راپۆرتی: ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمانی كوردستان تەنها (5) دانیشتنی ئەنجامداوە، لەكاتێكدا بەپێی مادەی (51)ی پەیرەو دەبوایە (42) دانیشتنی ئاسایی ئەنجام بدات، لەو ماوەیەدا (36) پەرلەمانتار هیچ قەسەیەكیان نەكردووە، ئەوانەی یەكجار قسەیان كردووە (30) پەرلەمانتار بوون، تەنها (7) پەرلەمانتار چوار جار قسەیان كردووە.  دەقی راپۆرتەكەی ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان پەرلەمانێك بەبارمتە گیرابێت، ناتوانێت ئەركەكانی جێبەجێ بكات بەپێی بەدواداچونێكی مەیدانی ئینستتیوتی پەی، باڵاترین دەسەڵاتی یاسادانان وچاودێریكردن، مەرجەعی سیاسی و یاسایی خەڵكی كوردستان كە پەرلەمانە، نەیتوانیوە هاوسەنگی لەنێوان ئەركەكانی و ئەو كێشانەی هاتوونەتە كایەوە رابگرێت، نەیتوانی لەئاست ئەو ئاڵنگارییە مەترسیدارانەدا بێت كە رووبەڕووی خەڵكی كوردستان بوونەتەوە، بۆ راستیی ئەم واقیعە تاڵە ئەم راستیانە دەخەینە روو: یەكەم: ئەو كێشانەی رووبەڕووی خەڵكی كوردستان بوونەتەوە:  لەماوەی پێنج مانگی رابردوودا كە وەرزی گرێدانی كۆبوونەوەكانی پەرلەمان بوو، قەیرانگەلێكی قورس و مەترسیدار رووبەڕووی خەڵكی كوردستان بوونەتەوە، وەك:  1-لەشكركێشی سوپای توركیا و بۆردوومانەكانی بۆ سەر هەرێمی كوردستان. 2-كێشەكانی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، مەسەلەی تەعریب و دەغڵ و دان سوتاندن. 3-مەترسیی سەرهەڵدانەوەی گروپی تیرۆریستیی داعش و پەلامارەكانیان. 4-گرفت و تەنگژەی دانوستاندنەكانی نێوان هەرێم و بەغدا. 5-كێشەی قەیرانی دارایی و دابەشنەكردنی موچەو گرفتەكانی یاسای چاكسازی. 6-وەستانی بازاڕ و نەبوونی كەسابەت و خراپیی گوزەرانی هاوڵاتیان. 7-كەمكردنەوەی موچەی فەرمانبەران بە بڕیارێكی نایاسایی حكومەت. 8-هەڕەشەی ڤایرۆسی كۆرۆناو راگرتنی بازاڕ و ئیجرائاتەكانی كەرەنتینەكردن و خراپی خزمەتگوزاریی نەخۆشخانەكان. 9-راگرتنی هاتوچۆی نێوان شارەكان و بەسیاسی كردنی پەتاكە. 10-كەڵەكە بوونی قەرزێكی زۆر لەسەر خەزێنەی حكومەت. 11-پێشێلكردنی زۆرینەی یاسا بەركارەكانی هەرێم. 12-بەردەوامی ناشەفافیی نەوت و داهاتی خاڵە سنورییەكان و گومرگ و رسومات و باجەكان. 13-گرفتی بێبایەخكردنی بەرهەمی جوتیاران و نەبوونی بازاڕ بۆیان. ئەمانەو چەندان گرفت و قەیرانی تر بەرۆكی هەرێمی كوردستان و خەڵكەكەی گرتووەو مەترسیی جددی هێناوەتەكایەوە، كەچی ئەوەی دووا كەس بێت هەستی پێ بكات و هیچ قسەیەكیشی نەبێت، پەرلەمانە. دووەم: ئەو ئەركانەی پەرلەمانی كوردستان لەماوەی ئەو (150) رۆژەدا كردوویەتی: سەرباری هەموو ئەم قەیران و گرفتە مەترسیدارانە، پەرلەمان لەماوەی ئەم خولی گرێدانەدا، بەو مانگەشەوە گوایە بەمەبەستی كاركردن درێژی كردەوەو پشووی وەرنەگرت، هیچ هەنگاوێكی نەناوە، ئەگەر سەرنجێكی بەرهەمی كارەكانی بدەین لەو ماوەیەدا، ئەوە دەسەلمێنرێت: 1-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها (5) دانیشتنی ئەنجامداوە، لەكاتێكدا بەپێی مادەی (51)ی پەیرەو دەبوایە (42) دانیشتنی ئاسایی ئەنجام بدات. 2-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها (10) كاتژمێر و (20) خولەك كۆبۆتەوە. 3-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها یەك یاسای دەركردووە بەناوی (یاسای بەرەنگاربوونەوەی بەقاچاغبردنی نەوت)، ئەم یاسایەش لەلایەن سەرۆكایەتی هەرێمەوە رەت كراوەتەوە. 4-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان تەنها (3) بڕیاری دەركردووە، ئەو سێ بڕیارەش بێ بەرهەم بوون كە بریتین لە: -بڕیاری پێشكەشكردنی پێشنیازە یاساو بڕیار لەلایەن ئەندامانی پەرلەمان، كە لەو ماوەیە هیچ پرۆژە یاسایەك پێشكەش نەكراوە. -بڕیاری درێژكردنەوەی خولی بەهارەی پەرلەمان بۆ یەك مانگ، لەو ماوەی درێژكردنەوەیەدا هیچ كۆبوونەوەیەك ئەنجام نەدراوە. -بڕیاری هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتار سۆران عومەر، سەرباری تێبینی زۆر لەسەر شێوازی دەركردنی بڕیارەكە بووە مایەی پەكخستنی زیاتری پەرلەمان. 5-لە ماوەی (150) رۆژدا لە دانیشتنەكانی پەرلەماندا لە كۆی (111) ئەندام، تەنها (72) پەرلەمانتار قسەیان كردووە: ئەوانەی چوار جار قسەیان كردووە: (7) پەرلەمانتار ئەوانەی سێ جار قسەیان كردووە: (6) پەرلەمانتار ئەوانەی دوو جار قسەیان كردووە: (29) پەرلەمانتار ئەوانەی یەك جار قسەیان كردووە: (30) پەرلەمانتار ئەوانەی هیچ قسەیەكیان نەكردووە: (36) پەرلەمانتار ئەندامانی دەستەی سەرۆكایەتی: (3) ئەندام بەمەش سەرجەمی دەكاتە (111) ئەندام، لەكاتێكدا بەشێك لەو پەرلەمانتارانە كە لەپەرلەماندا هیچ بەشدارییەكیان نیە، كەچی لەو (150) رۆژەدا لە كەناڵەكانی راگەیاندندا دەیان كاتژمێر قسەیان كردووەو خەڵكی كوردستانیان بە موزایەدەكانیان هەراسان كردووە. 6-لە ماوەی (150) رۆژدا و تەنها لە پێنج دانیشتندا (70) حاڵەتی ئامادە نەبوونی ئەندامان تۆمار كراوە. 7-لیژنەهەمیشەییەكانی پەرلەمان لەماوەی (150) رۆژدا، كەمترین كۆبوونەوەیان ئەنجامداوە، لەكاتێكدا بەپێی بڕگەی دووەمی ماددەی (30) ی پەیڕەو بەلای كەمەوە دەبوایە هەر لیژنەیەك مانگی دوو كۆبوونەوەی بكردایە كەلەو ماوەیەدا دەكاتە (190) كۆبوونەوە. 8-لە ماوەی (150) رۆژدا لە كۆبوونەوەی لیژنەكاندا (101) حاڵەتی ئامادەنەبوونی ئەندامان تۆمار كراوە. 9-لە ماوەی (150) رۆژدا پەرلەمان سەرباری ئەو هەموو قەیران و سەرپێچییەی دەسەلاتی جێبەجێكردن هیچ ئەندامێكی ئەنجومەنی وەزیرانی بەمەبەستی لێپێچینەوە بانگهێشت نەكردووە. 10-لە ماوەی (150) رۆژدا تەنها میوانداری دوو وەزیری (پەروەردەو خوێندنی بالا)ی كردووە، بەبێ ئەوەی بەدواداچوون بۆ كارەكانیان و سەرپێچیەكانیان بكات. 11-كار نەكردنی لیژنەكانی پەرلەمان لەسەر ئەو دەیان پرۆژەیەی خوێندنەوەی بۆ كراوە، پشتگوێخستنی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەو دەیان پرۆژەیەی تر كە نایانخاتە بەرنامەی كارەوە، بێ وەلامی سەدان پرسیار كە لە حكومەت كراون، بەدەنگەوە نەچوونی وەزیرەكان بۆ بانگهێشت و نەچوونیان بۆ هۆڵی پەرلەمان، ئەمانەو چەندان پرسی تر كە پەرلەمان لەئاستیاندا نادیدەو بێدەنگە! 12-سەرباری هەموو ئەمانە، دەیان جار لە پەرلەمان پێشێلی پەیرەو و یاساكان كراوە، جا چ پەرلەمان خۆی كردبێتی، كە لە دیارترین و تازەترینیان بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی پەرلەمانە لەلایەن جێگرەكەیەوە بەئامادەبوون و بێدەنگی سەرۆك، یاخود بەرامبەری كراوە وەك بەیاننامەكەی وەزارەتی داد سەبارەت بە بڵاونەكردنەوەی بڕیاری سەرۆكی پەرلەمان لە وەقائیعی كوردستان، كە خەریكە ئەو پێشێلكاریانە دەبن بە نەریت لە پەرلەمانی كوردستاندا. ئەنجام: ئەم دامەزراوە گرنگە لەلایەن حزبە سیاسیەكانەوە نەك هەر پشتگوێخراوە، بەڵكو بەبارمتە گیراوەو كراوە بەئامرازێك بۆ یەكالاكردنەوەی ململانێكانیان، لەسەر شاڕێی ئەركە یاسایی و نیشتمانییەكانی ترازێنراوە. خودی پەرلەمان و پەرلەمانتارانیش نەك هەر بەئەركی خۆیان هەڵنەستاون، بەڵكو بوونەتە ئامرازی ماكیاژكردنی ئەو دەسەلاتەی لەسەرجەم بەلێنەكانی پاشگەز بۆتەوە كە بەهاوڵاتیانی دابوو و بە كارەنایاساییەكانی ئەزموونەكەیشی خستۆتەبەردەم مەترسییەوە. لەسایەی ئەم رەوشە ناهەموارەی دەگوزەرێت، دوو ئاراستەی چەواشەكارانە دەبینرێن، ئاراستەیەكیان داوای ئەوە دەكات پەرلەمان بەم شێوازە قۆرخكارییەی بەردەوام بێت و ئاراستەكەی تریش داوای هەڵپەساردن و راگرتنی دەكات، دەرەنجامەكان و تێكڕای كار و هەڵوێستەكانی پەرلەمان لەو (150) رۆژەی بەنمونەمان هێناوەتەوە كە خولێكی گرێدانە پێمان دەڵێن كە هیچ كام لەو ئاراستانە راستگۆنین لەگەڵ ئەو پەیامانەی هەڵیان گرتووەو لەگەڵ ئەو وادەو بەڵێنانەی بە هاولاتیانیان دابوو. لەنێوان ئەم دوو ئاراستەیەشدا ئاراستەی سێیەم هەیە كە پێكهاتووە لە حزبە ئۆپۆزیسیۆنە كۆن و تازەكان و ئەوانیش نەك بەشێك نەبوونە لە چارەسەر بەڵكو هەمیشە پارسەنگێك بوون هەرجارەو بەلایەكدا بۆ راگرتنی رەوشەكە بەو شێوازەی هەبووەو هەیە. ئەگەر وانیە بۆچی نەمانبینی هیچ كامیان (چ لەسەر ئاستی فراكسیۆن بێت یاخود وەك تاك) هەڵوێستێكی راشكاوانە بگرنەبەر و دەست لەكار بكێشنەوە؟ پرسیاری هاوڵاتیان ئەوەیە: پەرلەمان لەكوێی هاوكێشەكاندایە لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان نغرۆی كێشەو قەیران بووە!؟ پەرلەمانێك نەتوانێت بە ئەركەكانی خۆی هەڵسێت، نەك هەر یاسای پێ پەسەند نەكرێت و بەدواداچوون بۆ پێشێلی یاساكانی خۆی نەكات بەڵكو خۆی پێشێلی ئەو یاسایانە بكات كە دەری كردوون! پەرلەمانێك نەك چاودێری دەسەلاتی جێبەجێكردنی پێ نەكرێت بەلكو حكومەت وەك چاودێرێك بێت بەسەریەوە! پەرلەمانێك ماوەی (8) ساڵە نەك هەر یاسای بودجەی پەسەند نەكردبێت بەلكو لە (9) ساڵی رابردوودا حكومەت ژمێرەی كۆتاییشی بۆ نەناردبێت كەچی دەنگی لێوە نەیەت! پەرلەمانێك نەك هەر نەیتوانیبێت یەكڕیزی دروستبكات و ناوماڵی كورد یەك بخات بەڵكو هۆكاری پەرتەوازەیی زیاتر بێت! پەرلەمانێك لەپرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكاندا بێدەنگ و بێ هەڵوێست بێت! پەرلەمانێك هەر چوار دەستەی بەناو سەربەخۆی (چاودێری دارایی، مافی مرۆڤ، دەستپاكی، كۆمسیۆنی هەڵبژاردن) كەپەیوەستن بەخۆیەوە ساڵانێكە بەنایاسایی كارەكانیان رایی بكەن كەچی پێی چارەنەكرێت! پەرلەمانێك سەرۆكایەتییەكەی لەبری راگرتنی هاوسەنگی و پرەنسیپی بێلایەنی و جێبەجێكردنی پەیڕەو سەرقاڵی تەنها مەكسەبە حزبییەكانیان بن، هەر وەك لە چەند مانگی رابردوودا دەركەوت یارییەكی قێزەونیان پیادە كردبێت! پەرلەمانێكی لەم شێوەیە دەبێ چاوەڕێی چی لێ بكرێت؟ ئاخۆ ئەو پەرلەمانە بەو شێوازە مانەوەی پێویستە؟ ئاخۆ كاتی ئەوە نەهاتووە خەڵكی كوردستان داوای هەڵوەشانەوەی ئەو پەرلەمانە بكات و بەدوای شێواز و میكانیزمێكی تردا بگەڕێن و بەلەبەرچاوگرتنی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان پەرلەمانێكی تر و لەژێر چاودێریی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا هەڵببژێردرێتەوە؟ ئینستتیۆتی پەی بۆ پەروەردەو گەشەپێدان 25-7-2020

درەو: هیومان ڕایتس ۆوچ راپۆرتێكی لەسەر هێرشەكانی توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوەو رایگەیاندووە: توركیا لە هێرشەكەی سەر سەیرانگای كونەماسی زیانی بە هاوڵاتیانی مەدەنی گەیاندووە، ئاماژەی بەوەشكردووە: ئەو هێرشانەی توركیا دژی یاساكانی جەنگن، لەو هێرشە سەربازیانەی توركیادا زیان بە هاوڵاتیانی مەدەنی كەوتوون و دەبێت توركیا لێكۆڵینەوە لەو هێرشانە بكات و قەرەبوویان بكاتەوە. دەقی راپۆرتەكەی هیومان رایتس وۆچ: عێراق: هێرشە ئاسمانیەکانی تورکیا ڕەچاوی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنی ناکات دەبێت ئەنقەرە لێکۆڵینەوە لەو هێرشانەی کە زیانی بە هاووڵاتیانی مەدەنی گەیاندوە بکا و قەرەبوی قوربانیەکانی بکاتەوە  هیومان ڕایتس ۆوچ لە ڕاپۆرتەکەی ئەمڕۆیدا ڕایگەیاند، هێرشێکی ئاسمانی تورکیا بۆسەر گروپێکی چەکداری ئێرانی لە هەرێمی کوردستانی عێراق لە کۆتایی مانگی حوزەیرانی ٢٠٢٠ ووریایی پێویستی تێدا ڕەچاونەکراوە لە پێناو بەرکەوتنی کەمترین زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی. لە بەرواری ٢٥ی حوزەیرانی ٢٠٢٠، لە سەیرانگای كونە ماسی پەیام تاڵیب تاهیر قاچی چەپی بەهۆی هێرشە ئاسمانیەكەی توركیاوە لەدەستدا، هێرشە ئاسمانیەكەی ٢٥ی حوزەیران بووە هۆی كوشتنی ئەندامێكی پارتی ژیانی ئازادی كوردستانی ئێران (پژاك)ی سەربە پارتی كرێكارانی كوردستان و برینداركردنی سیانی تر. هێرشەكە هەروەها بووە هۆی برینداركردنی شەش هاووڵاتی مەدەنی و گەیاندنی زیان بە سەیرانگای كونە ماسی لە قەزای شارباژێڕ. بەڵقیس وویڵی، توێژەری باڵای قەیران و جەنگ لە هیومان ڕایتس ۆوچ، ووتی، ''هێرشێكی ئاسمانی سوپای توركیا بۆسەر چەكدارانی ئۆپۆزسیۆن لە سەیرانگایەك بووە هۆی بە سەختی برینداربوونی چەند هاووڵاتیەكی مەدەنی. دەكرا زیانی هێرشەكە بۆسەر هاووڵاتیانی مەدەنی زۆر زیاتر بوایە. ڕاستە چەكدارەكان هەڵەبوون لەوەی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنیان خستۆتە مەترسیەوە، بەڵام دەبوو توركیا هەموو ووریاییەكی كردارەكی بەكاربهێنایە لە بەركەوتنی كەمترین زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی.'' ماوەی چەندین دەیەیە هێزەكانی توركیا ئۆپراسیۆنی سەربازی لە دژی پەكەكەو پژاك لە باكووری عێراق ئەنجام دەدەن. لە ١٥ی حوزەیران، وەزارەتی بەرگری توركیا ئۆپراسیۆنی چنگی پڵنگ و چنگی هەڵۆی ڕاگەیاند.  لە ٢٥ی حوزەیران، وەزارەتی بەگری ڕایگەیاند كە هێرشی لە دژی لانی كەم لە ٨١ پێگە لە هەرێمی كوردستانی عێراق ئەنجام داوەو ووتی تا ١٤ی تەموز ٦٢  گەریلای پەكەكەی كوشتووە لە راپۆرتەكەدا بە''تیرۆریستی'' هاتووە. ئەمە جگەلەوەی لە هەمان كاتدا، سوپای ئێران تۆپبارانی هێزەكانی پژاكی لە سنورەكان كرد. سالار محەمەد ساڵحی تەمەن ٤٥ ساڵ كە دانیشتووی گووندی كونە ماسیە ووتی، لە ٢٥ی حوزەیران كاتێك لە ناو دوكانی ئامۆزاكەی بوو بەناوی كەیوان كاوە ساڵح كە چەند مەترێك لە سەیرانگای ئاوی كونە ماسی دوورە، لە دەوروبەر كاتژمێر ٥:١٥ خولەكی دەمەو ئێوارە كاتێك خێزانی ئامۆزاكەی بەناوی پەیمان تالیب زاهیری تەمەن ٣٠ ساڵ و دوو منداڵە تەمەن شەش ساڵ و حەوت ساڵەكەی لە ناو دوكانەكەدا دەبن پیكابێكی سپی بە دووری ٢٠ مەتر لە دووكانەكە ڕادەوەستێ و چوار پیاو بە جل و بەرگی مەدەنیەوە لە پیكاپەكە دێنە دەرەوەو دەچنە ناو دوكانەكە. ساڵح ووتی یەكێك لە پیاوەكان ''هێلكەی كڕی و بە كەیوانی ووت كە هێلكەكانی بۆ بپێچێتەوە بە عەلاگە لەبەرەوەی ڕێگەكەی دوورە.'' ساڵح ووتی، بە شێوازی قسەكردنی و نیشاندانی ڕێز دیاربوو پیاوەكە خەڵكی ئێران بوو هەروەها تەنها ئێرانیش كە لە ناوچەكە هەبووبن چەكداری پژاك بوون. ساڵح ووتی، بە تێگەیشتنی ئەو پژاك بە دووری ٤٠ كیلۆمەتر لە باكووری ڕۆژئاوای كونە ماسی حەشارگەیان هەبووە، بەڵام ئەوە یەكەم جار بووە ئەندامی پژاكی لە ناو گوندەكە بینیوە. ساڵح ووتی، كاتێك ئەو دوكانەكە جێدەهێڵێ، پیاوەكە هێشتا لە ناو دوكانەكەدا دەبێت. پاش چەند خولەكێك و لە كاتژمێر ٥:٣٢ خولەك دەبینێ پیكاپەكە بەر هێرشێك دەكەوێت و پاشان دوكانەكە بەر هێرشی دووەم دەكەوێت. دەزگایەكی میدیای ناوخۆی ڕایگەیاند كە هێرشەكە بە فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان بووە، و لە نێوان دوكانەكە و ئوتومبێلەكە تەقیوەتەوە. ساڵح ووتی، تەقینەوەكان و پارچەی تەقینەوەكان ئەو چەكدارەی هێلكەكانی كڕی دەكوژێت و سیانەكەی تریش بریندار دەكات. ئەو ووتی، سێ پارچەش بەر سكی ئامۆزاكەی كەیوانی تەمەن ٣٢ ساڵ دەكەوێت و پارچەیەك بەر قاچی چەپی پەیمانی خێزانی ئامۆزاكەی و پارچەیەكیش بەر سەری كوڕەكەیان دەكەوێت. ساڵح ووتیشی، پزیشكەكان دەترسن لەوەی دەرهێنانی پارچەكە زیانی زیاتری پێبگەیەنێ. ساڵح هەروەها ووتی، هێرشەكە دوو هاوڵاتی تریش لە شوێنەكەدا بریندار دەكات. بەڕێوبەری ناحیەی كونەماسی شاهۆ عوسمان ووتی، هێرشەكە یەك چەكداری پژاكی كوشتوەو شەش هاووڵاتی بریندار كردووە. ساڵح ووتی، لەكاتی هێرشەكەدا نزیكەی ٤٠ هاووڵاتی مەدەنی لە ناو ئاوی سەیرانگەكەدا بوون. لە گرتەیەكی ڤیدیۆیدا دەردەكەوێ كە لانی كەم پارچەیەك دەكەوێتە ناو حەوزی ئاوی كونە ماسی لە تەنیشت خەڵكەكەوە. هەرچەندە لە بینینی پاشماوەی ئەو بۆمبەی لە هێرشەكەدا بەكارهێنراوە بە ڕوونی دەرناكەوێ چ جۆرە بۆمبێك بەكارهێنراوە، بەڵام لە قەبارەی هێرشەكەو دەنگی تەقینەوەكەو پارچەكانی و زیانەكانی كە لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا دەردەكەوێ لەلایەن هیومان ڕایتس ۆوچ پێداچونەوەی بۆ كراوە دەردەكەوێ كە بۆمبێكی گەورە لە ئاسمانەوە خراوەتە خوارەوە. سەنگەری پێشەوەی هێزە ئێرانیەكان لانی كەم لە دووری ٣٠ كیلۆمەتر لە ڕۆژهەڵاتی كونە ماسی بووە لەناو ئێراندا و هیچ هێزێكی پیادەی توركیش لەو ناوچەیەدا بوونی نەبوە.   چەند ڕۆژێك دوای هێرشەكە، سەركونسوڵی گشتی كونسوڵخانەی توركیا لە هەولێربە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند كە توركیا بەردوام دەبێت لە بە ئامانجگرتنی پارتی كرێكارانی كوردستان و باڵەكانی بێ ئەوی بە تایبەت ناووی پژاك بهێنێت. دەردەكەوێ سوپای توركیا نە ووریایی لە هێرشەكەدا بەكارهێناوە لە پێناو بەركەوتنی كەمترین زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی و نە هەڵسەنگاندنی كردوە لەسەر ئەوەی ئایا زیانەكانی هێرشەكە بە هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر دەبێت لە ئامانجە سەربازیەكەی هێرشەكە یان نا، ئەوەش وادەكات هێرشەكە بچێتە خانەی هێرشی نایاسایی و زیاد لەقەبارە. هەروەها، چەكدارانی پژاك بە چوونیان بۆ ناوچەیەك كە خەڵكی تێدایە ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنیان خستۆتە مەترسیەوە. هێرشەكەی كونە ماسی شەش ڕۆژ دوای هێرشێكی ئاسمانی تری توركیا بووە كە بووەتە هۆی كوشتنی سێ هاووڵاتی مەدەنی. مەهدی ڕێكانی تەمەن ٥٥ ساڵ ووتی لە ١٩ی حوزەیران كوڕەكەی بەناوی ئازاد مەهدی (تەمەن ٢٦ ساڵ) و دوو هاورێی تری بەناوی موخلیس ئادەم و دیمەن عومەری تەمەن ٢٨ ساڵ كە كاری هەرسێكیان كرێكاری دەبێ بەرەو گوندی شاجی سەربە ناحیەی شیلادزێ بەڕێدەكەون بۆ سەیران كردن. ڕێكانی كە بە تەلەفۆن لەگەڵ كوڕەكەی قسەی كردووە ووتی لە نێوان كاتژمێر ١٠ بۆ ١١.٣٠ی بەیانی ئازاد ئۆتۆمبێلەكەی لەسەر جادەیەكی بچووكی دەرەوەی گووندێكی نزیك سیدا ڕادەگرێ و لەكاتێكدا بەپێ بەرەو ئۆتۆمبێلەكەیان دەچن، هێرشێكی ئاسمانی هەرسێكیان دەكوژێ. براكەی موخلیس بە كەناڵێكی ناوخۆی دەڵێ كە بەنهێنی سیخوڕی لەسەر شوێنی هێرشەكە كردوەو لە نزیك شوێنەكە تەرمی دوو چەكداری پەكەكەشی بە دیكردوە، بەڵام ئەندامەكانی تری پەكەكە بەخێرایی دوو تەرمەكەیان لە شوێنەكە بردوەو دوورخستۆتەوە. ڕێكانی نەیزانی كە ئایا كوڕەكەیی و هاوڕێكانی قسەیان لەگەڵ ئەندامانی پەكەكە كردوە یان نا، بەڵام ووتی كە پەكەكە لە چیاكانی ئەو ناوچەیە بوونیان هەیە و چەكدارەكانیان بەردەوام هاتوونەتە خوارەوە بۆ سەر ڕێگا سەرەكیەكە بۆ وەستان و پرسیاركردن لەو كەسانەی بە ڕێگاكەدا تێپەڕبون.   دیندار زێباری، ڕێكخەری حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ داكۆكیكاری نێودەوڵەتی، لە پەیامێكی ٦ی تەموزیدا بۆ هیومان ڕایتس ۆوچ ووتی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان كوژرانی ئەو سێ هاوولاتیە مەدەنیەی لەگەڵ سێ ئەندامی پەكەكە لە هێرشێكی ئاسمانیدا پشت ڕاست كردۆتەوە. ئەو ووتیشی، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەڵگەنامەی دۆكیومێنتاری لەسەر بۆردومانی چڕوپڕی لە ڕێگەی هێرشی ئاسمانی و تۆپبارانەوە لەكاتی پێشڕەویەكانی سوپای توركیا لە ١٦ بۆ ٢٦ی حوزەیران كردوە. زێباری ووتی، هێرشەكانی توركیا لەو ماوەیەدا بووەتە هۆی كوشتنی لانی كەم لە پێنج هاوولاتی مەدەنی و بریندار بوونی دەیان كەسی ترو زیان گەیاندن بە موڵك و ماڵی هاووڵاتیان. لە بەیاننامەیەكی ٢٦ی حوزەیرانیدا، وەزارەتی بەرگری توركیا نكۆڵی كرد لەوەی هیچ هاووڵاتیەكی مەدەنی كوژرابێ لەسەرەتای دەستپێكردنی ئۆپراسیۆنە نوێیەكەیانەوە. شایەنی باسە، هیومان ڕایتس ۆوچ پێشتر نیگەرانی سەبارەت بە كوشتنی هاووڵاتیانی مەدەنی لەئەنجامی هێرشە ئاسمانیەكانی توركیا لە هەرێمی كوردستانی عێراق دەربڕیوە. یاساكانی جەنگ پێویستی دەكەن لەسەر لایەنەكانی شەڕو ململانێ كە ووریایی بەردەوام بەكاربهێنن لەكاتی ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنی سەربازی لە پێناو پاراستنی ژیانی هاووڵاتیانی مەدەنی و هەروەها ''هەموو ووریایی و هەنگاوێك بگرنەبەر'' لە پێناو ڕێگریكردن یان بەركەوتنی كەمترین  زیان بە هاووڵاتیانی مەدەنی و دامەزراوەی مەدەنی. لە نێو ئەم هەنگاوانەش ئەنجامدانی هەموو هەولێك لە پێناو دڵنیابون لەوەی كە ئامانجی هێرشەكان دامەزراوەی سەربازی بن نەك هاووڵاتیانی مەدەنی یان دامەزراوەی مەدەنی، لەگەڵ ''ئاگاداركردنەوەی پێشوەختی'' هاووڵاتیان ئەگەر بارودۆخەكە ڕێگەیدا. یاساكانی جەنگ ڕێگری لە هێرشی ئەنقەست و زیاد لە قەبارەو هێرشی كوێرانە بۆ سەر هاووڵاتیانی مەدەنی دەكەن. دەبێت توركیا هەستێ بە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەویەكی بێلایەن و شەفاف و چڕ لەسەر ئەوەی ئایا هێرشەكانیان پێشێلی یاساكانی جەنگیان كردوە یان نا. هیومان ڕایتس ۆوچ ئاگادار نیە لەوەی كە سوپای توركیا هیچ لێكۆڵینەوەیەكی ئەنجامدابێ لەسەر ئەگەری پێشێلكردنی یاساكانی جەنگ بۆ هێرشەكانی ڕابردووی. دەبێت بەرپرسانی توركیا هەستن بە قەرەبوكردنەوەی قوربانیانی هەر هێرشێكی نایاساییان. هەروەها دەبێت بەرپرسانی عێراقی فشار لە توركیا بكەن لە ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەو قەرەبوكردنەوەی قوربانیانی كەیسی هێرشی نایاسایی. وویڵی ووتی، ''هێزەكانی توركیا نەزانی زۆریان نیشانداوە لە هێرشكردنە سەر گروپێكی چەكداری بچووك لەناوەڕاستی سەیرانگایەكی قەرەباڵخ. یاساكانی جەنگ ڕێگری لە ئەنجامدانی ئەو هێرشانە دەكەن كە تێیدا مەترسیە زانراوەكان بۆ سەر هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر دەبێت لە ئامانجە سەربازیە پێشبینی كراوەكەی هێرشەكە.'  

