆڤ و زیاتر دواکەتنی گەشەی کۆمەڵگا. لەدنیای مۆدێرندا بۆئەوەی تێگەیشتن و خوێندنەوەیەکی دروست لەمەڕ دەوڵەتی نەتەوە بەمانای (نەیشن ستەیت) و حکومەتی دیمۆکراتیك، کۆمەڵە ڕەهەندێکی ئێجگار گرنگ هەن، تاکوو بتوانرێت هەڵسەنگاندنێکی دروست بۆ لێجیتیمەسی (ڕەوایی)، ئەکاونتەبڵیتی (بەرپرسیاری و لێپرسینەوە)، ترانسپارەنسی کە زۆرجار بەکرانەوەش ناوزەندەکرێت واتا (ڕوون و ڕۆشنی لەئەرکەکانیدا- شەفافیەت)، هەروەها ڕوڵ ئۆف لۆ واتا (سەروەربونی یاسا) بکرێت.  بۆ بەرجەستەکردنی ئەم ڕەهەندانەی سەرەوە، دەکرێت ئاماژە بە تێڕوانینی پرۆفیسۆر( ڕۆبێرت ئیروین ڕۆتبێرگ) سەرۆکی پێشووی ڕێکخراوی ئاشتی جیهانی بدەین، کە پێی وایە دەوڵەتی نەتەوەو حکومەتی دیمۆکراتیك، ئەرکێتی ئازادی سیاسی و کۆمەڵایەتی فەراهەم بکات، ژینگەێکی وابێنێتەبوون ببیتەهۆی گەشەی ئابوری تاک و کۆمەڵگا، قانون لە فەرمانڕەواییدا سەروەربێت، دادوەران سەربەخۆبن، شەقامەکان و خزمەتکردنیان لەباشترین ئاستدابن، وە ئەرکێتی بەرزترین ئاسایشی سیاسی بۆ هاونیشتیمانیانی بەرجەستەبکات، دەستەبەرکردن و برەوپێدان بە خوێندنگاو، زانکۆ بۆ پێگەیاندنی تاکێکی تێگەیشتوو سەرکەوتوو. نەخۆشخانەکان و تەواوی کلینکی پزیشکی لەباشترین حاڵەتدان بۆ خزمەتکردن و بایەخ پێدانی تەندروستی هاونیشتیمانیان. لەسەرووی هەموشیانەوە ژینگەێکی وا دەسەبەردەکات، دەبێتەهۆی ئاشتی کۆمەڵایەتی و زۆرجار وەک مۆدێرنێک و پارادایمێکی نوێ خۆی نمایش دەکات.  بۆزیاتر دوپاتکردنەوەی تێڕوانینی خوزهێنگ چێن،  پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ پێی وایە دەوڵەتی نادیمۆکراتیک بەمانایەکیتر کلێپتۆکرەسی (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)، شکست دەهێنێت لەپراکتیزەکردن و فەراهەمکردنی ڕەهەندەکانی دیمۆکراسی چونکە لەبنەڕەتتدا ئامانجی دابینکردنی پرنسیبی دیموکراسی نییە.  لەژێر دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دزدا، ڕۆتبێرگ پێی وایە داهاتی ساڵانەی تاکەکەسی، بەشێوەیەکی دراماتیکی دێتەخوارەوە بۆ ئاستێکی زۆر مەترسیدار، دزی بەشێوازێکی ئێجگار مەترسیدار و شەرمهێنەر لەسەرەوە بۆخوارەوە بەشێوەی هایەراکی جێگیردەبێت و دەبێتەهۆی ڕەوایی لەدەستدان، نەبونی یاسا و ڕێسای سەربەخۆ، نەبونی سیستەمی دادوەری چالاك و خاوەن شکۆی مرۆیی و ملکەچکار، واتا بە قانون کردنی ڕۆڵی دز. ئەم جۆرە لە حوکمڕانی، تەواوی کۆمەڵگای مەدەنی و چڤاکی هەراسان دەکەن و لێ ناگەڕێن هیچ کارێک بکەن. پرۆفیسۆر ڕۆتبێرگ جەختدەکاتەوە لەوەی، دەڵێت ئەم جۆرە حوکمڕانیە واتا (دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز)لەڕێگەی هێزەوە ڕەوایی دەدەن بەخۆیان، وەك دێسپۆت و زۆردار، سواری ملی کۆمەڵگا دەبن و بەزەبری هێزمامەڵە دەکەن، هەڵبژێرابن یان نا.  بۆئەوەی سیستەمی هەرێمی کوردستان وەك سیستەمی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) ناو زەند بکەین، بێشك دەکرێت خۆمان بەدور بگرین لە فڕێدانی کۆمەڵێك ووشە و زاراوەی عەفەوی، بەڵکو دەبێت بەشێوەیەکی سەربەخۆیانە و  پیشەگەرانە ئەم پرۆسەیە بۆ خوێنەرانی ئازیز شرۆڤەبکەین، نەك تەنیا لەڕوانگەی هزری بەندە وەکو(نوسەری ئەم بابەتە) بەڵکو پشت بەستن بە کۆمەڵێک نوسەری تایبەتی بیانی ئەمبوارە، کە دورو نزیك هەڵسەنگاندنی بابەتەکانیان لەمەڕبەرژەوەندی شەخسی یان بەرژەوەندی تایبەتی نەهاتوەتە بون، بەڵکو وەك نوسەری ئازاد و خاوەن ئێسیك و مۆراڵ(ڕاستگۆیی و ڕەوشت) لەمەڕ گرفت و کێشەکانی هەرێمی کوردستان دەڕوانن. نوسەری ئازاد و پرۆفیشیناڵ ئەو کەسەیە کە ناهێڵێت فکرو هزری شەخسی کاریگەری نێگەتیڤ (نەرێین) یان پۆسەتیڤ (ئەرێێن) بخاتەسەر بابەتەکەی یان ئەو ڕاپۆرتەی دەی نوسێت، واتا، توێژەری پیشەیی پێوویستە ، ڕۆڵی نیوتراڵی (سروشتی و بێلایەنانە) ببینێت. توێژەر دەبێت ڕاستگۆیی و مۆراڵ،  بکاتە پێوەری هەڵسەنگاندن و نوسینەکانی، وەك دکتۆر( ڕەشۆرس کیدێر) دامەزرێنەری دەزگای ڕەوشتی جیهانی پێی وایە ''ڕۆژنامەڤان دەبێت لە چاویلکەی ڕاستگۆیی و ڕەوشتەوە ڕاپۆرتەکانی بنوسێت) وەك خۆی چۆن ڕوودەدات لەناو کۆمەڵگادا نەك وەك ئەوەی ئەو دەیەوێت''.  تێد گاڵن کارپێنتەر، لێکۆڵەرەوەی بەشی بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، لە کاتۆ ئینستیچویت پێی وایە ''هەرێمی کوردستان لەبری ئەوەی وەك دورگەیەکی پێشکەوتوی جوانی دیموکراسی سەرنجی هەموان بۆلای خۆی ڕاکێشێت لەناوچەکەدا، بەپێچەوانەوە وەك پاشکۆو مەعمیلێکی تری شکستخواردوی وویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا سەری هەڵدا،  بگرە زۆردارترین و دزترین دەسەڵاتی جیهانی سێ یەمە''.  تێد گاڵن کارپێنتەردەڵێت ''لەڕاستیدا کوردستان لەهەموو ڕویەکەوە ووڵاتێکی سەربەخۆبوو، جگە لەناوەکەی، کە وەک هەرێمێکی ئۆتۆنۆمی ناوزەند دەکرا لە ئێراقێکی یەکگرتودا. خاوەنی هێزی چەکداری خۆی بوو (پێشمەرگە)، ئاڵا، زۆرجار وەك هاوپەیمانی دووەمی ئەمریکا باس دەکرا دوای ئیسرائیل، لە ڕۆژ هەڵاتی ناوین، هەروەها پێشڕەوییەکانی پێشمەرگە دژی داعش، تاڕادەیەکی باش بوە جێی سەرنجی ئەمریکا، بەڵام گۆڕانکارییەکانی ئەم دواییە، گومانی ڕاستەقینەی دروستکرد لەسەرئەوەی، گوایە کوردستان، هەرێمێکی سەرکەوتو پێشکەوتوی دیموکراسییە. کارپێنتەر پێی وایە، هۆکاری قەیرانی ئابوری و نەدانی حەقی کارمەند و پیشەوەران و بونیاد نەنانی هیچ خزمەتگوزارییەک، تەنیا دابەزینی نرخی نەوت نییە، بەڵکو هۆکاری ئاشکراو ڕاستەقینە کەڕەپشن و(کلێپتۆکرەسی) دەسەڵاتی دزییە. هەروەها پێی وایە هەرێمی کوردستان ئیتر ئەو هەرێمە بەناوبانگەی دیموکراسی نییە کە بانگەشەیان بۆ دەکرد، بەتایبەت دوای ئەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان، کە مەسعود بارزانی سەرۆکایەتی دەکات، تاك لایەنە ڕێگری کرد لە گەڕانەوەی سەرۆکی پەرلەمانی کورستان بۆ هەولێر و دەرکردنی چوار وەزیری حکومەت کە سەربە گۆڕان بوون. ئەمە سەرەڕای ئەوەی کە مەسعود بارزانی لە ساڵی(٢٠٠٥)ەوە سەرۆکی هەرێمی کوردستانە، بەڵام دوای تەواو بونی ماوەی یاسایی خۆیی، هێشتا لەسەر کورسی سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان مابوەوە.  جێگری چاودێری مافەکانی مرۆڤی رۆژهەڵاتی ناوین، جەو سترەوك  پێی وایە پارتی دیموکراتی کوردستان مێژوویەکی نێگەتیڤی هەیە لە بێ دەنگکردنی خەڵکی ناڕازی و ئەوانەی ڕەخنەی لێ دەگرن.  ناشکرێت بۆ باسکردن، و شرۆڤەی لەمەڕکلێپتۆکرەسی، دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان و گەندەڵی، وەك بەڵگەو دۆکیمێنتی گەواهیدەر تەنیا پشت بە ڕەخنەگرو بیرمەندانی بیانی ببەستین، بۆ وێنە برایم جەلال لە پەرتوکی 'چەپکێک لەمێژووی کۆمەڵە' دەڵێت '' ساڵی (1972) ئەو سندوق ئەمنی چاودێرییەتی خانەنیشینی سلێمانی بوو، ئەو دائیرەیە سەربە خەزێنەی سلێمانی بوو، وەک سدوقی ئەمینی دەبوو بەپێی یاسا، هەموو خانە نشینەکان خۆیان و ناسنامەی خانەنیشینیا ئامادەبن، بۆ وەرگرتنی مووچەکانیان، ئەوانەش کەبەهۆی نەخۆشی، یان کەم ئەندامی ئەوتۆ، کە توانای ئامادەبونیان نەبوایە، دەبوو سندق ئەمینی سەردانی ماڵی کەم ئەندامانی بکردایە بۆ وەرگرتنی ناسنامەو پەنجەمۆریان و پاشان مووچەکانیان دەدرا بەکەسێکی نزیکیان، بەڵام هەرلە یەکەم مانگدا بەڕێوەبەری خەزێنەو چاودێری خەزێنە لیستی  (٢٠٠ ) ناویان خستوەتە بەردەمی، کە تەنیا (٢٥) لەو ناوانە بونیان هەبووە، واتا (١٧٥) یان وەهمی بوونە''. بەمانەیەکیتر دەتوانین بڵێن سیستەمی کلێپتۆکرەسی لەهەرێمی کوردستاند، مێژوویەکی لە پێشینەی هەیە واتا، ئەم سیستەمی کلێپتۆکرەسییە دەگەڕێتەوە بۆساڵی١٩٧٢ لەسەردەمی حوکمی زاتی، وەک برایم جەلال دەڵێت ''ئەم (٢٠٠) ناوە کە تەنیا وەک وەهم بونیان هەبوو بە پیلانی پارتی دیموکراتی کوردستان لەڕێگەی شێخ جەمال بەڕیوەبەری خەزێنەو عەلی لاوە کە جاودێری خەزێنەبوە وەرگیراوە، هەربۆیە پاش ئەوەی کە ڕیگری کردوە لەپێدانی ئەو مووچە وەهمیانە، وە بەدوادا چونی کردوە لە ڕاستی و دروستی ناوەکان، بەدانپێدانانی عومەر ڕەزا''هەموو ناوەکان دروستکراو پەنجەمۆرکراون، لەڕێگەی خۆی و هاوپیشەکەی''. سەرەنجام ڕێگریکردن لەم ناعەدالەتییە، بوەتە هۆی دەرکردن و گوێزانەوەی ( برایم جەلال)لەشاری سلێمانییەوە بۆ شاری کەرکوک، دەرەوەی ناوچەی حوکمی زاتی، بۆئەوەی کەس نەبێت ڕێگری لەو جۆرە گەندەڵی و پاشاگەردانییە بکات.  باسکردن و گەنگەشەکردن لەمەڕ دیموکراسی بونی هەرێمی کوردستان، دەکرێت زۆری لەبارەوە بوترێت.  بۆ جەختکردنەوەلەمەڕ کێشەی دیموکراسی و هەبونی بنەماکانی دیموکراسی لەهەرێمی کوردستاندا، دەکرێت بگەڕێینەوە بۆ پێناسەکەی ئەبراهام لینکۆڵن، کەلەسەرەتاوە ئەماژەمان پێیکردوە دەڵێت''دیموکراسی واتا حوکمی گەل، لەلایەن گەلەوە بۆ گەل''. بەپێی پێوەری هەمان تێۆری بیرمەندو ئەکادیمی ڕامیاری (بێرناد لویس) کەدەڵێت: ''دیموکراسی واتا پەیڕەوکردنی دەستورو حکومەتی نوێنەرایەتیکردن، ئەمەش مانای وایە ئەوانەی دەسەڵاتیان لەدەستە، بەبێ بەکارهینانی زەبروزەنگ و توندوتیژی دەبێت قایل بن، بە قبوڵکردنی سیستەمی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، بەپێی یاساو ڕێسای دیمواکراسی، کەزانراوقبوڵکراون.'' ئەوەی زۆر گرنگ و جێگەی بایەخە، شرۆڤەی لەسەربکرێت ئەوەیە، بیرمەندی سیاسی سامێۆڵ هەنتیگۆن، جەختدەکاتەوە لەوەی کە پرۆسەی دەستاودەستکردنی دەسەڵات، پێوویستە لایەنی کەم دووجار ڕوویدابێت، بۆئەوەی بتوانیت، پرۆسەکە وەک پرۆسەیەکی دیموکراسی هەڵسەنگێنیت. بەخوێندنەوەو هەڵسەنگاندنی فیکری شارەزایانی بواری دیموکراسی و تێگەیستن لە هزری ئەکادیمیەکانی ئەم بوارە، ئەوەی زۆر ڕوونە، ئەوەیە لەهەرێمی کوردستاندا شتێک نییە پێی بوترێت دیموکراسی یا خود ناوی لێ بنێی هەنگاونان بەرەو دیموکراسییەت، بەڵکو تەنیا چەند فەردو هێزێکن بەناوی مەکتەب سیاسی حزب و سەرۆکی حزبەوە بڕیار دەدەن، و چیان پێ باش بێت بۆ خۆیان و بەرژەوەندییەکانیان بڕیاری لەسەردەدەن. هەرلەم ڕوانگەشەوەیە کە بیرمەندان و شارەزایانی بواری دەوڵەت و دنیای ئەکادیمی سیستەمی هەرێمی کوردستان بە سیستەمێکی کلێپتۆکرەسی(دەسەڵات و فەرمانڕەوایی دز) هەژمار دەکەن. چونکە، ئاشکرایە لەباشوری کوردستان، تەواوی زانکۆ ئەهلییەکان، نەخۆشخانە تایبەتییەکان، کۆمپانیاکانی بواری دەواو دەرمانی پزیشکی، تەواوی مۆڵ و مارکێت و بازاڕەکان، هۆتێلە پێنج ئەستێرەکان، و  کۆمپانیاکانی بواری نەوت،و تێلی کەم یونیکەیشن (هێڵەکانی تێلیفۆن و ئینتەرنێت) و تەواوی کۆمپانیاکانیتری بازرگانی، هی بەناو بەرپرس و لێپرسراوانن، لەکاتێکدا ئەم بەناو بەرپرس و لێپرسراوانە، بۆ رۆژێک بازرگان نەبونە، یا خود سەرقاڵی کاری بازرگانی نەبونە، بەڵام بەناوی  پێشمەرگایەتی، و سەرکردایەتی حزب و ناردنی کۆمەڵێک ئەڵقەلەگوێی خۆیان بۆ شوێنێك بەناوی پەرلەمان، بۆبەناو بەقانونی کردنی هەموو ئەو نەهامەتی و پاشاگەردانی و وێرانکارییەی بەسەر کۆمەڵگای کوردیدا دەیهینن. بەپێچەوانەوە، لەکۆمەڵگای مۆدێرن و زیندودا، پەرلەمان تاکە دامەزراوەو تاکە دەزگایە، کەبتوانێت ببێتە شوێنی مشتومرو و ئارگومێنت بۆ گفتوگۆکردن و خزمەتکردنی خەڵك و مناقەشەکردن لەمەڕکۆی گرفتەکانی کۆمەڵگا، بەئامانج و هەنگاونان بۆچارەسەرکردنی کێشەو قەیرانگەلێك کەڕوودەدەن. بەڵام، پێچەوانەی تەواوی سیستەمە جوانەکانی دنیای مۆدێرن و پێشکەوتو، کە بەرهەمی عەقڵ و تێفکرینە، لە باشوری کوردستان کە پێکهاتەکەی تەنیا سێ شاریشە (سلێمانی، هەولێر دهۆك) نەك خزمەتگوزاری و پێشڤەچون بونی نییە، بەڵکو حەق و مافی هاونیشتیمانی کە سادەترین ئەرکە ئەویش حەقی کرێی دەوامکردنیانە نادرێت. ئەم سیستەمە کلێپتۆکراسییەی دنیای باشوری کوردستان لە ماوەی سێ دەیەدا گومان لەسەر توانای باشوری کوردستان دروست ناکات؟ ئایا نابێتە بەڵگەی ئەوەی کە باشوری کوردستان توانای حوکمڕانی نییە؟ ئەگەرنا، بۆ ئەم کلێپتۆکراسییەی حوکم بەردەوامی پێدەدرێ و بەهیچ فشارێك  بەئاگا نایەن؟  سەرچاوەکان: تێد گالێن کارپێنتەر: زۆر هیواخواز مەبن، کوردستانی  ئێراق، باشترنییە لە دراوسێکانی. ڕۆبێرت ڕۆتبێرگ: کەوتن و هۆکارەکانی شکستی دەوڵەتی لاواز، بێ هێزو شکستخواردوو. نەیۆم چۆمسکی: پەروەردەو دیموکراسی. جۆشوا جاراپ، کریستیان هارم و مایکڵ نۆواک: ئینتەرنەشناڵ مۆنیتەری فەند (بانکی نێودەوڵەتی). بێرناد لویس: فۆرمی ڕۆژەڵاتی ناوین، ڤۆلێم یەك، ژمارە یەك. ساموێڵ هەنتیگۆن: دیمۆکراسی لەکۆتاییەکانی سەدەی بیستەم. سایمەن فان: کلێپتۆکرەسی و کەڕەپشن. برایم جەلال: چەپکێك لەمێژووی کۆمەڵە.  