د.سەنگەر سەیدقادر، بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی، ناوەندی ئیمارات بۆ لیكۆڵینەوەی ستراتیژی. لە ناوی بنەماڵەی ئال سعودا لە ٧٠ ساڵی ڕابردوودا نەریتێك باو بووە كە كوڕی گەورەی مەلیك عبدالعزیز فەرمان ڕەوای دەگرنە دەست و دوای مردنی مەلیكی پێش خۆیان، ئەم نەریتە تاساڵی ٢٠١٥ و هاتنە سەر دەسەڵاتی مەلیك سەلمان بەردەوامبوو بەڵام مەلیك سەلمان ئەم نەریتەی گۆڕی و دوای دەستبەركار بوونی محمد بن نایف كە نەوەی دووەی مەلیك عبدالعزیزە وەك وەلی عەهد دیاری كرد لەكاتێكدا دەبوو بەپێی نەریت كوڕە بچوكی مەلیك عبدالعزیز شازادە ئەحمەد وەك جێگرەوەی خۆی دەستنتشان بكات(ئەحمەد برای مەلیك سەلمانە) ئامانجی مەلیك سەلمان لەم هەنگاوە ڕادەست كردنی دەسەڵات نەبوو بە محمد بن نایف لە دوای خۆی بەڵكو شكاندنی نەریت بوو بۆ ئەوە محمدی كوڕی بكات بە جیگرەرەوەی خۆی سیستەمی دەسەڵات لە بنەماڵییەوە بگۆڕێت بۆ خێزانی و محمد بن سەلمانی وەك وەزیری بەرگری دامەزراند دواتر مەلیك سەلمان لە ساڵی ٢٠١٧ بەكرداری گۆڕینی سیستەمی فەرمانڕەوای لە بنەماڵەییەوە بۆ خێزانی خستە بواری جێبەجێكردنەوە و محمد بن نایفی وەلی عەهدی لەكار دوورخستەوە و محمد بن سەلمانی كرد بە وەلی عەهد و هاوكات عبدالعزیزی كوڕی كرد بە وەزیری ووزە و خالد بن سەلمانی كوڕی وەك جێگری وەزیری بەرگری دامەزراند هەنگاوەكانی مەلیك سەلمان. سەرەتا ناڕەزایەتی لەناو بنەماڵەی ئال سعودا دروست كرد و هەربۆیە لە هەڵمەتێكدا ئەمیرە ناڕازییەكان دەستگیركران و لە هۆتێلی ڕیتزكارڵتۆن زیندانی كران دواتر بە مەرجی بیدەنگ بوونیان ئەمیرە دەستگیركراوەكان ئازاد كران، ئەم بێدەنگیە تا ساڵی ٢٠١٩ بەردەوام بوو تا ئەوكاتەی شازادە ئەحمەد بن سەلمانی برای مەلیك سەلمان بە گرەنتی ئەمەریكا و بەریتانیا لە لەندەنەوە گەڕایەوە سعودیە بەڵام سەرەتای ئەمساڵ بە تۆمەتی پلاندان جارێكی تر محمد بن نایفی وەلی عهدی پێشوو و شازادە ئەحمەد بن عبدالعزیز دەستگیركران و تا ئێستا ئازاد نەكراون •- هەڵوێستی ئەمەریكا.. لەسەرەتادا ترەمپ پشتیوانێكی بەهێزی محمد بن سەلمان بوو بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات و گۆڕینی ڕیشەی لە كۆمەڵگای سعودییەدا بۆ ئەم مەبەستەش محمد بن سەلمان پرۆژەی ٢٠٣٠ بۆ كرانەوەی كۆمەڵگای سعودی و پرۆژەی نیۆمی ئابوری خستە بواری جێبەجێكردنەوە هۆكاری ئەم پشتیوانییەی ترەمپ پەیوەست بوو بە سێ هۆكار دەگەڕێتەوە: ١- بۆ ئەمەریكا گرنگە گۆڕانكاری لە كۆمەڵگای سعودییەدا بكرێت چونكە لە ساڵانی ٢٠٠٠-٢٠١٠ جارێكی تر لە سعودیەوە ڕەوتی سەلەفی جیهادی لە گەشەكردندابوو و كە ڕووداوەكانی ١١ سێبەتەمبەر و ئاڵۆزییەكانی عێراقی ساڵی ٢٠٠٤-٢٠٠٨ لە سعودیەوە بوو ٢- بن سەلمان پشتیوانێكی بەهێزی ڕێكەوتنی سەدەی ئیسرائیل - ئەمەریكیە و دۆستێكی گرنگی ئیسرائیلە و پرۆژەی نیومی ئابوریش ئیسرائیل تیایدا بەشدارە ٣- هاوكات بن سەلمان هاوڕێی نزیكی كۆشنەری زاوای ترەمپە و بەڵێنی پرۆژەی ئابوری گرنگی بە كۆشنەر و ترەمپ داوە هەموو ئەم هۆكارانە وایكرد كە ترەمپ پشتیوانێكی بەهێزی بن سەلمان بێت بە جۆرێك پلانیان دانابوو كە بەهاوكاری ترەمپ لە ٢٠١٧/٦/٥ قەتەر داگیر بكەن و تەمیم بن حەمەد لە دەسەڵات دوور بخەنەوە بەڵام وەك ڕیك تیلرسنی وەزیری دەرەوەی پێشوو تری ئەمەریكا دەڵێت ( من ڕێگریم لە پلانەكە كرد و كۆنگرێسم لە مەترسییەكانی ئاگادار كردووە) بەڵام لە ساڵی ٢٠٢٠ پشتیوانی ترەمپ و ئیدارەكەی بۆ بن سەلمان لاواز بووە ئەمەش بەهۆی: ١- دۆڕان و شكست لە شەڕی یەمەندا ٢- هەڵگیرساندنی شەڕی نەوت و داڕووخانی نرخەكەی لە بازاڕدا ٣- دەستگیركردنی شازادە ئەحمەد بن عبدالعزیز و چالاكانی مەدەنی ٤- تیرۆركردنی جەمال خاشوقچی لەناو كونسوڵخانەی سعودیەدا لە ئیستەمبوڵ كە ڕووی بن سەلمانی لە ئاستی دەرەكی ناشیرین كرد و پیگەی لاواز كرد ٥- ناڕەزایەتیەكانی ناو بنەماڵەی ئال سعود كە ئەمەریكا مەترسی تەقینەوەی هەیە ئەم هۆكارانە وایكرد كە بن سەلمان وەك كەسێكی لاواز دەربكەوێت و نەتوانێت لە ئاست پێشبینیەكاندا بێت لەلایەكی ترەوە مەترسی تەقینەوەی ناكۆكیەكانی ناو بنەماڵەی ئال سعود بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا دەخاتە مەتەسیەوە چونكە سعودیە دووەم. گەورەترین وەبەرهێنی نەوتە و هاوپەیمانی ستراتیژی ئەمەریكایە هاوكات سعودیە چەقی جیهانی ئیسلامییە و لەڕابەدوودا چاوگەی بیری سەلەفی جیهادی بووە كە لە مەترسییە بۆ سەر هیز و بەرژەوەندی ئەمەریكا هەربۆیە ئەمەریكا دەترسێت لە هەر تەقینەوەیەكی سیاسی و گۆڕانكاری لە سعودیە دژی مەلیك سەلمان و كوڕەكەی ببێتە هۆی ئەوەی سعودیە لەبەرەی ئەمەریكاوە بچێتە بەرەی ڕوسیا •- چارەنوسی كورسیەكەی مەلیك سەلمان... لە ئێستادا مەلیك سەلمان كەتەمەنی ٨٤ ساڵە دۆخی تەندروستی ناجێگیرە بە جۆرێك بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی مەلەكی ئەمڕۆ٢٠٢٠/٧/٢١ نەشتەرگەری دەرهینانی زراوی بۆ كراوە بۆیە مەلیك سەلمان و محمدی كوڕی دەیانەوێت دەست و برد بكەن لە جێگیركردنی محمد وەك مەلیكی سعودیە پێش مردنی بەڵام ئەوەی ڕێگرە لە بەردەم ئەم هەنگاوە سێ هۆكاری سەرەكیە: ١- سعودییە چاوەڕێی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا و چارەنوسی ترەمپ دەكات كە ئەگەر ئەگەری دۆڕانی ترەمپ مسۆگەر بێت ئەوا محمد بن سەلمان پێش مانگی ١١(تشرینی دووەم) دەبێت بە مەلیكی سعودیە چونكە بایدن و بن سەلمان زۆر ناكۆكن، هەربۆیە ئەگەر بردنەوەشی گرەنتیكراو بێت ئەوا دوا دەكەوێت بۆ كۆتای ئەم ساڵ و ساڵی ٢٠٢١ ٢- لە ئیستادا ناكۆكیەكی زۆر لەناو بنەماڵەی ئال سعودا هەیە و پێویستە بن سەلمان پیش چوونە سەركورسی كۆتاییان پێبهێنێت ٣- كێشەی كرۆنا و قەیرانی دارای وایكردووە سیاسەتی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمەریكا ڕوون نەبێت لەسەر ئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوەش دەسەڵاتی فەرمانڕەوای لە سعودیە بە فەرمی لە بنەماڵییەوە دەگۆڕێت بۆ خێزانی و پیشبینی دەكرێت لە دوای دەستنیشانكردنی محمد بن سەلمان وەك مەلیكی سعودیە خالید بن سەلمانی برا بچوكی وەك وەلی عەهد و جێگرەوەی خۆی دەستنیشان بكات و دەوڵەتی سعودییەی نوێ دوای نزیكەی سەد ساڵ لەدایك بێت •- دەر ئەنجام: ١- پێشبینی دەكرێت لە ماوەیەكی كورتدا ( كەمتر لە ساڵیك) بن سەلمان بچێتە سەر كورسی پادشایەتی سعودیە بە دەستبەردار بوونی مەلیك سەلمان( ئەگەر زیندوو بێت). ٢- سعودیە لە سەر ئاستی ناوخۆ دەست بە چاكسازی ئابوری دەكات بەو بیانوەوە نەیارانی بن سەلمان. بیدەنگ دەكات ٣- ئەگەر بایدن سەركەوتووبێت لە هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا سعودیە پەیوەندییەكانی زیاتر لەگەل ڕوسیادا بەهێز دەكات ٤- لەسەر ئاستی ناوچەیش سعودیە هەوڵ دەدات گرژییەكانی لەگەل وڵاتانی ناوچەكەدا هێمن بكاتەوە چونكە چوونە سەر كورسی شاهانەی باوكی پێویستی بە هێمنی هەیە ٥- گۆڕانكارییەكان بەتەنها لە سعودییە نابێت و لە دوو ساڵی داهاتوودا گۆڕانكاری گرنگ لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوودەدات ٦- ئەمەریكا پیویستی بە هاوپەیمانێتیەكی بەهیزی ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو هەیە بۆ جێگرتنەوەی توركیا و سنورداركردنی دەسەڵاتی چین و ڕوسیا و ئێران ،( ئەمە لە ئەرگەری سەركەوتنی ترەمپدا)لە ئەگەری سەركەوتنی بایدندا ڕوون نیە چی ڕوودەدات ٧- سعودیە بۆ ئەمەریكا گرنگە لە رووی جەنگی ئابووریەوە كە لە ماوەی داهاتوودا ئەمەریكا دەكەوێتە جەنگی ئابوری لەگەڵ چین و روسیا و ئەوروپادا و چەكی نەوتی سعودیە و هێزە ئابورییەكەی بۆ ئەمەریكا گرنگە كەلەو جەنگەدا بەكاریبهێنێت ٨- بن سەلمان دەیەوێت سنورێك بۆ بیری توندڕەوی سەلەفی جیهادی لە سعودییە دابنیت و نمونەی ئیمارات لە كرانەوەی كۆمەڵگادا دووبارە بكاتەوە ٩- سعودیە لە ئەگەری بردنەوەی بایدندا متمانە بە ئەمەریكا ناكات و لە ناوچەكدا بە دوای دۆست و هاوپەیمانی نوێدا دەگەڕیت ١٠- هەرچی پەیوەستە بە عێراقەوە بن سەلمان پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە لەگەڵ كازمی كە پێش ئەوەت ببێت بە ڕاوێژكاری لە دەزگای هەواڵگری عێراق لە ساڵی ٢٠٠٩-٢٠١٠ هاوڕێی بن سەلمان بووە. شرۆڤەكار:  

درەو: مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە رێگەی تەلەفۆنەوە بڕیاریداوە مانگانە (300) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت و رایگەیاندووە: نەوتی خۆتان بۆخۆتان و 50%ی داهاتی دەروازە سنوریەكانمان بۆ بنێرن. سەرچاوەیەكی باڵاو ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند: لە چەند رۆژی رابردوودا پەیوەندی تەلەفۆنی چڕ لە نێوان هەریەك لە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و بە نێوەندگیری بەرهەم ساڵح سەرۆكی كۆماری عێراق، داوایان لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران عێراق كردووە هاوكاری هەرێمی كوردستان بكات لەو قەیرانە داراییەی تێیكەوتووە، مستەفا كازمی بەڵێنی داوە لە مانگی ئابەوە مانگانە بڕی ( 300) ملیار دینار بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكرد، نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی داوایان لە بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق كردووە، كە هەوڵێ رێككەوتنی نێوانیان بدات و لانی كەم بڕێك پارە بۆ هەرێمی كوردستان بنێرێت، چونكە ئەوان بە بێ هیچ مەرجێك پشتیوانی مستەفا كازمیان كردووە، لە ئێستاشدا دۆخی دارایی هەرێمی كوردستان لەوپەڕی خراپیدایەو هەرێم توانای پێدانی موچەی موچەخۆرانی نیە، هەربۆیە مستەفا كازمی سەرەتا بەڵێنی ناردنی (250 ملیار) دیناری داوە بۆ هەرێم و دواتر مەسرور بارزانی و نێچیرڤان بارزانی لە رێگەی بەرهەم ساڵحەوە داوایان لە مستەفا كازمی كردووە، ئەو بڕە پارەیەیان بۆ زیاد بكات و ئەویش مستەفا كازمی رازی كردوە ئەو بڕە پارەیە لە (250 ملیار) دینارەوە زیاد بكات بۆ ( 300) ملیار دینار، بۆ ماوەی تەنها ( پێنج) مانگ لە ( 1/8 بۆ 31/12/2020) بەو مەرجەی: -    هەرێمی كوردستان مانگانە (50%) داهاتی خاڵە سنورییەكانی رادەستی بەغداد بكات.  -    چاودێری دارایی عێراق چاودێری و سەرپەرشتی داهاتی خاڵە سنورییەكان و دامەزراوە فیدراڵیەكانی عێراق لە هەرێمی كوردستان بكات. بڕیارەكەی مستەفا كازمی كە تەنها بۆ ماوەی پێنج مانگەو تا كۆتایی ساڵی 2020 و ئامادەكردنی رەشنوسی بودجەی 2021، روبەرووی دوو ئاڵنگاری دەبێتەوە، بەڵام بەڵێنی داوە خۆی چارەسەریان بكات ئەوانیش: یەكەم: كۆنترۆڵكردنی دەروازە سنوریەكانی پارێزگاكانی عێراق و سەندنەوەی لە دەستی حەشدی شەعبی، بە بیانووی زیادكردنی داهات بەڵام ئەو پارە بۆ هەرێم دەنێرێت، كە ئەمەش ناڕەزایی شەقامی شیعی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. دووەم: لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق كە ناڕازی دەبن لەو بڕیارە، چونكە كازمی ناتوانێت بە بێ رێككەوتن و رەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران ئەو بڕە پارەیە رەوانەی هەرێم بكات  بەڵام مستەفا كازمی بڕیاریداوە لە بودجەی بەكاربردن ( تەشغیلی) ئەو بڕە پارەیە رەوانەی هەرێم بكات.  پێشتر  قوباد تاڵەبانی سەرۆكی وەفدی هەرێم هەندێك لە سەركردەكانی یەكێتی ئاگاداركردبوەوە كە لەگەڵ بەغداد رێككەوتوون، بەڵام ئەو رێككەوتنەكەی ئیمزا نەكرد، ئێستا چۆتە دەرەوەی هەرێم و چاوەڕەوان ناكرێت تا دوای جەژن بگەڕێتەوەو فریای گەیشتی 300 ملیار دینارەكەی كازمی نەكەوێت كە ئارەزووی دەكرد بە فڕۆكەیەك لەگەڵ خۆی لە بەغدادەوە بیهێنێت، مستەفا كازمی بە بەرپرسانی هەرێمی رایگەیاندووە، پێویست بە هاتوچۆو هاتنی وەفدی هەرێم ناكات، بۆ بەغداد، ئاماژەی بەوەكردووە ئەو دۆكیۆمێنت و فایلانەی تا ئێستا وەفدی هەرێم هێناویانە بۆ بەغداد،  جگە لە ژمارەیەكی ناروون و ناپێویست هیچی دیكە نەبووەو هیچ كاریگەریەكی لەسەر لێكنزیك بوونەوەی نێوان هەرێم و بەغداد نەبووە.  حكومەتی هەرێمی كوردستان بە بێ ناردنی پارەكەی بەغداد كە رەنگە بگاتە ناوەڕاستی مانگی ئابی داهاتوو توانای دابەشكردنی موچەی موچەخۆرانی نابێت، بە گەیشتنی پارەكەی بەغداد كۆی داهاتەكانی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیەی لێدێت: •    پارەكەی بەغداد (300 ملیار) دینار •    داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار •    تەمویلی هاوپەیمانان (21 ملیار) دینار •    پارەی داهاتی نەوت بۆ وەزارەتی دارایی (165 ملیار) دینار •    كۆی گشتی ( 576) ملیار دینار كۆی موچەی موچەخۆران مانگانە (894) ملیار دینارە، واتا حكومەت تەنها بۆ موچە ( 318 ملیار) دینار كۆرتهێنانی دەبێت، بەرێژەی ( 36%) ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی دوو مانگ لێكبدات ئەوا دەتوانێت رێژەی كورتهێنان لە (36%) ەوە كەمبكاتەوە بۆ (21%) كە مانگی پێشوو لە موچەی موچەخۆرانی بڕی بوو.  بەڵام بە گوێرەی لێدوانی بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستان یاسای چاكسازی چوەتە بواری جێبەجێكردنەوەو دەیانەوێت بە كەمكردنەوەی موچە پلە باڵاكان و دەستكاریكردنی دەرماڵەی موچەخۆران كورتهێنانی موچە چارەسەر بكەن.    

(درەو): بەپێی ئامارێک کە دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق بڵاویکردوەتەوە لەبارەی روپێوی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان بۆ تاک و خێزان لە ساڵی ٢٠١٩دا لە عێراق: 🔹 ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە عێراق ئامێری موبایل بەکاردەهێنن و تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیە، بۆ (٧٠٫٣٪) بەرزبوەتەوە. 🔹 رێژەی ئەوانەی موبایل بەکاردەهێنن لەناو رەگەزی نێرینەدا زیاترە لە مێینە، لەناو رەگەزی نێرینەدا رێژەکەدا (٧٨٫٠٪)، لەناو مێینەشدا رێژەکە (٦٢٫٢٪)ە. 🔹 ژمارەی ئەوانەی کە ئامێری موبایل بەکار ناهێنن گەیشتوەتە (٢٩٫٧٪). 🔹 بەپێی روپێوییەکە، لەڕووی بەکارهێنانی ئامێری موبایلەوە پارێزگای بەغدادی پایتەخت لە ریزبەندی یەکەمدایە بەرێژەی (٧٩٫٣٪) لەدوای ئەویش پارێزگای بەسرە دێت بە رێژەی (٧٩٫٢٪) پاشان پارێزگاکانی نەجەف و موسەننا، پارێزگای زیقار لە بەکارهێنانی موبایلدا کەمترین ئاستی تۆمارکردووە کە (٥٦٫٩٪)ە، ئەمە (پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە) 🔹 روپێوییەکە دەریخستووە ژمارەی ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیەو ئامێری "موبایلی زیرەک" بەکاردەهێنن (٨٠٫٧٪)، لێرەشدا ژمارەی بەکارهێنەران لە رەگەزی نێرینە زیاتر لە مێینە. 🔹 رێژەی ئەوانەی کە ئامێری موبایلی ئاسایی واتە ئەو موبایلانە بەکاردەهێنن کە زیرەک نین (٢٢٫٨٪)ە، لێرەدا رێژەی مێینە لە نێرینە زیاترە.   🔸 رێژەی بەکارهێنەرانی هێڵی ئینتەرنێت لە عێراق: 🔹 بەگوێرەی روپێوییەکە، لەم سێ مانگەی دوایدا رێژەی ئەوانەی هێڵی ئینتەرنێت لە عێراق بەکاردەهێنن هەڵکشانی بەخۆوە بینیوە. 🔹 رێژەی ئەوانەی تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیەو هێڵی ئینتەرنێت بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٤٤٫٣٪)، لێرەدا رێژەی بەکارهێنەران لە رەگەزی نێرینە زیاترە کە (٥٣٫١٪)ەو رێژەی بەکارهێنەرانی رەگەزی مێینە (٣٥٫٠٪)ە. 🔹 لەرووی جوگرافییەوە زۆرترین رێژەی بەکارهێنەرانی هێڵی ئینتەرنێت لە پارێزگای بەغدادی پایتەختە (٦٤٫٤٪)، پاشان پارێزگای بەسرە لە پلەی دووەمدا دێت (٦٤٫٠٪)، کەمترین رێژەی بەکارهێنانی هێڵی ئینتەرنێت لە پارێزگای ئەنبارە کە (٢٧٫٦٪)ە.   🔸 بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان لە ناوچە شارنشین و گوندنشینەکان لە ساڵی ٢٠١٩دا: 🔹 بەپێی روپێوییەکە ژمارەی ئەو خێزانانەی لە عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هێڵی پەیوەندی موبایلییان پێکەیشتووە گەیشتوەتە (٩٩٫٢٪). 🔹 رێژەی ئەو خێزانانەی لە ناوچە شارنشینەکاندا هێڵی موبایلیان پێگەیشتووە گەیشتوەتە (٩٩٫٤٪)ە، لە ناوچە گوندنشینەکانیشدا رێژەی (٩٨٫٧٪)ە. 🔹 ژمارەی ئەو خێزانانەی کە هێڵی تەلەفۆنی لاسلکی (زەمینی جێگیر)یان بۆ دابین کراوە (٠٫٠٪)ە، بەڵام ژمارەی هێڵی تەلەفۆنی جێگیری گەیشتووەتە (٠٫٧٪) لەناو هەموو خێزانەکاندا.   🔸 هێڵی (ئاسیاسێڵ) یەکەمە 🔹 بەپێی روپێوییەکە، بەپێی ناوی کۆمپانیا، ژمارەی ئەو خێزانانەی کە موبایل بەکاردەهێنن زۆرینەیان هێڵی (ئاسیاسێڵ) بەکاردەهێنن کە رێژەکەی گەیشتوەتە (٦٥٫٤٪)، پاشان کۆمپانیای (زین) دێت بەرێژەی (٥٩٫٧٪)، لە پلەی سێیەمدا کۆمپانیای (کۆڕەک) دێت بەرێژەی (١٥٫٩٪)، کومپانیای ئەمنی (النخیل) لە پلەی چوارەمدایە بەرێژەی (٠٫٦٪).   🔸 ژمارەی ئەو خێزانانەی لە ماڵەوە هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە بەرزبوەتەوە 🔹 بەپێی روپێوییەکە، ژمارەی ئەو خێزانانەی لە عێراق لە ماڵەوە هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە گەیشتووەتە (٦٤٫٥٪). 🔹 ژمارە ئەو خێزانانەی هێڵی ئینتەرنێتی لاسلکی (جێگیر) لە ماڵەکانیاندا بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٠٫١٪)، ژمارەی ئەو خێزانانەشی کە هێڵی ئینتەرنێتی کۆمپانیاکان لە ڕێگەی موبایلەکانیانەوە بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٢١٫٧٪). 🔹 روپێوییەکە دەریخستووە هۆکاری ئەوەی خێزانەکان هێڵی ئینتەرنێتی ماڵەوە بەکارناهێنن دەگەڕێتەوە بۆ گرانی نرخ.

 (درەو): حكومەتی هەرێمی كوردستان بەفەرمی وەڵامی سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستانی دایەوە، نایەوێت لەبارەی قەیرانی دارایی‌و موچە قسەبكات‌و تەنیا بابەتی (كۆرۆنا)و (ناوچە دابڕاوەكان) وەزیر دەنێرێتە بەردەم پەرلەمان. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەفەرمی وەڵامی داواكاری سەرۆكایەتی پەرلەمانی داوەتەوە. لە نوسراوێكدا حكومەت ئامادەیی دەربڕیوە: •    رۆژی 26ی ئەم مانگە دەربارەی دۆخی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم، ئەم كەسانە بنێرێتە بەردەم پەرلەمان: -    رێبەر ئەحمەد وەزیری ناوخۆ -    شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە -    خالید شوانی وەزیری هەرێم بۆ كاروباری دانوستان لەنێوان هەرێم‌و بەغداد -    ڤالا فەرید وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان‌و دەستەی گشتی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم •    رۆژی 27ی ئەم مانگە دەربارەی پلانی حكومەت بۆ روبەڕووبونەوەی ڤایرۆسی كۆڤید-19، ئەم كەسانە بنێریێتە بەردەم پەرلەمان: -    رێبەری ئەحمەد وەزیری ناوخۆ -    سامان بەرزنجی وەزیری تەندروستی -    ڤالا فەرید وەزیری هەرێم بۆ كاروباری پەرلەمان ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی یاداشتی لیژنەكانی پەرلەمان كە دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان ئاڕاستەی حكومەتی كردووە، داواكراوە حكومەت لەبارەی ئەم كەیسانەوە بێتە بەردەم پەرلەمان‌و وەڵامی پرسیاری پەرلەمانتاران بداتەوە:  •    كەیسی گفتوگۆكانی حكومەت لەگەڵ بەغداد •    كەیسی هێرشەكانی توركیا‌و ئێران لەناو خاكی هەرێم •    كەیسی دەروازە سنورییەكانی هەرێم •    كەیسی قەیرانی دارایی‌و موچە •    كەیسی قەرزەكانی حكومەت بەپێی نوسراوەكەی حكومەت بێت، دەبێت رۆژی یەكشەممە‌و دوو شەممەی هەفتەی داهاتوو پەرلەمانی كوردستان كۆببێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان‌و فراكسیۆنی یەكێتی بەبڕیاری حزبەكەیان كۆبونەوەكانی پەرلەمانیان هەڵپەساردووە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بەبێ سەرۆكی پەرلەمان، پارتی‌و لایەنەكانی تر دەتوانن كۆبونەوەی پەرلەمان رێكبخەن ؟، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو)، بەبێ بەشداری سەرۆكی پەرلەمانیش، پەرلەمان دەتوانێت كۆبونەوەكە بكات، چونكە پێشترو بەر لە بڕیارەكەی یەكێتی بۆ هەڵپەساردنی كۆبونەوەی پەرلەمان، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان بە نوسراو، رۆژانی 26و 27‌و 28ی ئەم مانگەی دیاریكردووە بۆ بانگهێشتكردنی حكومەت بۆ بەردەم پەرلەمان، واتە سەرۆكی پەرلەمان بەپێی بڕگەی (سێیەم) لەماددەی (18)ی پەیڕەوی ناوخۆ وادەی دانیشتنی دیاریكردووە. ئەگەر كۆبونەوەی پەرلەمان لەوادەی دیاریكراودا بەڕێوەبچێت، رەنگە یەكێتی بەتەنیا لە گۆڕەپانەكەدا بمێنێتەوە، بەتایبەتی لەكاتێكدا ئەمڕۆ فراكسیۆنی بزوتنەوەی گۆڕان لە بەیاننامەیەكدا پشتیوانی خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی كۆبونەوەكانی پەرلەمان راگەیاند، هەڵوێستی لایەنەكانی تری ناو پەرلەمان تائێستا ناڕوونە.  

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت سەركردایەتی یەكێتی یەكەمین هەنگاوی بۆ جێبەجێكردنی نەخشەرێگای ناو "تویت"ەكەی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزب خستەبواری جێبەجێكردن، یەكێتی بەشێوەیەكی كاتیی بەشداریكردنی لە دانیشتنەكانی پەرلەمان هەڵپەسارد، قۆناغی دووەمی "تویت"ەكەی هاوسەرۆك كشانەوەیە لە حكومەت‌و بانگەوازكردنە بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، هەموو ئەم پەرەسەندنانە چاوەڕێی كۆبونەوەیەكی نێوان پارتی‌و یەكێتی دەكەن كە تائێستا ئاسۆی نادیارە. كۆبونەوەی سەركردایەتی دوێنی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی نشتیمانی كوردستان بەئامادەبوونی لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی حزبەكە كۆبووەوە. لەبنەڕەتەوە كۆبونەوەكە تایبەت بوو بە گفتوگۆكردن لەبارەی پەیڕەوی مەكتەب‌و كۆمسیۆنەكانی حزب، بەڵام كاتێك دانیشتنەكە دەستیپێكرد گفتوگۆكان ئاڕاستەیەكی تریان وەرگرت‌و پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی باڵی بەسەر قسەوباسەكاندا كێشا. پەیوەندییەكان لەگەڵ پارتی كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی قسەوباسی كرد لەبارەی پەیوەندییەكانەوە لەگەڵ پارتی، بەپێی زانیارییەكان (درەو)، بەشێك لە ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتی گلەییان لە رەفتاری پارتی كردووە لەناو حكومەت‌و لە پەرلەمانیش. (درەو) زانیویەتی، یەكێك لەوانەی گلەیی لە پارتی كردووە، مەحمود سەنگاوی بووە، باسی لەوەكردووە بەرپرسانی پارتی خۆیان كە پێشوازی لە بەرپرسانی عێراق دەكەن ئاڵای عێراق لە پشتی خۆیانەوە دادەنێن، بەڵام كە ئاڵای عێراق لە بارەگایەكی پێشمەرگە هەڵدەكرێت دەیكەن بە هەڵڵا.  یەكێكی تر لەوانەی لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا قسەی كردووە‌و رەخنەی لە مامەڵەی پارتی گرتووە، چەتۆ ساڵح بووە كە بەمدواییە پۆستی بریكاری وەزیری ناوخۆی وەرگرتووە. چەتۆ ساڵح  كە ئەندامی سەركردایەتییە، لە كۆبونەوەكەدا وتویەتی:" لە بازگەگان رێگری لە خەڵكی سنوری سلێمانی دەكات، ئەم شێوازە مامەڵەكردنە لە چوارچێوەی رێوشوێنەكانی خۆپارێزی لە كۆرۆنا دەرچووە‌و بووە بە حاڵەتێكی سیاسی"، پێشنیازی ئەوەی كردووە ئەگەر پارتی لەسەر ئەو رەفتارانە بەردەوام بێت، یەكێتیش بەهەمان شێواز لە بازگەكانی خۆی مامەڵە بكات. عیماد ئەحمەد قسەی كردووە‌و داوای كردووە ئەو كێشانە لەناو حكومەت چارەسەر بكرێن. دیالۆگەكەی لاهور شێخ جەنگی‌و رێواز فایەق ! (درەو) زانیویەتی، لەكۆبونەوەكەدا گفتوگۆیەكی توندی لەنێوان لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی یەكێتی‌و رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمانی كوردستاندا دروستبووە. لەبارەی دۆسیەی لێسەندنەوەی پارێزبەندی لە پەرلەمانتاری كۆمەڵی ئیسلامی (سۆران عومەر)، رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان وتویەتی:" ئەو پرسە لای ئەو تەواوبووە‌و قوفڵی لێداوە، چونكە ئەوەی لە سەركردایەتی‌و مەكتەبی سیاسی یەكێتی داوای لێكراوە، ئەنجامی داوە‌و بڕیاری لەوبارەیەوە دەركردووە، پێشتریش كە هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاران خراوەتە دەنگدانەوە ئەو بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانی نەكردووە‌و ئیدارەی دۆسیەكەی بەوجۆرە داوە كە یەكێتی داوای لێكردووە". بەڵام قسەكانی رێواز فایەق بۆ هاوسەرۆكی یەكێتی قایلكەر نەبووە‌و لاهور شێخ جەنگی پێی وتووە:" ئێوە لە پرس‌و بڕیارەكاندا زیگزاك دەكەن‌و لە پشتەوە رێككەوتن لەگەڵ پارتی دەكەن". لە وەڵامدا رێواز فایەق وتویەتی:" هەموو ئەو بڕیارانەی لە هاوسەرۆكەكان‌و مەكتەبی سیاسییەوە دراون، ئیلتزامم پێوە كردوون، بەڵام هیچ یەك لە پۆستە سیادییەكانی تری كوردستان‌و عێراق (سەرۆك كۆمارو جێگری سەرۆكی هەرێم‌و جێگری سەرۆكی حكومەت) ئیلتزام بە بڕیارەكانەوە ناكەن‌و تەنها بڕیارەكانتان رووی لەمنە، بۆچی بڕیارەكانتان بەسەر ئەواندا جێبەجێناكەن". لاهور شێخ جەنگی رایگەیاندووە:" كارتی پەرلەمان كارتێكی بەهێزە بۆ كۆبونەوە لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان تا لەگەڵیان ئەو پرسانە یەكلابكەینەوە، ناكرێت بەو دۆخە چەقبەستویەوە بەردەوام بین، ئێمە لە سەرۆكایەتییەكان تەنها پەرلەمانمان بەدەستەوەیە، ناكرێت ئەویش تەسلیمی پارتی بكرێت". رێواز فایەق وتویەتی:" من ئیلتزامی حزبیم كردووەو پرسم بە بافڵ تاڵەبانی هاوسەرۆكی یەكیتی كردووەو ئەو وتویەتی بەشداری كۆبونەوەكان بكەنەوەو رەوشی پەرلەمان ئاسایی بكەنەوە".   رۆژی 23ی مانگی رابردوو، لاهور شێخ جەنگی لە تویتێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تویتەر نوسی:" ئەگەر حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدا نەگاتە رێككەوتن، شەفافییەتی نەبێت لە خەرجی‌و داهات، یەكێتی ناچێتە ژێر باری مووچە بڕین. هەڵپەساردنی بەشداری لە پەرلەمان‌و حكومەت‌و، هەڵبژاردنی پێشوەخت یەكێك دەبێ لە بژاردەكانمان". لە كۆبونەوەی دوێنێی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا، یەكێك لەو بژاردانەی كە لاهور شێخ جەنگی لە تویتەكەیدا ئاماژەی بۆكرد، خرایە بواری جێبەجێكردن، دوای مشتومڕەكەی نێوان سەرۆكی پەرلەمان‌و هاوسەرۆك، سەركردایەتی یەكێتی پرسی هەڵپەساردنی دانیشتنەكانی پەرلەمانی خستە دەنگدانەوە. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دانیشتنی دوێنێدا، لەكۆی (121) ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی، (80) ئەندام بەشداربوون كە زۆربەیان لەلایەنگرانی لاهور شێخ جەنگی بوون، بەدەنگی (65) كەس لە بەشداربوانی كۆبونەوەكە، بڕیاردراوە یەكێتی دانیشتنەكانی پەرلەمان هەڵپەسێرێت تا ئەوكاتەی لەگەڵ پارتی كێشەكان یەكلادەكاتەوە، هەڵپەساردنی دانیشتنەكانی پەرلەمان بەواتای هەڵەپەساردنی تەواوەتی پەرلەمان نایەت، چونكە بڕیارەكە سەرۆكی پەرلەمان‌و فراكسیۆنی یەكێتی ناچار دەكات نەچنە ناو كۆبونەوەكانی پەرلەمانەوە نەوەك بەیەكجار لە پەرلەمان بكشێنەوە، بەڵام بەبێ بڕیاری سەرۆك پەرلەمان ناتوانێت كۆببێتەوە. بەمدواییە رێواز فایەق سەرۆكی پەرلەمان داوای لە لیژنەكانی پەرلەمان كرد كۆببنەوە‌و راپۆرتی خۆیان ئامادە بكەن، لیژنەكان كۆبونەوەو راپۆرتەكانیان ئاڕاستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان كرد، سەرۆكایەتی پەرلەمانیش داوای لە بەرپرسانی حكومەت كرد بێنە بەردەم پەرلەمان بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرسی موچە‌و قەرزەكانی حكومەت‌و كارەبا‌و تۆپبارانی سنورەكان، تائێستا حكومەت بەفەرمی وەڵامی پەرلەمانی نەداوەتەوە. كێ ناڕازییە ؟ لە كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیدا كە بڕیار لەسەر هەڵپەساردنی كۆبونەوەكانی پەرلەمان درا، هەندێك لە جەمسەرەكانی ناو یەكێتی بەشدار نەبوون، لەوانە باڤڵ تاڵەبانی‌و قوباد تاڵەبانی برای، رەفعەت عەبدوڵا‌و ئاسۆ ئەڵمانی‌و ئەوانەی ناویان لێنراوە "گروپی كەركوكییەكان"، شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ‌و دەربازی برای‌و ئەوانەی ناویان لێنراوە لایەنگرانی ماڵی كۆسرەت رەسوڵ. پۆستی سەرۆكی پەرلەمان لە دابەشكاری ناوخۆیی یەكێتیدا بەر لە بەڕێوەچوونی كۆنگرەی چوارەمی حزب، بەر جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ كەوت، بڕیاری ئێستای ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بۆ هەڵپەساردنی كۆبونەوەی پەرلەمان بەبێ بەشداری جەمسەری كۆسرەت رەسوڵ، نیگەرانی دروستكردووە، (درەو) زانیویەتی، دەرباز  كۆسرەت رەسوڵ‌و شاڵاوی برای ناڕازین لە بڕیارەكە، پێیانوایە بڕیارەكانی سەركردایەتی یەكێتی تەنیا بۆ سەرۆكی پەرلەمانە كە سەربە ئەوانە‌و سەركردایەتی ناتوانێت لێپێچینەوە لە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆماری عێراق‌و جەعفەری شێخ مستەفا جێگری سەرۆكی هەرێم بكات كە سەربە جەمسەرەكانی ترن. هەنگاوی دووەمی تویتەكە قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی حكومەت كە هاوكات ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە، بەشدار نەبوو لە كۆبونەوەكە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو) گەشتی دەرەوەی وڵاتی كردووە. پێشتر مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەبارەی پرسی بڕینی موچەی فەرمانبەرانەوە لێپێچینەوەی لە قوباد تاڵەبانی كرد‌و داوای لێكرد پابەند نەبێت بە بڕینی موچەوە، بەڵام قوباد تاڵەبانی هەڕەشەی ئەوەی كرد ئەگەر فشاری لێبكەن دەستلەكاردەكێشێتەوە، مەرجی مەكتەبی سیاسی یەكێتی بۆ قوباد تاڵەبانی ئەوەبوو رێككەوتن لەبارەی نەوت‌و بودجەوە لەگەڵ بەغداد ئیمزا بكات، لەدواین سەردانیدا بۆ بەغداد، كاتێك گەڕایەوە قوباد تاڵەبانی بەرپرسانی حزبەكەی لەوە ئاگاداركرد كە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد تەواوبووە، بەڵام تائێستا ئەو رێككەوتنە ئیمزا نەكراوەو بەهۆی گەشتی قوباد تاڵەبانی بۆ دەرەوەی وڵات پیێناچێت تاوەكو دوای جەژنی قوربان وەفدی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغداد بكات. نەخشەرێگای ناو تویتەكەی لاهور شێخ جەنگی كە لە قۆناغی یەكەمدا هەڵپەساردنی پەرلەمانە، یەخەی ریبَواز فایەقی گرت، لە قۆناغی دووەمدا كە كشانەوەیە لە حكومەت، بەرۆكی قوباد تاڵەبانی دەگرێت، ئەم پەرەسەندنانە لەسەر كۆبونەوەی نێوان پارتی‌و یەكێتی راوەستاوە.  

گفتوگۆی رۆژنامەوانی: فازڵ حەمە رەفعەت – محەمەد رەئوف موسلیم موسلیم برازاى ساڵح موسلیم هاوسەرۆكی پێشووی پارتی یەكێتی دیموكرات (پەیەدە) مامی دالیا مەحمود موسلیم كە ئێستا كەیسەكەی بۆتە بابەتی گەرمی شەقامی كوردستان، لە گفتوگۆیەكی تەلەفۆنیدا لەگەڵ (درەو) دەڵێ: دالیای برازام لە باشوری كوردستانەوە رفێندراوە بۆ توركیا، داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەین لیژنەی لێكۆڵینەوە دروستبكات، دالیا بۆ وەرگرتنی چارەسەر هاتووە بۆ باشوری كوردستان.  لە كۆتایی ئەم چاوپێكەوتنە دەقی تۆمارە تەلەفۆنیەكە دانراوە  دەقی گفتوگۆكە: درەو: دەمانەوێت لەبارەی دالیای برازاتەوە پرسیارت لێ بكەین، چۆن هاتوەتە هەرێمی كوردستان، ئایا رادەستی توركیا كراوە یان خۆی چوەتە توركیا ؟ موسلیم موسلیم: منیش زۆر خۆشحاڵم، ئەو لەڕێگەی تەنزیمی یەپەژەوە بۆ چارەسەری تەندروستی چووە عێراق (باشور)، كە رۆیشت دوای هەفتەیەك تەلەفۆنی بۆ ئێمە كردو وتی من لە عێراقم، ئەو ژمارەیەی كە تەلەفۆنی بۆ ئێمە كرد ناسراو نەبوو، دواینجار كە تەلەفۆنی بۆ كردین وتی دەمەوێت بگەڕێمەوە، دوای ئەوە لەڕێگەی میدیاكانەوە ئاگاداربوون لەوەی لای توركەكانە، ئێمە نازانین بەچ شێوازێك چوەتە توركیا، نێوان باشورو مێرسین هەزار كیلۆمەترە، سەرباری ئەوە لەنێوان عێراق‌و توركیا سوپا‌و لەشكر هەیە. درەو: نەخۆشییەكەی دالیا چی بوو ؟ موسلیم موسلیم: ئەو هات تەندورستی خۆی چارەسەر بكات. درەو: چ نەخۆشییەك ؟ موسلیم موسلیم: لەشەڕی داعشدا لە عەفرین گولەی بەركەوتبوو. درەو: وەزارەتی ناوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ رایگەیاند دالیا خۆشەویستەكەی لە توركیا بووە‌و خۆی بە قاچاخ چوەتە توركیا ؟ موسلیم موسلیم: ئێمە ئەو قسەیە رەتدەكەینەوە، چونكە ئێمە نازانین، ئەو بۆ چارەسەر چوەتە عێراق، ئەو زانیارییەی كە حكومەتی هەرێم دەیڵێت ئێمە نازانین‌و دەبێت پرسیاری لەوان بكرێت. درەو: ساڵح موسلیم دەڵێ دالیا لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە رادەستی توركیا كراوەتەوە ئێوە چی دەڵێن لەوبارەیەوە ؟ موسلیم موسلیم: ئێمە ناڵێن پارتی رادەستی كردوەتەوە، ئێمە قسەی وا ناكەین، دەڵێین لە عێراق چارەسەر بكرێت، بەرپرسیارێتی حكومەت‌و ئاسایشی هەرێمە، هەر كەسێك لەوێ بڕفێندرێت بەرپرسیارێتی هەرێمە، دالیا پێشتر نەچوەتە توركیا‌و توركیا نازانێت، لەنێوان باشورو مێرسیندا هەزار كیلۆمەترە بە چ شێوەیەك رۆیشتووە‌و رفێندراوە ئێمە نازانین، ئێمە دەمانەوێت لیژنەیەك دروستبكرێت‌و برایانمان لە باشور لەسەر ئەو بابەتە لێكۆڵینەوە بكەن. درەو: ئێوە نازانن لە هەولێر لە چ نەخۆشخانەیەك بووە ؟ موسلیم موسلیم: ئێمە نازانین، چونكە ئەو لەوێ بە ژمارەیەكی عێراق تەلەفۆنی دەكردو دەیوت من لە عێراقم‌و چارەسەری خۆم دەكەم‌و كە باشبومەوە دەگەڕێمەوە بۆ ماڵ. درەو: واتە ناوی نەخۆشخانەكەتان نەزانی ؟ موسلیم موسلیم: نەخێر باسی نەكرد. درەو: چ پەیامێكت بۆ خەڵك هەیە لە كوردستان ؟ موسلیم موسلیم: زۆر خۆشحاڵین بە هاوسۆزی ئێوە، سڵاومان بۆ هەموو گەلی باشور هەیە، ئێمە هیچ هێزێكی باشور تاوانبار ناكەین، تەنیا دەمانەوێت بزانین كچەكەی ئێمە چۆن رفێندراوە. درەو: واتا ئێوە پێتانوایە رفێندراوە ؟ موسلیم موسلیم: بەڵێ لە باشور رفێندراوە. درەو: بەرپرسیارێتی هەرێمی كوردستان لەم دۆسیەیەدا چییە ؟ موسلیم موسلیم: بەرپرسیارێتییەكەی ئەوەیە لێكۆڵینەوە بكات، رونی بكاتەوە چۆن چوەتەدەرەوە، چونكە سنور داخراوە‌و مێشێك ناتوانێت دەرباز ببێت. درەو: واتا ئێوە چاوەڕێی لێكۆڵینەوە دەكەن ؟ موسلیم موسلیم: بەڵێ. درەو: ئەمە هەڵوێستی هەموو خانەوادەكەی دالیایە ؟ موسلیم موسلیم: بەڵێ، داوادەكەین هاریكار بن‌و چ رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‌و چ حكومەتی هەرێم هەوڵبدەن‌و كچەكەمان بگەڕێننەوە. درەو: توركیا چۆن مامەڵەی لەگەڵ دالیا كردووە؟ موسلیم موسلیم: نازانین. درەو: دالیا هاوسەرگیری كردبوو ؟ موسلیم موسلیم: نەخێر. درەو: تەمەنی چەند بوو ؟ موسلیم موسلیم: تەمەنی 22 ساڵ بوو. درەو: خێزانی دالیا لە كۆێ دائەنیشن ؟ موسلیم موسلیم: دایك‌و باوكی لە گوندێكی كۆبانی دادەنیشن.    