درەو: بەیانی ئەمڕۆ ژمارەیەك عەرەبی هاوردە، بەپاڵپشتی پۆلیسی فیدراڵی و ئیدارەی كەركوك دەچنەوە سێ كۆمەڵگەی سەربە حەوت تەغاری سەربە قەزای داقوق كە لە ساڵی 1976 ەوە لەو ناوچەیە جێگیربوون و لەدوای روخانی رژێمی بەعسەوە لە 2003 ناوچەكەیان چۆڵكردبوو، گوندنیشینەكان بە دارووبەرد رووبەرویان بونەوە. ئیدریس حاجی عادل، جێگری لێپرسراوی مەڵبەندی كەركوكی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: لە كاتژمێر (5)ی بەیانی ئەمڕۆەوە، نزیكەی ( 50) ماڵی  عەشیرەتی عوبەید هاتنە سێ كۆمەڵگەی تەعریبكراوی ( جمبور1 ، جمبور 2، تەحەدی) لە ناوچەی حەوت تەغار و قولی تەپە لە قەزای داقوقی سەربە پارێزگای كەركوك.  ئەو سێ كۆمەڵگەیە كە ناوچەیەكی كوردنشینە بەڵام لە ساڵی 1976 و لە چوارچێوەی پرۆسەی تەعریبكردنی پارێزگای كەركوك ژمارەیەك عەرەبی هاوردەی ناوچەی عوزێم و سامەڕای لێنیشتەجێكراوەو زەوی و كشتوكاڵی ماڵە كوردییەكانیان داگیركردووە، تا ساڵی 2003 و روخانی رژێمی بەعس ئەو عەرەبە هاوردانە ناوچەكەیان چۆڵكردووەو رۆیشتوون. بە وتەی ئیدریس حاجی عادل، هاتنی ئەو عەرەبە هاوردانە بەرەوامەندی راكان جبوری پارێزگاری كەركوك و بە رێككەوتن لەگەڵ ژمارەیەك ئەفسەری پۆلیسی فیدراڵی و هاندانی پەرلەمانتارێكی عێراق لە كوتلەی عەرەبی بەناوی (خالید مەفرەجی) ئەو عەرەبە هاوردانە هاتنە ناوچەی حەوت تەغارو سەرەتا خەیمەیان هەڵدا بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كاتی جێگەی خۆیان بكەنەوە، بەڵام هاوڵاتیانی كوردی ناوچەكە بەبەردو دار روبەروویان بوونەوەو ناچاریان كردن ناوچەكە چۆڵبكەن، چونكە ئەو ناوچەیە بە تاپۆو بە گرێبەستی كشتوكاڵی هی كوردە، ئەویش دوای گەیشتنی هەردوو پەرلەمانتاری عێراق ( جەمال شكور و مەریوان نادر). جەمال شكور پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی عێراق لە پەیجی تایبەتی خۆی نوسیویەتی: بە مەبەستی چارەسەركردنی كێشەی عەرەبە هاوردەكان و دەركردنیان لە سنوورەكە لەگەڵ(مەریوان نادر) گەیشتینە گوندەكانی (جەمبوور ١ و جەمبوور ٢) لە ناوچە هەفتەغار و قولی تەپە، هێزە ئەمنییەكانی ناوچەكە بەڵێنیان پێداین ناوچەكە لە عەرەبە هاوردەكان چۆڵ بكرێت تا ئەو كاتەی كێشەكە بە یاسا چارەسەر دەكرێت". لە كاتی چوونی مەلا كەریم بەرپرسی مەڵبەندی حەمرینی یەكێتی بۆ ئەو ناوچەیە لەلایەن عەرەبە هاوردەكانەوە پەلامار دەدرێت و  زیان بە ئۆتۆمبێلەكانی دەگەیەنن.  ئەو عەرەبە هاوردانە لە كاتی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر 2017 بە هەمان شێوە گەڕاونەتەوە ئەو ناوچەیەو خەیمەیان هەڵداوە بەمەبەستی جێگیربوون، چونكە لە دوای روخانی رژێمی بەعس لەو ناوچەیە خانووەكانیان تێكدراوەو ئەو زەوەیە كشتوكاڵیانەی كە بەكاریانهێناوە، لەلایەن كوردەكانەوە لێیان سەندراوەتەوەو خۆیان كشتوكاڵی تێدا دەكەن، بەڵام ئەو كاتیش رێگریان لێكراوە.      

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف بە دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق تۆپێكی ئاگرینى هەڵدایە ناو پەرلەمانەوە، بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەر لەوەی پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە دەبێت چارەسەری ماددەی (15)ی یاسای هەڵبژاردنەكان بكات، ئەو ماددەیەی كە نوێنەرانی كورد دەنگیان بۆ نەدا، سەرباری ئەمە دادگای فیدراڵی كە تاكە لایەنە بەپێی دەستور ئەنجامی هەڵبژاردن پەسەند دەكات خۆی لە كێشەدایە‌و ئەندامێكی خانەنشین بووە‌و نازانرێت چۆن شوێنەكەی پڕبكرێتەوە، بەم بارودۆخەوە ئایا هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت ؟ تۆپێكی ئاگرین ئێوارە رۆژی هەینی لە یەكەمین رۆژی جەژنی قورباندا، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا رۆژی 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق راگەیاند. سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق لە پاڵ كۆتایهێنان بە گەندەڵی‌و بێكاری، یەكێك بوو لە خواستە سەرەكییەكانی ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانەی كە لە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوودا لە شارەكانی عێراق رویدا، خۆپیشاندەران دوای دوو مانگ مانەوە لە سەر شەقام‌و كوژرانی سەدان كەس لێیان بەهۆی تەقەی میلیشیا‌و هێزە ئەمنییەكانەوە، لە كۆتا مانگی ساڵی 2019دا عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە. مستەفا كازمی كە ئایاری ئەمساڵ وەكو سەرۆك وەزیرانی حكومەتێكی كاتیی لە پەرلەمان لە شوێنی عادل عەبدولمەهدی هەڵبژێردرا، بەمەرجی ئەوە هەڵبژێردراوە لەماوەی ساڵێكدا ئامادەكاری بكات بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، كازمی بەڵێنەكەی بردەسەر، لەماوەی كەمتر لە دوو مانگ لەدوای دەستبەكاربوونی وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكرد، بەڵام ئەمە زیاتر وەكو هەڵدانی تۆپێكی ئاگرین بوو لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە بۆ ناو پەرلەمان‌و لایەنە سیاسییەكان، چونكە هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی یاسای هەڵبژاردن رەنگە جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم ناڕەزایەتی شەقام، زۆربەی پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن عێراق لەبەردەم قۆناغێكی نوێی ئاڵۆزی سیاسی‌و ناڕەزایەتی شەقامدا بێت وەك لەوەی بەرەو قۆناغێكی نوێی هەڵبژاردن‌و دیموكراتییەكی جیاوازتر هەنگاو بێنێت. وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختە  دواین هەڵبژاردن لە عێراق مانگی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی دەستور، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی چوار ساڵ جارێك بەڕێوەدەچێت، واتا لە حاڵی ئاسایدا دەبوو هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق لە ئایاری 2022 بەڕێوەبچێت، لە هەموو حاڵەكاندا ئەگەر ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت، خولی پەرلەمان ماوەی ساڵێك پێش دەكەوێت لەوادەی دیاریكراوی خۆی. كازمی دواجار مانگی شەشی ساڵی داهاتووی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكرد، دیاریكردنی مانگی حوزەیران بۆ هەڵبژاردن خواستی خاتوو (جینین پلاسخارت) نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو لە عێراق، چونكە مستەفا كازمی خۆی لەگەڵ ئەوەدا بوو هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای تشرینی یەكەمی 2021دا بەڕێوەبچێت، هاوپەیمانی (سائیرون)ی موقتەدا سەدرو هاوپەیمانی (هێزە نیشتمانییەكان) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات داوایان دەكرد هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای نیسانی ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت. نەتەوە یەكگرتووەكان لە یەكەم كاردانەوەدا پاڵپشتی خۆی بۆ سەرخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق راگەیاند. دوای قسەكانی كازمی‌و دیاریكردنی رۆژی 6ی حوزەیران بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، لە یەكەم كاردانەوەدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان دوای كرد بە ئامادەبوونی سێ سەرۆكایەتییەكە (سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران، سەرۆكی پەرلەمان)‌و لایەنە سیاسییەكان، دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمان بەڕێوەبچێت بۆ تاوتوێكردنی پرسی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە كاتێكی زوتردا. هەڵبژاردنی پێشوەختە چۆن دەكرێت ؟ بەپێی دەستوری عێراق مەرجی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، بەر لە هەر شتێك هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانە. لە دەستوری عێراقدا رێوشوێنی پێویست بۆ چارەسەركردنی حاڵەتی لەكارخستنی حكومەت‌و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكراوە. ماددەی (64)ی دەستوری عێراق بەمشێوەیە رێوشوێنی سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكردووە: یەكەم: داواكارییەك پێشكەش بكرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، كێ دەتوانێت دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات ؟ بەپێی دەستور تەنیا دوو لایەن دەتوانن داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن بەمشێوەیە: •    یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان داواكارییەك پێشكەشی سەرۆكی سەرۆكی پەرلەمان بكەن‌و تێیدا داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن، واتە لە كۆی (329) ئەندامی پەرلەمان (110) كەسیان ئیمزا لەسەر داواكاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن. •    یاخود سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واتە (مستەفا كازمی) بەرەزامەندی سەرۆك كۆمار واتە (بەرهەم ساڵح) داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات. بەگوێرەی ئەوەی دەستور دیاریكردووە، پەرلەمان بە زۆرینەی رەها (50+1)ی دەنگی ئەندامەكانی هەڵدەوەشێتەوە، واتە لە كۆی (329) ئەندام (165) ئەندام دەنگی (بەڵێ) بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان. دووەم: ئەگەر رێوشوێنەكانی خاڵی یەكەم جێبەجێبوون‌و پەرلەمان هەڵوەشێندرایەوە، ئەوكات سەرۆك كۆمار بانگهێشتی سازدانی هەڵبژاردنی گشتی لە وڵاتدا دەكات، سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە نابێت لە (60) رۆژ تێپەڕ بكات دوای هەڵوەندنەوەی پەرلەمان. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانیشدا، حكومەت دەبێت بە حكومەتێكی "دەستلەكاركێشاوە"‌و تەنیا كاروباری رۆژانە بەڕێوەدەبات، واتە دەبێت بە  "حكومەتی كاربەڕێكەر". واتا ئەگەر رۆژی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە كە 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووە دەستكاری نەكرێت‌و وەكو خۆی بمێنێتەوە، (60) رۆژ بەر لەو وادەیە دەبێت پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە. ئایا پەرلەمانتاران وادەكەی كازمی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە پەسەند دەكەن ؟ بەپێی قسەی تاریق حەرب كە پسپۆڕێكی یاسایی ناسراوی عێراقییە، ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران لە كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمانی عێراق هەوڵ بۆ ئەوە دادەن تا ئەتوانن وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە دوابخەن، چونكە دەترسن كورسییەكانیان لەدەستبدەن‌و دەیانەوێت ماوەیەكی زیاتر لە پەرلەمان بمێننەوە. ئەم قسەیەی تاریق حەرب پێچەوانەی هەڵوێستی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانە، حەلبوسی ئەمڕۆ داوای كرد هەڵبژاردنی پێشوەختە لە وادەیەكی زوتر لەو وادەیە بەڕێوەبچێت كە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە، بەڵام لەوەدا راستە ناكۆكی لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە رەنگە پرۆسەكە لەبارببات‌و جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم نەشتەری ناڕەزایەتی شەقام. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان چی دەڵێ ؟ كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە یەكەم كاردانەوەدا، ئامادەیی خۆی دەبڕی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە 6ی حوەزیران بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە یاخود بەڕێوەچوونی پرۆسەكە لە وادەیەكی پێشتر لەوەی كازمی دیاریكردووە وەكو ئەوەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان داوای دەكات، بەڵام بە مەرج. مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ سازدانی هەڵبژاردنە پێشوەختەكە ئەمانەن:  •    پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنەكان لە زوترین كاتدا تەواو بكات‌و لە بڵاوكراوەی فەرمیدا بڵاوی بكاتەوە بەوپێیەی چوارچێوەی یاسایی پرۆسەی هەڵبژاردنەكانە. •    پەرلەمان دەقی بەدیل بۆ ماددەی (3)ی فەرمانی ژمارەی (30)ی ساڵی 2005 پەسەند بكات بۆ تەواوكردنی نیسابی دادگای باڵای فیدراڵی كە تاكە لایەنی سەرپشككراوی یاساییە بۆ پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان. •    حكومەت بودجەی هەڵبژاردن و ئەو پێداویستیانە ئامادە بكات كە پێشتر كۆمسیۆن داوای لە وەزارەتە پەیوەندیدارەكان كردووە كە بوونیان یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی كۆمسیۆن هەڵبژاردن لەكاتی دیاریكراویدا ئەنجام بدات، لەم روانگەیەوە كۆمسیۆنی داوا لە بەڕیز سەرۆكی حكومەت دەكات دانیشتنێكی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بكات بە گفتوگۆ لەبارەی چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە روبەڕووی كاری كۆمسیۆن دەبنەوە تایبەت بەو وەزارەتانەی كە لە سەرەوەی باسكراون هەروەها دەركردنی بڕیاری پێویست بۆ چارەسەركردنیان. •    كۆمسیۆن دوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان‌و رێكخراوە نێوەدەوڵەتییەكانی تری تایبەتمەند دەكات یارمەتی هەڵبژاردن پێشكەش بكەن‌و چاودێری پێویست بكەن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازادو شەفاف‌و خاوێن كە گوزارشت لە ئیرادەی راستەقینەی گەلی عێراق بكات. ئەمانە تەنیا مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان نین بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، بەڵكو بەشێوەیەكی گشتی ئەو بەربەستانەن كە روبەڕووی پرۆسەكە بونەتەوە‌و دەبێت پێشوەختە حكومەت‌و پەرلەمان چارەسەریان بۆ بدۆزنەوە. بەربەستەكانی بەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختە بەشێوەیەكی گشتی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق روبەڕووی ژمارەیەك ئاستەنگ بوەتەوە كە دەتوانرێت دیارترینیان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە. یەكەم: بودجەی هەڵبژاردن ئێستا حكومەتی عێراق بە قەیرانێكی دارایی قورسدا تێدەپەڕێت، سەرباری ئەم دۆخە دەبێت بڕی بودجەیەك بۆ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان دیاری بكات بۆ ئەوەی ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات، بەگوێرەی قسەی عادل لامی سەرۆكی پێشووتری ئەنجومەنی كۆمسیاران لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە كۆمسیۆنی پێویستی بە نزیكەی (250 بۆ 300 ملیۆن) دۆلارە، ئەمە خەرجی كۆمسیۆن بووە لە دواین هەڵبژاردندا كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو. لەهەموو حاڵەكاندا دابینكردنی بودجە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەبەراورد بە ئاستەنگەكانی تر، نابێت بە بەربەستێكی گەورە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق. دووەم: یاسای هەڵبژاردن ساڵی رابردوو كە خۆپیشاندەران عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە، تەنیا داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان نەدەكرد، بەڵكو باسیان لە سازدانی هەڵبژاردنێكی خاوێن دەكرد، ئەوەش لەڕێگەی دانانی یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن كە دەرفەت بدات لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكانیش خەڵكانی سەربەخۆ خۆیان كاندید بكەن‌و چانسی ئەوەیان هەبێت سەركەون بۆ پەرلەمان. دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی لێدوانی فەرمی هەندێك لە بەرپرسانی عێراق ئاستی بەشداری دەنگدەران تێیدا 19% بووە‌و دواتر بە رێككەوتنێكی سیاسی ئاستی بەشداری بۆ سەرو 45% بەرزكراوەتەوە، بەگشتی لە عێراق خەڵك متمانەیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە، لەكاتێكدا دەبینن هەڵبژاردنی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003، گۆڕانكاری ئەوتۆی لە ژیانی ئەواندا دروست نەكردووە. لە دواین رۆژەكانی ساڵی 2019دا، پەرلەمانی عێراق لەژێر فشاری ناڕەزایەتییەكانی شەقامدا یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردنەكان پەسەندكرد، بەڵام یاساكە هێشتا نەچوەتە بواری جێبەجێكردن‌و جێبەجێبوونی لەلایەن پەرلەمانەوە مەرجداركراوە بە پەسەندكردنی پاشكۆیەك كە بۆ یاساكە دانراوە. پاشكۆی یاساكە كە ئێستا لەبەردەم وەزارەتی پلاندانانی عێراقدایە‌و دوای جێگیركردنی رەوانەی پەرلەمان دەكرێتەوە، تایبەتە بە چۆنیەتی دابەشكردنی پارێزگاكانی عێراق بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و كورسییەكانی پەرلەماندا. ماددەی (15)ی یاسا پەسەندكراوەكە سەرچاوەی ناڕەزایەتییەكانە، نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق دژی ئەم مادەیە دەنگیان بە یاساكە نەدا، بەپێی ئەم ماددەیە هەر قەزایەك لەچوارچێوەی پارێزگایەكدا دەبێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، بەڵام بەمەرجی ئەوەی ژمارەی دانیشتوانی ئەو قەزایە لە (100 هەزار) كەس كەمتر نەبێت، بۆ هەر كورسییەكی پەرلەمانی عێراق نوێنەرایەتی (100 هەزار) كەس دانراوە، خۆ ئەگەر قەزایەك ژمارەی دانیشتوانەكەی لە (100 هەزار) كەس كەمتر بوو، بەپێی ماددەكە لەگەڵ قەزایەكی دراوسێی خۆیدا تێكەڵ دەكرێت‌و هەردوكیان دەكرێن بە یەك بازنەی هەڵبژاردن. ئەو پاشكۆیەی كە هاوپێچ كراوە لە یاساكەدا، وەزارەتی پلاندانانی عێراق ناچار دەكات ژمارەی قەزاكان‌و سنوریی ئیداریی‌و ژمارەی دانیشتوانیان لە هەموو پارێزگاكان دیاری بكات. هەر بەپێی ماددەی (15) خۆكاندیدكردن بۆ بردنەوەی كورسییەكانی پەرلەمان لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا تاكەكەسیی (فەردی)یە، واتا كاندیدەكان لە دەرەوەی لیستی حزبەكان دەبن‌و لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە لەچوارچێوەی سنوری قەزایەكدایە ئەو كاندیدەی زۆرترین دەنگ بە دەست بهێنێت كورسییەكەی پەرلەمانی عێراق لە بازنەكەی خۆی دەباتەوە، خۆ ئەگەر دەنگی دوو كاندید یەكسان بوون، ئەو كاتە بە ئامادەبوونی هەموو كاندیدەكانی ئەو بازنەیە تیروپشكیان بۆ دەكرێت‌و بەوشێوەیە كەسێكیان سەردەكەون بۆ پەرلەمان. هەمان ماددە كە كێشەی دروستكردووە، دەڵێ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان چۆڵ بوو، ئەو كاتە ئەو كاندیدە شوێنی دەگرێتەوە كە لە هەمان بازنە زۆترین دەنگی بەدەستهێناوە، ژنان ترسیان لەم ماددەیەی ناو یاساكە هەیە‌و دەڵێن بەهیچ شێوەیەك "كۆتا"ی ژنانی لەبەرچاو نەگرتووەو دەبێتەهۆی كەمبونەوەی رێژەی ژنان لەناو پەرلەماندا. ئێستا سازدانی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنەیی یەكێكە لە ماددە كێشەلەسەرەكانی ناو یاساكە، زۆرینەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەمشێوەیە، پێیانوایە بەم شێوازە هەڵبژاردنە دەنگ‌و پێگەی جەماوەرییان لەدەستدەدەن، لەبەرامبەردا موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر پاڵپشتی لەم شێوازەی هەڵبژاردن دەكات كە خواستی شەقامی ناڕازیشی لەسەرە، لەدوای سەدر ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی عێراق پاڵپشتی لە هەڵبژاردنی فرە بازنە دەكەن لەوانە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار كە دەوترێت دەیانەوێت بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو پێكەوە لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا خەڵكانی خۆیان لە پارێزگاكانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كاندید بكەن‌و پاشان فراكسیۆنێكی پەرلەمان دروست بكەن كە سەرتاسەری بێت‌و عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش بگرێتەوە. ئێستا ناكۆكی نێوان لایەنەكان لەبارەی پاشكۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان گەورەترین ئاڵنگارییە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق كە شێوەی بازنەكانی هەڵبژاردن‌و میكانیزمی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمانی تێدا دیاریكراوە. هەندێك داوا دەكەن هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، هەندێكی تر دەڵێن هەر پارێزگایەك بكرێت بە چەند بازنەیەكی هەڵبژاردن و هەر كورسییەكی پارێزگایەك تەرخان بكرێت بۆ یەكێك لە بازنەكانی هەڵبژاردن لەو پارێزگایە، بەمدواییەش رایەكی تر سەریهەڵداوە كە داوا دەكات سیستمی فرەبازنەیی بەشێوەیەكی مامناوەندی جێبەجێ بكرێت‌و لەبری ئەوەی هەر قەزایەك بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، پارێزگایەك دابەش بكرێت بەسەر چەند بازنەیەكدا، لە پاڵ ئەمەدا ناكۆكیش هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا دەنگدان لە هەڵبژاردنەكەدا بەشێوی راستەوخۆ بێت بۆ كاندید یان لەڕێگەی لیستی حزبەكانەوە بێت. لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی هاوشێوەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەشێوەی فرە بازنەیی، لایەنە عێراقییەكان سەرچاوەی ترسەكەیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بەمدواییە روبەڕووی ناڕەزایەتییەكی بەفراوانی شەقام بونەتەوە‌و ترسیان لە هەڵبژاردن هەیە‌و دەیانەوێت دوابخرێت بۆ كاتێك كە دەتوانن دۆخی خۆیان لەناو شەقامدا ئاسایی بكەنەوە، لایەنەكانی هەرێمی كوردستانیش پێیانوایە فرەبازنەیی ژمارەیەكی زۆری دەنگەكانیان ون دەكات‌و زیان لە ژمارەی كورسییەكانیان دەدات لە پەرلەمانی عێراق.  یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم جێبەجێكردنی شێوەی فرەبازنەیی هەڵبژاردن ئەوەیە هەندێك پارێزگا لە عێراق لەڕووی ئیدارییەوە كێشەی سنوریان هەیە، بەتایبەتیش ناوچە تێكەڵەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و عێراق، پارتی‌و یەكێتی ترسیان هەیە هەندێك قەزای ئەو ناوچانە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەیان كوردە لەچوارچێوەی شێوەی فرە بازنەیی هەڵبژاردندا تێكەڵ بكرێن لەگەڵ ئەو قەزایانەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكانیان عەرەبن‌و بەوەش دەنگەكانیان لەو ناوچانە لەدەستبدەن، لایەنە بچوكەكانیش ترسیان هەیە لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا بەتەواوەتی نوێنەرایەتی لەدەستبدەن. فراكسیۆنە كوردییەكان بەشێوەیەكی گشتی دەنگیان بە یاسا نوێیەكەی هەڵبژاردن نەدا، ئەم سیستمە ئەگەر بخرێتە بواری جێبەجێكردن حزبەكان ناچار دەبن لەبری كادیرە گوێڕایەڵەكانی خۆیان، بەدوای كەسانی تردا بگەڕێن كە لەناو دەنگدەراندا پێگەیان بەهێزو قبوڵكراو بێت، ئەمەش بۆ دۆخی ئێستا كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشتردا دەنگدەران هەموانیان تاقیكردوەتەوە، كارێكی ئەستەمە. بەشێوەیەكی گشتی پێشبینی دەكرێت هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی سیستمی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنە، پەرلەمان روبەڕووی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانی شەقام بكاتەوە، بەتایبەتیش لایەنگرانی سەدر كە پاڵپشتی لەو شێوازەی هەڵبژاردن دەكەن. سێیەم: كێشەی دادگای فیدراڵی دادگای فیدراڵی عێراق كە بەگوێرەی دەستور تاكە لایەنە تەماشای تانەكانی هەڵبژاردن دەكات‌و ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان پەسەند دەكات، خۆی ئێستا لە كێشەدایە. دادگای فیداڵی لە (9) دادوەر پێكدەهات، یەكێك لە دادوەرەكان خانەنشین بوو، بەهۆی ئەوەی میكانیزمێكی دیاریكراو لەبەردەستدا نییە ئێستا نازانرێت شوێنی ئەو دادوەرە خانەنشینە چۆن پڕبكرێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی یاسای دادگاكە، كە لەڕووی ئیدارییەوە سەربە ئەنجومەنی باڵای دادوەرییە، نیسابی یاسایی دادگای فیدراڵی بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و (8) ئەندامی دادگاكە پێكدێت‌و بەبێ ئامادەبوونی كەسێكیان دانیشتن‌و كۆبونەوەكانیان بە نادروست ئەژماردەكرێت‌و هەر بڕیارێك لەو كۆبونەوانەدا دەربچێت لایەنی جێبەجێكار پابەند ناكات بە جێبەجێكردنیەوە. پێشتر دادگای فیدراڵی كە یەكێك لە ئەندامە سەرەكییەكانی خانەنشین دەكرد، شوێنەكەی بە ناوی كەسێك لە لیستی یەدەگەكان پڕدەكردەوە، بەڵام دەركەوت دواین لیستی ناوی كاندیدە یەدەگەكان بەهۆی زۆری تەمەنیانەوە هەمویان رەوانەی خانەنشینیی كراون‌و ناتوانرێت كەسیان بگەڕێندرێتەوە بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورسییەی دادگاكە كە چۆڵ بووە، لێرەوە گرفت لە نیسابی یاسایی دادگای باڵای فیدراڵیدا دروست بووە، بۆئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەڕێوەبچێت، دەبێت پەرلەمانی عێراق ئەم كێشەیە چارەسەر بكات. هەندێك داوا دەكەن پەرلەمان یاسایەكی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی دەربكات، بەڵام تاریق حەرب پسپۆڕی یاسایی دەڵێ:" لەبری ئەوەی چاوەڕێی یاسای نوێی دادگاكە بكرێت كە پەسەندكردنی پێویستی بە دوو لەسەر سێی دەنگی پەرلەمانتاران واتای (220) پەرلەمانتار هەیە، یاسای ژمارەی (30)ی ساڵی 2005ی دادگای فیدراڵی هێشتا بەركارە، دەتوانرێت بە زۆرینەی ساددە ماددەی سێی ئەو یاسایە هەموار بكرێت‌و ئەوكاتە دەتوانرێت شوێنە بەتاڵەكە پڕبكرێتەوە‌و كۆتایی بە كێشەی نیسابی دادگای فیدراڵی بهێنرێت". هەموو ئەم ئەركانە كەوتونەتەسەر شانی پەرلەمانی عێراق، پەرلەمانیش ئێستا لە پشووی وەرزی یاساداناندایە‌و مانگی ئەیلولی داهاتی وەرزی نوێی یاسادانان دەستپێدەكات.  

ئامادەكردنی:جیهانگیر سدیق گوڵپی، ماستەر لە زانستی ئابووری/پسپۆڕی دارایی گشتی -  ژمارە دووی گۆڤاری ئایندەناسی بڵاوكراوەتەوە  بەرایی له‌ دروستبوونی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستانه‌وه‌ تاكوو ئێستا، یه‌كێك له‌ كێشه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمه‌كه؛‌ گرفتی داهاته‌ گشتییه‌كانه‌،‌ كه‌ گرفتێكی فره‌ ڕەهه‌نده و كه‌می و لاسه‌نگی و ناسه‌قامگیری؛ بوونه‌ته‌ سیما سه‌ره‌كییه‌كانی.  كورتهێنانی داهاتی گشتی له ‌هه‌رێم كه‌ گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌یه‌‌، هه‌م ده‌ركه‌وته‌كانی جۆراوجۆرن، هه‌م هۆكاره‌كانی زیاتر له‌ هۆكارێكن و هه‌م ڕێگه‌چاره‌كانیشی زیاتر له‌ ڕیگه‌چاره‌یه‌ك ده‌خوازن. ئه‌م گرفته‌ هه‌م له ‌دۆخی ئاساییدا بوونی هه‌یه‌ و هه‌م له‌ سه‌روبه‌ندی قه‌یرانه‌ دارایی و ئابوورییه‌كاندا. گرفته‌كه‌ خۆی ڕیشه‌یه‌كی قووڵی هه‌یه‌، به‌ڵام له‌ سه‌روبه‌ندی دۆخه‌ جیاوازه‌كاندا؛ شێوازی ده‌ركه‌وتنی زیاتر بارگاوییه‌ به‌ ‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ‌دۆخه‌كه‌. له ‌ساڵی 2014-2017، به‌ هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌لایه‌ن به‌غدا ‌و دابه‌زینی نرخی نه‌وته‌وه،‌ زۆر به‌توندی یه‌خه‌ی هه‌رێمی گرت و له ‌ئێستاشدا به ‌هۆی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و كاریگه‌ریی په‌تای كۆرۆناوه؛‌ له‌ ترۆپكیدایه‌. كێشه‌ی بونیادی ئابووریی هه‌رێم، هۆكارێكی بنچینه‌ییه‌ بۆ كورتهێنانی داهات، كێشه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدایش به‌ هه‌مان شێوه‌ له ‌هۆكاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانن، هه‌ر بۆیه‌ ڕێگه‌چاره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌و گرفته‌؛ ‌ڕێكاری كارگێڕی و یاسایی و سیاسی و ئابووری ده‌خوازن، له‌ ڕووی مه‌ودای زه‌مه‌نییشه‌وه‌ هه‌نگاوی خێرا و مامناوه‌ند و درێژخایه‌ن.  ئه‌م باسه‌ له‌ به‌شی یه‌كه‌مدا چواچێوه‌یه‌كی تیۆری بۆ ناسینی كورتهێنان و ڕێگه‌چاره‌كانی پێشكه‌ش ده‌كات و له ‌به‌شی دووه‌میشدا به ‌داتا و ژماره؛‌ شیكاری بۆ دۆخی زیاتر له‌ 20 ساڵی ڕابردووی داهاته‌ گشتییه‌كان له ‌ڕووی قه‌باره‌ و پێكهاته‌ و ئاستی سه‌قامگیرییه‌وه‌ ده‌كات، له ‌هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كانی گرفته‌كه‌ ده‌كۆڵێته‌وه‌ و ناساندن بۆ جۆری كوتهێنانه‌كه‌ ده‌كات، له‌ به‌شی سێیه‌میشدا ڕیگه‌چاره‌كان ده‌خاته‌ ڕوو.     