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت چارەنوسی دابەشكردنی موچەی مانگی ئازاری موچەخۆران نادیارە، هەرێم‌و بەغداد رێككەوتنیان ئیمزا نەكرد، بۆ ئەم مانگە بەغداد پارە بۆ هەرێم نانێرێت، ئێستا كۆی گشتی داهاتی حكومەتی هەرێم تەنیا (276 ملیار) دینارە، تەنانەت ئەگەر دابەشكردنی موچە بۆ ناوەڕاستی مانگی ئاب‌و سەرەتای مانگی ئەیلولیش دوابخرێت، هێشتا خەرجی موچە 38% كورتهێنانی دەبێت، ئەگەر بەم كورتهێنانەوە موچە دابەش بكرێت، حكومەت ناچارە رێژەی لێبڕینی موچە لە 21%وە بەرزبكاتەوە بۆ 38%. دیسان موچە ! كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان ماوەی ساڵێكە دەستبەكاربووە، لەم ماوەیەدا بەهۆی قەیرانی داراییەوە، موچەی دوو مانگی موچەخۆرانی نەداوە. دواین موچە كە حكومەت دابەشی كرد، موچەی مانگی شوباتی 2020 بوو، بۆ موچەی مانگی ئازار تائێستا دیار نییە حكومەت چی دەكات. سەرچاوەكانی داهات حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە (چوار) سەرچاوەی هەبوو بۆ كۆكردنەوەی داهات كە بریتی بوون لە (داهاتی نەوت، داهاتی ناوخۆ، تەمویلی هاوپەیمانان، پارەی بەغداد). بەشە پارەكەی بەغداد كۆڵەیەكی سەرەكی داهاتی حكومەتی هەرێم بوو، بەڵام ئەم سەرچاوەیە ئێستا وشك بووە، بەهۆی ئەوەی حكومەتی هەرێم رێككەوتنی كۆتایی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ حكومەتی بەغداد ئیمزا نەكردووە، واتا لانی كەم ئەگەر بۆ ئەم مانگەش بێت، حكومەتی هەرێم یەكێك لە سەرچاوە سەرەكییەكانی داهاتی وشك بووە، كە بەشە پارەكەی بەغدادە. رێككەوتنی هەرێم‌و بەغداد لەچوارچێوەی یاسای بودجەی ساڵی 2019دا، بەبێ ئەوەی هەرێمی كوردستان نەوت رادەست بكات، بەغداد مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری بۆ حكومەتی هەرێمی دەنارد، لە كۆتایی تەمەنی كابینەی عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراقدا ناردنی ئەم بەشە پارەیە لە بەغدادەوە كێشەی تێكەوت، ئەوەش بەبەهانەی ئەوەی ساڵی دارایی 2019 كۆتایی هاتووە. دوای دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی لە پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق، مانگی رابردوو بۆ دواینجار بەغداد بڕی (400 ملیار) دیناری رادەستی حكومەتی هەرێم كرد، بەڵام پێدانی ئەم بڕەپارەیە مەرجدار كرا بەوەی حكومەتی هەرێم لەماوەی (30) رۆژدا رێككەوتن لەبارەی نەوت‌و داهاتەكانی ترەوە لەگەڵ حكومەتی بەغداد ئیمزا بكات، بەپێچەوانەوە بەغداد پارە نانێرێت، حكومەتی هەرێم بە نوسراو وەڵامی بەغدادی دایەوە‌و لەبەرامبەر وەرگرتنی پارەكەدا مەرجەكەی بۆ رێككەوتن قبوڵ كرد.   حكومەتی عێراق رۆژی 30ی ئایار بڕی (400 ملیار) دیناری رەوانەی هەرێم كرد، وادەی ئەو (30) رۆژەی كە حكومەتی عێراق بۆ رێككەوتن لەگەڵ هەرێم دیاریكردبوو، لە رۆژی 30 ئایار واتا رۆژی رادەستكردنی (400 ملیار) دینارەكەوە دەستیپێكرد، ئێستا (19) رۆژ بەسەر وادەی مۆڵەتەكەی بەغداد تێپەڕیوە، بەڵام هەرێم‌و بەغداد هیچ رێككەوتنێكیان ئیمزا نەكردووە، بەگوێرەی كرۆكی نوسراوێكی عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق بۆ مەسرور بارزانی سەرۆكی هەرێم، لەدوای ئەو (400 ملیار) دینارەی كە مانگی رابردوو بۆ هەرێمیان ناردووە، حكومەتی عێراق لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نوێدا نەبێت، هیچ بڕەپارەیەك بۆ هەرێم نانێرێت، واتا بۆ ئەم مانگە كە رێككەوتن نەكراوە بەغداد پارە بۆ هەرێم رەوانە ناكات. كۆتاییەكانی مانگی رابردوو جارێكی تر وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیران سەردانی بەغدادی كرد، وەفدەكە سێ رۆژ لە بەغداد مایەوە، لەبارەی نەوت‌و بەشە بودجەوە گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسانی عێراق كرد. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، دوای گەڕانەوەیان لە بەغداد، قوباد تاڵەبانی هەندێك لە سەركردەكانی یەكێتی لەوە ئاگاداركردووە كە لەگەڵ بەغداد گەیشتونەتە رێككەوتن، ئەو رێككەوتنەی كە قوباد تاڵەبانی باسی كرد، تائێستا ئیمزا نەكراوە، رەنگە قوباد تاڵەبانی بۆ خۆپاراستن لە توڕەیی مەكتەبی سیاسی حزبەكەی ئەو قسەیەی كردبێت، بەتایبەتیش لەكاتێكدا مەكتەبی سیاسی یەكێتی بڕیاری مانەوەی لە حكومەت بەستوەتەوە بەوەی هەرێم لەگەڵ بەغداد رێككەوتن ئیمزا بكات‌و كێشەی موچە چارەسەر بكرێت، قوباد تاڵەبانی كە دواینجار سەرۆكایەتی وەفدی هەرێمی كرد بۆ بەغداد، لەلایەن مەكتەبی سیاسی حزبەكەیەوە بەو مەرجە نێردرا بۆ بەغداد، رێككەوتن ئیمزا بكرێت. لە چوارەوە بۆ سێ !  ئێستا كە بۆ ئەم مانگە سەرچاوە داراییەكەی بەغدادی لەدەستداوە، حكومەتی هەرێم تەنیا (سێ) سەرچاوەی داهاتی بەدەستەوە ماوە كە (داهاتی نەوت‌و داهاتی ناوخۆو یارمەتییە داراییەكەی هاوپەیمانانە).  یەكەم: داهاتی نەوت بەپێی ئەو زانیارییانەی كە لە چەند سەرچاوەیەكەوە لە ئەنجومەنی وەزیران دەست (درەو) كەوتوون، داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەم مانگە (138 ملیۆن) دۆلارە كە دەكاتە (165 ملیار) دینار. دۆخی نەوتی هەرێمی كوردستان لەم مانگەدا بەمشێوەیە بووە: •    رۆژانە (435 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە •    كۆی فرۆشی نەوت لە مانگەكەدا (13 ملیۆن) بەرمیل بووە  •    نرخی نەوت لەم مانگەدا بۆ هەر بەرمیلێك (42) دۆلار بووە •    حكومەتی هەرێم بە (10) دۆلار كەمتر لە نرخی بازاڕی جیهانی نەوتی فرۆشتووە، واتا بەرمیلی بە (32) دۆلار فرۆشتووە •    كۆی داهاتی ئەم مانگەی نەوت (417 ملیۆن) دۆلار بووە داهاتی نەوتی هەرێم مانگانە بەمشێوەیە دابەش دەبێت: •    (60 ملیۆن) دۆلار بۆ كۆمپانیای رۆز نەفتی روسی (كرێی بۆری)  •    (50 ملیۆن) دۆلار بۆ قەرزی توركیا •    (30 ملیۆن) دۆلار بۆ توركیا (كرێی گواستنەوەی نەوت بەناو خاكی توركیادا) •    رێژەی 50%ی داهاتی نەوتی هەرێم بۆ كۆمپانیا وەبەرهێنەكانی نەوت دەڕوات كە مانگانە (138 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلار. •    بەكۆی گشتی داهاتی نەوت بۆ ئەم مانگە كە (417 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (278 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری رۆیشتووە بۆ خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوت‌و پێدانەوەی قەرزی توركیا، واتا بۆ ئەم مانگە رێژەی 67%ی كۆی داهاتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی. •    بۆ ئەم مانگە تەنیا رێژەی 33%ی داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، واتا لە كۆی (417 ملیۆن) دۆلاری داهاتی نەوت، تەنیا بڕی (138 ملیۆن‌و 500 هەزار) دۆلاری رادەستی وەزارەتی دارایی كراوە. دووەم: داهاتی ناوخۆ بەكردنەوەی دەروازە سنورییەكان‌و گەڕانەوە جموجوڵی بازاڕو هەڵگرتنی كەرنتین، ئێستا داهاتی ناوخۆی حكومەتی هەرێم تاڕادەیەك بەرزبوەتەوە، بۆ ئەم مانگە داهاتی ناوخۆ (90 ملیار) دینار بووە. سێیەم: تەمویلی هاوپەیمانان ئەمە ئەو یارمەتییە داراییەی كە ئەمریكاو هاوپەیمانان مانگانە بۆ پاڵپشتی پێشمەرگە بە هەرێمی كوردستانی دەدەن‌و بڕەكەی (21 ملیار) دینارە. داهاتی حكومەت بۆ ئەم مانگە بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، داهاتی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم مانگە بەمشێوەیەیە: •    داهاتی نەوت:  165 ملیار دینار •    داهاتی ناوخۆ: 90 ملیار دینار •    یارمەتییەكەی هاوپەیمانان: 21 ملیار دینار واتا كۆی گشتی داهاتی حكومەتی هەرێم بۆ ئەم مانگە (276 ملیار) دینارە، حكومەت تەنیا بۆ موچە مانگانە پێویستی بە (894 ملیار) دینار هەیە، واتا ئەو داهاتەی ئێستا لەبەردەستی حكومەتدایە بەتەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران بڕی (618 ملیار) دینار كورتهێنانی هەیە.  بۆ مانگی شوبات بەو (400 ملیار) دینارەشەوە كە لە بەغدادەوە بۆی هات، حكومەتی هەرێم (500 ملیۆن) دۆلاری لەبەردەست بوو، سەرۆكی حكومەت بەڵێنیدا بڕی (100 ملیۆن) دۆلار قەرزبكات بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنان، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، مەسرور بارزانی بۆ موچەی مانگی شوبات لەبانكی (RT) لە هەولێر بڕی (97 ملیۆن) دۆلاری قەرزكردووە، بەم قەرزەوە كۆی داهاتی مانگی رابردووی حكومەت بۆ موچە گەیشتە (600 ملیۆن) دۆلار، واتا (720 ملیار) دینار، بۆ موچەی مانگی شوبات حكومەت (172 ملیار) دینار كورتهێنانی هەبووە، ئەم كورتهێنانەی بە بڕینی رێژەی (21%)ی موچەی موچەخۆران پڕكردەوە.  بەڵام بۆ ئەم مانگە ئەو داهاتەی لەبەردەستی وەزارەتی داراییدایە (276 ملیار) دینارە، ئەگەر دابەشكردنی موچە دوابخرێت بۆ ناوەڕاستی مانگی ئاب‌و سەرەتای مانگی ئەیلول، حكومەت دەتوانێت داهاتی دوو مانگ یەكبخات كە دەكاتە (552 ملیار) دینار، لەم حاڵەتەدا كورتهێنانی پارەی حكومەت بۆ دابەشكردنی موچە بڕی (342 ملیار) دینار دەبێت، واتا رێژەی 38%ی كۆی گشتی خەرجی موچە كورتهێنان دەبێت، ئەمە وادەكات پێشبینی ئەوە بكرێت حكومەت بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانەكە رێژەی لێبڕینی موچەی فەرمانبەران لە 21%وە زیاد بكات بۆ 38%، بەڵام ئەگەر حكومەت قەرزبكات یاخود بڕە پارەیەكی تری دەستكەوێت، پێدەچێت رێژەی لێبڕینەكە كەمببێتەوە. هەرێم پارە بۆ بەغداد دەنێرێت ! ئەگەر حكومەتی هەرێم‌و بەغداد نەگەیشتنە رێككەوتن، سەرەڕای ئەوەی بەغداد پارە بۆ هەرێم نانێرێت، دەبێت حكومەتی هەرێم ئەم مانگانە بڕی (11 ملیارو 880 ملیۆن) دینار رەوانەی بەغداد بكات، ئەمە پارەیەكە كە پێشتر حكومەتی هەرێم بە قەرز لە بانكە ئەهلییەكانی وەرگرتووەو ئێستا دەبێت مانگانە بیگێڕێتەوە. كابینەی پێشووی حكومەتی هەرێم لەسەردەمی قەیرانی دارایدا پارەی لە بانكە بازرگانییەكانی بەقەرز راكێشاوە، بەپێی رێككەوتنی نێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی بەغداد، دەبێت مانگانە حكومەتی هەرێم بڕێك لەو قەرزانە بداتەوە بە بانكی ناوەندی عێراق‌و لەوێوە دابەشبكرێت بەسەر ئەو بانكە ئەهلییانەدا كە حكومەتی هەرێم قەرزی لێوەرگرتوون. هەولێرو بەغداد لە سەرەتای ساڵی 2019دا رێككەوتن مانگانە حكومەتی هەرێم (10 ملیۆن) دۆلار واتا (11 ملیارو 880 ملیۆن) دینار قەرز بداتەوە بە بانكە ئەهلییەكان، بەپێی رێككەوتنەكە مانگانە ئەم بڕە پارەیە لەو بەشە بودجەیە دەبڕدرا كە حكومەتی عێراق بۆ موچەخۆرانی هەرێمی دەنارد، كاتێك بەغداد مانگانە بڕی (453 ملیار) دیناری بۆ هەرێم دەنارد، هەموو مانگێك بڕی (11 ملیارو 880 ملیۆن) دیناری لێدەبڕی بۆ قەرزی بانكەكان‌و (441 ملیار) دینار رادەستی حكومەتی هەرێم دەكرد، دەبوو وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم ئەو لێبڕینەی موچەی فەرمانبەران پڕبكاتەوە. ئێستادا ئەگەر بەغداد پارەی فەرمانبەران نەنێرێت، حكومەتی هەرێم ناچارە مانگانە بڕی (11 ملیارو 880 ملیۆن) دینار قەرز بنێرێت بۆ بانكی ناوەندیی لەبەغداد، ئەمەش كێشەیەكی ترە، نازانرێت چۆن چارەسەر دەكرێت.    

د. ئامانج عەبدوڵا لەگەڵ ئەوەی توێژینەوەکانی تایبەت بە بەتای کۆڤید -١٩ بە خێراییەکی سەرسوڕهێنەر ئەنجام دەدرێن و بڵاو دەکرێنەوە ، بەڵام هیشتا ژمارەیەک پرسیار دەربارەی ڤایرۆسەکە و ئاراستەی نەخۆشییەکە هەر بە وەڵامنەدراوەیی ماونەتەوە: یەکەم : بۆ نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە هێندە جیاوازە لە نێو توشبواندا دەرکەوتنی نیشانەکانی نەخۆشی کۆڤید-١٩ لە نیو مرۆڤدا زۆر جیاوازن، بەشێک لەوانەی توش دەبن هیچ جۆرە نیشانەیەکیان لێ دەرناکەوێت، بەشێکی دیکەیان نیشانەی سوک یان مامناوەندیان تیادە دەردەکەوێت و بەشێکی دیکەشیان زۆر بە قورسی دەیگرن و کە ڕەنگە ببێتە هۆی هەوکردنی سیەکان و هەندێک جاریش گیان لەدەستدان. هەندێک لە توێژینەوە نوێیەکان هۆکاری ئەم جیاوازییە لە دەرکەوتنی نیشانەکان دەبەستنەوە بە جیاوازی باکگراوندی بۆماوەیی مرۆڤەوە، ئەنجامە بەراییەکانی ئەم توێژینەوانە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو ئەخۆشانەی دوچاری نیشانەی قورس یان مردن دەبنەوە لە بنەرەتدا هەڵگری کۆمەڵێک بازدان و جیاوازی بۆماوەیین. بەشێکی ئەو بازدان و جیاوازیە بۆماوەییانەش ئەو جێگایانەی شریتی (DNA) گرتۆتەوە کە نزیکن لە (جینەکانی گروپی خوێن و جینی پرۆتینی وەرگری ڤایرۆسی کۆرۆنا و جینی پرۆتینەکانی سیستمی بەرگری لەشی مرۆڤ)، سەلماندنی ئەم ئەنجامە بەراییانەش توێژینەوەی زیاتر و کاتی زیاتری دەوێت. دووەم : سروشتی بەرگری مرۆڤ بەرامبەر بە ڤایرۆسی SARS-CoV-2 زانایانی بواری سیستمی بەرگری لەشی مرۆڤ بە وردی چاودێری سروشتی بەرگری مرۆڤ بەرامبەر ئەم ڤایرۆسە دەکەن بۆ تێگەشتنی زیاتر دەربارەی دەرکەوتنی دژە تەنەکان و ماوەی مانەوەیان بە کارایی لە دوای چاکبوونەوە لە نەخۆشییەکە. هەروەها بەوردی سەرنجی دەرکەوتنی (دژەتەنە هاوتاکارەکان) (Neutralizing Antibodies) دەدرێت، کە بریتین لەو دژە تەنانەی کە لە توانایاندایە بە پرۆتینی ڤایرۆسەکانەوە بنوسێن و رێگا لە دوبارە توشبوونەوە بگرن. بەشێک لە توێژینەوەکان پێمان دەڵێن کە ڕێژەی دژە تەنەکانی دژ بە ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) بۆ ماوەی چەند هەفتەیەک لە دوای چاکبونەوە بەبەرزی دەمێننەوە ، بەڵام دواتر دەست بە دابەزین دەکەن، بۆیە لە ئێستادا دیار نییە ئەوانەی چاک دەبنەوە بۆ ماوەی چەند لە دوبارە توشبوونەوە پارێزراو دەبن. هەروەها لە ئەنجامی بەشێک لە توێژینەوەکان دەرکەوتووە کە ئەوانەی بە قورسی نەخۆشییەکە دەگرن ئاستی دژە تەنەکان لە ناو نیو پلازمای خوێنیاندا بۆ ماوەیەکی زیاتر بە بەرزی دەمێنێتەوە، ئەم حاڵەتەش بە هەمان شێوە لە نەخۆشی (SARS) دا بەدی کراوە. تا ئێستا دەرنەکەوتووە کە رێژەی چەند لە بوونی دژەتەنەکان پێویستە بۆ ئەوەی ڕێگر بێت لە دوبارە توشبوونەوە، هەرچەندە وێنا گەورەکەی بەرگری مرۆڤ لە دژی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) هەندێک پێکهاتەی دیکەی سیستمی بەرگری لەش دەگرێتەوە ،بەتایبەت خرۆکە سپییەکان (T cella)، کە ڕۆڵی گرنگ دەبینن لە دروستکردنی بەرگری لە دژی ئەم ڤایرۆسە نوێیە. سێهەم : ئایا هیچ بازدانێکی بۆماوەیی لە نەخشەی جینەکانی ڤایرۆسەکەدا ڕووی داوە کە جێگای مەترسی بێت؟ بازدانی بۆماوەیی لە هەموو ئەو ڤایرۆسانەدا ڕودەدات کە توشی مرۆڤ دەبن، بێگومان ئەمە بۆ ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) یش ڕاستە، زانایان لە ئیستادا بەوردی بەدوای ئەو بازدانە بۆماوەییانەدا دەگەرێن کە سروشتی ڤایرۆسەکە دەگۆڕن بە تایبەت ئەوانەی کە ڕەنگە ببنە هۆی سەخت بوون یان سوک بوونی نیشانەکانی نەخۆشییەکە، بێگومان هەردوو حاڵەتەکە چاوەروانکراوە، ڕەنگە ئەم گۆڕانکارییە بۆماوەییانەش کاریگەریان لەسەر کارایی ئەو ڤاکسینانە هەبێت کە لە ئایندەدا بەکار دەهێنرێن لە رێگای گۆڕینی توانای دژەتەنەکان و خرۆکە سپیەکان بۆ ناسینەوەی پرۆتینی ڤایرۆسەکە. ئەگەر چی بەشی زۆری بازدانە بۆماوەییەکانی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) کاریگەریەکی ئەوتۆیان نییە، لە هەمان کاتدا دۆزینەوەی ئەو گۆڕانگارییە بۆماوەییانەی کە جێگای مەترسین کارێکی ئاسان نییە، لە ئیستا زیاتر لە (٦٧٠٠٠) نەخشەی جینی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) لە داتابەیسی (GISAID) تۆمار کراوە ، کە بریتین لە نەخشەی جینی ئەو ڤایرۆسانەی کە لە نەخۆشی جیاجیای وڵاتانی جیهانەوە وەرگیراون ، تا ئیستا پەیوەندییەکی زانستی لە نێوان بونی بازدانی بۆماوەیی و ئاستی سەخت بوون یان سوک بوونی نیشانەکانی نەخۆشیەکە نەبینراوە. چوارهەم: ئایا ڤاکسینە نوێیەکان بەباشی کار دەکەن؟ ڤاکسینێکی کارا تەنها دەرچەیە بۆ دەربازبونی مرۆڤایەتی لەم پەتا جیهانییە، لە ئێستادا (٢٠٠) ڤاکسین لە ژێر لێکۆڵینەوەدان، هەندێک لەو ڤاکسینانە لە قۆناغی پیشکەوتووی تاقیکردنەوەی کارایی و سەلامەتین لەسەر مرۆڤ، هەندێک ئەنجامی سەرەتایی مژدەبەخشیش هاوبەش کراون. تاقیکردنەوەکان لەسەر مرۆڤ دەریخستووە کە هەندێک لەو ڤاکسینانە دەبنە هۆی دروستکردنی دژەتەنی تایبەت لە دژی ئەم ڤایرۆسە بەڵام دیار نییە ئایا ڕێژەی ئەو دژە تەنانەی کە دروست دەبن دەتوانن مرۆڤ لە توش بوون بپارێزن یان تەنها دەبنە هۆی کەمکردنەوە و سوککردنی نیشانەکان؟ وە ئایا بۆ ماوەی چەند ئەو دژە تەنانە بە کارایی دەمێننەوە؟. پێنجەم : سەرچاوەی سەرهەڵدانی ئەم ڤایرۆسە؟ بەشێکی زۆری توێژەران پێیان وایە ڤایرۆسی کۆرۆنای نوێ (SARS-CoV-2) لە شەمشەمەکوێرەوە پەڕیبێتەوە بۆ مرۆڤ، شەمـشەمە کوێرەی جۆری (Horseshoe bat ) خانەخوێی دوجۆری دیکەی ڤایرۆسی سەر بە خێزانی کۆرۆنایە، یەکەمیان ناسراوە بە ڤایرۆسی (RaTG13) کە( ٩٦٪ ) ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) و جۆری دووەمیش کە پێی دەگوترێت (RmYNO2) و کە نزیکەی ٩٣٪ ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2). لە دواتوێژینەوەکانیشدا جۆرێکی دیکە لە ڤایرۆسی کۆرۆنا بینراوە کە لە ئاژەڵی پەنگۆلینەوە جیا کراوەتەوە و نزیکەی ( ٩٣٪ ) ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2). جیاوازی( ٤٪ ) ی نەخشەی جینەکانی هەردوو ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) و (RaTG13) مانای چەندین دەیە پەرەسەندنی بایۆلۆجییە، هەر بۆیە ناکرێت هیچ کام لەم ڤایرۆسانەی کە ئاماژەمان پێکرد بە سەرچاوەی ڕاستەوخۆی سەرهەڵدانی (SARS-CoV-2) ئەژمار بکرێت، بۆ ئەوەی رێچکەی سەرهەڵدان و گواستنەوەی ئەم ڤایرۆسە نوێیە بسەلمێنرێت دەبێت ئەو ڤایرۆسە بدۆزرێتەوە کە نزیکەی (٩٩٪)ی نەخشەی جینەکانی هاوشێوەی (SARS-CoV-2) بێت. سەرچاوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) بابەتیکی یەکجار هەستیارە، هەندێک جاریش لەسەر ئاستی جیهان سەرچاوەی بە سیاسیکردنی ئەم پرسە بووە، لە ئیستادا رێکخراوی تەندروستی جیهانی تیمێکی ڕاسپاردووە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەگەڵ زانایان و کاربەدەستانی کۆماری میللی چین بەمەبەستی دەستپێکردنی توێژینەوە و لێکۆڵینەوەکان دەربارەی سەرچاوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2)، بۆ ئەم مەبەستەش بڕیارە لە رێگای تیمی زانستی تایبەتمەندەوە بەوردی لە نێو گیانلەبەری کیوی و گیانلەبەری ماڵیدا، لە شوێن و ژینگەی جیاجیا، لە چین و وڵاتانی دیکەی دونیا، لیکۆڵینەوەی ورد دەرباری سەرچاوەی ئەم ڤایرۆسە نوێیە ئەنجام بدرێت. گەران بەشوێن سەرچاوەی پەڕینەوەی ڤایرۆسی (SARS-CoV-2) زۆر گرنگە، چونکە دەبێتە هۆی لابردنی ئەو تەمومژانەی کە لەبارەی سەرهەڵدانی ئەم ڤایرۆسەوە لەئارادان، لە هەمان کات دا یارمەتیدەر دەبێت بۆ تیگەیشتینی زیاتر لە ڤایرۆسەکە و ڕێگرتن لە دووبارە گواستنەوەی بۆ مرۆڤ. سەرچاوەکان: 1 Callaway, E., Ledford, H. & Mallapaty, S. Six months of coronavirus: the mysteries scientists are still racing to solve. Nature 583, 178-179, doi:10.1038/d41586-020-01989-z (2020). 2 Benvenuto, D. et al. The 2019-new coronavirus epidemic: Evidence for virus evolution. Journal of Medical Virology 92, 455-459, doi:10.1002/jmv.25688 (2020). 3 Zhou, P. et al. A pneumonia outbreak associated with a new coronavirus of probable bat origin. Nature 579, 270-273, doi:10.1038/s41586-020-2012-7 (2020). 4 Lam, T. T. et al. Identifying SARS-CoV-2-related coronaviruses in Malayan pangolins. Nature, doi:10.1038/s41586-020-2169-0 (2020).