به‌شی یه‌كه‌م: كورتهێنانی  داهاتی گشتی و ڕێگه‌كانی زیادكردنی، له‌ ڕوانگه‌ی زانستی  ئابووری و داراییی گشتییه‌و‌ە یه‌كه‌م: چه‌مكی داهاتی گشتی و گرفتی كورتهێنانی   مه‌به‌ست له‌ داهاتی گشتی، هه‌موو ئه‌و داهاتانه‌یه‌ كه‌ حكومه‌ت له‌ سه‌رچاوه‌ جۆراوجۆره‌كانەوە ده‌ستی ده‌كه‌وێت، به ‌مه‌به‌ستی ڕووپۆشكردنی خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان و هێنانه‌دیی ئامانجه‌ ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسییه‌كانی( ). داهاته‌ گشتییه‌كان جۆراوجۆرن و به‌ چه‌ندین شێوه‌ دابه‌شكارییان بۆ كراوه‌، به‌ڵام له‌ ناوه‌رۆكدا له‌یه‌كه‌وه‌ نزیكن، وه‌ك دابه‌شكاریی داهاته‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌سه‌ڵات و ڕێكاری وه‌رگرتن كه‌ پێك هاتوون‌ له‌: داهاته‌ سیادییه‌كان و داهاته‌ ئابوورییه‌كان و داهاته‌ ئیئتیمانییه‌كان. داهاته‌ سیادییه‌كان بریتین له‌ "باج و ڕسومات و پێبژاردن و... هتد"، داهاته‌ ئابوورییه‌كان بریتین له‌ داهاتی چالاكییه‌ ئابوورییه‌كان و داهاتی موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت: "دۆمینی گشتی و تایبه‌ت، دۆمینی عه‌قاری و پیشه‌سازی و بازرگانی و دارایی"،  مه‌به‌ست له‌ داهاته‌ ئیئتیمانییه‌كانیش؛ قه‌رزوقۆڵه‌یه‌. یان شێوازی دابه‌شكاریی داهاته‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای به‌رده‌وامی و دووباره‌بوونه‌وه‌:‌ (ئاسایی و به‌رده‌وامه‌كان، نائاساییه‌كان). داهاته‌ ئاساییه‌كان وه‌ك "وه‌ك باج و ڕسومات و پێبژاردن و داهاته‌ ئابوورییه‌كانی موڵك و چالاكییه‌كان" و  داهاته‌ نائاساییه‌كانیش وه‌ك "قه‌رزی ناوخۆیی و قه‌رزی ده‌ره‌كی  و ده‌ركردنی دراو"( ). بۆ ئه‌وه‌ی تێگه‌یشتنێكی دروستمان هه‌بێت بۆ كێشه‌ی كورتهێنانی داهاتی گشتی، ده‌بێت له دوو گۆشه‌نیگای سه‌ره‌كییه‌وه‌ له‌ بابه‌ته‌كه‌ ورد بینه‌وه‌، یه‌كه‌میان ‌گۆشه‌نیگای كه‌میی سه‌رچاوه‌كان وه‌ك جه‌وهه‌ری كێشه‌ی ئابووری، دووه‌میش ‌گۆشه‌نیگای كێشه‌ی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی وه‌ك كێشه‌یه‌كی دارایی فره‌ڕە‌هه‌ند.‌  1-    كه‌میی داهات و سه‌رچاوه‌كان وه‌ك جه‌وهه‌ری كێشه‌ی ئابووری  له‌ ڕوانگه‌ی ئابوورییه‌وه،‌ كێشه‌ی سنورداریی داهات كێشه‌یه‌كی بنچینه‌ییه‌. به‌پێی زانستی ئابووری، كرۆكی كێشه‌ی ئابووری بریتییه‌ له‌‌ بێسنووریی پێداویستییه‌كان و سنوورداریی ئامرازه‌كانی پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و پێداویستییانه‌‌( ). به‌و پێیه‌ی كه‌ داهات سه‌رچاوه‌ی خه‌رجكردن و ئه‌ویش ئامرازی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانە‌، ئیدی ده‌توانین بڵێن كه‌ به‌گشتی و هه‌موو ده‌م داهات و سه‌رچاوه‌كان له‌ ئاست پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌ بێسنووره‌كان كورت ده‌هێنن، به‌ڵام ئه‌و سنوورداری و كورتهێنانه‌ به‌گشتی سنووردارییه‌كی ڕێژە‌ییه‌ و به‌و ڕاده‌یه‌ نییه‌ كه‌ داهات و سه‌رچاوه‌كان بۆ هه‌میشه‌ توانای پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانیان نه‌بێت، به‌ڵكوو له ‌ئاست بێسنووریی پێداویستییه‌كاندا‌ كورت ده‌هێنن، ئه‌وه‌ی كه‌ زۆر جار داهات و سه‌رچاوه‌كان ته‌نانه‌ت به‌شی خه‌رجی و پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه سه‌ره‌كییه‌كانیش ناكه‌ن، زیاتر په‌یوه‌ندیی به‌ خراپ ته‌رخانكردن و به‌كارهێنان و نادادی له‌ دابه‌شكردن هه‌یه. زانستی ئابووری بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌مه،‌ بایه‌خ به‌ پره‌نسیپی باشترین ته‌رخانكردن و باشترین به‌كارهێنانی سه‌رچاوه‌كان و دادوه‌ری له ‌دابه‌شكردنیان ده‌دات، زانستی داراییش له‌سه‌ر هه‌مان ڕێچكه؛‌ بایه‌خ به‌و پره‌نسیپانه‌ ده‌دات و له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ و له‌ چوارچێوه‌ی بودجه‌ی گشتیدا داهات و خه‌رجییه‌كان ڕێك ده‌خات( ).  2-    كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی‌ و جۆره‌كانی له ڕوانگه‌ی زانستی دارایی گشتییه‌وه‌ مه‌به‌ست له ‌كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ "خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان زیاتر بن له‌ داهاته‌ گشتییه‌كان له ‌ماوه‌ی ساڵی داراییدا( )". ئه‌مه‌یش له‌ كاتێكدایه‌ كه‌ خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان له‌ بودجه‌دا له‌سه‌ر بنه‌مای پڕكردنه‌وه‌ی گشت پێداویستییه‌ بێسنووره‌كانی كۆمه‌ڵگا داناڕێژرێن، به‌ڵكوو به‌ شێوه‌یه‌كی سنووردار و له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌وله‌ویه‌ت دیاری ده‌كرێن. ئه‌گه‌ر سه‌یری داتاكانی بواری دارایی ده‌وڵه‌‌تانی جیهان بكه‌ین( )، ئه‌وه‌ به‌دی ده‌كه‌ین كه‌ زۆرینه‌ی ده‌وڵه‌تان به‌ چاوپۆشی له ‌ئاستی پێشكه‌وتوویی و دواكه‌وتوویی، هه‌ژاری و ده‌وڵه‌مه‌ندی؛ بودجه‌ی گشتییان زۆربه‌ی ساڵ له‌ دۆخی كورتهێناندایه‌، هه‌ر بۆیه‌ سه‌ره‌ڕای گرنگیی دۆخی بودجه‌ی گشتی وه‌ك پێوه‌رێكی هه‌ڵسه‌نگاندنی دۆخی دارایی و ئابووریی ده‌وڵه‌ت، به‌ڵام‌ ناتوانرێت به ‌تاكه‌ پێوه‌ری ورد و پشتپێبه‌ستراو دابنرێت بۆ ئه‌و جۆره ‌هه‌ڵسه‌نگاندنه‌، چونكه‌ نه‌ كورتهێنان هه‌موو ده‌م نیشانه‌ی قه‌یران و لاوازی و هه‌ژارییه‌ و نه‌ سه‌رڕیژی (زیاده‌) نیشانه‌ی  پێشكه‌وتن و ده‌وڵه‌مه‌ندی و گه‌شه‌ی ئابوورییه‌. داتاكان ئه‌وه‌ نیشان ده‌ده‌ن له‌ كاتێكدا بودجه‌ی زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تانی پیشه‌سازی و پێشكه‌وتوو له ‌كورتهێناندایه‌، كه‌چی هه‌ندێ له‌ وڵاتانی هه‌ژارتر له‌وان؛ سه‌رڕێژیی بودجه‌یان هه‌یه‌. دۆخی بودجه‌ی گشتی زیاد له‌ هه‌موو شتێك په‌یوه‌ندیی به‌‌ شێوازی به‌كارهێنان و ته‌رخانكردنی سه‌رچاوه‌ و داهاته‌كان و به‌كارهێنانی خه‌رجییه‌كان و له‌قاڵبدانی پێویستییه‌كانه‌وه‌ هه‌یه، ئه‌وه‌یش له‌ زه‌مینه‌ی كارگێڕی و سیاسی و ئابووریی تایبه‌ته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێ، له‌م ڕووه‌یشه‌وه‌ هۆكارگه‌لێكی جۆراوجۆر ڕۆڵی كارا ده‌گێڕن: ئاستی گه‌شه‌ی ئابووری و په‌یكه‌ربه‌ندیی ئابووری، قه‌باره‌ی ده‌وڵه‌ت و فه‌لسه‌فه‌ی ئابووری و سنووری ده‌ستتێوه‌ردان و له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركه‌كان، ئاستی توانستی ده‌زگای كارگێڕی و...هتد؛ له‌و فاكته‌رانه‌ن( ). بۆ ئه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م ئاسته‌ به‌ هۆكار و خه‌سڵه‌ته‌كانی كه‌میی داهات له‌ ئاست خه‌رجییه‌كان ئاشنا بین، پێویسته‌ سه‌رنجی جۆره‌كانی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی بده‌ین، چونكه‌ ئاست و هۆكار و كاریگه‌رییه‌كان و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ری كورتهێنانی بودجه‌ به‌پێی جۆره‌كانیان جیاوازن.‌ له ‌خواره‌وه‌ تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر چه‌ند جۆرێكی سه‌ره‌كیی كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی: أ‌-     كورتهێنانی كاتی و كورتهێنانی بونیادی (Structural Deficits and Cyclical Deficits) كورتهێنانی كاتی: ئه‌و كورتهێنانه‌یه‌ كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ ئاستی چالاكیی ئابووری و ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی كه له ‌شیوه‌ی سووڕی ئابووریدا‌ ڕوو ده‌ده‌ن. له‌ كاتی داكشانی ئابووریدا، كه‌مبوونه‌وه‌ی داهاته‌كانی حكومه‌ت به ‌هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی داهاتی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌، ده‌بێته‌ هۆی كورتهینانی بودجه‌ی گشتی، ئه‌وه‌یش پاشتر دۆخی بووژانه‌وه‌ی به‌دوادا دێت و ده‌بێته‌ هۆی زیادبوونی داهات و كه‌مبوونه‌وه‌ی كورتهێنان. ئه‌م جۆره‌ كورتهێنانه‌ ڕووبه‌ڕووی زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تان ده‌بێته‌وه‌، له‌ ڕووی ئابوورییه‌وه‌ به‌ جێگه‌ی مه‌ترسیی گه‌وره‌ دانانرێت، به‌تایبه‌تییش ئه‌گه‌ر ماوه‌یه‌كی كه‌م بخایه‌نێت و سیاسه‌تێكی دارایی ژیرانه‌ بگیرێته‌ به‌ر بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌سه‌ر ئاستی ئابووری( ). كورتهێنانی بونیادی یان ستراكچه‌ری: كورتهێنانێكی درێژخایه‌ن و به‌رده‌وامه‌،‌ ته‌نها په‌یوه‌ست نییه‌ به ‌سووڕی ئابوورییه‌وه‌، ڕەهه‌نده‌كانی له‌ سنووری دارایی و ژمێریاری تێده‌په‌ڕن. ئه‌م جۆره‌ كورتهێنانه‌ له ‌په‌یوه‌ندییه‌كی دووسه‌ره‌دایه‌ له‌گه‌ڵ لاسه‌نگییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابووری، له‌ سایه‌ی ستراكچه‌ر و خه‌سڵه‌تی ئابوورییه‌كی لاسه‌نگ و تاك سه‌رچاوه‌ و دواكه‌وتوو و شێواودا؛ هه‌میشه‌ خه‌رجییه‌كان له‌ داهاته‌كان زیاترن، چونكه‌ ئابووریی نیشتمانی و توانای داهاتی نه‌ته‌وه‌یی له ‌ئاستی له‌ئه‌ستۆگرتنی ئه‌ركی پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه‌كان و ده‌سته‌به‌ركردنی داهاتی پێویستدا نییه‌ بۆ پاره‌داركردنی خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان( ).  ب‌-    كورتهێنانی لاوازی و كورتهێنانی به‌هێزی (Strength Deficits and Weakness Deficits)  كورتهێنانی لاوازی: ئه‌و كورتهێنانه‌یه‌ كه‌ له‌ لاوازیی ده‌زگای كارگێڕیی حكومه‌ته‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت، له ‌بێتوانایی بۆ به‌ده‌ستهێنان و كۆنترۆڵكردن و كۆكردنه‌وه‌ی داهات و خه‌رجكردنی ناعه‌قڵانی و به‌هه‌ده‌ردان. كورتهێنانی به‌هێزی: ئه‌و جۆره‌یه‌ كه‌ به‌ هۆی پلان و پڕۆژە ‌و پاڵپشتییه‌ داراییه‌كانی حكومه‌ته‌وه‌ دروست ده‌بێت، كه‌ له‌سه‌رووی ئاستێكی گونجاوی پێداویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانه‌وه‌ پێشكه‌شی ده‌كات، به‌ ئامانجی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌رزكردنه‌وه‌ تێكڕاكانی گه‌شه‌ی كه‌رته‌ ئابوورییه‌كان( ). ت‌-    كورتهێنانی به‌مه‌به‌ست (پلان بۆ دانراو) (Planned Deficit):كورتهێنانێكی به‌مه‌به‌ست و ڕێپێدراوه‌ له‌ سنوورێكی دیاركراو و له‌ ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ی ورد و بابه‌تییه‌وه‌ حكومه‌ت ڕێگه‌ ده‌دات به‌ كورتهێنانێكی سنووردار بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو به‌پێی بارودۆخ و پێویستیی تایبه‌ت، به‌ مه‌به‌ستی هێنانه‌دیی چه‌ند ئامانجێكی ئابووریی وه‌ك به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی به‌گه‌ڕخستن و هاوسه‌نگكردنه‌وه‌ی ئابووری له ‌سه‌روبه‌ندی داكشانی ئابووری، یان به ‌مه‌به‌ستی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی گه‌شه‌... هتد( ). هه‌ر بۆیه‌ دۆخی ئه‌م شێوازه‌ی كورتهێنان، نزیكه‌ له‌ ‌دۆخی كورتهێنانی كاتی و كورتهێنانی به‌هێزییه‌وه‌.  ئه‌م جۆره‌ كورتهێنانه‌ له‌ بنه‌ڕە‌تدا به‌ره‌نجامی تێزه‌كانی "كینز"ە‌. به‌پیێ تیۆری كینز، پێویسته‌ له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت له‌ كاتی پووكانه‌وه‌ی ئابووریدا كه‌ ئابووریی نیشتمانی له ‌ئاستێكی لاوازی به‌گه‌ڕخستندایه و‌ بێكاری له‌ ئاستێكی به‌رزدایه‌، كار بكات بۆ زیادكردنی خه‌رجییه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی باج كه‌ ده‌بنه‌ هۆی زیادبوونی خستنه‌ڕووی دراو و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خواستی كارا و به‌رهه‌مهێنان و به‌گه‌ڕخستن و له‌وێیشه‌وه‌ زیادبوونه‌وه‌ی داهات( ).  دووه‌م: ڕێگه‌كانی چاره‌سه‌ری كورتهێنان و زیادكردنی داهاته‌ گشتییه‌كان زیادكردنی داهاتی گشتی ته‌نها ئامانجی ئه‌و حكومه‌ت و ده‌وڵه‌تانه‌ نییه‌ كه‌ له ‌دۆخی كورتهێنانی دارایی به‌رچاودان، به‌ڵكوو ئامانجێكی سه‌ره‌كیی ئابووریی هه‌مووانه‌ له‌ هه‌موو كاتێكدا، به‌ڵام ئه‌م ئامانجه‌ چۆن دێته‌ دی، ئه‌وه‌ یه‌كێكه‌ له‌ بابه‌ته‌ گرنگه‌كانی زانستی ئابووری. بۆ قسه‌كردن له‌و بابه‌ته،‌ سه‌ره‌تا پێویسته‌ جیاكارییه‌ك له‌نێوان زیادكردنی داهات به ‌مه‌بەستی كورتهێنانێكی دیاریكراوی بودجه‌ و زیادكردنی داهات وه‌ك ئامانجێكی ئابووریی به‌رده‌وام بكه‌ین.  حكومه‌ته‌كان وه‌ك نه‌ریتێك بۆ به‌ده‌ستهێنان یان زیادكردنی داهات بۆ پڕكردنه‌وه‌ یان پاره‌داركردنی كورتهێنانی بودجه، زیاد له‌ هه‌موو شتێك پشت به‌ داهاتی نائاسایی ده‌به‌ستن، وه‌ك: قه‌رزی ناوخۆیی و ده‌ره‌كی و هاوكاری و ده‌ركردنی دراو، هه‌ندێ جاریش پشت به‌ زیادكردنی باج و فرۆشتنی موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت و داهاتی پڕۆسه‌ی به‌تایبه‌تیكردن ده‌به‌ستن. ئه‌م ڕێكارانه خۆیان به‌ته‌نیا‌‌ بۆ تێپه‌ڕاندن یان كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌رییه ‌نه‌رێنییه‌كانی كورتهێنانی كاتی بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو دروستن‌، به‌ڵام ‌بۆ كورتهێنانی جۆری بونیادی و لاوازی؛ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌یی نین، به‌بێ چاره‌سه‌ری هۆكاره‌ بنه‌ڕە‌تییه‌كان، هه‌موو هه‌وڵێكی پڕكردنه‌وه‌ی كورتهینان یه‌كسان ده‌بێت به به‌رده‌وامیدان به‌ دۆخی كورتهێنان و ‌كه‌ڵه‌كه‌بوونی قه‌رزه‌كان.  بۆ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی جۆری بونیادی و لاوازی، چاكسازی و توندوتۆڵكردنی سیستم و دامه‌زراوه‌كانی كۆنترۆڵكردنی داهات، په‌یڕە‌وكردنی پره‌نسیپی باشترین ته‌رخانكردن و خه‌رجكردنی ژیرانه‌ و به‌هه‌ده‌رنه‌دان و چاكسازیی ئابووری و فره‌چه‌شنه‌كردنی پێكهاته‌ و سه‌رچاوه‌كانی داهات و گه‌شه‌پێدانی ئابووریی به‌رده‌وا‌م؛ چاره‌سه‌ری ڕیشه‌ییه‌، بۆ ئه‌م چاره‌سه‌ره‌یش ئاساییه‌ له ‌سه‌ره‌تادا كورتهێنانی به‌مه‌به‌ست له ‌بودجه‌دا به‌رپا بكرێت، قه‌رزه‌كانیش هه‌ڵبكشێن. ئه‌گه‌ر پلان و سیاسه‌تێكی گونجاو بۆ په‌ره‌پێدان هه‌بێت و زۆرینه‌ی خه‌رجییه گشتییه‌‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای باشترین ته‌رخانكردن و كاراترین شێوازی جێبه‌جێكردن و به‌ ئاڕاسته‌ی وه‌به‌رهێنان بن، ئه‌وا له ‌داهاتوویه‌كی دیاردا هه‌م قه‌باره‌ی داهاتی گشتی زیاد ده‌بێت و هه‌م پێكهاته ‌و په‌یكه‌ربه‌ندییه‌كه‌یشی هاوسه‌نگ و فره‌چه‌شن ده‌بێت و هه‌م قه‌رزه‌كانیش كه‌م ده‌بنه‌وه‌ و دۆخی كورتهێنانی لاوازی و بونیادیش كۆتایی دێت، چونكه‌ كورتهێنانی بونیادی و لاوازی؛ زیاتر له‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی به‌ سووڕی ئابووریی كاتییه‌وه‌ هه‌بێت، په‌یوه‌ندیی به‌ په‌یكه‌ری ئابووری به‌گشتی و په‌یكه‌ری بودجه‌ و به‌ڕێوه‌بردنی دارایی و ئابوورییه‌وه‌‌ هه‌یه‌( ). به‌شی دووه‌م: گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێمی كوردستان و ڕێگاكانی چاره‌سه‌ركردنیان له‌م به‌شه‌دا له‌ سێ ڕووه‌وه‌ له‌ داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم ده‌كۆڵینه‌وه‌، ئه‌وانیش: له ‌ڕووی قه‌باره‌وه‌، له ‌ڕووی پێكهاته‌‌ و په‌یكه‌ربه‌ندییه‌وه‌، له ‌ڕووی سه‌قامگیری و به‌رده‌وامییه‌وه‌. یه‌كه‌م:  قه‌باره‌ی داهات و خه‌رجییه‌ گشتییه‌كان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتیی هه‌رێم هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه‌، كه‌میی داهات و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی یه‌كێكه‌ له‌ گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان. له ‌ساڵی (1993)ەوه‌ تاكوو ئێستا، چ له ‌سایه‌ی حكومه‌تی یه‌كگرتوو و بودجه‌ی یه‌كگرتوو، چ له‌ سایه‌ی دوو ئیداره‌یی و دوو بودجه‌یی، چ له‌ ساڵانی هاتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له ‌به‌غداوه،‌ چ له‌ كاتی بڕانی ئه‌و پشكه‌، چ پێش ده‌رهێنان و فرۆشتنی نه‌وت، چ له‌پاش ئه‌وه‌وه‌؛ هه‌میشه‌ بودجه‌ی هه‌رێم ڕووبه‌ڕووی كورتهێنان بووه‌ته‌وه‌، وه‌ك له‌ خشته‌ی ژماره ‌(1)دا ده‌رده‌كه‌وێت. خشته‌ی (1)، كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی له ‌هه‌رێمی كوردستان (1997-2019) (ملیۆن دینار)( ) خشته‌ی سه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌مان بۆ ده‌سه‌لمێنێت كه‌ قه‌باره‌ی داهاته‌كانی هه‌رێم به‌ درێژایی زیاتر له‌ (23) ساڵ، هه‌میشه‌ لەچاو خه‌رجییه‌كانیدا كه‌م بوون و دۆخی دارایی گشتی له‌ هه‌رێم له‌ كورتهێنانی به‌رده‌وامدا بووه‌. زیادبوونی گه‌وره‌ی قه‌باره‌ی داهاته‌كان له‌ هه‌ندێ ساڵدا نه‌یتوانیوه‌ كۆتایی به‌ كێشه‌ی كورتهێنان بهێنێت، چونكه‌ هه‌میشه‌ ڕێژە‌ی هه‌ڵكشان و زیادبوونی داهاته‌كان كه‌متر بووه‌ له‌ ڕێژە‌ی هه‌ڵكشانی خه‌رجییه‌كان. كه‌مبوونه‌وه‌ی قه‌باره‌ و ڕێژەی كورتهێنان له ‌هه‌ندێ ساڵدا بنه‌ما ئابوورییه‌كه‌ی ناردوست بووه ‌و به‌شێكی له‌سه‌ر حیسابی به‌رده‌وامیدان به ‌له‌قاڵبدانی خه‌رجییه‌ گشتییه‌ گرنگ و پێویسته‌كان بووه‌، به‌تایبه‌تییش له‌ بواری وه‌به‌رهێنان و پڕۆژە‌كان، واته‌ له‌سه‌ر حیسابی ناهاوسه‌نگیی ئابووری بووه‌، تاكوو ساڵی 2013 زۆربه‌ی كورتهێنانه‌كانی بودجه‌ی خه‌مڵێنراو له ‌ڕێگه‌ی جێبه‌جێنه‌كردنی به‌شێك له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنانه‌وه‌ پڕ كراونه‌ته‌وه‌، هه‌ر بۆیه‌ تاكوو ئه‌وكات باسێك له‌ كورتهێنانی كه‌ڵه‌كه‌بوو له‌ئارادا نه‌بوو. واته‌ كێشه‌ی كه‌می و كورتهێنانی داهات له‌ هه‌رێم، سه‌ره‌ڕای گۆڕانكاریی ڕێژە‌یی له‌ قه‌باره‌ و ڕێژە‌كه‌ی، دواجار نه‌خۆشییه‌كی درێژخایه‌نه‌ و ده‌بێ به‌و جۆره‌ تێی بڕوانرێت. دووه‌م: پێكهاته‌ و په‌یكه‌ربه‌ندیی داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان پێكهاته ‌و په‌یكه‌ربه‌ندیی داهاته‌ گشتییه‌كان، له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی قه‌واره‌ی هه‌رێمه‌وه‌ تاكوو ئێستا؛ به‌ جۆرێكه‌ كه‌ لاسه‌نگیی گه‌وره‌ و تاك سه‌رچاوه‌یی به‌ته‌واوی به‌سه‌ریدا زاڵه. تاكوو ساڵی 2004، سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی داهاته ‌گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بریتی بوو له‌ گومرگ، له‌ 2005 تاكوو 2013، به‌شی سه‌ره‌كیی داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم له‌و پشكی بودجه‌یه‌ پێك ده‌هات كه‌ له ‌بودجه‌ی فیدراڵیی عێراقه‌وه‌ وه‌ریده‌گرت. له (2014)ە‌وه تاكوو 2017، زیاتر پشت به‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وت و قه‌رز به‌ستراوه‌ بۆ دابینكردنی خه‌رجییه‌كان. له‌ (2018)یشه‌وه‌، داهاتی فرۆشتنی نه‌وت و ئه‌و بڕە‌ پاره‌یه‌ی له‌ به‌غداوه‌ هاتووه،‌ به‌شی سه‌ره‌كیی داهاته‌كانی پێك هێناوه‌.‌  به‌پێی داتاكانی بواری دارایی له ‌هه‌ردوو ئیداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێری حكومه‌تی هه‌رێم له له‌نێوان ساڵانی (2000-2007)، داهاتی باجه‌كان به‌گشتی نزیكه‌ی 71,5%ی داهاته ناوخۆییه‌كانی پێك ده‌هێنا، هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌شدا لاسه‌نگییه‌كی زۆر له‌نێوان داهاتی باجی ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ هه‌بوو، گومرگ كه‌ به‌شی سه‌ره‌كییه‌ له‌ باجی ناڕاسته‌وخۆی هه‌رێم، نزیكه‌ی %82.5ی ئه‌و داهاتانه‌ی پێك ده‌هێنا( ).  له‌سه‌ر ئاستی كۆی داهاته‌ گشتییه‌كانیش له ‌ماوه‌ی (2005-2013)، پشكی هه‌رێم كه‌ له ‌بودجه‌ی فیدراڵییه‌وه‌ وه‌ریده‌گرت، نزیكه‌ی %96ی كۆی داهاته‌كانی بودجه‌ی هه‌رێمی پێك ده‌هێنا( ).  له (2014-2018)یش، ‌به ‌هۆی بڕانی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم، داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی هه‌رێم زیاتر له‌ %75ی داهاته‌ ئاساییه‌كانی پێك ده‌هێنا و به‌شه‌كه‌ی تریش بریتی بوو له‌ داهاته‌ ناوخۆییه‌كان له ‌باج و گومرگ و ڕسومات و داهاته‌كانی تر و هاوكاریی هاوپه‌یمانان، كورتهێنانیش له‌ ڕێگه‌ی پاشه‌كه‌و‌تكردنی مووچه‌ی فه‌رمانبه‌ران و ڕاگرتنی پڕۆژە‌كان و قه‌زروقۆڵه‌وه‌ مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرا.  له‌ مانگی ئاداری (2018)ە‌وه‌ تاكوو كۆتایی ئه‌و ساڵه،‌ مانگانه‌ له ‌به‌غداوه‌ بڕی 317 ملیار دینار وه‌ك داهات ده‌هاته‌ سه‌ر هه‌ژماری هه‌رێم و له‌ سه‌ره‌تای (2019)یشه‌وه‌ تاكوو ئاداری 2020، ئه‌و بڕە بریتی بوو له‌ 453 ملیار دینار، كه‌ 12 ملیاری لێ ده‌بڕا له‌بریی قه‌رزی بانكه‌ بازرگانییه‌كان. پوخته‌ی داهاتی فرۆشتنی نه‌وت له‌لایه‌ن خودی هه‌رێمه‌وه‌ به‌پێی ڕاپۆرته‌كانی دیلۆیت بۆ ساڵی 2018، نزیكه‌ی (5,735,008,550000) دینار و بۆ ساڵی 2019؛ (5,373,351,733000) دینار بوو( )، ناوه‌ندی داهاتی ناوخۆیش مانگانه‌ نزیكه‌ی 190 ملیار دینار بوو، هاوكاریی هاوپه‌یمانانیش مانگه‌ له‌نێوان نزیكه‌ی 22 ملیار دینار بوو. سه‌باره‌ت به‌ ناوه‌ندی ‌ڕێژەی به‌شداریی داهاته‌كانیش بۆ هه‌ردوو ساڵی 2018 و 2019، ڕێژە‌ی فرۆشتنی نه‌وت له‌ كۆی داهات بریتی بوو له‌ 46% و  پشكی بودجه‌ له‌ به‌غدا 34% و داهاته‌ ناوخۆییه‌كان 18% و هاوكاریی هاوپه‌یمانان 2%، وه‌ك له‌ وێنهی‌ ژماره‌ (3)دا دیاره‌.  سێیه‌م: دۆخی سه‌قامگیریی داهاته‌ گشتییه‌كان له ‌هه‌رێمی كوردستاندا ژماره‌ و زانیارییه‌كانی سه‌ره‌وه‌ ئه‌وه‌یان بۆ ڕوون كردینه‌وه‌ كه‌ هه‌رێم له‌ سه‌ره‌تادا به‌ ڕێژە‌یه‌كی زۆر به‌رز پشتی به ‌داهاتی گومرگ به‌ستووه‌، پاشتر به‌ پشكی بودجه‌ی عێراق و ئێستایش به‌ فرۆشتنی نه‌وت و پشكی بودجه‌ی عێراق. پشتبه‌ستن به ‌تاك سه‌رچاوه‌یی؛ خۆی هۆكاری سه‌ره‌كیی ناسه‌قامگیریی داهاته‌، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌یش جۆری داهاتی پشتپێبه‌ستراو كاریگه‌ریی گه‌وره‌ی هه‌یه‌ له‌ زیادكردنی ئاستی ناسه‌قامگیری. ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی كه ‌هه‌رێم پشتیان پێ ده‌به‌ستێت؛ به ‌سه‌رچاوه‌ی ناسه‌قامگیر داده‌نرێن، چونكه‌ هه‌م داهاتی نه‌وت به‌وه‌ ناسراوه‌ كه‌ داهاتێكی ناسه‌قامگیره‌ و هه‌میش خه‌سڵه‌تی ده‌وڵه‌تی عێراق و په‌یوه‌ندییه‌ ناسه‌قامگیرییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدایش وایان كردووه‌ كه‌ پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ عێراق ناسه‌قامگیر و هه‌میشه‌ له‌به‌رده‌م ئه‌گه‌ری بڕان و كه‌مبوونه‌وه‌دا بێت، ئه‌مه‌یش جگه ‌له‌وه‌ی كه‌ خودی داهاتی عێراقیش داهاتێكی نه‌وتی و ناسه‌قامگیره‌. داهاتی گومرگیش تا ڕاده‌یه‌ك به‌ داهاتێكی ناسه‌قامگیر داده‌نرێت، چونكه‌ ئه‌و جۆره‌ داهاته‌ بارمته‌ی دۆخی په‌یوه‌ندییه‌ ده‌ره‌كییه‌كانه‌ و بازرگانیی ده‌ره‌كی و گۆڕانكارییه‌كانی ئه‌و بواره‌یه‌‌( ). له ‌ئێستادا به ‌هۆی ئه‌و لاسه‌نگی و ناسه‌قامگیرییه‌وه‌، كاریگه‌رییه‌كانی دابه‌زینی نرخی نه‌وت و دروستبوونی ته‌گه‌ره‌ له‌به‌رده‌م گه‌یشتنی پشكی بودجه‌ له ‌به‌غداوه؛‌ زۆر توند و مه‌ترسیدارن، به ‌ڕاده‌یه‌ك كه‌ هه‌رێم بووه‌ته‌ نموونه‌یه‌كی ده‌گمه‌ن له ‌ڕووی ڕێژە‌ی كه‌مبوونه‌ی داهات و نه‌بوونی هیچ ده‌ره‌تانێك بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و ته‌نگژە‌یه‌، به‌ جۆرێك نزیكه‌ی له‌ 85%ی داهاته‌كه‌ی له‌ده‌ست داوه‌، ئه‌مه‌یش له ‌كاتێكدایه‌ كه‌ ده‌ره‌تانی به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتنی ‌ له‌ ئامرازه‌ نه‌ختی و داراییه‌كان زۆر سنوورداره‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ ده‌وڵه‌تانی تر له ‌په‌ناگه‌ی یه‌ده‌گی نه‌ختی و به‌ڕێوه‌بردنی سیوله‌ و سیستمی بانكداریدا وه‌ك هه‌نگاوی خێرا بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی قه‌یرانه‌كه‌ سوود وه‌رده‌گرن.  چواره‌م: خوێندنه‌وه‌ی هۆكاره‌ ڕیشه‌ییه‌كانی گرفتی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم  كه‌می و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیریی داهاته‌ گشتییه‌كان، سه‌ره‌ڕای كاریگه‌رییان له‌سه‌ر یه‌كتر، نه‌خۆشیی درێژخایه‌نن و ڕەگوڕیشه‌ی قووڵ و فره‌ ڕەهه‌ندیان هه‌یه‌، به‌تایبه‌تییش له ‌لایه‌نی ئابووری و كارگێڕی و سیاسییه‌وه‌، لێره‌دا به‌خێرایی له ‌چه‌ند ده‌روازه‌یه‌كه‌وه‌ هه‌وڵی ناسینی زیاتری ئه‌و نه‌خۆشی و گرفتانه‌ ده‌ده‌ین:  1-     گرفتی داهاتی گشتیی هه‌رێم وه‌ك به‌ره‌نجامی كێشه‌ی بونیادی ئابووری ڕیشه‌ی گرفته‌كانی داهات له‌ هه‌رێم، بۆ ئه‌و نه‌خۆشییه‌ درێژخایه‌نه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ زیاتر له‌ په‌نجا ساڵه‌ ئابووریی عێراق به‌ده‌ستیه‌وه‌ ده‌ناڵێنێت، ئه‌ویش لاسه‌نگییه‌كانی‌ په‌یكه‌ری ئابوورییه‌‌ كه‌ سه‌ره‌كیترینیان ئه‌مانه‌ن: لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می ناوخۆیی (GDP) و په‌یكه‌ری داهاته‌ گشتییه‌كان و پشتبه‌ستنی زۆر به‌ داهاتی فرۆشتنی نه‌وتی خاو، گه‌ورەبوونی قه‌باره‌ی كه‌رتی گشتی و لاوازی و بچووكیی قه‌باره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت، كورتهێنانی ته‌رازووی بازگانی و پشتبه‌ستن به‌ كاڵا و خزمه‌تگوزاریی هاورده‌ بۆ پڕكردنه‌وه‌ی به‌شی زۆری پێویستییه‌ ناوخۆییه‌كان و كورتهێنانی بودجه‌ی گشتی، ئه‌وانه‌ش‌ به‌ره‌نجامی ئه‌و سیاسه‌تانه‌یه‌ كه‌ له ‌سه‌ره‌تای حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی ڕابردووه‌وه ده‌وڵه‌تی عێراق گرتیه‌ به‌ر( ). سه‌ره‌ڕای گیرۆده‌بوون به‌و نه‌خۆشییانه‌ی ئابووریی عێراقه‌وه‌، كوردستانی باشوور هه‌ر له‌ ساڵانی حه‌فتاكانه‌وه‌ به‌ هۆی قه‌ده‌غه‌كردنی ناوچه‌ كشتوكاڵییه‌كان و ڕاگواستن و چۆڵكردنی و گونده‌كان و دوورخستنه‌وه‌ی به‌شی زۆری هێزی كار له‌ پڕۆسه‌كانی به‌رهه‌مهێنان و چالاكییه‌كانی تری ئابووری و خزاندنیان بۆ ناو دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نی و سه‌ربازی و ئه‌منییه‌كان له ‌شێوه‌ی بێكاریی شاراوه‌ و بێبه‌شكردنی ناوچه‌كه‌ له‌ پێشخستنی له‌ ڕووی پیشه‌سازی و ژێرخانی ئابوورییه‌وه‌ له‌لایه‌ن حكومه‌تی عێراقه‌وه‌، بوونه‌ هۆی ئه‌وه‌ی كێشه‌كانی بونیادی و لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری له‌ ئابووریی كوردستانی باشوور قووڵتر ببنه‌وه‌، به‌ جۆرێك كه‌ هیچ یه‌ك له ‌سێكته‌ره‌ ئابوورییه‌كان توانای دروستكردنی داهاتی پێویست و وه‌خۆگرتنی قه‌باره‌یه‌كی گونجاوی هێزی كاریان نه‌بوو و ده‌بوو خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ بۆ كار و بژێوی؛ پشت به‌ حكومه‌ت و داهاتی نه‌وت ببه‌ستن( ).  كاتێكیش كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم جڵه‌وی فه‌رمانڕە‌وایی ناوچه‌كه‌ ده‌گرێته‌ ده‌ست، حكومه‌تێك به‌بێ سه‌روه‌ری و دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی و بێ ئه‌زموون و به‌بێ پاڵپشتیی ئابووریی پێویست و له‌ژێر دوو گه‌مارۆی ئابووریدا، میراتێك له‌ ئابوورییه‌كی شێواوی به‌سه‌ر‌دا به‌جێ ده‌مێنێت و هیچ سه‌رچاوه‌یه‌كی داهاتیشی نییه‌، ئیدی بۆ دابینكردنی داهاتی پێویست بۆ خه‌رجییه‌كانی؛ به‌ ڕێژە‌یه‌كی زۆر پشت به‌ داهاتی گومرگ ده‌به‌ستێت، له‌گه‌ڵ هه‌ندێ كۆمه‌ك و هاوكاریی مرۆیی نێوده‌وڵه‌تی. به‌و داهاته‌ سنوورداره‌ و به‌و دۆخه‌ ئابوورییه‌ په‌ككه‌وتوو و لاسه‌نگه‌ و له ‌سایه‌ی گه‌مارۆكاندا، نه‌ك هه‌ر ده‌رفه‌تی په‌ره‌پێدانی ئابووری و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و زیادكردنی داهات له‌ئارادا نییه‌، به‌ڵكوو كه‌میی داهات و كورتهێنانی بودجه‌ بۆخۆی ڕاستی به‌ره‌نجام و ئه‌مری واقیعه( )‌. به‌پێی ئه‌و خوێندنه‌وه‌یه‌ له‌ سه‌ره‌وه‌ كرا و به‌گوێره‌ی پێوه‌ره‌كانی جیاكردنه‌وه‌ی جۆره‌كانی كورتهێنان، ده‌توانین بڵێین كه‌ كورتهێنانی بودجه‌ی هه‌رێم؛ كورتهێنانێكی بونیادییه‌. 2-     گرفتی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم وه‌ك به‌ره‌نجامی لاوازیی به‌ڕێوه‌بردن ‌حكومه‌تی هه‌رێم به هۆی نه‌بوونی سه‌ربه‌خۆیی و ده‌رفه‌ت و ئامرازه‌ تایبه‌ته‌كانی ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن سه‌روه‌رییه‌وه (وه‌ك سیاسه‌تی نه‌ختی، یه‌ده‌گی دراو، سیاسه‌تی دارایی و سیاسه‌تی بازرگانی)، تا ڕاده‌یه‌ك بواری بۆ په‌ره‌پێدانی ئابووریی به‌رده‌وام و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهاتی سنوورداره( )‌، به‌ڵام هۆكاری مانه‌وه‌ی دۆخی دارایی و ئابوورییه‌كه‌ی له‌م ئاسته‌ ناله‌باره‌دا، زیاد له‌ هه‌ر شتێك په‌یوه‌سته‌ به شێوازی به‌ڕێوه‌بردن و ڕە‌فتاری داموده‌زگه‌ كارگێڕی و ‌سیاسی و ئابووری و یاساییه‌كانیه‌وه‌.  