ئامادەكردنی: بێستون محەمەد، مامۆستای زانكۆ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە رێگای بۆریەوە بۆ ساڵی 2019 ( 8 ملیارو 438 ملیۆن) دۆلاربووە، بەڵام (4 ملیارو 515 ملیۆن) دۆلاری بۆ ماوەتەوە، تێكڕای فرۆشی یەك بەرمیل نەوتی هەرێم ( 52 دۆلار و 67 سەنت) بووە لە كاتێكدا تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوتی عێراق ( 61 دۆلارو 5سەنت) بووە. كۆمپانیای وزەی توركی بۆ یەك بەرمیل نەوتی هەرێم وەك باجی گومرگی (3) دۆلاری وەرگرتووە، لە ساڵی 2019 دا بڕی ( 494 ملیۆن) دۆلاری وەرگرتووە، كۆمپانیا توركییەكانی ( TEC) و (TPIC) لە ساڵی 2019 بڕی ( 610 ملیۆن) دۆلاریان لە حكومەتی هەرێم وەرگرتووە لە بری قەرز، كە بڕی ( 3.85) دۆلار لەهەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دراوەتەوە بە قەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە توركیە.   نەوت لە نێوان هەرێم و بەغداد 1 لەساڵی 2019 دا تێكڕای فرۆشتنی یەك بەرمیلی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە بریتی بووە لە 52 دۆلارو 67 سەنت، بەڵام حكومەتی عیراقی فیدراڵ یەك بەرمیل نەوتی لەهەمان ساڵدا بە زیاتر لە 8 دۆلارو سی و هەشت سەنت لە نەوتی هەرێم فرۆشتووە، واتە نرخی یەك بەرمیل نەوت بە 61 دۆلارو 5 سەنت بووە، لە ئەگەری ڕێككەوتنی حكومەتەكانی هەرێم و بەغداد بەشێك لە كێشەی هەرزان فرۆشتنی نەوت چارەسەر دەبێت، ئەگەر بڕی فرۆشتنی سافی نەوتی خاوی گواستراوە بە بۆڕی بۆ كڕیاران بۆ دەرەوەی كوردستان لە ساڵی 2019 وەكو نمونە وەربگرین كە بریتی بووە لە (158،512،960) بەرمیل، بە تێكڕا ڕۆژانە بڕی 434 هەزارو 284 بەرمیل هەناردە كراوە، لە چوار كاتی جیاوازدا، لە سێ مانگی یەكەمی ساڵدا بڕی (38،587،174) بەرمیل و لە سێ مانگی دووەمدا بڕی (39،764،446) بەرمیل و لە سێ مانگی سێیەمدا بڕی (39،953،584) بەرمیل و لە سێ مانگی كۆتایی ساڵیشدا بڕی (40،210،756) بەرمیل بووە ، جیاوازی پارە بە پێوەری جیاوازی نرخی فرۆشتنی نەوت لەلایەن حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق بریتییە لە (1،327،705،000) دۆلار، ئەگەر بڕی 250 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لەو نەوتە ڕادەستی حكومەتی عیراق بكرایە جیاوازی بڕی پارەی گەڕاوە بۆ خەزێنەی حكومەت بریتی دەبوو لە (764،310،000) دۆلار لەو ساڵەدا. 2 بەغداد هاوبەشی دانەوەی قەرزەكانی هەرێم دەبێت؟ لە ئەگەری ڕێككەوتنی حكومەتی هەرێم و حكومەتی بەغداد بە ڕادەست كردنی 250 هەزار بەرمیلی نەوت ڕۆژانە لەلایەن هەرێمەوە بە بەغداد، ئایا بەغداد هاوبەشی هەرێم دەبێت لەو خەرجی و قەرزانەی كە لەسەر هەرێمە یاخود نا؟ ئەگەر بەشداربێت ئەوا دەبێت (%57.1) پارەی ئەو 250 هەزار بەرمیلە بۆ دانەوەی ئەو قەرزانە دابینبكات، ئەگەر نا تەنها باجی گومرگی دەداتە توركیا لەبری گواستنەوەی نەوتەكەی بەخاكی ئەو ووڵاتەدا بۆ بەندەری جەیهان لەسەر دەریایی سپی ناوەڕاست كە بڕەكەی بۆ هەربەرمیلێك (3.117) دۆلارە بەگوێرەی ڕاپۆرتەكەی دیلۆیت بۆ ساڵی 2019. لەو حاڵەتەدا ئەگەر عیراق یەك بەرمیل نەوت بە 40 دۆلار لەبازاڕدا بفرۆشێت، دەبێت (3.117) دۆلاری بۆ باجی گومرگی تەرخان بكات، ئەوەی دەمێنێتەوە بریتییە لە (36.883) دۆلار، ئەوكات بەهای 250 هەزار بەرمیلەكە بریتی دەبێت لە (9،220،750) دۆلار. هەرگیز حكومەتی هەرێمی كوردستان ناتوانێت 250 هەزار بەرمیل ڕادەستی بەغداد بكات و بەغداد هاوبەشی نەكات لەدانەوەی قەرزو تێچونەكان لەگەڵیدا، چونكە قەرزو تێچونەكان لە وەبەرهێنان لە كەیسی نەوت و گازی كوردستاندا زۆرن و لە ساڵی 2019دا (%57.1)ی كۆی سافی داهات بوون، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان حەوت جۆری خەرجی و قەرزی ئاماژە پێكردووە كە لەپارەی فرۆشتنی نەوت داویەتییەوە بە كۆمپانیاكان، ئەوانیش بریتین لە ( پارەدان بۆ شایستەی دارایی بەرهەمهێنەرانی نەوت لەلایەن یان لە بری حكومەتی هەرێمی كوردستان، سوود و ڕسووماتی دیكە پەیوەندیدار بە كڕیارەكانەوە، پارەدان لە بەرامبەر تاریفی كۆمپانیای وزەی توركی (TEC) ، بڕی پارەی دراو بۆ كۆمپانیای بۆریی كوردستان (KPC) بەگوێرەی ڕێككەوتنی ئیمتیازی هێڵی بۆرییەكان، پوختەی گۆرانكارییەكان لە باڵانسی ژمێركاری كڕیارەكانی نەوتدا، دانەوەی قەرزی هەریەك لە كۆمپانیای وزەی توركی (TEC) و كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیی توركی (TPCI)، پارەدان بۆ لایەنی سێیەم كە لەلایەن یان لە بری حكومەتی هەرێمی كوردستان دراوه).   3 قازانجی كۆمپانیا توركییەكان لە نەوتی كوردستان كۆمپانیا توركییەكان زۆرترین قازانج دەكەن لە فرۆشتنی نەوتی كوردستان، ئەمەش بەهۆی ئەوەی كە بۆری گواستنەوەی نەوتی كوردستان بەخاكی توركیادا تێپەردەبێت و كوردستان هیچ دەرچەیەكی تری نییە تاوەكو نەوتەكەی بگەیەنێتە دەستی كڕیارەكانی لە كەنارە ئاوییە فراوانەكان، لە ساڵانی ڕابردووداو پێش توندكردنی سزاكانی ئەمریكا بۆسەر ئێران بەشێكی نەوتی هەرێمی كوردستان بەكەركوكیشەوە لەڕێگەی تانكەر بەخاكی ئێراندا دەپەرییەوەو دەگەیشتە دەستی كڕیارەكان، هەروەها چەندین جار باس لە هەوڵدان بۆ دروستكردنی بۆری گواستنەوەی نەوت كراوە لە كوردستانەوە بۆ ئێران و لەوێشەوە گەیاندنی بۆ كەنارە ئاوییە فراوانەكان، بەڵام بە بونی دۆناڵد تڕەمپ بەسەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و توندكردنی سزا ئابوری و بازرگانییەكان ئەم قسەیەش كۆتایی هات جگە لەوەی پڕۆژەیەكی ئاوها ڕەنگە لە ستراتیژی حكومەتی هەرێمدا نەبوبێت ، لەوەتەی كوردستانیش دەستی كردووە بە هەناردەكردنی نەوت سوریای دراوسێی كوردستان و عێراق لە قەیرانێكی گەورەی ئەمنی و شۆرش و ڕاپەڕینی بەهاری عەرەبیدا بووەو كوردستان نەیتوانیوە بیر لە دروستكردنی پەیوەندی ووزە لەگەڵ ئەو وڵاتەدا بكاتەوە. كۆمپانیای وزەی توركی (Turkish Energy Company) بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوتی هەرێمی كوردستان وەكو باجی گومرگی بڕی (3.117) دۆلاری وەرگردووە، بڕی ئەو پارەیەی كە ئەو كۆمپانیایە لە ساڵی 2019 وەریگردووە بریتییە لە ((494,186,315 دۆلار لەبری گواستنەوەی بڕی (158,512,960) بەرمیل نەوت، جگە لەو بڕە پارەیەی سەرەوە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019دا بڕی (610،000،362) دۆلاری ئەمریكی تەرخانكردووە بۆ دانەوەی قەرزی هەریەك لە كۆمپانیای وزەی توركی Turkish Energy Company ((TECو كۆمپانیای نەوتی نێودەوڵەتیی توركی Turkish Petroleum International Company (TPIC)، بڕی نزیكەی 3 دۆلارو 85 سەنت لەهەر بەرمیلێك نەوتی هەناردەكراو دراوەتەوە بەقەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە، واتە كۆمپانیای ووزەی توركی دوو جۆری جیاوازی پارەی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەرگردووە یەكێكیان لەبری باجی گومرگی و ئەویتریان لە بری قەرز، ئایە ئەم قەرزانە بۆچی كراون و بڕەكەیان چەندەو تا چەند ساڵی تر تەواو دەبن؟ ئەم پرسیارانە بەشێكن لە پرسیارە وەلام نەدراوەكان لەلایەن حكومەتە لۆكاڵییەكەی كوردستانەوە، هەروەها ئەگەر سەیری ڕاپۆرتەكانی دیلۆیت بكەین بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1ی تەمموزی 2017 تا 31ی كانونی یەكەمی 2017 شتێك نابینرێت كە ناوی قەرزی ئەو دوو كۆمپانیایە بێت و تەنانەت باسی باجی گومرگیش نەكراوە، ڕەنگە ئەمە پەیوەندی بە گۆرانكاری سیاسەتی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە هەبێت لە نێوان ساڵانی 2017 و 2019 كە گۆڕانكارییەكی زۆر دەبینرێت لە ناوهێنانی قەرزو تێچونەكان بەناوی جیاواز لەڕاپۆرتێكەوە بۆ ڕاپۆرتێكی تری دیلۆیت لەو دوو كاتە جیاوازەدا. 4 كۆمپانیاكانی نەوت و قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنها لە ساڵی 2019 دا دوو جار پارەی پێشەكی دوورخایەنی لە كۆمپانیاكانی نەوت وەرگردووە بە شێوەی قەرز یەكەمیان بڕەكەی بریتییە لە (1,121,808,000)دۆلار و دووەمیان بڕەكەی بریتییە لە (450,918,900) دۆلار، كۆی گشتی دەكاتە (1،572،726،900) دۆلار، لەڕاپۆرتی چارەكی یەكەمی ئەو ساڵەدا بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1ی كانونی دووەمی 2019 تا 31 ی ئاداری 2019ئاماژە بە بڕی پارەی یەكەم كراوە كە بریتییە لە (1,121,808,000) دۆلار، لە تێبینی ژمارە حەوتی ئەو ڕاپۆرتەدا بەم شێوەیە باسی ئەو قەرزە دەكات بڕی (1,121,808,000) دۆلاری ئەمریكی وەك پارەی دراوی پێشەكی دوورخایەن وەرگیراوە بەرامبەر بە كڕینی نەوتی خاو لە داهاتوودا. ئەم قەرزانە شیاوی دانەوەن، چ بە كاش یان لە ڕێگەی قەرەبوو بەرامبەر بە پارەدانی شیاوی ڕادەستكردنی نەوتی خاو، لەبەرئەوە بە شێوەی جیاكراوە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیاری ئاماژەپێدراو لە تێبینیی ژمارە )6(دا دیاریكراوە، هەرچی تێبینی ژمارە (شەش)یشە دەڵێت (كە لە بڕی پارەی دراو پێشەكی دوورخایەن، سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لەم ماوەیەدا زیادەی بڕی )45،461،314( دۆلاری ئەمریكی تۆماركردووە. كۆی ڕەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەك قەرز بۆ بەرژەوەندی كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا دەكاتە )3،732،523،486( دۆلاری ئەمریكی. داواكاری كڕیارەكان كە چاوەڕوانی ڕەزامەندیی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەن لەم ڕەسیدەدا شوێنی نەكراوەتەوە). هەروەها بڕی پارەی پێشەكی دووەم لە ڕاپۆرتی چارەكی سێیەمی هەمان ساڵدا ئاماژەی بۆ كراوە بڕەكەی بریتییە لە 450,918,900 دۆلار، كە لە تێبینی ژمارە حەوتی ڕاپۆرتەكەدا بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە ماوەی نێوان 1 ی تەمموزی 2019 تا 30 ی ئەیلولی 2019 بەم شێوەیە ئاماژەی بۆ كراوە ( لەم ماوەیەدا، بڕی 450,918,900 دۆلاری ئەمریكی وەك پارەی دراوی پێشەكی دوورخایەن وەرگیراوە بەرامبەر بە كڕینی نەوتی خاو لە داهاتوودا. ئەم قەرزانە شیاوی دانەوەن، چ بە كاش یان لە ڕێگەی قەرەبوو بەرامبەر بە پارەدانی شیاوی ڕادەستكردنی نەوتی خاو، لەبەرئەوە بە شێوەی جیاكراوە لە سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیاری ئاماژەپێدراو لە تێبینیی ژمارە 6 دا دیاریكراوە) هەرچی تێبینی ژمارە (شەش)یشە بریتییە لە ( جگە لە بڕی پارەی دراو پێشەكی دوورخایەن، سافی گۆڕانكاریی لە ڕەسیدی حساباتی كڕیار لەم ماوەیەدا زیادەی بڕی 62،892،731 دۆلاری ئەمریكی تۆماركردووە. كۆی ڕەسیدی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كڕیارەكان لە كۆتایی ماوەكەدا دەكاتە 4،133،361،566 دۆلاری ئەمریكی. داواكاری كڕیارەكان كە چاوەڕوانی ڕەزامەندیی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەكەن لەم ڕەسیدەدا شوێنی ناكرێتەوە).   5 هەرزانفرۆشكردنی نەوتی كوردستان   یەكێك لە كێشە گەورەكانی بەڕێوەبردنی نەوت و گاز لەهەرێمی كوردستان هەرزان فرۆشكردنی نەوتە، چەندین جارو لەزاری بەرپرسانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە باس لەوەكراوە كە نەوتی كوردستان 8 بۆ 10 دۆلار كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت دەفرۆشرێت، بەڵام بەبەردەوامی و لەسەرەتاكانی ڕیپۆرتەكانی دیلۆیتەوە ئەوەمان بۆ ڕوندەبێتەوە كە بە كەمتریش لەو نرخە نەوتی كوردستان فرۆشراوەو هەناردەكراوە، بۆ نمونە لە سێ مانگی یەكەمی ساڵی 2019 نرخی نەوتی برێنت بە تێكڕا بریتی بووە لە 63 دۆلارو 17 سەنت، بەڵام نەوتی كوردستان بە (51.807) دۆلار فرۆشراوە، واتە (11.363) دۆلار كەمتر لە نرخی برێنت. لە سێ مانگی دووەمی هەمان ساڵدا نەوتی برێنت بە 68 دۆلارو 92 سەنت بووە، بەڵام نەوتی كوردستان فرۆشراوە بە (57.187) دۆلار، واتە جیاوازی نرخ بریتی بووە لە (11.737) دۆلارو بۆ هەر بەرمیلێك. لە سێ مانگی سێیەمدا نەوتی برێنت نرخەكەی دابەزیوە بۆ 61 دۆلارو 93 سەنت بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام نەوتی كوردستان بە 12 دۆلارو 52 سەنت كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت فرۆشراوە كە بریتییە لە (49.410) دۆلار. لە سێ مانگی كۆتایی ساڵیشدا جیاوازی نرخەكان لە نێوان نەوتی برێنت و نەوتی هەرێمی كوردستاندا بریتییە لە (11.117) دۆلار ئەوەی یەكەمیان بە 63 دۆلارو 41 سەنت مامەڵەی پێوە كراوە هەرچی ئەوەی دووەمیانە بە (52.293) دۆلار مامەڵەی پێوە كراوە. لەبەر ڕۆشنایی ئەم ژمارانەوە بۆمان دەردەكەوێت كە جگە لە پێوەری كەمتر لە 10 دۆلاری فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت، بەتێكڕا بۆ ساڵی 2019 حكومەتی هەرێمی كوردستان (6.737) دۆلاری تر كەمتر لە نرخی نەوتی برێنت نەوتەكەی فرۆشتووە، واتە كۆی ئەو بڕە پارەیەی كە لەم جیاوازیەدا زیانی كردووە بریتییە لە (1،067،901،811) لە كۆی فرۆشتنی بڕی (158،512،960) بەرمیل. تێبینی : سەرچاوەی سەرەكی زانیارییەكان ڕاپۆرتەكانی دیلۆیتن بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان . 6 داهاتی فرۆشتنی نەوت لە ساڵی 2019 دا چەند بووە؟ كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( لە ڕاپۆرتی كۆتایی ساڵی 2019 بریتی بووە لە (8,438,601,300) دۆلاری ئەمریكی بەڵام ئەو دوو بڕە پارەیەی كە دوو جار پارەی پێشەكی دوورخایەنن لە كۆمپانیاكانی نەوت وەرگراوە بە شێوەی قەرز لەگەڵیدا ئەژمار كراوە كە بڕەكەی بریتییە لە (1،572،726،900) ، لە كاتێكدا ئەو بڕە پارەیە قەرزەو دەبێت كۆمپانیا وەریبگرێتەوە نەك فرۆشتنی نەوت (وەكو لە بەشی سێیەمدا ڕونكراوەتەوە)، بۆیە دەبێت بوترێت كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( لە ساڵی 2019 بریتی بووە لە (6،865،874،400) دۆلاری ئەمریكی،بەڵام سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی فرۆشتنی نەوت و چالاكییە پەیوەندیدارەكاندا لەو ساڵەدا بریتییە لە (2،942،694،725) دۆلاری ئەمریكی، بەڵام لە ڕاپۆرتەكەی دیلۆیتدا بڕەكەی بریتییە لە (4,515,421,625) چونكە ئەو دوو بڕە پارەیەی كە بەقەرز وەرگیراون لە كۆمپانیاكانی نەوت ئەژمار كراون كە بڕەكەیان (1،572،726،900). لەبەر ڕۆشنایی ئەم ژمارانەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2019 دا (%42.9) سافی داهاتی بۆ ماوەتەوە لەماوەی فرۆشتنی نەوت. ئەگەر ڕێژەی سەدی بە سافی داهات و چالاكییە پەیوەندیدارەكان وەربگرین ( ئەو دوو بڕە پارە پێشەكییەی كە لەكۆمپانیاكانی نەوت وەكو قەرز وەرگیراون) ئەژمار بكرێت ڕێژەكە بەرز دەبێتەوە بۆ (53.51%) چونكە ڕاپۆرتەكە دەڵێت كۆی بەهای نەوتی خاو و كۆندێنسەیتی فرۆشراو (هەناردەكراو لەڕێی بۆری و فرۆشتنی ناوخۆ( بریتییە لە (8,438,601,300) و سافی داهاتی وەرگیراو لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ماوەی فرۆشتنی نەوت و چالاكییە پەیوەندیدارەكاندا بریتییە لە (4,515,421,625) دۆلار. تێبینی : سەرچاوەی سەرەكی زانیارییەكان ڕاپۆرتەكانی دیلۆیتن بۆ وردبینی بەرهەمهێنان، هەناردەكردن، بەكاربردن و داهاتەكانی نەوتی حكومەتی هەرێمی كوردستان .  

راپۆرتی: درەو لە هیچ ناوچەیەك سوپای عێراق نەگەیشتوەتە ئەو سنورەی كە لە دەستوری عێراقدا بۆ هەرێمی کوردستان دیاریكراوە، بەڵام لە زۆربەی ناوچەكان هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێم بە دەیان كیلۆمەتر چونەتە قوڵای ناوچەی جێناكۆكەكانەوە، ئەمە دۆخی ئەمنی نوێی ناوچە جێناکۆکەکانە. گەڕانەوە بۆ پێش ١٦ی ئۆکتۆبەر رۆژی ١١ی ئەم مانگە ئۆپەراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" بەسەرپەرشتی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران و فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانی عێراق لە پارێزگای دیالە دەستیپێكرد. ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكە كێوماڵكردنی ئەو ناوچانە بوو كە لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧وە لەناوچە جێناکۆکەکانی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان چۆڵکران و هیچ جۆرە هێزێکی ئەمنییان تێدا جێگیرنەکرا. ئەم ناوچانە کە بۆشایی ئەمنییان تێدا بوو، ئەمدواییەوە لەلایەن چەکدارانی "داعش"ەوە قۆسترانەوە بۆ خۆرێکخستنەوەو ئەنجامدانی هێرش. لەچوارچێوەی دیالۆگێکدا، وەزارەتی بەرگری عێراق و وەزارەتی پێشمەرگە رێککەوتن لەسەر ئەوەی ئەم بۆشاییە ئەمنیانە پڕبکەنەوە. ئەم رێککەوتنە وایکرد بۆ یەکەمجار لەدوای رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرەوە هەندێک جموجوڵی ئەمنی لەناوچە جێناکۆکەکان روبدات. ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ هێزی پێشمەرگە لەبەردەم هێرشی سوپای عێراق و حەشدی شەعبیدا لە شنگالەوە بۆ خانەقین لەناوچە جێناکۆکەکان کشایەوە، کە لەدوای ساڵی ٢٠١٤و دروستبونی "داعش"وە بە حوێن و قوربانیدان ئەو ناوچانەی کۆنترۆڵکردبوو. پەلامارەکانی "داعش" بۆسەر عێراق لە ساڵی ٢٠١٤و کشانەوەی سوپای عێراق لە ناوچە جێناکۆکەکان، چانسی ئەوەی بە هێزی پێشمەرگە بەخشی بۆ ماوەی نزیکەی سێ ساڵ بەتەنیا کۆنترۆڵی ئەمنی ئەو ناوچانە بکات، بەڵام بە روخانی "داعش" سوپای عێراق گەڕایەوە بۆ شوێنەکانی پێشتری خۆی و هێزی پێشمەرگە کشایەوە، واتە "داعش" گۆڕانکاری لە پێگەو شوێنی هێزە ئەمنییەکان لەناوچە جێناکۆکەکان دروست کرد. ئۆپراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" کە مستەفا کازمی سەرۆک وەزیران خۆی سەرکردایەتی کرد، بۆ جاری یەکەم چانسی ئەوەی بە هێزە ئەمنییەکانی هەرێمی کوردستان بە دیاریکراویش هێزەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەخشی بگەڕێنەوە بۆ ئەو ناوچانە. داگرتنی ئاڵای کوردستان هێزی پێشمەرگەی هەرێمی کوردستان بەگشتی بەشدار نەبوو لە ئۆپراسیۆنەکەدا، بەڵام لەنێوان وەزارەتی بەرگری عێراق و وەزارەتی پێشمەرگەدا جۆرێك لە رێككەوتن و لێكتێگەیشتن هەبوو بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییە ئەمنییە پڕبکرێتەوە کە لەو ناوچانە دروست بوو، بەتایبەتیش لە سنوری نێوان كفری بۆ دوزخورماتوو.  لەچوارچێوەی ئۆپراسیۆنەکەدا، سوپای عێراق لە ناوچەی (غەڕە، پەڵكانە، قۆری چای) بە درێژایی (١١) كیلۆمەتر رەبیەی دروستكرد، هێزی پێشمەرگەش چووە ناوچەكەو رەبیەی نوێی دروستكرد.   ئۆپراسیۆنی "پاڵەوانانی عێراق" کە دوای نزیکەی سێ ساڵ لە رووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەرو روبەڕووبونەوەی پێشمەرگەو حەشدی شەعبی بەڕێوەچووە، بێ کێشە نەبوو. هێزێكی سوپای عێراق لە بازگەی "خدران"ی سەربە ناحیەی كوڵەجۆ (كۆكس) لەگەڵ ئاسایشی ئەو بازگەیە بوو بە دەمەقاڵەیان، هێزەکە ئاڵای كوردستانیان دادەگرت و ئاڵای عێراقیان لەو بازگەیە هەڵکرد، ئەو بازگەیە لەدەستی هێزەكانی ئاسایشی هەرێمی كوردستاندا بوو، بەڵام لە ناوچەی جێناكۆكدا بوو، بەڵام دواجار هێزە عێراقییەکە کشانەوەو هێزەكانی ئاسایشی هەرێم شوێنەکەیان گرتەوە دەست و دەوترێت هێزە عێراقییەکە داوای لێبوردنی کردووە لەبارەی ئەو روداوەی کە رویداوە. سنوری هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بانگەشەی ئەوە دەكەن دەبێت چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ناوچە جێناكۆكەكان بەپێی دەستوری عێراق بێت، كە لە مادەی ١٤٠ی دەستوردا دیاریکراوە. ئەو ناوچانە بە "جێناكۆك" ئەژماركراون دەتوانرێت بە هێزی هاوبەش بەڕێوەببرێن، ئێستا گرژییەکان لەسەر دیاریكردنی سنوری نێوان دەسەڵاتی پێشمەرگەو سوپای عێراقە. سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان بەپێی دەستوری عێراق یەكلاكراوەتەوە، لەماددەی (٥٣)ی دەستوری كاتیی عێراق، سنوری ئیدارەی هەرێمی كوردستان تاوەكو ئەو سنورەیە كە لە ٢٠٠٣/٣/١٩ هەبووە، واتە سنوری پێش روخانی رژێمی سەددام حسێن، دواتریش ئەم مادەیە گوازرایەوە خرایە ناو دەستوری هەمیشەیی عێراقەوە. دەقی بڕگەی (ا) لە مادەی (٥٣)ی دەستوری كاتی عێراق دەڵێ" دان ئەنرێ بە حكومەتی هەرێمی كوردستاندا كە حكومەتی رەسمی ئەو ناوچانەیە كە لەلایەن ئەو حكومەتەوە لە ١٩ی ئازاری ٢٠٠٣وە بەرێوە ئەبرا لە پارێزگاكانی (دهۆك، هەولێر، سلێمانی، كەركوك و دیالەو نەینەوا، زاراوەی (حكومەتی هەرێمی كوردستان) واتا ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، ئەنجومەنی وەزیرانی كوردستان، دەسەڵاتی قەزایی لە هەرێمی كوردستان". كۆی سنوری خاكی هەرێمی كوردستان (٨٦ هەزارو ٢٦٩) کیڵۆمەتر دوجایە، كە ئێستا پێكهاتووە لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان و سنوری ناوچە جێناكۆكەكان، سنوری ناوچە جێناكۆكەكان (٤٤ هەزارو ٣٣٠) كیلۆمەتر دوجایە، بەرێژەی (٥١٫٤٪)و سنوری ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستانی (٤١ هەزارو٩٣٩) كیلۆمەتر دوجایە، بەرێژەی (٤٨٫٦٪). سنوری بەعس و هەرێم سنوری ئیداری حكومەتی هەرێمی كوردستان تا كاتی پێش روخانی رژێمی بەعسە (٢٠٠٣/٣/١٩) بەپێی دەستوری عێراق كە سەركردەكانی كورد لە بەغداد دەستیان هەبووە لە نوسینەوەیدا بەمشێوەیەیە: •     سنوری نێوان پارێزگای سلێمانی و كەركوك لەسەردەمی رژێمی بەعسدا كە دواتر ئەو سنورە لە دەستوردا جێگیركرا بازگەی (بانی مەقان)بوو، واتا تا دەروازەی شاری چەمچەماڵ بەڕووی كەركوك، ئێستا بازگەی سوپای عێراق لە خوار قەرەهەنجیرە، واتا بە دووری زیاتر لە ٣٠ كیلۆمەتر كەمتر لەو سنورەی كە دەستور دیاریكردووە. •    كەلار بۆ جەلەولا، پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە پردەكەی گوندی قەرەبڵاغ بوو  ئێستا بازگەی هێزەكانی حكومەتی هەرێم لە خدران و ئەودیو ناحیەی كوڵەجۆ (كۆكس)ە، واتا بە نزیكەی (٢٥) كیلۆمەتر زیاتر لەو سنورەی كە دەستور دیاریكردووە، بە هەمان شێوە رێگای كەلار– خانەقین بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی هاجەرە بوو، ئێستا ئاسایش و پۆلیسی هاتوچۆی هەرێم لەناو خانەقینەو هێزی پێشمەرگە لە بەرزاییەكانی مرواریە كە دەڕوانێت بەسەر خانەقیندا.  •    لە كفری بۆ دووزخورماتوو كە پێشتر بازگە لە كارێز بوو كە تەنها ٢ كیلۆمەتر لەناو شاری كفریەوە دوور بوو، ئێستا هێزی پێشمەرگە لە قۆری چایە، كە زیاتر لە ١٥ كیلۆمەتر زیاتر لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستانە چونەتە پێشەوە، بەلای رێگای كفری جەبارەشدا بە هەمانشێوە ئێستا پێشمەرگە لە محەتەی ئاسكیە كە زۆرێك لەو ناوچانە لەژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەدایەو لەسەر رێگای كفری– دووزخورماتوو كە بۆشاییەكی ئەمنی زۆر هەبوو، هێزێكی سوپای عێراق ئێستا هاتونەتە ناوچەكەو ٨ رەبیەیان درو!وستكردووە لەوبەر شەقامەكەو لەمبەری شەقامەكەش هێزەكانی پێشمەرگە بە رێككەوتن ٨ رەبیەان دروستكردووە.  •    لەنێوان هەولێر-كەركوك پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی (گردلانك) بووە لە قوشتەپە، ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە نزیك پردێیە، واتا بە نزیكەی (٣٠) كیلۆمەتر زیاتر لە ناوچەی پێش رژێمی بەعسدان. •    هەولێر– گوێر پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی (شەمشولە) بووە ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە گوندی قادریە كە زیاتر لە ٢٥ كیلۆمەتر لە سنوری پێش روخانی رژێمی بەعسە. •    هەولێر – مەخمور پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە گوندی منارە بوو، ئێستا بازگەی ئاسایش و پێشمەرگە لە بەرزاییەكانی بازاڕگەیە كە زیاتر لە ٣٠ كیلۆمەتر دەکەوێتە سنورەکەی پێشتر. •    هەولێر – موسڵ، پێشتر بازگەی رژێمی بەعس لە پردی كەڵەكی یاسین ئاغا بوو، ئێستا پێشمەرگە لە خازرە كە زیاتر لە ١٥ كیلۆمەتر دەکەوێتە پێش سنورەکەی بەعسەوە. •    بۆ پارێزگای دهۆكیش بەهەمان شێوە بە رێگای دهۆك- موسل و دهۆك- تەلەعفەرو شەنگال سنورێكی زۆری ناوچەی جێناكۆك لە ژێر دەسەڵاتی هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی هەرێمی كوردستاندایە. واتا لە هیچ ناوچەیەكدا سوپای عێراق لە سنوری ئیداری هەرێمی كوردستان ئەو سنورەی كە بەپێی دەستوری عێراق دیاریكراوە كە تا كەوتنی رژێمی بەعسە، نزیك نەبونەتەوە. بە پێچەوانەوە لە هەموو ناوچەو پارێزگاكان هێزی پێشمەرگەو ئاسایشی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە دەیان كیلۆمەتر لە پێشتری ئەو سنورەدان کە؟دەستور دیاریکردووەو پێشمەرگە بە قوڵایی ١٠ بۆ ٣ كیلۆمەتر چونەتە ناو خاكی ناوچە جێناكۆكەكانەوە.

راپۆرت: محەمەد رەئوف- فازل حەمەڕەفعەت "دەڵالێك بازرگانی بە نەوتی نەتەوەیەكەوە دەكات" ئەمە ناونیشانی راپۆرتێكی سایتی (بلۆمبێرگ)ە كە لەبارەی نەوتی هەرێمی كوردستان بڵاوكردوەتەوە، بەپێی زانیارییەكانی راپۆرتەكە، كۆمپانیاكانی بواری نەوت پارەی نەوتی هەرێم دەخەنەسەر ژمارە بانكی مورتەزا لاخانی نەك ژمارەی بانكی تایبەت بە حكومەتی هەرێم. حەواڵەیەك لە زویرخەوە بۆ بەیروت سایتەكە نوسیویەتی، مورتەزا لاخانی بە یەكجار (٨٠٠ ملیۆن) دۆلاری لەڕیگەی لقی بانكێكی روسی لە زیوریخ-ی سویسراوە بەڕێگەی ئەلكترۆنی حەواڵە كردووە بۆ بانكی Citigroup Incی نیورۆك، پێش گەیشتنی بە نیویۆرك، پارەكە یەكسەر حەواڵە كراوە بۆ بەیروت‌و چوتە سەر حسابی كۆمپانیای IMMSی مورتەزا لاخاكانی لە بانكی  BankMedی لوبنانی. بەپێی راپۆرتەكە، ئەم (٨٠٠ ملیۆن) دۆلارە، لەلایەن كۆمپانیا (رۆزنەفت)ی روسییەوە وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتی خاودا دراوە بە حكومەتی هەرێم. بلۆمبێرگ ئاماژە بەوەدەكات، (رۆز نەفت) لەماوی دوو ساڵی داهاتوودا (6 ملیار) دۆلاری تر وەك قەرز لەبەرامبەر نەوتدا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەدات، بەڵام پارەكە ناچێتە سەر هیچ ژمارە بانكییەكی حكومەتی هەرێم، بەڵكو ئەچێتە سەر حسابی كۆمپانیاكەی مورتەزا لاخانی (IMMS) كە لە وڵاتی (بەلیز) تۆمار كراوەو ئەدرێسەكەی لە قوبرسە ! بەلیز وڵاتیكی بچوك‌و دوورەپەرێزی ناوەڕاستی ئەمریكای لاتینە، مەڵبەندی پارە سپیكردنەوەو خۆ دزینەوەیە لە باج. هەر بەگوێرەی راپۆرتەكە، ساڵی رابردوو لەماوەی سێ مانگدا كۆمپانیاكانی (Vital، Trafigura، Petraco Oil Group) لەبەرامبەر نەوتی هەرێمدا، زیاتر (یەك ملیار) دۆلاریان خستوەتە سەر حسابی كۆمپانیا IMMS. بەمدواییە پرسی دیارنەمانی بڕی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی مشتومڕی دروستكرد، مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت لیژنەیەكی تایبەتی بۆ لێكۆڵینەوە لەو كەیسە پێكهێنا، چەند پەرلەمانتارێكیش هەندێك بەڵگەنامەیان لەبارەی ئەو پارەیەوە خستەڕوو، بەڵام تائێستا كەیسەكە قوڕوقەپی لێكراوە‌و ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان نادیارە. تارماییەك لە پشتی نەوتی هەرێمەوە "تارماییەكە لە پشتی ئاشتی هەورامیەوە، ماوەی دوو دەیەیە لەبواری نەوتی هەرێمدا كاردەكات، راوێژكارو دەڵاڵ‌و فرۆشیاری نەوتی هەرێمە، بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆی خستە بەردەم بەرپرسانی حكومەت، سەرەنجام هەرێمی كوردستان بودجەكەی لە بەغداد بڕدراو كەوتە ژێر باری قەرزێكی گەورەوە، تا ئەمڕۆ هاوڵاتیانی هەرێم باجی ئەو بیرۆكەیە دەدەن" ئەو پیاوە (مورتەزا لاخانی murtaza lakhani )یە ناوێكی دیاری نێو كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و جیهانە، بەریتانیەكی بە رەگەز پاكستانییە. خاوەن‌و سەرۆكی كۆمپانیای فرۆشیاری نەوتی هەرێمە بەناوی (IMMS). كەیسی ملیار دۆلارەكە ! بەمدواییە شەڕی بەیاننامەی دەزگا ئەمنییەكانی نێوان یەكێتی نیشتمانی كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان لەسەر كەیسێكی ئەمنی، بە ئاشكراكردنی كەیسێكی گەندەڵی گەورە كۆتایی هات. دەزگای زانیاری یەكێتی كە سەربە ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمە لە وەڵامی رونكردنەوەیەكی ئاسایشی هەولێردا كە بە رێنماییكارو سەرپەرشتیكاری سیخوری تۆمەتباری كردبوو، رایگەیاند، (250 ملیۆن) دۆلار لەلایەن كۆمپانیایەكی وزەی روسیەوە دراوە بە یەكێك لە كوڕەكانی بنەماڵەی سەرۆكی حكومەت. كەیسی (250 ملیۆن) دۆلارەكە چەند وەڵامێكی حكومەت‌و بەدواداچوونی پەرلەمانتارانی بەدوای خۆیدا هێنا، هاوكات دەنگۆی دیارنەمانی (ملیارێك) دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێمی لە یەكێك لە بانكەكانی لوبنانیشی هاتەسەر، ئەم فشارانە مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانی ناچاركرد بێتە قسە، مەسرور بارزانی داوای لە سەرۆكایەتی داواكاری گشتی هەرێمی كوردستان كرد لێكۆڵینەوەو بەدواداچوون بۆ ئەم دەنگۆیانە بكەن. سەرۆكی حكومەتی هەرێم تەنها ئاماژەی بە كەیسەكە كردوو خۆی لە ناونهێنان پاراست، بەڵام پەرلەمانتاران راستەوخۆ ناوی (مورتەزا لاخانی)یان لەپاڵ ئەو دوو كەیسەی گەندەڵیەدا خستەڕوو. ئەوكات عەلی حەمەساڵح سەرۆكی فراكسیۆنی گۆڕان لە رونكردنەوەیەكدا لەدوای راگەیاندنەكەی سەرۆكی حكومەت وتی:" كۆی زانیاری‌و بەڵگەنامەكانم لە ٢١ پەڕەدا خستە بەردەست سەرۆكی داواكاری گشتی، ئەویش پەیوەندی بە ٢٥٠ ملیۆن دۆلارەكەی روزنەفتەوە هەیە لە ساڵی ٢٠١٧و ٢٠١٨دا، پێشتر لەگەڵ گلینكۆرو ڤیتۆڵیش كاری هاوشێوە كراوە لەلایەن كەسێكی بەڕەگەز پاكستانی كە ناوی مورتەزایە!". هەر ئەوكات لە نوسینێكدا سەركۆ ئازاد گەڵاڵی پەرلەمانتاری یەكێتی لە پەرلەمانی كوردستان تێوەگلانی (مورتەزا لاخانی) لە نەوتی هەرێم راگەیاندو وتی:" ئاشتی هەورامی‌و سەروی ئەویش بۆ ئەوەی پارەی شیرینی نەوت ڕاستەوخۆ لە ڕوزنەفت وەرنەگرن، بەناوی نێوەندگیری‌و رێككەوتن دەڵاڵێك داخڵی نێوان خۆیان‌و روزنەفت‌و كۆمپانیای كار دەكەن بۆ وەرگرتنی 250 ملیۆن دۆلار، بۆ رێككەوتنێك كە پێكهاتووە لە پێنج بلۆكی نەوتی‌و بازرگانی نەوت‌و بۆری گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەو دەڵاڵەش ملیارێك دۆلاری نەوتی هەرێم لە بانكێكی لوبنانی دادەنێ كە ئێستە بۆیان ناگەڕێنرێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، ئەو كەسەش (مورتەزا لاخانی) بەڕەكەز پاكستانیە". مورتەزا لاخانی كێیە ؟ مورتەزا لاخانی بە ئەندازیاری فرۆشتنی نەوتی هەرێمی كوردستان ناودەبرێت، ئەو نێوەندگیرە لەنێوان بەرپرسانی هەرێم‌و ئەو كۆمپانیایانەی كە نەوتی هەرێم دەكڕن. لاخانی تەمەنی نزیكەی (٦۰ ساڵ)ە، لە لەندەن دەژی، بەڵام لە هەولێریش ماڵی هەیە، دەوترێت ئەو كەسەی دەیەوێت پێ بخاتە ناو بازرگانی نەوتەوە لە هەرێم، ئەبێ شەوێك بەشداری ئاهەنگی نۆشینی شامپانیا بكات لە ماڵەكەی لاخانی، خواردنی میوانەكانیش لە دوبەیەوە رەوانەی ماڵەكەی لاخانی دەكرێت لە هەولێر. مورتەزا لاخانی بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمزی)ی بەریتانی راگەیاندووە "لە كەراچی پاكستان لە دایكبووم‌و لە لەندەن گەورەبووم". لاخانی پیاوێكە كە بەهێمنی ئەدوێ، پێڵاو بەبێ گۆرەوی لەپێ دەكات، كراسی دوو رەنگ لەبەردەكات، لە شاری كاراچی پاكستان لەدایكبووە، بەڵام لە لەندەن گەورەبووە، بەرلەوەی چانس بەرەو شاری ڤانكۆڤەری كەنەدا كێشی بكات.  لاخانی لەبارەی چیرۆكی ژیانی خۆیەوە دەڵێ:" توانیم لە هیچەوە شتێك لەخۆمدا دروست بكەم، سەرەتای كاركردنم بە خاوێنكردنەوەی حەوزی كبریت لە كەنەدا دەستیپێكرد". بنەماڵەی لاخانی نزیكن لە هۆزی "بۆتۆ" كە هۆزێكی بەهێزی پاكستانە، هەروەها پەیوەندی بەهێزیان لەگەڵ مارك ریچ گەورە بازرگانی نەوت هەیە كە دامەزرێنەری كۆمپانیای جلینكورە. لاخانی‌و هەورامی لاخانی سەرەتای ساڵانی ۲۰۰۰ رووی لە بەغداد كردووە بۆ كاركردن لەبواری نەوت بەرامبەر بە خۆراك، ئەو لە دوای ساڵی ۲۰۰۳وە زیاتر بازرگانییەكەی لە عێراق جێگیركردووەو چاوی بڕیوەتە نەوتی هەرێمی كوردستان، ئەگەرچی لە بەغداد تێوەگلاوە لە پلانێكی ئاڵۆزدا بۆ كڕینی نەوتی عێراق‌و خۆدەربازكردن لەو كۆتوبەندانەی كە ئەوكات بەهۆی سزا ئابورییەكانەوە بەسەر رژێمی سەددامدا سەپێندراوە، لەوانە قەدەغەكردنی فرۆشتنی نەوت، بەڵام لەوبارەیەوە هیچ تۆمەتێك لەسەر لاخانی‌و كۆمپانیای گلینگور ساغ نەكراوەتەوە، ئەمە سەردەمەكەی دەگەڕێتەوە بۆ قۆناغی نەوت بەرامبەر بە خۆراك. لە كابینەی پێنجەمی حكومەتی هەرێمدا لە 2006 كاتێك ئاشتی هەورامی پۆستی وەزیری سامانە سروشتییەكان وەردەگرێت، لاخانی كۆمپانیاكەی دەهێنێتە كوردستان‌و لە پاڵ ئاشتی هەورامیدا كار لە نەوتی هەرێمدا دەكات،  كۆمپانیاكەی كەلوپەل‌و پێداویستی بۆ ئەو كۆمپانیا بیانییانەی بواری نەوت دابین كردووە كە لە هەرێمی كوردستان كاریانكردووە، لاخانی نوێنەرایەتی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی كردووە لە چەندین پرۆژەی هاوبەش لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكان، وەكو گەورە راوێژكار لەپشت تەواوی بیرۆكەكانی ئاشتی هەورامییەوە بووە لە بواری نەوت‌و غازدا. بەپێی قسەی خۆی كە بە رۆژنامەی (فاینەنشاڵ تایمز)ی راگەیاندووە، موچەكەی لاخانی لە حكومەتی هەرێم یەك ملیۆن دۆلار بووە، بەڵام لە ساڵی ٢٠١٥ەوە بەهۆی قەیرانی داراییەوە موچەكەی بۆ ٢٥٠ هەزار دۆلار كەمكراوەتەوە.  لاخانی لە ساڵی 2014ەوە گرێبەستێكی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەكان واژۆكردووە بۆ تێپەڕاندنی كارە لۆجیستییەكانی نەوتی هەرێم، كە خۆی دەبینێتەوە لە باركردنی نەوتی خاو لە بەندەری جەیهانی توركیاو چاودێریكردنی عەمبارەكانی نەوت‌و هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكان‌و وەزارەتی وزەی توركیاو كۆمپانیاكان. لەو كاتەدا بیرۆكەی ئابوری سەربەخۆ دێتەگۆڕێ، هەربۆیە بیرۆكەی زیادكردنی ئاشتی وەبەرهێنانی نەوت بۆ (ملیۆنێك) بەرمیل لە رۆژێكدا دەدرێت بە گوێی بەرپرسانی هەرێمدا، ئەمە وادەكات ئەوكات بەرپرسانی هەرێم رازی نەبن بەوەی نەوت رادەستی بەغداد بكەن، سەرەنجام ئەم بیرۆكەیە وایكرد بەغداد بەشە بودجەی هەرێمی ببڕێت كە مانگانە (ترلیۆنێك‌و 200 ملیار) دینار بوو. لەدوای ئەو بڕیارە حكومەتی هەرێم روبەرووی قەیرانی گەورەی دارایی بوەوە، بەتایبەتیش دوای دروستبوونی "داعش"و دابەزینی نرخی نەوت لە بازاڕی جیهانیدا.   ساڵی ۲۰۱٤ هەرێمی كوردستان دەستیكرد بە فرۆشتنی نەوت بەشێوەی سەربەخۆ لەڕێگەی بۆری نەوتی توركیاوە، لێرەوە لاخانی بەتەواوەتی جێ پێی خۆی لە كەرتی نەوتی هەرێمدا جێگركرد، ئەو لەگەڵ ئاشتی هەورامی سەرەداوی نەوتی هەرێمیان گرتە دەست، لاخانی خشتەی زەمەنی ناردنی نەوتی هەرێمی بۆ بەندەری جەیهانی توركیا ئامادە دەكرد، چاودێری ئەمبارەكانی دەكرد، هەماهەنگی لەگەڵ خاوەن كەشتییەكانی گواستنەوەی نەوت‌و كۆمپانیا بازرگانییەكانی توركیادا دەكرد كە بۆرییەكانی نەوتیان بەڕێوە دەبرد، تا ئەمڕۆش سەرەداوی نەوتی هەرێم‌و داهاتەكەی‌و فرۆشتنی‌و مامەڵەكردن لەگەڵ كۆمپانیاكان لەدەستی ئەواندایە‌و بەتەواوەی رادەستی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان نەكراوە.  