حكومه‌تی هه‌رێم‌ چه‌ندین ساڵ به ‌هۆی جه‌نگی ناوخۆ و دوو ئیداره‌یی و ناكۆكی و ململانێ حزبییه‌كانه‌وه،‌ نه‌یتوانیوه‌ له‌ بواری به‌ڕێوه‌بردنی داراییدا هه‌نگاوی پێویست بنێت، تاكوو ئێستا نه‌ خاوه‌نی دامه‌زراوه‌گه‌لی دارایی  و بانكی و سیستمی باجگیری و كۆكردنه‌وه‌ی داهاتی یه‌كگرتوو و پێشكه‌وتووه‌ و نه‌ وه‌كوو پێویست په‌یڕە‌ویی له پره‌نسیپه‌كانی شه‌فافیه‌ت و به‌شداری و لێپرسینه‌وه‌ و به‌رپرسیارێتی ده‌كات. حكومه‌تی هه‌رێم كه‌ له‌ ساڵانی ڕابردوودا ڕێژە‌یه‌كی دیاریكراوی له‌ بودجه‌ی گشتیی عێراقی ڕاده‌ست ده‌كرا، نه‌یتوانی وه‌كوو پێویست سوودی لێ وه‌ربگرێت بۆ ئه‌نجامدانی ئه‌و كارانه‌ و بووژاندنه‌وه‌ی سێكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و فره‌چه‌شنكردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات و بنیاتنانی سه‌رچاوه‌ی داهاتی سه‌قامگیر و فراوانكردنی بواره‌كانی به‌گه‌ڕخستنی هێزی كار و دروستكردنی هه‌لی كاری جۆراوجۆر، به‌ڵكوو به‌رده‌وام بوو له‌ هه‌نگاوه‌ هه‌ڵه‌كانی، وه‌ك‌: دامه‌زراندنی ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵك له‌ناو داموده‌زگه‌كانی حكومه‌ت و حزبه‌كان، زیاتركردنی بێكاریی شاراوه‌، فه‌رامۆشكردنی كه‌رته‌كانی به‌رهه‌مهێنان و پشتبه‌ستن به ‌هاورده‌كردنی به‌شی هه‌ره‌ زۆری پێداویستییه‌كان.  حكومه‌ت له‌ كاری ڕێكخستن و كۆكردنه‌وه‌ی ئه‌و داهاتانه‌ی كه ‌شیاوی به‌ده‌ستهێنان بوون، كه‌مته‌رخه‌میی زۆری ئه‌نجام داوه‌ و تاكوو ئێستا سیستمێكی ڕێكخراو و تۆكمه‌ و هه‌وڵ و هه‌نگاوێكی كرده‌نیی سه‌رده‌مییانه‌ی بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ نییه‌ و سه‌ره‌نجام زۆرێك له ‌داهاته‌كان، یان وه‌رنه‌گیراون و كۆ نه‌كراونه‌ته‌وه،‌ یان نه‌چوونه‌ته‌ ناو گه‌نجینه‌ی حكومه‌ته‌وه‌. كاری دابه‌شكردنی ته‌رخانكردنه‌كان و خه‌رجكردن و به‌هه‌ده‌ردان و گه‌نده‌ڵی و قۆرغكارییش به ‌جۆرێك ئه‌نجام دراوه‌‌، كه‌ نه‌ك ته‌نیا ببێته‌ هۆی گوشاری زۆر له‌سه‌ر بودجه‌ی گشتی، به‌ڵكوو به‌ شێوه‌یه‌‌كی خراپیش كار بكاته‌ سه‌ر گه‌شه‌نه‌كردنی سێكته‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی ئابووری و بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان. بابه‌ته‌كانی سیستمی بانكی و قه‌رزدان و هاندان و ڕێكخستنی پاشه‌كه‌وتكردن و ئاڕاسته‌كردنی بۆ وه‌به‌رهێنان و چه‌ندین بابه‌تی تری گرنگی په‌یوه‌ست به‌ به‌ڕێوه‌به‌ردنی كه‌رتی داراییه‌وه،‌ هه‌نگاوێكی ئه‌وتۆیان بۆ نه‌نراوه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌ هۆكاری سه‌ره‌كی بوون بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌كانی داهاتی گشتیی هه‌رێم، زۆر به‌سنوورداری و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیری بمێننه‌وه‌. به‌م پێیه‌ ده‌توانین بڵێین كه‌ به‌شێكی گه‌وره‌ی كورتهێنان له‌ هه‌رێم، له‌ جۆری كورتهێنانی لاوازییه‌. لێره‌وه‌ كورتهێنانی جۆری لاوازی له ‌داهاته‌كانی هه‌رێم، ده‌بێته‌ سه‌رباری كورتهێنانی بونیادی كه‌ له‌ ده‌روازه‌ی یه‌كه‌مدا ڕوونمان كرده‌وه‌.  3-     گرفتی داهاتی هه‌رێم وه‌ك به‌رەنجامی كێشه‌ی په‌یوه‌ندییه ‌داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا  وه‌ك له ‌سه‌رەوه‌ ڕوونمان كرده‌وه‌، له ساڵانی ‌ڕابردوو تاكوو ئێستاش، هۆكاری كه‌می و كورتهێنانی داهاتی هه‌رێم؛ به‌شێكی گه‌وره‌ی په‌یوه‌ندیی به‌ سیاسه‌تی به‌پاشكۆكردنی ئابووریی هه‌رێم بۆ عێراق و گیرۆده‌بوون به‌ نه‌خۆشییه ‌ئابوورییه‌كانی ئه‌و وڵاته‌ و مامه‌ڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارانی به‌غداوه‌ هه‌بووه‌. كوردستانی باشوور به‌ درێژایی مێژووی لكاندنی به‌ عێڕاقه‌وه‌(جگه‌ له‌ ساڵانی 1991-2003)، پاشكۆی دارایی عێراق بووه‌ و له‌لایه‌ن به‌غداوه‌ پاره‌دار كراوه‌ و زۆرینه‌ی داهاته‌كانی دابین كراون، له‌ سه‌رده‌می عێراقی نوێ و فیدراڵیشدا تا ڕاده‌یه‌ك دۆخه‌كه‌ به ‌هه‌مان شێوه‌یه‌، هه‌ر چه‌نده‌ وه‌ك خه‌سڵه‌تی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی، زۆرینه‌ی ده‌سه‌ڵات و سه‌رچاوه‌كانی داهات و نه‌خت و دارایی له‌ده‌ست ناوه‌نددان و ڕایه‌ڵه‌‌ نه‌ختی و داراییه‌كان له ‌ده‌وڵه‌تی فیدراڵیدا ڕێگه‌ی ته‌واو به‌ بێباكبوون و بێنیازبوونی هه‌رێمه‌كان بۆ ناوه‌ند ناده‌ن، به‌ڵام پشتبه‌ستنی هه‌رێم به ‌بودجه‌ی به‌غدا؛ زیاده‌ڕۆیی تێدایه‌ و تاكوو ئێستا هه‌رێم نه‌یتوانیوه‌ ڕاده‌ی پشتبه‌ستن به‌ به‌غدا وه‌ك پێویست كه‌م بكاته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌ كاتێكدا كه‌ پشتبه‌ستن به ‌به‌غدا؛ شایسته‌ی متمانه‌ و مایه‌ی دڵنیایی نییه‌، تاكوو سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی داهاتی گشتیی هه‌رێم؛ بودجه‌ی عێراق بێت، ئه‌وا دۆخ و قه‌باره‌ی داهاتی گشتیی هه‌رێم په‌یوه‌ست ده‌بێت به‌ دۆخی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غداوه‌، خه‌سڵه‌تی په‌یوه‌ندییه‌كانیش له‌ ده‌وڵه‌تی عێراقدا به ‌جۆرێكه‌ كه‌ كه‌متر سه‌قامگیری به‌خۆیانه‌وه‌ ده‌بینن، له ‌سایه‌ی دۆخێكی له‌و جۆره‌شدا داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم به‌ناسه‌قامگیری ده‌مێننه‌وه‌. هۆكاری ئه‌م ناسازی و ناسه‌قامگیرییه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانیش له‌نێوان هه‌ولێر و به‌غدا، بۆ بڕوانه‌بوونی ته‌واو به‌ فیدراڵیه‌ت و سازنه‌بوونی بنه‌ما یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی فیدراڵیه‌تی دارایی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، كه‌ مه‌رجی پێویستن بۆ سه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه ‌داراییه‌كان و بابه‌ته‌كانی تایبه‌ت به‌ دابه‌شكاریی سامان و داهات و بودجه‌( ).  به‌شی سێیه‌م: ڕێكاره‌كانی چاره‌سه‌ری گرفته‌كانی داهاتی گشتی له‌ هه‌رێم خوێندنه‌وه‌ و ئه‌نجامگیرییه‌كانی به‌شی دووه‌م ئه‌وه‌ی بۆمان سه‌لماند كه‌ داهاته‌ گشتییه‌كانی هه‌رێم؛ گیرۆده‌ی گرفتی كه‌می و ناهاوسه‌نگی و ناسه‌قامگیرین و كورتهێنانی داهاته‌كانیش له‌ جۆری كورتهێنانی بونیادی و لاوازییه‌، له‌به‌ر ڕۆشنایی ئه‌وانه‌ و به‌ ڕەچاوكردنی دۆخی نائاسایی ئێستای داهاته‌ گشتییه‌كان،  ڕێكاره‌كانی چاره‌سه‌ر به ‌سێ شێواز ده‌خه‌ینه‌ ڕوو: یه‌كه‌م‌: ڕێكاره‌‌ خێراكان دۆخی ئێستای داهاته ‌گشتییه‌كانی هه‌رێم به‌ر له‌ هه‌ر شتێك؛ پێویستی به‌ هه‌ڵگرتنی ‌هه‌نگاو و ڕێگه‌چاره‌ی خێرا و فریاگوزارییه‌،‌ بۆ ئه‌مه‌یش پێویسته‌ له ‌چه‌ند ده‌روازه‌یه‌كه‌وه‌ هه‌نگاو بنرێت: ده‌روازه‌ی نه‌ختی و دارایی  زۆربه‌ی ده‌وڵه‌تانی جیهان بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ و چاره‌سه‌ری خێرای لێكه‌وته‌كانی ئه‌م قه‌یرانه‌،  پشت به ‌ڕێكاری نه‌ختی و دارایی ده‌به‌ستن، وه‌ك دابه‌زاندنی نرخی سوو، ئاسانكاریی بانكی و پڕۆسه‌ی قه‌رزوقۆڵه‌، پاره‌داركردنی بازاڕ و سێكته‌ره‌كانی كار، به‌رده‌وامیدان به‌ خه‌رجییه ‌گشتییه‌كانی حكومه‌ت و پاره‌داركردنیان له‌ ڕێگه‌ی قه‌رزه‌ گشتییه‌كانه‌وه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌یش له‌په‌نای بانكی ناوه‌ندی و یه‌ده‌گی نه‌ختی و سیاسه‌تی نه‌ختی و سیستمی دارایی و بانكداریدا ده‌كرێن، كه‌ هه‌رێم لێی بێبه‌شه‌.  یه‌كێك له ‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌رێمه‌كان له‌و ده‌سه‌ڵات و تایبه‌تمه‌ندییه‌ خۆش ده‌بن بۆ ناوه‌ند، تاكوو به‌ ڕێكار و سیاسه‌تی یه‌كگرتوو به‌ سوودی سه‌رانسه‌ری وڵات بخرێنه ‌گه‌ڕ( ). بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رێمیش وه‌ك هه‌موو ده‌وڵه‌تان و وه‌ك به‌شه‌كانی تری عێراق؛ له‌م ده‌روازه‌یه‌وه‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌م بۆ چاره‌سه‌ری قه‌یرانه‌كه‌ بنێت، پێویسته‌ هه‌وڵی ته‌واو بدات بۆ دوو مه‌به‌ست: 1-    وه‌رگرتنی پشكی بودجه‌ی هه‌رێم له‌ به‌غدا. بێگومان له‌م دۆخه‌دا پاره‌داركردنی بودجه‌ی عێراق ته‌نها له‌ ڕێگه‌ی قه‌رزه‌ گشتییه‌كان و سوودوه‌رگرتنی ناڕاسته‌وخۆ له‌ ڕە‌سیدی دیناری بانكی ناوه‌ندی و دامه‌زراوه‌ی بانكیی عێراقی و یه‌د‌ە‌گی دراوی بیانییه‌وه‌ ده‌بێت، هه‌ریه‌ك له‌مانه‌یش هه‌رێمی تێدایه‌، هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌ بارگرانی و لێكه‌وته‌كانیشی له‌سه‌ر هه‌رێم گران ڕاده‌وه‌ستن. 2-    ده‌ركردنی قه‌واڵه‌ی دارایی له‌لایه‌ن هه‌رێمه‌وه، چ بۆ  فرۆشتنی له ‌بازاڕ به‌ هاوڵاتیان و وه‌به‌رهێن و بانكه‌كان، چ بۆ به‌كارهێنانی بۆ پێدانی به‌ مووچه‌خۆران له‌بریی به‌شێك له ‌مووچه‌كانیان، لێره‌دا مووچه‌خۆران زیانمه‌ند نابن، چو‌نكه‌ حكومه‌ت ده‌بێت به‌های  قه‌واڵه‌كان له‌سه‌ر فه‌رمانبه‌ر به‌ كه‌متر هه‌ژمار بكات، تاكوو له ‌كاتی فرۆشتنه‌وه‌ی به وه‌به‌رهێن و ‌ناوه‌ندگره‌ داراییه‌كان؛ مووچه‌خۆران زیانیان پێ نه‌گات و وه‌به‌رهێن و ناوه‌ندگره‌كانیش قازانج بكه‌ن و حكومه‌تیش سه‌ره‌ڕای سوودوه‌رگرتن له‌ كات، سوود له‌ كاشی بازاڕ و كه‌رتی تایبه‌ت و وه‌به‌رهێن و بانكه‌كان وه‌ربگرێت، خه‌سڵه‌ته‌كانی قه‌واڵه‌ی داشكێنراویش خۆیان هه‌ر به‌و شێوه‌یه‌ن. ئه‌مه‌ پێویستی به‌ دوو مه‌رج هه‌یه‌:  یه‌كه‌م:‌ ڕەزامه‌ندیی به‌غدا، ئه‌مه‌ش له‌ ماده‌ی 40 و 41 و 43ی یاسای كارگێڕیی دارایی ئیتیحادیی ساڵی 2019دا هاتووه‌ و هه‌رێم مافی سوودوه‌رگرتن له‌و ڕێكاره‌ و قه‌رزی ناوخۆیی به‌گشتی هه‌یه‌، به‌م جۆره‌ قه‌واڵه‌كان له‌ بازاڕی دارایی عێراق به‌گشتی و له‌لایه‌ن تێكڕای بانكه‌كان و بانكی ناوه‌ندیشه‌وه‌ مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كرێت. مه‌رجی دووه‌میش: ئه‌وه‌یه‌ كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ده‌سته‌به‌ری ساغكردنه‌وه‌ی ئه‌و قه‌واڵانه‌ له‌ كاتی یاسایی خۆیدا بكات. ئه‌گه‌ر ئه‌م هه‌نگاوه‌ بنرێت، نه‌ك هه‌ر به‌شێك ده‌بێت له‌ چاره‌سه‌ری خێرا بۆ گرفتی كورتهێنان، به‌ڵكوو ده‌بێته‌ سه‌ره‌تایه‌كیش بۆ ده‌ستپێكی چالاكیی بانكی و جووڵه‌ی دراو به ‌شێوه‌ی سیستماتیك و گه‌ڕانه‌وه‌ی متمانه‌ بۆ  دامه‌زراوه‌ی بانكداری و دانانی بناغه‌ی بازاڕی دارایی و كه‌مكردنه‌وه‌ی مامه‌ڵه‌كردن به‌ كاش. 3-    سه‌ره‌ڕای جیاوازیی شێوازی قه‌رزپێدان و وه‌رگرتنی له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمەوە، به‌ڵام له‌به‌ر ئه‌وه‌ی قه‌رزه‌كان تا ڕاده‌یه‌كی زۆر ده‌كه‌ونه‌ چوارچێوه‌ی ده‌روازه‌ی نه‌ختی و دارایی، بۆیه‌ له‌م خاڵه‌دا جه‌خت ده‌كه‌ینەوە له‌سه‌ر وه‌رگرتنه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی حكومه‌ت له‌ به‌ڵێنده‌ران و سوودمه‌ندان. ده‌روازه‌ی موڵكه‌كانی حكومه‌ت یه‌كێك له‌ سه‌رچاوه‌كانی داهاتی گشتی له‌ دنیادا، بریتییه‌ له‌ موڵكه‌كانی ده‌وڵه‌ت كه‌ له ‌شێوه‌ی موڵكی عه‌قاری و بازرگانی و پیشه‌سازی و داراییدان. حكومه‌تی هه‌رێم بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی خێرای ئه‌م قه‌یرانه،‌ ده‌توانێت چه‌ند هه‌نگاوێك بنێت. 1-    فرۆشتنی به‌شێك له‌‌و زه‌وی و موڵكه‌ عه‌قاری و بازرگانی و پیشه‌سازییانه‌ی كه‌ یاساكانی دۆمینی تایبه‌ت ده‌یانگرێته‌وه‌، ئه‌ویش به ‌مه‌رج و ڕێكاری یاسیایی و تایبه‌ت، به‌ جۆرێك فرۆشتنیان هه‌م ببێته‌ داهاتێكی ڕاسته‌خۆ بۆ حكومه‌ت، هه‌م به‌كارهێنان و سوودوه‌رگرتنیان له‌لایه‌ن كڕیارانه‌وه‌ هاوته‌ریب بێت له‌گه‌ڵ كه‌ڵكی ئابووری بۆ هه‌رێم. حكومه‌تی هه‌رێم خاوه‌نی زه‌وی و موڵكی جۆراوجۆری سوودلێوه‌رنه‌گیراوی گرا‌نبه‌ها و به‌نرخه‌، له ‌ئێستادا فرۆشتنی و سوودوه‌رگرتن له ‌داهاته‌كه‌ی؛ نه‌ك هه‌ر هه‌نگاوێكی به‌جێیه،‌ به‌ڵكوو پێویستییه‌كی ناچارییشه‌. 2-    پێداچوونه‌وه‌ به ‌كرێ و داهاتی هه‌موو ئه‌و موڵكانه‌ی كه ‌به ‌شێوه‌ی كرێ و موساته‌حه‌ دراون به‌ وه‌به‌رهێن و سوودمه‌ندان، ئه‌وانه‌ی كه‌ پڕۆژە‌یان له‌سه‌ر دروست كراوه‌ و كه‌ڵكی ئابووریی هه‌مه‌لایه‌نه‌یان هه‌یه؛‌ پێداچوونه‌وه‌ به ‌كرێكانیان بكرێت، ئه‌وانه‌ی كرێیان نه‌داوه ‌و یان دواكه‌وتووه؛‌ لێیان وه‌ربگیرێت. ئه‌و زه‌وی و موڵكانه‌ی كه‌ سوودیان لێ وه‌رنه‌گیراوه‌، لێیان وه‌ربگیرێته‌وه‌ و ڕێكاریی یاساییان له‌گه‌ڵ بگیرێته ‌به‌ر و موڵكه‌كان به ‌شێوه‌ی زیادكردنی ئاشكرا بدرێنه‌ وه‌به‌رهێنی تر، به‌ كرێی زیاتر و به‌ وه‌رگرتنی بارمته‌ی گه‌روه‌تر به‌پێی به‌های شوێنه‌كه‌ و ئاستی خواست له‌سه‌ری. 3-    چاره‌سه‌ری كێشه‌ی ئه‌و زه‌وی و موڵكانه‌ی حكومه‌ت بكرێت كه‌ له‌لایه‌ن كه‌سانی ئاسایی و به‌رپرس و ده‌ستڕۆیشتووانه‌وه‌ ده‌ستی به‌سه‌ردا گیراوه‌ و كراوه‌ به‌ باخ و ڤێلا و شوێنی حه‌وانه ‌و خۆشگوزه‌رانی، یان كراون به ‌پڕۆژەی ئابووری، یان بگه‌ڕێنرێته‌وه‌ بۆ حكومه‌ت و بۆ ئه‌وه‌ی سوودی لێ وه‌ربگیرێت، یان پاش وه‌رگرتنی؛ ڕێكاری پێبژاردن له‌بریی ئه‌و هه‌نگاوه‌ نایاساییه‌ و وه‌رگرتنی كرێی كه‌ڵه‌كه‌بوو، ئه‌وه‌نده‌ی یاسا ڕێگه‌ ده‌دات، یان پێیان بفرۆشێته‌وه‌ به ‌نرخی بازاڕ، یان بخرێنه‌ زیادكردنی ئاشكراوه‌. یاساكان تایبه‌ت به‌ زه‌وییه‌ كشتوكاڵییه‌كان تا ڕاده‌یه‌ك بۆ ئه‌وه‌ ڕێگرن، به‌ڵام پێویسته‌ به‌ هه‌ر جۆرێك بێت ئه‌و موڵكانه‌ بۆ سوودی داهاتی گشتی به‌كار بهێنرێن، ده‌سه‌ڵاتی یاسادانان و جێبه‌جێكردن؛ هه‌موو ڕێكارێك بۆ ئه‌مه‌ بگرنه ‌به‌ر. ده‌روازه‌ی باج و ڕسومات و پێبژاردن و داهاتی ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان  1-    زیادكردنی گومرگ و كرێ و ڕسومات و پێبژاردن له‌سه‌ر هه‌موو ئه‌و كار و چالاكییانه‌ی كه‌ پێویستیی سه‌ره‌كی نین، له ‌بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و وه‌به‌رهێنان و بازرگانی و به‌كاربردن، زیادكردنی باجی گومرگ به‌ ڕێژە‌یه‌كی زۆر له‌سه‌ر جگه‌ره‌ و كهول و كاڵای كه‌مالی و جوانكاری و كه‌لوپه‌له‌ زیانبه‌خشه‌كان و دانانی باجی به‌كاربردنیش له‌سه‌ریان. 2-     زیادكردنی باجی گومرگ له‌سه‌ر هاورده‌كردنی گشت ئه‌و كاڵا و خزمه‌تگوزارییانه‌ی كه‌ له ‌ناوخۆدا توانای به‌رهه‌مهێنانیان هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش به ‌مه‌رجی توندوتۆڵكردنی چاودێریی بازرگانی و كۆنترۆڵی جۆری، بۆ ئه‌وه‌ی نرخی كاڵا پێویسته‌كان له‌ بازاڕی ناوخۆ به‌رز نه‌كرێته‌وه‌ و كوالێتییشیان دانه‌به‌زێنرێت. 