شیكاری: د. سەنگەر سەید قادر - ئێرانی نوێ: لە ساڵی ١٩١٤ لە سەرەتای جەنگی جیهانی یەكەمدا بەریتانیا ئێرانی وڵاتی فارسى داگیركرد و ئەم داگیركاریە تا ساڵی ١٩٢١ بەردەوامبوو، دواتر ڕەزاشای پەهلەوی وەك حكومداری وڵاتی فارس هێنایە سەر دەسەڵات. لە ساڵی ١٩٣٤ بۆیە كەمینجار ناوی وڵاتی فارس گۆڕدرا بۆ ناوی ئێران وەك ئاماژەیەك بۆ فارس لە ڕەچەڵەكی ئارین كە لەو سەردەمەدا نازییەت دروشمی سەردەستەی ڕەچەڵەكی ئاری بەرزكردبووە. لە كاتی هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی دووەمدا ڕەزاشا پشتیوانی هیتلەری كرد، بۆیە ساڵی ١٩٤١ بەریتانیا ڕەزاشای لادا و محەمەد ڕەزا شای كوڕی لە جێگای دانا ، لێرەوە قۆناغی هەیمەنەی ئەمەریكا بەسەر ئێراندا دەستی پێكرد. ساڵی ١٩٥٠ محەمەد  موسەدەق سەرۆكی پارتی بەرەی نیشتیمانی پرۆژەی خۆماڵی كردنی نەوتی ئێرانی گەڵاڵە كرد و ساڵی ١٩٥١ ئەوكاتەی سەرۆك وەزیران بوو نەوتی خۆماڵی كرد و ئەمەش ناكۆكی خستە نیوان موسەدەق و محەمەد ڕەزا شا بۆیەیە لەمانگی ئابی ١٩٥٣ ڕەزاشا هەڵهات بۆ كەربەلا و لەوێشەوە بۆ ئیتاڵیا موسەدەق محەمەد ڕەزا شای لەدەسەڵات دوور خستەوە، بەڵام دەستبەجێ ئەمەریكا و بەریتانیا( ئیزن هاوەر و ونستۆن چەرچڵ) هاتنە سەر خەت و MI6 CIA لە ئۆپەراسیۆنی ناسراو بە ( ئەجاكس) موسەدەقیان لە دەسەڵات دوورخستەوە و فەزڵوڵا زاهیدیان. لە جێگەی دانا و شاه گەڕایەوە بەڵام ئەم جارە مەریكا بەتەواوی دەستی بەسەر ئێراندا گرت و ئیسرائیل وەك هاوپەیمانی نوێی ئەمەریكا جێگای بەریتانیای گرتەوە، ئەم دۆخە تا ساڵێ ١٩٧٧ بەردەوامبوو بەڵام لە كۆتای ساڵی ١٩٧٧ ڕەزاشا پشتی لە ئەمەریكا كردو چووە بەرەی سۆڤیە دواتر ساڵی ١٩٧٨ شۆڕی ئیسلامی دەستی پێكرد و ساڵی ١٩٧٩ محەمەد ڕەزاشا لە دەسەڵات دووخرایەوە هەڵهات، خومەینی لە فەرەنساوە بە پاسەوانی سی ئای ئەیگەڕێنرایەوە تاران، بەڵام مانگی هەنگوینی خومەینی و ئەمەریكا زۆری نەخایاند و چونكە ئەمەریكا كۆتای ساڵی ١٩٧٩ پێشوازی لە شاه كرد بە بیانوی نەخۆشی و ئامادە نەبوو ڕادەستی خومەینی بكاتەوە بۆیە ساڵی١٩٨٠ بڕیاری دەكردنی ئەمەریكای دەركرد و باڵوێزخانەكەی گەماردا - شیعەی سیاسی: زاراوەی شیعەی سیاسی هاو واتای زایۆنزیمی یەهودی و ئیسلامی سیاسی ئەهلی سونەیە( مەسیحیەت جیاواز لە یەهودیەت و ئیسلام دینێكی ڕۆحیە)،. یەكەم پارتی شیعیەی سیاسی ساڵی ١٩٥٧ لەسەر دەستی محمد باقر سەدر دامەزراوە و كە ئەویش حیزبی دەعوەیە كە ئێستا نوری مالیكی سەركردایەتی دەكات و هێزێكی سیاسی شیعەیە و نوێنەرایەتی باڵی میانڕەوی شیعەیە دەكات - سیاسەت لە مەزهەبی شیعەدا: لە ڕووی مێژوویەوە ناكۆكی هەیە لەسەر سەرهەڵدانی مێژووی جودابوونەوەی شیعە لە سونە و هەندێك دەیگێڕنەوە بۆ سەرەتای كێشەكەی ئیمامی علی و ئەبو بەكر لە دوای كۆچی دوای پەیامبەر و هەندێكی تر دەگێڕنەوە بۆ سەردەمی ئیمام جەعفەر سادق كە ئەمە پرسی باسەكەی ئێمە نیە بەڵكو دەچمە سەر سەرەتای دابەشبوونی شیعە و بیرۆكەی ویلایەتی فەقیه و مەڕجەعیەت و تێڕوانینی شیعە بۆ دەسەڵات - سەرەتای دابەشبوونی شیعە: تاساڵی ٢٦٢ كۆچی شیعە تائیفەیەكی یەكگرتوو بوون و بنەمای دەسەڵات خیلافەت بوو كە ئیمامی علی ئیمامی یەكەمە و دواتر ئەو شوێنگرەوەكەی دیاری دەكات كە حسین و حسن و كەئەعلی دووەم هەتا كۆتای كە پێویستە ئیمام لە نەوەی پەیامبەر بێت و كەسێكی بێ تاوان و بەخشراوە لە لایەن خوداوە و تا ڕۆژی دوای حكومی مسوڵمان دەكەن ئەم دۆخە بەح شێوەیە بەردەوام بوو تاساڵی ٢٦٠ كۆچی كە ئیمامی حەسەن عەسكەری كۆچی دوایكرد ( ئیستا مەزارگەكەی لە سامەڕایە) و هیچ نەوەیەكی نەبوو و هیچ كەسێكیشی بۆ جێنشینی خۆی دیاری نەكردبوو كە ئەمەش شیعەی دابەش كرد بۆ ١٤ گروپ كە دیارترینیان گروپی ١٢ ئیمامیە كە زۆرینەن و ئێران. لەسەر ئەو مەزهەبەیە - ویلایەتی فەقیهو مێژووی سەر هەڵدانی: لە دوای مردنی ئیمام حەسن عەسعەری كە جێنشینی نە بوو دوازدە ئیمامیەكان پێیان وابوو كە ئیمامی حسن كوڕێكی هەبووە ناوی محمد بووە شاردوویەتیەوە كە ئیمامی مەهدیە و دواتر دەردەكەوێت ئەمەیان ناونا ( ونبونی بچوك) كە ئەم محمدی مەهدیە خۆی نیشانی خەڵك نادات و لە ڕێگەی چوار ئایەتوڵاوە( كەپێیان دەوترێت چوار دەرگاكە) پەیامەكانی بە خەڵك دەگەێنێت، بەڵام. دوای تێپەڕبوونی ٦٧ ساڵ و تا ٣٢٩ كۆچی كۆتا ئاتوڵای (چوار ئایەتوڵا كە) مردن و محمدی مەهدی كە(محمدی كوڕی حسن عەسكەریە) هەر دەرنەكەوت و قۆناغی بۆشای ئیمامەت دروست بوو ئەمە ناونرا( وونبونی گەورە) كە ئیمامی مەهدی ناگەڕێتەوە تا كۆتای دنیا و ڕۆژی ئاخیرەت دێتەوە كۆتای بە شەڕ و شەڕ خوازن دێنێت بۆ پڕكردنەوەی بۆشی ئیمامەتیش ئەم مەزهەبی دوازدە ئیمامیە بیرۆكەی ویلایەت یان جێگرەوەیان داهێنا كە كەسێك لە زانایانی شیعە لە جێگەی ئیمامی مەهدی كاری ئیمامەتی بەڕێوە دەبات و تا ڕۆژی دوای و گەڕانەوەی ئیمامی مەهدی لێرەوە و زاراوەی ویلایەت سەری هەڵدا كە وەلی جێگرەوەی ئیمامی مەهدیە و لە جێگای ئەو حوكم دەكات لە ڕووی ئاینیەوە بێ دەستێوەردان لە حكوم و دەسەڵاتداری و كاروباری سیاسی، ئەم. دۆخە بەردەوامبوو تا ساڵی ١٩٧٩ شۆڕشی ئیسلامی ئێران لێرەوە خومەینی زاراوەی ویلاتی فەقیهی داهێنا كە وەلی تەنها بەرپرسی كاروباری مسوڵمان نیە بەڵكو حوكمڕان و دەسەڵاتداریشە لە ڕوی ئاینیەوە واتە وەلی لە هەمانكاتدا سەرۆك و حوكمڕانە ئەمەش ڕووبەڕووی ڕەخنەی حەوزەی نەجەف بوویەوە كە تا ئەوكات مەڕجەعی كاروباری ئاینی شیعە بوو، بۆیە خومەینی حەوزەی قومی بەهێز كرد وەك جێگرەوەی حەوزەی بەجەف و مەرجەعی ویلایەتی فەقیهی شیعە) بەڵام زۆرینەی شیعەی عێراق سەربە حەوزەی نەجەفن و دژی بیرۆكەی ویلایەتی فەقیهی ئێرانن و مەڕجەع دەستەڵات ناگرێتە دەست و تەنها مەرجەعی ئاینیە كە ئەزمونی ڕووخانی سەدام و ئەزموونی سیستانی نمونەی ئەم مەرجعیەتەن، ئەمەش وایكردووە ئێران هەوڵی لاواز كردنی مەرجەعی شیعەی عێراق بدات كە حەوزەی نەجەفە. پەیوەندی ویلایەتی فەقیهی شیعە و زایۆنیزم (الصهیونیە): لە ئاینی یەهودیدا تا ساڵی ١٨٩٧-١٨٩٨ كۆنگرەی بازلی سەركردەكانی یەهود لە سویسرا یەهودیەكان باوەڕیان بە دروست كردنی دەوڵەت نیە و هاوشێوەی شیعە چاوەڕێی موسان كەلە ڕۆژی دوایدا بگەڕێتەوە و دەوڵەتی مەزنی یەهودیان بۆ دروست بكات كە ئەمە بەپێی تەورات بەڵام هرتزل بیرۆكەی زایۆنزمی دامەزراند كە بریتیە لە( نابێت چاوەڕێی هاتنی موسا بكەین بۆ دامەزراندنی دەوڵەت بەڵكو دەبێت ئیستا بگەڕێینەوە ئیسرائیل بۆ ئەوەی بناغەی دەوڵەتەكە دابنێین كەسێك جێگرەوەی موسا دەبێت تا ئەوكاتەی موسای ڕزگاركەر دەگەڕێتەوە و دەوڵەتە مەزنە دروست دەكات بەوەش زۆرینەی یەهودیەكان باوەڕیان بە بیرۆكەكە هێنا جگە لە كەمینیەك ئەوانیش( تائیفەی یەهودیە ئەڕسەدۆكس و ئەحریدەكانن) كە تا ئێستا باوەڕ بە دەوڵەتی ئیسرائیل ناكەن سەرچاوەی ئەم بیری زایۆنیزم( الصهیونیە) ی هرتزل لە شیعەوە سەرچاوەی گرتووە كە كەسێك ڕادەسپێردرێت بۆ جێگرەوەی ڕزگاركەر ( كەلە یەهودیەدا موسایە و لە لای شیعە ئیمامی محمدی حسن مەهدی عەسكەریە) تا ئەوكاتەی كە ڕزگاركەر لە ئاخیری زەماندا دەر دەكەوێت و دنیا ڕزگار دەكات

راپۆرتی: ئاراس حەسەن  سەرچاوەکانی وزە بەگرنگترین هۆکار دادەنرێت کەوا بەشداریکردووە لە پێشکەوتنی ژیان بەتایبەتیش لەبوارەکانی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و تەکنلۆجی ، وڵاتان هەرلەسەرەتای دۆزنەوەی تاکوئێستا سەرچاوەکانی وزە بە بنمای پێشکەوتنی ئابوری وڵاتە پێشکەوتووەکان دەزانن . تایبەتمەندی سەرچاوەکانی وزە جگەلە وزەی گۆڕاو ( الغیر المتجددە) کە گرنگترینیان ( گاز یاخود غاز ، نەوت ، خەڵوزی بەردین ) لەوەدایە کە بەشێوەیەکی هاوتا دابەش نەبووە لە جگرافیادا . بەشێوەیەک لە ٤٧.٧٪ ی یەدەگی جیهانی نەوت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدایە ، ١٥.٧٪ یەدەگی جیهانی بەتەنها لە  سعودیە یە. لەکاتێکدا ٠.٣٪ یەدەگی نەوتی جیهانی لە وڵاتانی یەکێتی ئەورووپایە . بەهەمان شێوە ٤٢.٧٪ یەدەگی جیهانی ( گاز یان غاز ) لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە بەتایەت لە ئێران و قەتەر . ئەم یەدەگە زۆرەی نەوت و گاز لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وایکردووە کە ناوچەکە ببێت بەجێگای بایەخ و ستراتیجی گرنگ لە هەمانکاتدا سەرهەڵدانی ناکۆکی ( نزاعات ) نێودەوڵەتی جیاواز لە پێناو دەستگرتن بەسەر ئەم ناوچەیەدا ، بەتایبەت لە پاش جەنگی سارد . ئەمەش وایکرد ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێت بە چەقی ململانێ و کێبڕکێی هێزە نێودەوڵەتییە گەورەکان ، دواجار ئەم ململانێ یە سەریکێشا بۆ ناکۆکی سەربازی لەکاتێکەوە بۆ کاتێکی تر ، بۆنمونە جەنگی ئەمریکا و عێراق ، وە چالاکییە تیرۆریستییەکان بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکان و ناوچەکانی بەرهەم هێنانی نەوت . بۆ قسە کردن لەسەر ئاسایش وزە پێویستە چەند خاڵێکی گرنگ ڕوون بکەینەوە . ⚈ واتا ( مفهوم ) ی ئاسایش لەماوەی نێوان جەنگی جیهانی دووەم و جەنگی سارد تیوری واقعی ( النظرية الواقعية ) زاڵ بوو بەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی ، ئەم تیۆرەش گرنگی یەکی زۆری دەدا بە ئاسایشی دەوڵەتی نەتەوەیی ( أمن الدولة القومية ) ، کەوا بەشێوەیەکی بەرفراوان و گەورە بڵاوەی کرد بەتایبەتی لە قۆناغی پێشبڕکێی خۆپڕچەک کردن ( سباق التسلح) و بڵاو بونەوەی چەکی ئەتۆمی لە نێوان ولایەتە یکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی سۆڤێتی پێشوو هەردوو دەوڵەت کاریان دەکرد لە پێناو زیاتر بەدەست هێنانی چەک بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ( امنها القومی ) ، زاراوەی ئاسایشی نەتەوەیی لەوکاتەدا زیاتر ترکیز لەسەر ئەگەری هەڕەشەی سەربازی دەرەکی بوو ، بەپێی تیۆری واقعی سیاسەتی نێودەوڵەتی دابەش دەبێت بۆ دوو ئاست #ئاستی_سەرەوە و ئاستی خوارەوە ، مەبەست لە سیاسەتی سەرەوە ( السياسة العليا ) ئەو سیاسەتەیە کە بەهیچ شێوەیەک ناکرێت سازشی لەسەر بکرێت ئەویش بریتی یە لە پاراستنی ئاسایشی دەوڵەتی نیشتمانی لە دەستوەردانی سەربازی ، بەڵام سیاسەتی خوارەوە ( السياسة الدنيا ) بریتی یە لە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی کۆمەڵایەتی و مرۆیی و کەلتوری ... هتد ، لەپاش جەنگی سارد و کەوتنی یەکێتی سۆڤێت مفاهیمی نوێ سەری هەڵدا لە سیاسەتی نێودەوڵەتی ، وەک مفهومی کۆکردنەوەی سەرجەم پێکهاتە ئابوورییەکان بۆ ئەوەی یەکتر تەواو بکەن ( التكامل الإقتصادي ) وە مفهومی گەشەپێدان ( التنمية ) . لەم چوار چێوەیەشدا کتێبێکی ڕۆبیرت مکنمارا Robert - McNamara ، بەناوی کرۆکی ئاسایش ( جوهر الأمن ) دەرکەوت The Essence of Security. بۆ جەخت کردنەوە لەو لایەنانەی ( الابعاد ) کە سەربازی نین و پەیوەستن بە ئاسایشەوە . ناو براو دەڵێت ئاسایش تەنها لایەنی سەربازی لەخۆناگرێت بەتەنها بەڵکو لایەنی گەشەپێدانیشە ( التنمية ) ، چونکە بەبێ گەشەپێدان ئاسایش بونی نیە . ئەو دەوڵەتانەی کە گەشەپێدانیان نیە وڵاتانی نا ئارامن . لێرەشەوە مفهومی ئاسایشی دەوڵەت فراوانتر دەبێت کەوا گشتگیرتربێت وە هەندێک مفهومی تری نوێ لەخۆبگرێت بۆنمونە مفهومی مرۆڤایەتی ( الإنسانية ) مفهومی خۆراک ( الغذائية ) ، مفهومی ئاسایشی ئاو ( الأمن المائي ) ، مفهومی ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) ، وە مفهومی ئاسایشی ژینگەیی ( الأمن البيئي ) . لەگەڵ پێشکەوتنی نێودەوڵەتی و جیاوازی نێوان ترازوی هێز دەوڵەتی تر دەرکەوت کەوا کێبڕکێ دەکەن لەسەر جێگایەک لە ئاستی نێودەوڵەتی ( المكانة الدولية ) ، لەگرنگ ترین ئەو بوارانەش کە ئەم هێزە نێودەوڵەتییانە یان هەرێمی یانە کێبڕکێی لەسەر دەکەن هەوڵدانە بۆ دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزە و دابین کردنی گەیاندنی ( تأمين امدادها ) ،چونکە ئەم مادانە ( الموارد ) بە مادەی دەگمەن ( الندرة ) دەناسرێن و بەردەوامیش خواست لەسەریان ڕوو لە زیادییە چونکە بە بنمای ئابووری دادەنرێت ، وەئەوهێزانەشی کەوا ئەم هەوڵانە دەدەن زیاتر ئابوورییە گەورەکانی جیهانن (ئەمریکا ، چین ، ڕوسیا ...هتد ) . زۆرێک لە شیکەرەوان و نوسەران بڕوایان وایە کەململانێی داهاتوو ململانێیە لەسەر وزە و سەرچاوەکانی و گەیاندنی . لەپاش جەنگی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٧٣ وڵاتانی ڕۆژئاوا لە بەرەی ئسرائیل وەستان ، لە بەرانبەردا OPEC لە پێشیشیانەوە عربستانی سعودیە لەگەڵ ئێران بڕیاریاندا کەوا ئیتر نەوت هەناردە نەکەن بۆ ئەمریکاو وڵاتانی یەکێتی ئەورووپا ، ئەمەش قەیرانێکی جیهانی گەورەی خولقاند کە بەڕادەیەکی زۆر خواست لەسەر نەوت زیادی کرد و ئابوری جیهانی پەک خست ، لێرەوە ئیتر دەرکەوت کەوا مەترسی بڕینی هەناردەی نەوت کەمتر نیە لە هەڕەشەی سەربازی . ئیتر لێرەوە توێژینەوەکانی بواری ئاسایش ترکیزیان خستەسەر لایەنەکانی ئابوری و لایەنەکانی ئاسایش وە مەترسییەکانی ( الأبعاد الاقتصادية و الأبعاد الأمنية ) . ⚈ سەرهەڵدانی مفهومی ئاسایشی وزە وەک ئاماژەمان پێکرد مفهومی ئاسایشی وزە و دەرکەوتنی لە سیاسەتی وڵاتانی پیشەسازی گەورە بەتایبەت ئەمریکا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕووداوانەی کەوا لە سیاسەتی نێودەوڵەتیدا ڕویاندا لە دیارترینیشیان جەنگی عەرەب - ئسرائیل لە ساڵی ١٩٧٣ ، شۆڕشی ئیسلامی ئێران لە ساڵی ١٩٧٩ ، ئەو هێرشەتیرۆریستیانەی کەدەکرایە سەر دامەزراوە نەوتییەگەورەکانی کەنداوی عەرەبی کەوا لەڕووی ستراتیجی یەوە خاوەن قورسایی گەورەن لە بازاڕی وزەی جیهانی ( کۆمپانیای ئارامکۆ ) بەنمونە . لەپاش ئەو ڕووداوە نێودەوڵەتییانە ئیتر مفهومی ئاسایشی وزە پانتاییەکی فراوانی داگیرکرد لە ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتانی خاوەن پیشەسازی گەورە ، ئیتر لێرەوە ئەم وڵاتانە دەستیانکرد بە داڕشتنی ستراتیجێکی نەتەوەیی مەحکەم لە پێناو پارێزگاری کردن لە وزە لە ناوخۆ و لە دەرەوەش ، کەوتنە خەرج کردنی پارە بۆ توێژینەوە و لێکۆڵینەوە تایبەت بە بواری ئاسایشی وزە . ئێتر لەوگاتەوە گرفتی ( إشكالية ) دەستنیشانکردنی مفهومێکی دیاری کراو سەری هەڵدا بۆ ئاسایشی وزە لە لایەن توێژەران و لێکۆڵەرەوان . یاخود لە لایەن دەوڵەتانی بەرهەم هێن و دەوڵەتانی بەکارهێن ، بونی لایەنی ( ابعاد) سیاسی ئاسایشی ژینگەیی ، وە هۆکاری ئابوری تایبەت بە خواست و خستنەڕوو ( العرض والطلب ) هەموو ئەمانە پێکەوە بونە هۆکار گەلێک کەوا ئاسان نەبێت کە بتوانرێت دەستنیشانی مفهومی ئاسایشی وزە بکرێت ( أمن الطاقة ) . ⚫ واتای ئاسایشی وزە ( مفهوم أمن الطاقة ) ئاسایشی وزە لە مانا باوەکەیدا ( التقلیدی) واتە ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ئەمەش لەڕێگەی ترکیز کردنە سەر بەرهەم هێنانی پێویست لەسەرچاوەکانی بەرهەم هێنان بەنرخێکی گونجاو کە هەمووان دەستیان پێی ڕابگات . ئاسایشی وزەی هەروڵاتێک کاتێک بەرقەرار دەبێت کە ئەو دەوڵەتە بتوانێت وزە بەدەست بهێنێت ( مورد الطاقة ) بەنرخێکی گونجاو . هەر لەبەر ئەم هۆکارەشە کەوا وڵاتانی زلهێز دستوەردانی سیاسی و سەربازی دەکەن لە وڵاتانی بەرهەم هێن بەئامانجی بەدەستهێنانی ئەم داواکارییە ( المطلب ) . بەم شێوەیەش ئاسایشی وزە ترکیز دەکاتە سەر ئاسایشی خستنەڕوو ( أمن المعروض ) ، چونکە کەمکردنەوەی خستنەڕوو لە بازاڕی جیهانی دەبێتەهۆی بەرز بوونەوەی نرخی وزە ( نەوت ، گاز ) ئەمەش کاردەکاتە سەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوری وڵاتانی بەکاربەر ( المستهلكة ) . ◾ پێناسەی باوی ئاسایشی خستنەڕوو زۆرێک پرسیار دەورووژێنێت وە گرفتی دیاریکردنی نرخ دێنێتە پێشەوە مەبەست لە نرخێکی گونجاوە ، کێ ئەم نرخە گونجاوە دیاری دەکات ، چۆن دەگەیت بە نرخی گونجاو کەبەدڵی دەوڵەتی بەرهەم هێن و دەوڵەتی بەکاربەریش بێت . ئەو نرخەی کە بەلای دەوڵەتانی بەکارهێنەوە گونجاوە ڕەنگە بەلای دەوڵەتی بەرهەم هێنەوە گونجاو نەبێت چونکە ئەم خواستی نرخێکی بەرز تری هەیە ، ئەمەش بەهۆی ئەوەی کە وڵاتانی بەرهەم هێن زیاتر وڵاتانی تازە پێگەیشتوون و بەشێوەیەکی زۆر پشت بەداهاتی وزە دەبەستن ( نەوت ، گاز ) لە ئاسایشی نەتەوەیی و ئابوریاندا . لە هەمانکاتدا وڵاتانی بەکاربەر خواستیان لەسەر نرخێکی هەرزانە چونکە نرخی بەرز دەبێتەهۆی بارگرانی بۆ سەر ئابوری وڵات و هاوڵاتیانیان . کەواتە نرخی بەرز و نزمی وزە هۆکارێکی گرنگە لە ئاسایشی وزە . بەپێی هەندێک توێژینەوەی ئابوری بەرزی نرخی نەوت لە قازانجی وڵاتانی بەرهەم هێن نیە لەمەودای دوردا ، دەرهاویشتەی خراپی دەبێت لە بازرگانی نێودەوڵەتیدا ( التكامل التجاري الدولي ) ، بەتایبەت لەکاتی بەرز بوونەوەی نرخی نەوت ئەو شمەک و کاڵایانەش بەرز دەبێتەوە کەوا شایەنی ئاڵوگۆڕ کردنن لە بازرگانی نێودەوڵەتی ، ئەمەش کاریگەری نەرێنی دەبێت لەسەر وڵاتانی بەرهەم هێن کە ئەو شمەک و کاڵانە لە بازاڕی نێودەوڵەتی دەکڕن یاخود هاوردەی دەکەن لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێودەوڵەتی . ئەمەش بەڕوونی لە قەیرانی ئابووری ساڵی ٢٠٠٨ ڕەنگی دایەوە لە ئابووری ئەمریکا و لە پشتی ئەویش ئابوری جیهانی ، کەوا ئەم پەیوەندییە چەند کارلێک دەکات لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر و بەرهەم هێن ( المستهلكة و المنتجة ) . ◾ وەک باسمانکرد کەوا هەندێک توێژینەوە ( أمن إمداد الطاقة ) بەواتای دابین کردنی بڕی پێویست لە وزە بۆ ڕوو بە ڕوو بونەوەی پێویستیە بنەڕەتییەکانی هاوڵانیان ، وە بەدەستهێنانی ئاستی پێشکەوتن داواکروە . لەپاش زیاد بوونی خواست لەسەر نەوت و گاز وە ناجێگیری نرخ ، وەپشت بەستنی زۆرینەی وڵاتان بە وزەی هاوردە ، وەترس لە پچڕانی گەیشتنی نەوت ( إنقطاع الإمدادات ) وە بەرزی نرخی وای لە وڵاتان کردووە کەبەدوای وزەی جێگرەوەدا بگەڕێن ( الطاقة المتجددة ) وە برەوی پێبدەن. لەم ڕوانگەشەوە دەوڵەتان هەڵدەستن بە هەمە چەشنکردنی سەرچاوەکانی وزە ، بەتایبەتی لە دۆخێکی وادا کە کێبڕکێ یەکی نێودەوڵەتی زۆر هەیە ئاخۆ کێ زۆرترین پشکی بەرکەوێت . لێرەدا بایەخی کۆمپانیا کانی ئاسایشی بازگانی دەردەکەوێت کە لە بواری وزەدا کاردەکەن ، کە مفهومی ئاسایشی وزە لای ئەمان خۆی دەبینێتەوە لە سیستەمێکی وەبەرهێنانی یاسایی جێگیر لە وڵاتانی بەرهەم هێندا . ئەو ڕۆڵەی کە کۆمپانیا گەورەکان گێڕاویانە مفهومێکی هێنایە گۆڕێ لای دەوڵەتانی بەرهەم هێنی وزە ئەویش مفهومی ئاسایشی یەدەگی وزە یە ( أمن احتياطيات موارد الطاقة ) ، ئەمەش وایکردووە کە وڵاتانی بەرهەم هێن تبنی سیاسەتێک بکەن کە پارێزگاری بکات لە یەدەگی نەوت وەک بەشێک لە ئاسایشی نەتەوەیی لێی بڕوانێت ، وە یەکێک بێت لە سەرچاوەکانی هێزی لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی . ئەمەش وایکردووە کەوا وڵاتانێ بەرهەم هێن جوڵەی تەواوەتی ( تحکم ) بکەن بە قۆناغی یەک لە دوای یەکی وزە .