3-     زیادكردنی كرێ و ڕسومات له‌سه‌ر كردنه‌وه ‌و كاركردنی ئه‌و شوێنه‌ بازرگانی و گه‌شتیارییانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ست نین به‌ پێویستییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هاوڵاتیانه‌وه‌، وه‌ك: یانه‌ و كافتریا و گازینۆ و شوێنه‌ گه‌شتیارییه‌كان و... هتد. 4-    سنووردانان بۆ لێخۆشبوونه‌كانی گومرگ و ڕێگریكردن له‌ خۆدزینه‌وه‌ له‌ باجدان و وه‌رگرتنی باج له ‌هه‌موو ئه‌و كه‌س و یه‌كه‌ و دامه‌زراوانه‌ی باج ده‌یانگرێته‌وه‌. 5-     ڕێخستنه‌وه‌ی كاروباری ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان و ڕێگریكردن له‌ پێشێلكردنی یاسا و ڕێنماییه‌كانی دانی باجی گومرگ و نه‌هێشتنی ئه‌و ده‌ستدرێژییانه‌ی ده‌كرێنه‌ سه‌ر داهاتی گشتی‌ له‌لایه‌ن كۆمپانیا و كه‌سانی ده‌ڕۆیشتووه‌وە سوودی لێ وه‌رده‌گیرێت و ناچێته‌ گه‌نجینه‌ی حكومه‌ته‌وه‌.  ده‌روازه‌ی خه‌رجییه ‌گشتییه‌كان  له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كورتهێنانی داهات به‌شێكی په‌یوه‌ندیی به‌ قه‌باره‌ی خه‌رجییه‌كانه‌وه‌ هه‌یه‌، بۆیه‌ زۆربه‌ی جاره‌كان و له ‌ته‌واوی وڵاتانی دنیاشدا بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ئاستی كورتهێنانی بودجه‌ له‌پاڵ زیادكردنی داهاتدا، كه‌مكردنه‌وه یان ڕێكخسته‌وه‌ی خه‌رجییه‌كانیش ڕێكارێكی پشتپێبه‌ستراوه‌. زیاتر له‌ %85ی كۆی خه‌رجییه ‌گشتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم بۆ سێ بوارن، كه‌ هه‌رسێ بواره‌كه‌ به‌هه‌ده‌ردانی زۆریان تێدایه‌ و ده‌رفه‌تی كه‌مكردنه‌وه‌ی و چاكسازییان هه‌یه‌، ئه‌وانیش: خه‌رجییه‌كانی بواری مووچه ‌و ده‌رماڵه‌ و خانه‌نشینی، خه‌رجییه‌كانی بواری به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ و خزمه‌تگوزارییه ‌جۆراوجۆره‌كانی بواری نه‌وت و كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان، خه‌رجییه‌كانی بواری به‌رهه‌مهێنان و دابه‌شكردنی كاره‌با. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ پێویسته‌ حكومه‌تی هه‌رێم هه‌روه‌ك به‌ڵێنی داوه‌ و هه‌نگاویشی بۆ ناوه‌، به‌ زووترین كات ئه‌و به‌هه‌ده‌ردان و له‌به‌رڕۆیشتنانه‌ چاره‌سه‌ر بكات. ڕێكاره‌‌ مامناوه‌ندییه‌كان مه‌به‌ست له‌ ڕێكاره‌ مامناوه‌ندییه‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ڕێكاره‌كان به‌ پڕۆسه‌ی به‌رده‌وامتر و درێژخایه‌نتر بن له‌چاو ڕێكاره‌ خێراكاندا، به‌شێكی زۆری ئه‌و ڕێكارانه‌ش كه‌ لێره‌دا ده‌خرێنه‌ ڕوو‌، تایبه‌تن به‌ چاره‌سه‌ری كورتهێنانی جۆری لاوازی كه‌ جۆرێكه‌ له‌ كورتهێنانی داهات له‌ هه‌رێم، له‌و هه‌نگاوانه‌: 1-    ئه‌نجامدانی چاكسازیی گشتگیر له‌ بواری كارگێڕی و دارایی به‌گشتی، به‌تایبه‌تییش سیستم و دامه‌زراوه‌ی باجگیری و بانكداری و به‌رزكردنه‌وه‌ی توانای به‌جێگه‌یاندنی حكومه‌ت بۆ ئه‌ركه‌كانی له‌ بواره‌كانی  پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری و چاودێریی بازاڕ و پابه‌ندبوون به ‌یاساكان و لێپرسینه‌وه‌.  2-    دانانی یاسای بودجه‌ی هه‌رێم، په‌یڕەوكردنی ژمێره‌ی كۆتایی ساڵانه‌ و ئه‌كتیڤكردنی ڕۆڵی چاودێریی دارایی. 3-    كاركردن بۆ هاوسه‌نگکردنی سه‌رچاوه‌كانی داهات: زیادكردنی ده‌فر و ڕێژەی باجه‌كان، به‌تایبه‌تییش با‌جه ‌ڕاسته‌وخۆكان: باجی هه‌ڵكشاوی داهات و باجی سه‌رمایه‌، به ‌جۆرێك كه‌ باجی داهات به ‌ڕێژە‌ و ئاستی گونجاو؛ مووچه‌خۆرانی كه‌رتی تایبه‌ت و حكومه‌تیش بگرێته‌وه‌ و پێداچوونه‌وه‌ به ‌كرێ و ڕسومات و پێبژاردنه‌كان و داهاته‌كانی تر بكرێت. 4-    خێراكردنی هه‌وڵه‌كان بۆ سوودوه‌رگرتنی زیاتر له‌ گازی سروشتی. 5-     كاركردن بۆ دیاریكردنی گونجاوترین ڕاده‌ی خه‌رجییه ‌گشتییه‌كان و نه‌هێشتنی گه‌نده‌ڵی و به‌هه‌ده‌ردان و كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجی، له‌سه‌ر بنه‌مای خه‌رجكردنی ژیرانه‌ نه‌ك ته‌نها به ‌سكهه‌ڵگوشین، په‌یڕە‌وكردنی پره‌نسیپی توانستی له‌ ته‌رخانكردن و كارایی له‌ خه‌رجكردن. 6-    گونجاندنی ده‌رفه‌تی له‌بار بۆ چالاكیی كه‌رتی تایبه‌ت و سێكته‌ره‌ ئابوورییه‌كانی پیشه‌سازی و بازرگانی و كشتوكاڵ و گه‌شتیاری، بۆ ئه‌وه‌ی ببنه‌ سه‌رچاوه‌ی داهاتی تا‌كه‌كان و ده‌رفه‌تی كار و پاشتریش سه‌رچاوه‌ی داهاتی گشتی له ‌ڕێگه‌ی باج و ڕسومات و كرێوه‌، ئه‌مه‌ش به‌ په‌یڕەوكردنی دوو جۆر سیاسه‌تی ئابووری له‌ یه‌ك كاتدا، ئه‌وانیش: یه‌كه‌م: سیاسه‌تی پاراستنی پیشه‌سازی و به‌روبوومی ناوخۆیی له ‌ڕێگه‌ سنووردانان بۆ كاڵا و خزمه‌تگوزاریی هاورده، دووه‌میش: سیاسه‌تی پاراستنی مافی به‌كاربه‌ر و پاراستنی كه‌شی كێبه‌ركێی بازاڕ و نه‌هێشتنی قۆرغكاری له ‌ناوخۆدا.‌ 7-    هه‌نگاونانی جددی به‌ ئاڕاسته‌ی ڕێككه‌وتنی سه‌قامگیر له‌گه‌ڵ به‌غدا و بنیاتنانی سیستمی فیدراڵیه‌تی دارایی، سه‌ركه‌و‌تن و سه‌قامگیربوونی فیدراڵیه‌تی دارایی له‌ عێراق و په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كانی نێوان هه‌رێم و به‌غدا؛ كارێكی سه‌خته‌ و بنه‌ما سیاسی و كولتووری و یاسایی و دامه‌زراوه‌ییه‌كانی ساز نین، بۆیه‌ تا ماوه‌یه‌كی درێژ شه‌ڕی وه‌رگرتنی ماف و شایسته‌كان له‌ بواری سامان و دارایی بەر‌ده‌وام ده‌بێت، پێویسته‌ هه‌رێم له‌گه‌ڵ هه‌نگاوه‌كانی كه‌مكردنه‌وه‌ی پشتبه‌ستن به ‌به‌غدا، له‌ ئێستاوه‌ پێبه‌پێ كار بكات بۆ لابردنی زۆرینه‌ی كۆسپه‌ سیاسی و یاساییه‌كانی به‌رده‌م سه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه‌كان و به‌ده‌ستهێنانی ماف و شایسته‌كانی، ئه‌مه‌ له‌ ڕووی سیاسییه‌وه؛‌ یه‌كگرتوویی و یه‌كگوتاری و‌ هه‌وڵ و هه‌نگاوی به‌رده‌وامی ده‌وێ و له‌ ڕووی یاساییشه‌وه‌ پێویستی به ‌هه‌مواركردنه‌وه‌ی چه‌ندین یاسای فیدراڵی هه‌یه‌ كه‌ به‌پێی ده‌ستوور پێویست بوو یاسای نیشتمانی بن و ببنه‌ بنه‌مای فیدراڵیه‌تی دارایی، به‌ڵام له‌لایه‌ن عێراقه‌وه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی ناوه‌ندگه‌رایانه‌ داڕێژران و په‌سه‌ند كران كه‌ خۆیان كۆسپن له‌به‌رده‌م په‌یوه‌ندییه‌ داراییه‌كاندا، وه‌ك یاساكانی: ده‌سته‌ی گشتیی چاودێریی ته‌رخانكردنی داهاته‌ ئیتیحادییه‌كان، ده‌سته‌ی گشتیی پاراستنی مافی هه‌رێم و پارێزگاكان، كارگێڕیی دارایی ئیتیحادی، كۆمپانیای نه‌وتی نیشتمانیی عێراقی، ده‌سته‌ی ده‌روازه‌ سنوورییه‌كان... هتد. 8-    پێداچوونه‌وه‌ به‌ هۆكاری كورتهێنانی دامه‌زراوه‌كانی كه‌رتی گشتی و فرۆشتن و به‌تایبه‌تیكردنی ئه‌وانه‌یان كه‌ شیانی ئه‌وه‌ی هه‌یه‌، وه‌ك كۆمپانیاكانی سه‌ر به ‌وه‌زاره‌تی بازرگانی و كۆمپانیای دڵنیایی سه‌ر به‌ وه‌زاره‌تی دارایی و... هتد، له‌گه‌ڵ پێداچوونه‌وه‌ به‌ هۆكاری كورتهێنانی فه‌رمانگه‌كانی ته‌مویلی زاتی، وه‌ك بانكه‌ بازرگانییه‌كان و فڕۆكه‌خانه‌كان و شاره‌وانییه‌كان.  ‌  ڕێكاره‌ درێژخایه‌نه‌كان وه‌ك پێشتر ڕوونمان كرده‌وه،‌ به‌شێكی گه‌وره‌ی كورتهێنانی داهات له‌ هه‌رێم؛  له ‌جۆری  كورتهێنانی بونیادییه ‌و هۆكاره‌كانیشی په‌یوه‌ستن به‌ په‌یكه‌ری ئابووریی هه‌رێمه‌وه‌، چاره‌سه‌ری ئه‌وه‌ پێویستی به ‌ڕاستكردنه‌وه‌ی لاسه‌نگییه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی په‌یكه‌ری ئابووری هه‌یه‌، به‌تایبه‌تییش لاسه‌نگیی په‌یكه‌ری كۆبه‌رهه‌می نه‌ته‌وه‌یی و لاسه‌نگیی ته‌رازووی بازرگانیی ده‌ره‌كی و لاسه‌نگیی نێوان قه‌باره‌ی كه‌رتی تایبه‌ت و كه‌رتی حكومی، ئه‌وانه‌یش به‌ ڕە‌خساندنی ژینگه‌ی ته‌ندروست بۆ كه‌رتی تایبه‌ت و فه‌راهه‌مكردنی دۆخی كێبه‌ركێ و نه‌هیشتنی قۆرغكاری و په‌ره‌پێدارنی سێكته‌ره‌ ئابوورییه‌كانی پیشه‌سازیی گۆڕین و پترۆكیمیایی و كشتوكاڵ و چاندن و ئاژە‌ڵداری و گه‌شتیاری ده‌كرێت.  ئه‌م‌ كاره‌ پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌نه ‌و به‌ربه‌سته‌كانیشی كه‌م نین، كاره‌كه‌ ئاسان نییه‌ و ته‌نها هه‌بوونی سه‌رچاوه‌ی سروشتی و مرۆیی؛ ده‌سته‌به‌ری سه‌ركه‌وتنی ناكه‌ن، پڕۆسه‌كه‌ زنجیره‌یه‌ك پلانی ورد و سێ ساڵه‌ و پینج ساڵه‌ی ستراتیژی‌ و یه‌ك له‌دوای یە‌كی پێویسته‌، سه‌رمایه‌گوزاریی گه‌وره‌ و هێنانی سه‌رمایه ‌و ته‌كنۆلۆژیا و ڕاهێنانی ده‌ستی كار و هه‌مواركردن و ده‌ركردنی چه‌ندین یاسای گرنگ و داڕشتن و جێبه‌جێكردنی كۆمه‌ڵێك سیاسه‌تی ئابووری و دارایی و بازرگانیی پێویسته‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر حكومه‌ت و دامه‌زراوه‌ی خاوه‌ن ئیراده ‌و به‌به‌رنامه‌ هه‌بێت و كاری لێبڕاوانه‌ی بۆ بكات، نه‌ك كارێكی ئه‌سته‌م نییه‌، به‌ڵكوو له ‌میانه‌ی پڕۆسه‌یه‌كی درێژخایه‌ندا، ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنیشی زۆر و دڵخۆشكه‌ره‌، سه‌ره‌ڕای هه‌موو شتێكیش؛ ئه‌وه‌ تاكه‌ ڕێگه‌ی مانه‌وه‌ و گه‌شه‌كردن و پێشكه‌وتنه‌.      دەقی راپرتەكەی لە گۆڤاری ئاییندەناسی - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی   file:///C:/Users/SHKAR%20PC/Desktop/444/گرفته‌كانی%20داهاتی%20گشتی%20له‌%20هه‌رێمی%20كوردستان%20و%20ڕێگه‌كانی%20چاره‌سه‌ركردنیان.pdf

راپۆرتێکی نیویۆرک تایمز عێراق دەهەژێنێت 🔻 عێراق لەژێر حوکمی چەتەكاندا  🔻 بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی دەستیان بەسەر گرێبەستەکاندا گرتووە بۆ خۆدەوڵەمەندکردن (درەو): راپۆرتێکی رۆژنامەی (نیویۆرک تایمز)ی ئەمریکی ئەمڕۆ دەستەبژێری سیاسی عێراق و هەرێمی کوردستانی هەژاند. راپۆرتەکە لەژێر ناونیشانی "عێراق لەژێر حوکمی دزەکاندا" یاخود ئەوەی ناوی لێنراوە "کلیپتۆکراسی" واتە حوکمی چەتەکان بڵاوکراوەتەوە. کورتەی کرۆکی راپۆرتەکە: 🔹 سەددام حسێن فەرمانڕەوایەکی ستەمکار بوو، بەڵام لەسەردەمی ئەودا مامەڵەی دارایی خاوێن بوو. 🔹 نوری مالیکی لە مێژووی عێراقدا لە هەمووان زیاتر یارمەتی تۆڕی دزەکانی داو ئەمە هۆکاربوو بۆ دەرکەوتنی "داعش" لە ساڵی ٢٠١٤دا. 🔹 سیاسەتمەدارانی عێراقی نزیکەی (١٥٠ ملیار) دۆلاریان لە بانکەکانی دەرەوەدا داناوە، هەندێک دەڵێن بڕی پارەکە زیاترەو دەگاتە (٣٠٠ ملیار) دۆلار. 🔹 سیاسەت لە عێراق هاوشێوەی جەنگە لەگەڵ مافیاکاندا. 🔹 زۆرینەی ئەوانەی لە عێراق بانگەشەی چاکسازی دەکەن و ئەوانەی کە باڵی چەکداریان هەیە هەژموونی خۆیان بۆ ئەوە بەکاردەهێن وەزارەت لەناو حکومەتدا بەدەستبهێنن. 🔹 وەزارەتی تەندروستی لای سەدرییەکانە، وەزارەتی ناوخۆ ماوەیەکی دورودرێژە لای بەدرییەکانە، وەزارەتی نەوت لای حیکمەیە. 🔹 یەکێک لە وەزیرە دەستپاکەکان ڤاکسینێکی بۆ وەزارەتی تەندروستی بە (١٥ ملیۆن) دۆلار دۆلار دۆزیوەتەوە، ئەمە لەکاتێکدا بووە وەزیری پێش خۆی ڤاکسینەکەی بە (٩٢ ملیۆن) دۆلار کڕیوە، ئەمە وایکردووە وەزیرە دەستپاکەکە روبەڕووی دژایەتی ببێتەوە لەلایەن؟دەسەڵاتدارانی وەزارەتەکەیەوە. 🔹 بەرپرسانی سیاسی ئەوانەی کە خەریکی ئەم کەسابەتە نایاساییەن خەڵکانی ناسراون، هەندێکیان لە هاوپەیمانە موخڵیسەکانی ئەمریکان. 🔹 بنەماڵەی بارزانی و تاڵەبانی دەسەڵاتی خۆیان بەسەر گرێبەستەکان و بانکی ناوەندیدا لە ناوچەکەیان بەکارهێناوە بۆ خۆدەوڵەمەندکردن. 🔹 گەندەڵی رێڕەوێکی جێگیرە لە سیاسەتی عێراقدا، بەتەنیا دەستبردنی بۆی، دەبێتە هۆی کوژرانی خۆت و خانوادەکەت. 🔹 هەندێک لە میلیشیاکان کۆمپانیای زەبەلاح و ئیمپراتۆریەتی ئابورییان لەناو عێراقدا بنیادناوە. 🔹 فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد بەتەواوەتی لەژێر کۆنترۆڵی میلیشیاکاندایە. 🔹 میلیشیاکانی عێراق دەستیان بەسەر بەندەرو رێڕەوە سنورییەکانیشدا گرتووە. 🔹 ئەمریکا بەرپرسە لە هەموو ئەوە شتانەی لە عێراق رودەدەن، ئەمریکا ملیاران دۆلاری لە عێراقدا خەرجکردووەو دەشزانێت ئەو پارانە بۆ میلیشیاکان دەڕۆن. 🔹 بانکی ناوەندیی عێراقی هەندێک کار دەکات کە وادەکات پارەی زیاترو زیاتر بۆ رێکخراوە تیرۆرستییەکان بڕوات بەتایبەتیش لە بابەتی خستنە بازاڕی دۆلاردا. 🔹 دۆلاری مەزادکراوی عێراق بووە سەرچاوەی خۆراکی جەنگی سوریاو تیرۆری لەو وڵاتە زیندوکردەوە. 🔹 کۆمپانیا وەهمییەکانی عێراق لە رێگەی ئەو دراوە قورسەی کە لە بانکی ناوەندییەوە دەستیان کەوتووە خاوبەرەیان لە لەندەن کڕیوە. 🔹 دزی لە عێراق زۆر روونە، ساڵی ٢٠١٧ بەغداد بەبەهای (ملیارێک و ٦٦ ملیۆن) دۆلار تەماتەی لە ئێران کڕیوە، ئەم رێژەیەش بەبەراود بە ساڵی پێشتر (هەزارجار) زیاتر بووە، ئەمەش پرۆسەی سپیکردنەوەی پارەیە. 🔹 سەختە بتوانرێت رێژەی ئەو ملیارە دۆلارانە ئەژماربکرێت کە تەنیا لەرێگەی نرخی گۆڕینەوەی دۆلارەوە دزراون. 🔹 یەکێک لە بانکە ئەهلییەکان (٤ ملیار) دۆلاری لە بانکی ناوەندی راکێشاوە، دوای لێکۆڵینەوە دەرکەوتووە ئەو بانکە تەنیا ژورێک و کۆمپیوتەرێکە. 🔹 تەنانەت تا ئەوکاتەی کە حکومەتی عێراق موچەی فەرمانبەرانیش دابەش دەکات لە بانکە حکومی و ئەهلییەکاندا سپیکردنەوەیەکی گەورەی پارە دەکرێت. 🔹 عێراق چیرۆکێکی هۆشیارکەرەوەیە بۆ هەموو وڵاتانی جیهان. 🔹 کارتی "QI Card” یەکێکە لە دیارترین رێگا چەپەڵەکانی دزیکردن لە عێراق. 🔹 حەشدی شەعبی نزیکەی (٧٠ هەزار) کارمەندی بندیواری لە کارتی " QI Card”دا تۆمارکردووە، ئەمەش بە سود گەڕاوەتەوە بۆ ئەو میلیشیایانەی سەربە ئێران. 🔹 یەکێک لە گەورەترین پاڵپشتکارانی کارتی "QI Card” عەممار حەکیم رێبەری رەوتی حیکمەیە. 🔹 تاکی عێراقی رۆشناییەک لە ئاسۆدا بەدی ناکات.