( سلسلة الطاقة ) لە دەرهێنانەوە بۆ گواستنەوە دواتر بۆ دابەشکردن . وڵاتانی بەرهەم هێن بڕیاری پرنسیپی بە نیشتمانی بونی وزەیاندا ، ئەمەش بوو بە مایەی نیگەرانی لای وڵاتانی بەکاربەر وە بەهەڕەشە لە قەڵەمیاندا بۆ سەر ئاسایشی وزەی نیشتمانییان ، کە ڕەنگە لە داهاتودا سەربکێشێت بۆ ململانێ لە نێوانیاندا ( المنتجة و المستهلكة ) ، وە ڕەنگە ئەم ململانێیە سەربکێشێت بۆ ڕوو بە ڕوو بوونەوەی سەربازی ( جەنگ ) ، ئەم پێشهاتە پاڵینابە وڵاتانی بەکاربەری نەوت و گاز کەوا کۆگای هەڵگرتنی نەوت و گاز بنیاد بنێن بۆ ئەوەی لە کاتی وەستانی هەناردەی نەوت ئەم یەدەگانە بەکار بهێنن. ◾ لێرەدا جیاوازی بەدی دەکرێت لە مفهومی ئاسایشی وزە لە نێوان وڵاتانی بەکاربەر ، چونکە هەروڵاتێک خواستی هەیە کەوا گەورە ترین پشکی بەرکەوێت لە بازاڕی وزەدا ، وە لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێنیش کەوا چۆن پشکی خۆیان دابەش بکەن لە بازاڕی وزە دا ، سەرئەنجام ئەمەش ئاستەنگی دروستکردوە بۆ ڕێکەوتن لەسەر مفهومێک بۆ ئاسایشی وزە ، بۆیە لە زۆربەی کات دەبینین وڵاتان پەنادەبەن بۆ بژاردەی سیاسی و سەربازی بۆ بەدەستهێنانی ئاسایشی وزە لەژێر ناونیشانی جیا جیا دا . ⚫ جیاوازی مفهوم و پێناسەی ئاسایشی وزە ٭ ئاسایشی وزە لای وڵاتانی بەکاربەر و پیشەسازی گەورە بەواتای نەپچڕانی گەیشتنی وزە دێت ، ئەمەش سەرەڕای هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی ، وە پتەوکردنی ڕێرخانی وڵاتانی بەرهەم هێن بۆ ئەوەی بەردەوامبێت لە گەیاندنی وزە بۆ بازاڕی نێودەوڵەتی ، وەپشت ببەستن بە تەکنلۆجیا بەمەبەستی کەم کردنەوەی بەکارهێنانی وزە ( ئۆتۆمبیلی کارەبایی ) بۆنمونە . ٭ بەڵام لای وڵاتانی بەرهەم هێن ئاسایشی وزە لە ڕێگەی گەیشتن بە نرخێکی گونجاو بەرقەرار دەبێت لە بازاڕی جیهانی وزەدا ، وە فەراهەم بونی بازاڕی بەکاربەر ( المستهلكة ) ، وە پێش خستنی ژێرخانی دامەزراوە نەوتییەکان دادەنرێت . ٭ بەڵام وڵاتانی هەڵکشاو ( گەشەسەندو) ئەوانەی کە داخوازی زیاتریان هەیە بۆ وزە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا گەرەنتی بدرێت لەسەر چاوەکانی وزە وە ئەو پێداویستی و خواستە بەردەوامەی کە هەیە بۆ وزە دابین بکرێت ، وە هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕێگەی پشت بەستن بە تەکنلۆجیا بۆ کەم کردنەوەی بەکارهێنانی نەوت ، بۆ دابین کردنی پێداویستی هاوڵاتیان . ٭ لەهەمانکاتدا هاوردە کەرانی وزە ئەوانەی کە داهاتیان مام ناوەند و نزمە ئاسایشی وزە وادەبینن کەوا پێویستی هاوڵاتیان دابین بکات لە ڕێگەی هاوردە کردنی دەرەکییەوە ( من خلال الإستيراد الخارجي ) . ٭ بۆ پێناسەکردنی ئاسایشی وزە پێناسەیەکی دیاریکراو نابینین بەڵکو ڕێکخراوەکای بواری وزە و دامەزراوە فەرمییەکان چەند پێناسە یەکیان خستووەتە ڕوو کە گرنگترینیان ئەمانەن : 🔻 دەزگای نێودەوڵەتی وزە ( الوكالة الدولية للطاقة ) بریتی یە لە بەردەوامی نرخی جێگیر و گونجاو کە هەموان دەستیان پێی ڕابگات ، لەگەڵ بایەخدانی بەردەوام بە بابەتە ژینگەییەکان . وە ئاسایشی وزە هۆکاری سەرەکی بوو بۆ لەدایک بونی ئەم دامەزراوەیە دامەزراوەی ( دەزگای نێودەوڵەتی بۆ کاروباری وزە ) . ئەمیش لەڕێگەی هەماهەنگی و هاوبەشی کردن لەنێوان وڵاتاندا . 🔻 بانکی نێودەوڵەتی ( البنك الدولي ) مفهومی بانکی نێودەوڵەتی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە گەرەنتی دانی وڵاتانی بەرهەم هێن بە بەرهەم هێنانی وزە و خستنەڕووی بە نرخێکی گونجاو ئەمەش لە پێناو دوو ئامانج ! ١. ئاسانکاری بۆ گەشەی ئابوری و کەم کردنەوەی ڕێژەی هەژاری . ٢. باشکردنی ڕاستەوخۆی گوزەران و ژیانی هاوڵاتیان بۆ گەیشتن بەخزمەت گوزارییەکانی وزەی نوێ . 🔻 مفهومی ئەمریکی بۆ ئاسایشی وزە مفهومی ئەمریکی بریتی یە لە کارکردن بۆ کەمکردنەوەی پشت بەستن بە هاوردە کردنی وزە لە دەرەوە ، لە ڕێگەی هاندانی هاوڵاتیان بۆ بەکارهێنانی ئەو وزاەی کە لە ناوخۆ بەرهەم دەهێنرێن وەک ( الإيثانول ) ، وە کەمکردنەوەی شۆکی نرخ لە ڕێگەی هەمە چەشنە کردنی هاودەکاران ، ئێستا ئەمریکا پشت بە جێگرەوەی ( بیلوجی ) دەبەستێت لە باتی نەوتی خاو کە ئەویش بەردی زەیتی یە ( الأحفوري ) وەک گرنگترین بنەماکانی ( مقومات ) ئاسایشی نەتەوەیی . 🔻 مفهومی چینی بۆ ئاسایشی وزە بریتی یە لە دابینکردنی ( تأمين ) هاوردە کردنی وزە لە هەردوو ڕێگەی ناوخۆیی و دەرەکی بە ئامانجی هەمە چەشنەکردن و دابینکردنی ئاسایشی وزە . ٭ لەئاستی ناوخۆ چین سەرقاڵی دروستکردنی کۆگایەکی ستراتیجی نەوتە کەوا لەساڵی ٢٠٢٠ تەواو دەبێت کە لە توانایدایە بڕی ( ٥٠٠ ) ملیۆن بەرمیل نەوتی تێدا هەڵبگیرێت بەمەش دەبێتە خاوەن گەورەترین کۆگای نەوت لە پاش ئامریکا کە قەبارەکەی ( ٧٠٠ ) ملێۆن بەرمیلە . ٭ بەڵام لە ئاستی دەرەوە چین لە هەوڵی هەمە چەشنەکردنی سەرچاوەکانە لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وە ناوەڕاستی ئاسیا و هەنێک وڵات لە ئەفریقا و ئەمریکای لاتین . وەکاری کردووە بۆ دامەزراندنی کۆمپانیای گەورە لە بواری وزە ، لە ڕێگەی کۆمپانیای نیشتمانی چینی بۆ نەوت . 🔻 مفهومی یەکێتی ئەوروپا ئەورووپی یەکان چوار کۆڵەکەیان دەستنیشان کردووە بۆ ئاسایشی وزەی ئەوروپا . ١. دەست پێوەگرتن ( إدارة الطلب ) : بەواتای کەم بەکارهێنانی وزە تا ئەوپەڕی توانا . لە ڕێگەی هەندێک مفاهیم پەیوەست بەتوانای بەکارهێنانی وزە ( بكفاءة استخدام الطاقة ) . ٢. هەمە چەشنی لە سەرچاوەکانی وزە : ئەمەش وادەکات کە کەمتر پاشکۆی ناوچەیەک و دەوڵەتێکی دیاری کراو ببێت ( ڕوسیا ) بەنمونە. ٣. بەدوور گرتنی قەیران لە بازاڕی وزە : ئەمەش لەو تێگەیشتنەوە سەرچاوەی گرتووە کە دەڵێت ، کە دەبێت ئاسایشی خستنەڕوو پارێز راو بێت لە ڕێگەی بازاڕێکی ڕێک خراوەوە کە ڕێگربێت لە ڕوودانی قەیران . ٤. زیاد کردنی هەژموون لەسەر خسنەڕوی دەرەکی ( التحكم بالعرض الخارجي ) : لە ڕێگەی بەشداری یاخود هاوبەشی کردن لە کۆمپانیاکانی وڵاتانی سەرەکی کە یەکێتی ئەورووپا پشتی پێدەبەستێت بۆ دابین کردنی نەوت و غاز . 🔻 مفهومی ڕوسیای فیدراڵی بۆ ئاسایشی وزە پێناسەی ئاسایشی وزە لای ڕوسەکان بریتی یە لە ئاسایشی داواکردنی کڕیار ( أمن الطلب مشتري ) ، نرخی بەرز ، پابەندێتی درێژ خایەن ، گەیشتنی وزە بەشێوەیەکی پارێزراو سەلامەت بۆ بازاڕی جیهانی بە تایبەت بازاڕی ئەورووپا بەبێ ئاستەنگ دروستکردن لە لایەن ئەو وڵاتانەی کە پێیدا تێدەپەڕێت ، وە درێژکردنەوەی لولە کێشی غاز بۆ بازاڕی یەکێتی ئەورووپا ، وەکارکردن لە پێناو دروستکردنی هاوسەنگی لە بازاڕی وزەی ڕوسیا بۆ ڕێگری کردن لەوەی کە ڕوسیا وابەستە نەبێت بە بازاڕێکی دیاریکراوەوە . بە خوێندنەوەی هەریەک لەو پێناسانەی لای سەرەوە بۆمان ڕوندە بێتەوە کە هەروڵاتە و تێڕوانینێکی هەیە بۆ ئاسایشی وزە بە پێی بەرژەوەندی نیشتمانی خۆی سەرئەنجام دەتوانین بگەین بە پێناسەیەکی چارەسەر ( اجرائي ) دەربارەی ئاسایشی وزە " بونی بڕی پێویست لە بازاڕی نێودەوڵەتی بە نرخێگی گونجاو و جێگیر ، لە گەڵ کارکردن بە مەبەستی گەشەپێدانی سەرچاوەی وزەی بەردەست لە ڕێگەی تکنلۆجیاوە ، وە گەڕان بەشوێن سەرچاوەی نوێ کە توانای پڕکڕدنەوەی ئەو خواستە زۆرەی هەبێت کە بەردەوام لە زیاد بووندایە ، لە پەنای ئەمەش بەکارهێنانی وزە بە شێوەیەکی درووست ، لەگەڵ فرامۆش نەکردنی بواری ژینگە ". ⚫ ئاسایشی وزە ( أمن الطاقة ) دەتوانین بڵێن ئاسایشی وزە بەستراوەتەوە بە کۆمەڵێک ئاستەنگ ( التحدیات ) کە ئەمەش کاردەکاتەسەر ستراتیجی ئاسایشی وزەی نیشتیمانی و جیهانی ، ئەمەش پاڵی ناوە بەدەوڵەتانەوە کەوا " تبنی " سیاسەت و کەرەستەی جیاواز بکەن کەوا گونجاو بێت لەگەڵ ئەودۆخەی کە هەیە ( الأوضاع الراهنة ) لە هەردوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی لە گرنگترین ئەو تحدیانەش : ١. ناهاوسەنگی لە خستنەڕوو و خواست لە بازاڕی وزەی جیهانی ، بەهۆی زیاد بونی بەکارهێنانی بەرهەمەکانی وزە بەتایبەت ( نەوت ، غاز ) ، وە زیاد بوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان بە تایبەتیش لە چین و هندستان ، هەتا ئێستا وزەی پێویست بەردەست نیە کە خواستی جیهانی تێر بکات ئەو ڕێژە زۆرەی بەکارهێنان پڕ بکاتەوە کە ساڵانە ڕوو لە زیاد بوونە . ٢. ئەو کۆتوو بەندانەی کە لەسەر هەناردەی وزەن ، پۆڵ هوڵسنل Paul - Horsenell سێ جۆر لەو کۆت و بەندانەی دیاری کردووە ئەوانیش : ◾ کۆسپ لە دەرەوەی توانای خۆت ( إعاقة لأسباب قهرية ) : ئەم جۆرە کۆسپانە کاتێک دروستدەبێت وڵاتی بەرهەم هێن ناتوانێت نەوت هەناردە بکات بە هۆکاری ناوخۆیی یاخود دەرەکی وەک جەنگ ( لیبیا ) بەنمونە . ◾ کۆسپ لە بەردەم هەناردە کردن ( إعاقة من خلال الصادرات ) : کاتێک ڕوو دەدات کە دەوڵەتێک یاخوود چەند دەوڵەتێکی بەرهەم هێن کۆت دەسەپێنن بەسەر هەناردەی دەوڵەتێکی تر جا ئەگەر هۆکارەکە سیاسی بێت یاخود ستراتیجی . ◾ کۆسپی ئابڵوقە ( إعاقة الحضر ) : وڵاتانی بەکاربەر هەندێک جار کۆسپ دادەنێن لەسەر هاوردەکردنی وزە لەسەر لە دەوڵەێکی بەرهەم هێنی دیاریکراو . ◾ بەئامانج گرتنی سەرچاوەکانی وزە و ژێرخانەکەی لە لایەن ڕێکخراوە تیرۆریستییەکانەوە . لە پاش هێرشەکانی ١١ سێپتمبر ڕێکخراوی قاعیدە سیاسەتێکی نوێی پەیڕەوکرد ئەویش جیهادی ئابوری بوو ! کەخۆی دەبینییەوە لە لێدانی ئابووری دووژمن ڕاستەوخۆ ، ئەمەش لەڕێگەی لێدان لە ژێرخان و دامەزراوە نەوتییەکان لە هەریەک لە عربستانی سعودیە ، عێراق ، یەمەن ، وە کارکردن بۆ لێدانی سەرچاوەکانی نەوت و غاز ، ئەمەش بە ئامانجی لێدان لە ئابوری وڵاتانی بەکاربەری گەورەی وزە لە پێش هەمووشیانەوە ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا . ◾ ئاستەنگەکانی بەردەم کۆمپانیاکانی نەوتی جیهانی ، دەکرێت ئەم ئاستەنگانە لە چوار خاڵی سەرەکی کۆ بکرێتەوە لە ڕووی توانا و کاریگەرییەوە . ١. ئاستەنگی یەکەم ؛ ئەم کۆمپانیانە وێنەیەکی ناشرین یان بۆ دروست بووە لای گەلان کەوا ئەم کۆمپانیانە دژی گەلانی خاوەن نەوت و ئەو سەرمایە سروشتییەن کە سروشت پێی بەخشیون ئەمان دەیدزن . ٢. ئاستەنگی دووەم ؛ پەیوەستە بە ئەو مەترسییە ئەمنیانەی کە لەسەر ژیانی کارمەندانی ئەم کۆمپانیایانە و کەلوپەلەکانیان درووست دەبێت . ٣. ئاستەنگی سێهەم ؛ ئەو مەترسیانەی کە لە ئەنجامی بەرژەوەندی سیاسیەوە دروست دەبێت ، ئەمەش لە ڕێگەی گۆڕانکاری لە یاسای گرێبەستەکانی وەبەرهێنان . ٤. ڕوودانی گۆڕانکاری لە ڕووی ئاسایش و سیاسی ڕیشەیی لە دەوڵەتێکی دیاری کراو . 🔴 لە کۆتایدا دەتوانین بڵێین پەیوەندییەکی کاریگەر هەیە لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی وزە ، ئێستا ئاسایشی وزە پێکهاتەیەکی سەرەکییە لە ئاسایشی نەتەوەیی وە پارێزگاری کردن لە ئاسایشی وزە هیچ کەمتر نیە لە ڕووی گرنگییەوە لە پارێزگاری کردن لە خاکی نیشتمان لەکاتی هەر دەستدرێژییەکی دەرەکی ئەم گرنگییە زۆرەش وایکردووە کە دەوڵەتان کێبڕکێ بکەن لە پێناو دەستگرتن بەسەر زۆرترین پشک لە سەرچاوەکانی وزە ، ئەمەش پاڵی ناوە بە دەوڵەتان کە ستراتیجی تایبەت دابڕێژن بۆ پاراستنی ئاسایشی وزە . بۆنمونە لە دواهەمین سێ ستراتیجی ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریکا لەساڵی ٢٠٠٢، ٢٠٠٦ ، ٢٠١٠ سەرجەمیان بە ئاراستەی دابینکردنی ئاسایشی وزەبوون بۆ ئەمریکا . ئەمەش پرسیارێک دەوروژێنێت ئاخۆ پچڕانی گەیاندنی نەوت لە نێوان وڵاتانی بەرهەم هێن و بەکارهێن وادەکات کە دەوڵەتان بچنە دۆخی جەنگی سەربازییەوە لە پێناو دابین کردن و پاراستنی ؟ بەتایبەت کاتێک ئاسایشی وزە لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەییە لای هەر وڵاتێک . 🔷 چەند نمونەیەکی پراکتیکی یاخود ( تطبيقي ) لەبارەی مفهومی ئاسایشی وزە : 🔹 ئەمریکا ؛ لەپاش هێرشەکانی ١١ سبتمبر لە ناوەندەکانی بڕیاری ستراتیجی ئەمریکا گەشتەن ئەو بڕوایەیی کەوا لە داهاتوودا سەرچاوەکانی وزە ڕوولە کەمی دەکەن بۆ ئەمەش پێویستە کەوا بەخێرایی کۆنترۆڵی ئەم سەرچاوانە بکرێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کەوا نزیکەی ٥٠٪ یەدەگی جیهانی وزە لەم ناوچەیەیە ، ئەوەبوو ئیدارەی جۆرج دەبلیو بۆش خێرا بڕیاری داگیر کردنی عێراقی دا ، بە بیانووی بونی چەکی کۆمەڵکوژ لەدەستی نیزامی ئەوکاتی عێراق ، ئەوەبوو لەپاش ڕوخانی نیزامی سەدام حسین تەنها جێگایەک کە جێگەی بایەخی ئەمریکابوو وەزارەتی نەوتی عێراق بوو ! ڕاستەوخۆش زۆرینەی گرێبەستەکانی نەوت درا بە کۆمپانیایی ( هالیبرتۆنی ئەمریکی ) کە دیک چینی جێگری سەرۆک جۆرج دەبلیو بووش بەڕێوەبەری جێ بە جێ کاری بوو پێش وەرگرتنی پۆستی جێگری سەرۆک . بەڵام ئەم ستراتیجە لە ئیدارەی سەرۆک ئۆباما تاڕادەیەک چووە قۆناغی مت بوونەوە ، وەک بەشێک لە پسپۆڕانی بواری پەیواندییە نێو دەوڵەتییەکان ئاماژەی پێدەکەن ! لەکاتی هاتنی سەرۆ ترامپ جارێکیتر ئەم ستراتیجە چالاک کرایەوە بە ئاماژەی ئەوەی کەوا هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق کەوتنە ڕوو بە ڕوو بونەوەی ئێران و لایەنگرانی لە میلیشیاکانی تا کار گەشتە ئاستی جەنگی سنوردار ، بەو پێیەیی ئێران مەترسی دروستکردووە لەسەر بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا لە عێراق ( نەوت ) . لێدوانە یەک لە دوا یەکەکانی سەرۆک ترامپ بەکۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە سوریا و گرنگی نەدان بە مانەوە یان ڕۆشتنی سەرۆ ئەسەد ، ئاماژەیەکی ترە کەوا ئیدارەی ترامپ ستراتیجی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چالا کردووە تەوە . 🔹ڕوسیا ؛ لەسەروبەندی شۆڕشەکانی بەهاری عربی کاتێک قەتەر و تورکیا و هەندێ لەوڵاتانی ئەوروپا پلانیاندانا بەمەبەستی گۆڕینی ڕژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا و دواتر لولە کێش کردنی غازی قەتەر بۆسەر دەریای سپی ناوەڕاست لەوێشەوە هەناردەی ئەوروپا و تورکیا بکرێت . ڕاستەوخۆ ڕوسیا دەست وەردانی سەربازی کردوو شکستی بە پلانەکە هێنا لەگەڵ ئێران و سعودیە هەریەکەیان بۆ بەرژەوەندییەکی تایبەت بەشداریانکرد. چوکە ڕێگری کردن لە دروست بونی بازاڕی نوێ و ڕکەبەری نوێی وزە لە ئەوروپا لە ئەولەوێتی ئاسایشی وزەی ڕوسیا یەو بەزاندنی هێڵی سورە ! 🔹 چین ؛ ڕێکەوتنامەی ٢٦ حوزیرانی ڕابردوو لە نێوان ئێران و چین بۆ دابین کردنی نەوت بۆ ماوەی ٢٥ ، ئاماژەیەکیترە کەوا هێشتا دابین کردنی وزە و سەرچاوەکانی لە ئەولەوییەتی ئاسایشی نەتەوەیی چینە ، سەرەڕای ئەو پێشکەوتنە زۆرەی کەلەبواری تکنلۆجی هاتووەتە ئاراوە . لەبەرانبەریشدا ئێران چاوی لە تکنلۆجیای چینی یە بەو ئومێدەی لەم ڕێگەیەوە ئاستی بەرهەم هێنانی بگەیەنێت( ٨.٥ ) ملیۆن بەرمیل نەوت لە ڕۆژێکدا . 🔹تورکیا ؛ تورکیا سەرجەم بنماکانی دەوڵەتێکی ئقلیمی تێدایە ، لە ڕووبەری زەووی ، ژمارەی دانیشتوان ، هێزی هەواڵگری و سەربازی . خاڵی لاوازی وزە و ئابوورییە یەکی لاوازە ! بۆیە دەبینین ئێستا چۆن نەوتی هەرێمی بە بارمتە گرتووە و چاوی لەو خەونە مێژووی یەشە کەوا پاش کۆتای هاتنی ڕێکەوتن نامەی لۆزان دەست بگریت بەسەر هیلالی نەوتی لە کرکوک بۆ دەشتی نەینەوا و دواتر بۆشاری حەلەب لە سوریا ، لە ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست لەگەڵ قوبرس و یۆنان لە کێشەدایە بەهۆی ویستی دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی گازی سروشتی لەو ناوچەیە ، بەهەمان شێوە لە لیبیا گلاوەتە جەنگێکی نادیار لە پێناو دەستگرتن بەسەر سەرچاوەکانی وزەی ئەو ووڵاتە ، ئەمە سەرەڕای هەوڵەکانی لە سۆمال بەهاوکاری قەتەر بۆ هەمان مەبەست . بەکورتی ئەمە وێنەی بچوک کراوەی ئەو کێشمە کێشم و ململانێیە کە لەنێوان هێزە نێودەوڵەتی و هەرێمییەکاندا دەگوزەرێت لە ناوچەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست تا دەگاتە باکوری ئەفریقا ( لیبیا) . 🔴 پرسیارێکی گرنگ لێرەدا خۆی دەسەپێنێت ، ئایا کورد لە کوێی ئەم وێنە بچوکراوە دایە ؟ یاخود لە بنڕەتدا بونی هەیە لەوێنەکەدا ؟ 🔻 تێبینی ١ کورتەیەک لە فلیمی W 2008 کە باس لە ستراتیجی ئەمریکا دەکات بۆ کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئۆراسیا . https://www.facebook.com/aras.hasan.925/videos/1128085487578060/ 🔻 تێبینی ٢ دیکۆمێنتارییەکی تایبەت بە تورکیا کە بەهاوکاری قەتەر لەهەوڵی کۆنترۆڵ کردنی سەرچاوەکانی وزە یە لە سۆمال . بەستەرەکەی لە کۆمێنت دادەنێم ! https://www.skynewsarabia.com/program/documentaries/1359481-%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%85%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AF%D9%81%D9%88%D9%86