ئامادەكردنی: سەرتیپ جەوهەر خاكی رەش   یەكێك لەوانەی لەپرسی نەوت نزیك بوو لە رۆژئاوای كوردستان بینیم. پیاوێكی شارەزاو ئاگاداربوو، حەزینەدەكرد خەڵك بزانێت ئێمە یەكترمان بینیوە قسەی بۆمن كردووە. هەركە پێدەنێیتە ناو خاكی رۆژئاوای كوردستان لە سێمالكاوە، دیمەنی هاتوچۆی تانكەری نەوت و ئامێرەكانی دەرهێنانی نەوت لەسەر سنورەوە دەبینی تا دەگاتە رۆژئاوای رمێلان. بێگومان نەوت تەنها لە رمێلان نییە، بەڵكو لەچەند ناوچەیەكی جیاواز هەیە. ئیدارەی رۆژئاوای كوردستان بەتوانا ساكارو تەكنیكی كۆن بەشێك لەو نەوتە دەردەهێنێت، بەشێكی دەفرۆشێت و بەشەكەی دیكەشی بۆ مەبەستی جیاواز بەكاردێت، بۆنمونە بەكارهێنانی بۆ كارگەی قیرو بەرهەمهێنانی كارەباو هاوكات بەشێكیشی دەپاڵێون دەیكەن بەسوتەمەنی جیاواز. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوەو زانیارییانەی بەردەستن، بەتایبەت دوایین زانیاریی كە لەلایەن ماڵپەڕی (ئۆیڵ پرایس) بڵاوكراوەتەوەو تایبەتمەند وزەو بەنەوت بارەگای لە بریتانیایە، دەڵێت یەدەگی نەوتی سوریا بە دوو ملیارو 500 ملیۆن بەرمیل مەزندە دەكرێت، لەو بڕە لانیكەم لە 75% دەكەوێتە سنوری شاری دێرزۆر! واتە لانیكەم كۆی نەوتی سوریا لەسەروو لە 90% ئەو بڕە نەوتەی دۆزراوەتەوە دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات. ئەو ناوچانەی كە نەوتی لێیە لەسنوری رۆژهەڵاتی فورات بەشارە كوردستانییەكانیشەوە، بریتین لە كێڵگەكانی تەنەك و عومەر لە درێرزۆر، ژمارەیەك كێلگەو بیری جیاواز لە رمێلان، لەسنوری شاری حەسەكە، چەند بیرێكیش لەسنوری پارێزگای رەققە هەیە. بەشێوەیەكی گشتیی ئەو نەوتەی لەسوریا هەیە دەگاتە لە 0.16% بۆ 0.18% رێژەی یەدەگی نەوت لەجیهان. ئەوەی دەمێنێتەوە باسی بكەین و بزانین چەند لەو نەوتە دەردەهێنرێت و سودی لێدەبینرێت. تائێستا ئەو ژمارانەی بەردەستن سەبارەی بەدەرهێنانی نەوت چ لەسەردەمی بوونی ئیدارەی رژێمی سوریا لەو ناوچانەو چ ئێستا بەتەواوی روون نییە. بەپێی ئەو ژمارانەی بەردەستن پێش رووداوەكانی 2011 رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لەسوریا لەرۆژێكدا گەیشتۆتە 400 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا. لەو رێژەیە 250 هەزار بۆ پێویستی ناوخۆ بەكارهێنراوە و ئەویدیكەی فرۆشراوە. هەندێ‌ سەرچاوە دوپاتیدەكەنەوە لەو رێژەیە زۆر زیاتر بەرهەمهاتووەو بەرهەمهێنان گەیشتۆتە سەرو یەك ملیۆن بەرمیل لەرۆژێكدا، بەڵام رژێم بەجیا فرۆشتویەتی و تەنها 400 هەزار بەرمیلی لەداهات كردووەو راگەیاندووە، ئەویدیكە بۆ مەبەستی تایبەتی حزبی بەعسی عەرەبی لە سوریا فرۆشراوە. سەبارەت بەرێژەی بەرهەمی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات، لەئێستادا رێژەی بەرهەم یان ژمارەیەكی رەسمیی بەردەست نییە. میدیاكانی سوریاو جیهان ژمارەی جیاواز لەوبارەیەوە بڵاودەكەنەوە، بەڵام وردو پشتڕاستكراوەو رەسمیی نییە. بەپێی هەندێ سەرچاوە ئەو رێژەیەی ئێستا بەرهەمدەهێنرێت 100 بەرمیل زیاترە، پێگەی (ئۆیڵ پڕایس) لەراپۆرتیكی كۆتایی ساڵی 2019 دەڵێت رۆژانە دەیان هەزار بەرمیل لە كێلگە جیاوازەكانی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر دەردەهێنرێت. ئەو نەوتەی لە رۆژهەڵاتی فورات یان رۆژئاوای كوردستان دەردەهێنرێت رێژەی هەرە گەورەی لەناوچەكانی دێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت، ئەویدیكە لە رمێلان سەدان بیری نەوتی لێیە، لەگەڵ حەسەكەو چەند شوێنێكی دیكە بەرهەمدەهێنرێت. ئەو قەبارەیەی بەرهەمدەهێنرێت زۆر نییە بەراورد بەبونی رێژەی یەدەگی نەوت لەسوریا، بەڵام توانای بەرهەمهێنانی نەوت لەلایەن رێڤەبەری خۆسەر سنوردارەو لەئێستادا توانای بەرەوپێشبردنی نەوتیان نییە. سەرباری كەمی بەرهەم لەئێستادا، بەڵام یەكێك بەپێی لێدوانی شارەزایەك بۆ پێگەی تایبەتمەند (گلۆباڵ دیفیلوبمێنت GDC) رێڤەبەری خۆسەر دەتوانێت ئەو رێژەیە پەرەپێبدات بۆ 400 هەزار بەرمیل لەرۆژێكدا! ئەمەش بەڵگەیە كە ئەو ژمارانەی پێشتر لەلایەن وەزارەتی نەوتی سوریا بڵاوكراونەتەوە راست نین. سەبارەت بەو نەوتەی بەرهەمدەهێنرێت، بەپێی زانیاریی پشتڕاستكراوە لەچەند سەرچاوەیەكەوە كە ئەوكاتە دەستمكەوت، بەشێكی بۆ ناوخۆ لەرۆژئاوای كوردستان بەكاردەهێنرێت و ئەویدیكە لەڕێگەی جیاوازەوە دەفرۆشرێت. لەوانەیە بەشی هەرە گەورەی دەفرۆشرێتە رژێمی سوریا، بەشێكی دەفرۆشرێتە سەرچاوەیەك لەپارتی دیموكراتی كوردستان لەباشوری كوردسان، بەشێكی كەمیشی لەڕێگەی جیاوازەوە دەفرۆشرا بەو گروپە چەكدارانەی كە ناویان لەخۆناوە ئۆپۆزسیۆن لەسوریاو لەدەوروبەری شاری حەلەب بونیان هەبوو. سەرچاوەكە رونیكردەوە لەرۆژئاوای كوردستان كەسێك بەناوی (عەلی شێر) سەروكاری فرۆشتنی نەوت لەرۆژهەڵاتی فورات یان لەلای رێڤەبەری خۆسەر دەكات و ئەو پیاوە نەوت دەفرۆشێتە لایەنە جیاوازەكان. هەروەك ئەوبەشە زۆرەی نەوت كە رەوانەی ناوچەكانی رژێمی سوریا دەكرێت لەڕێی تانكەرەوەیەو رۆژانە دەگوێزنەوە. ئەو نەوتە لەلایەن بازرگانێكی نزیك رژێمی سوریا كە لەدیمەشق دادەنیشێت بەناوی (بەڕا قاترچی) دەكڕدرێتەوەو گرێبەستی بۆكراوەو تەنها دەفرۆشرێتە ئەو بازرگانە. دیار نییە ئەو نەوتە بەچەند دەفرۆشرێت و مانگانە رێڤەبەری خۆسەر چەندی دەستدەكەوێت، بەڵام بەپێی سەرچاوەكان ئەوكاتە كە نەوت لەسەروو 60 دۆلار بوو لەبازاڕی جیهانیی، مانگانە بەڕا قاترچی لەنێوان 50 بۆ 60 ملیۆن دۆلار نەوتی لەرۆژئاوای كوردستان دەكڕیەوە. سەبارەت بەو نەوتەی بەقاچاخ رەوانەی باشوری كوردستانیش دەكرێت، بەپێی سەرچاوەی ناڕەسمیی كە ئەوكاتە ئاشكرایكرد و رونیكردەوە كە مانگانە بای سەروو 10 ملیۆن دۆلارێك دەفرۆشرێتە سەرچاوەیەكی تایبەت لەپارتی دیموكراتی كوردستان و بەرمیلی بە 30 دۆلارێك دەیكڕێتەوە. لەوبارەیەوە ناوی چەند لێپرسراوێك دەهێنرێت، بەڵام لەبەرئەوەی زانیارییەكان رەسمیی نین بۆیە ئاماژە پێكردنیان زەحمەتە. بەپێی راپۆرتی پێگەی ئۆیڵ پرایس-یش كە لەكۆتایی 2019 بڵاوكراوەتەوە مانگانە هێزەكانی سوریای دیموكرات بای 10 ملیۆن دۆلار نەوت دەفرۆشن و هەر بەرمیلێكیش بە 30 دۆلار. لەبارەی بڕی ئەو نەوتەی دەفرۆشرێتە سوپای ئازاد، زانیارییەكی ئەوتۆ بەردەست نییە تەنها ئەوە نەبێت بەپێی سەرچاوەكە ئەو نەوتە بۆیە دەفرۆشرا ئەو هێزانە، تاوەكو لەهەندێ ناوچە پەلاماری هێزە كوردییەكان نەدەن بەتایبەت لەنزیك حەلەب. عەلی شێر پیاوێكی ناسراوە لەرۆژئاوای كوردستان، وەك ئاشتی هەورامیی باشوری كوردستان ئاگاداری وردەكاری نەوتی رۆژهەڵاتی فوراتە. بەپێی سەرچاوەكان ماڵێكی لە ناوچەی جەرەمانەی دیمەشقەو ئێستا بووە بەدەوڵەمەندێكی گەورە. سەرچاوەیەك لەدیمەشق پێی وتم لەئاهەنگێكی تایبەت كاتژمێرەكەی دەستی پێشانداوە كە بە 150 هەزار دۆلار كڕیویەتی. وەك باشوری كوردستان پرسی نەوت لەرۆژئاوای كوردستان تەمومژێكی زۆری لەسەرە، دیار نییە چەند بەرهەمدەهێنرێت و چۆن دەفرۆشرێت و پارەكەیشی چی بەسەردێت. ئەوەی روونە داهاتەكەی بۆ رێڤەبەری خۆسەرە كە لەژێر هەژموونی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە)یە. لەگەڵ ئەوەی رۆژئاوای كوردستان لەژێر بارودۆخێكی نالەباری ئابوریی و شەڕدایە، بەڵام خەڵك هەیە گلەیی دەكات لەوەی مانگانە پارەیەكی زۆری نەوت دێتە دەست كەچی ئاوەدانییەكی ئەوتۆ بەرۆژئاوای كوردستانەوە دیار نییە. لەرۆژئاوای كوردستان یان بەری رۆژهەڵاتی فورات تەنها نەوت نییە، بەڵكو سامانێكی سروشتی زۆر گرنگترو بەڕێژەو قەبارەیەكی زۆر گەورەتر هەیە ئەویش گازی سروشتییە. لەبارەی بوونی گازەوە، هێشتا روون نییە قەبارەكە چەندە، مەزندە دەكرێت یەدەگی گاز بگاتە 250 ملیار مەتر سێجا. دەستەی جیۆلۆجی ئەمریكا بە 700 ملیار مەتر سێجا مەزندەی دەكات، بەڵام بەپێی دوایین لێكۆڵینەوەو پێشبینی ناوەندی فێرێڵ بۆ توێژینەوە لەبەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا رێژەی گازی سروشتی سوریا دەگاتە 28 تریلیۆن مەتر سێجا، زۆربەی دەكەوێتە رۆژهەڵاتی دێرەزۆرو تەریب لەگەڵ سنوری عیراق، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار گەورەی نەوت لەدیوی عیراق دۆزراوەتەوەو دەكەوێتە ناوچە سوننە نشینەكان. ئەگەر ئەو توێژینەوەی ناوەندی فێرێڵ وەكوخۆی دەربچێت ئەوا سوریا بازێكی گەورە دەدات لەپرسی وزەو دەبێتە وڵاتی سێیەم لەسەر ئاستی جیهان. هێشتا روون نییە بەتەواوی ئەو گازەی دەكەوێتە سنوری قەڵەمڕەوی رێڤەبەری خۆسەر چەندە، بەڵام ململانێی نێودەوڵەتی بەتایبەت لەنێوان ئەمریكاو روسیاو پێداگری توركیا بۆ شەریك بوون لەسامانی سروشتی ناوچە، ئاماژەن بۆ بوونی قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی گازی سروشتی لەناوچەكە. پێشبینی دەكرێت لەچەند ساڵی داهاتوو ئەگەر ناوچەكە بەرەو ئارامیی بڕوات، دەیان كۆمپانیای گەورەی جیهانیی رووبكەنە رۆژئاوای كوردستان بۆ دەرهێنانی گازی سروشتیی. لە 2011 رۆژانە نزیكەی 30 ملیۆن پێ سێجا گاز لەسوریا بەرهەمدەهێنرا، ئێستا روون نییە چەندن، بەڵام نزیكەی لە 50% بەرهەمی گازی سروشتیی ئێستا دەكەوێتە سنوری رۆژهەڵاتی فورات بەتایبەت لەناوچەكانی حەسەكەو درێرەزۆر بەرهەمدەهێنرێت و بۆ پێویستی ناوخۆ بەكاردەهێنرێت. لەماوەی چەند ساڵی دوایی، ژمارەیەك لێكۆڵینەوەی ئابوریی نوێ هەن كە باس لەدروستبونی ململانێیەكی توندی نوێی نێوان وڵاتانی زلهێز دەكەن لەسەر گازی سروشتیی لەعیراق و سوریا. ئەوەی پەیوەندی بەسوریاوە هەیە توركیا زۆر لێی نیگەرانەو ترسێكی زۆری هەیە كە ببێتەهۆی زیاتر گەشەكردنی رێڤەبەری خۆسەرو بەهۆی ئەو سامانە سروشتییەوە ئەمریكا گرنگی زیاتر بەناوچەكە بدات و ببێتەهۆی بوژانەوەو بەهێزكردنی ئابوری رێڤەبەری خۆسەر لەرۆژهەڵاتی فورات كە توركیا قەڵەمڕەوی كورد هەژماری دەكات و پێی وایە كاریگەری لەسەر بوون و گەشەی كورد لەباكوری كوردستان دەبێت. لەعیراقیش پێشبینی دەكرێت قەبارەیەكی ئێجگار گەورەی گاز لەسنوری پارێزگای ئەنبارو باشوری موسڵ لەناوچەی سوننە نشینەكان هەبێت كە زۆرینەی سوننەن، هەروەك رێژەیەكی ئێجگار زۆری گازی سروشتی لەناوچەكانی هەرێمی كوردستان بەتایبەت گەرمیان هەبێت كە ئێستا چەند كۆمپانیایەك كاری لێدەكەن. لەو چەند چەند ساڵەی دوایی، لەمیدیاكان باس لەپلانێكی گشتگیر دەكرا لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوێزانەوەی گازی سروشتی كوردستان بۆ هێڵی نابۆكۆ لەدەریای قەزوین لەوێوە بۆ ئەوروپا كە درێژیەكەی 330 كیلۆمەترە.