د. سانا كەمال، پارێزەری ڕاوێژکار
 

( خۆیندنەوەیەکی دەستوری بۆ شەرەکەی " بوکە هەرێمیەکە و خەسوە فیدراڵیەکە " )

بەهۆی بەردەوامی ناکۆکیە دارایی و سیاسیەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی فیدراڵی چەندین جار گواستنەوەی ئەو پارانەی کە بۆ حکومەتی هەرێم تەرخانکراون  ڕاگرتوە یان دواخستووە.
سەرەتا بە پرسیارێک دەست پێ دەکەین، ئەم کێشەیە ( کەی و بۆ ) سەری هەڵدا؟ وە لەکاتی ئیستا بە کوێ گەشتووە ؟
دوای ڕوخانی ڕژێمی سەدام حسێن، هەرێمی کوردستان بە پێی دەستوری عێراقی ساڵی 2005 پێگەی نیمچە سەربەخۆیی بەدەستهێنا، کە هەرێمی کوردستان وەک قەوارەیەکی فیدراڵی ناسێنرا. بەڵام پرسی بودجەی گشتی و پشکی هەرێم (بەتایبەت داهاتی نەوت) وەک خاڵی مشتومڕی بەردەوام لە نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێم مایەوە.
لە ساڵی 2004 تا 2013 هەرێم پشکی خۆی لە بودجەی عێراق (17%ی خەرجییە پلان بۆ داڕێژراوەکان) وەردەگرت، بەڵام لەبەرامبەردا حکومەتی هەرێم هەموو هەناردەی نەوتی خۆی ڕادەستی بەغدا نەدەکرد، بەڵکو ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی تورکیاوە دەستی بە هەناردەکردنی نەوت کرد.
لە ساڵی 2014 لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت و سەرهەڵدانی داعش، بەغدا دەستی بە ڕوبەڕوبونەوەی قەیرانی دارایی کرد، وە حکومەتی فیدراڵ هەرێمی کوردستانی تۆمەتبارکرد بەوەی کە پابەندنەبوە بە جێبەجێکردنی پابەندیەکانی سەرشانی و ڕادەستکردنی داهات، هەر بۆیە بڕیاری دەرکرد بە راگرتنی پارەی بودجە و موچەی فەرمانبەران، حکومەتی هەرێم لە بەرامبە ئەم کردارەی حکومەتی فیدراڵ، هەستا بە پێدانی موچە لە داهاتە ناوخۆییەکان وەک چارەسەرێک بۆ دۆخەکە، بەڵام ئەم چارەسەرە شەل بوو، هەر بۆیە قەیرانی پاشەکەوتی موچە دەستی پێکرد.
لە ساڵی 2017 هەرێم ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ئەنجامدا، کە بەغدا بە نادەستوری زانی و شەپۆلی گرژیەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵ و هەرێمی گەیاندە لوتکە.
دوای هەڵبژاردنی حکومەتەکەی عادل عەبدولمەهدی، دۆخەکە کەمێک باشتر بوو، وە حکومەتی فیدراڵ دەستی کردەوە بە ناردنی بەشێک لە موچەی فەرمانبەران.
وە لە سەردەمی حکومەتی کازمی و پاشان لە کاتی ئیستا لە حکومەتی سودانی، حکومەتی فیدراڵ و هەرێم هەوڵیانداوە ڕێکەوتنی نوێ بۆ ڕێکخستنی پەیوەندیە دارایی و نەوتیەکان دابمەزرێنن، بەڵام بەهۆی نەبوونی متمانە و دەستێوەردانی سیاسی  ئەو رێکەوتنانە بە وەستاوی ماوەتەوە و نەبۆتە چارەسەرێک بۆ کێشەکان.
لێرەدا پرسیارە گرنگەکە دێتە پێشەوە کە ئەویش ئەوەیە: ئایا حکومەتی فیدراڵ لە ڕوی دەستوریەوە مافی نەناردنی موچەی هەیە؟

بەگەرانەوە بۆ دەستوری عێراقی ساڵی 2005 وبەتایبەت مادەی 14ى دەستوری عێراق کەتیایدا هاتوو: (عێراقیەکان بە بێ جیاوازی لەبەردەم یاسادا یەکسانن بەبێ جیاوازیکردن لەسەر بنەمای ڕەگەز، نەتەوە، بنەچە، ڕەنگ، ئاین، مەزهەب، باوەڕ، بۆچون، یان پێگەی ئابوری یان کۆمەڵایەتی).
ئەمەش واتە: هیچ جیاوازییەک لە نێوان هاوڵاتیانی هەرێم و هاوڵاتیانی پارێزگاکانی تردا نابێت هەبێت، لە مافە سەرەتاییەکان، وەک موچە.

وە مادەی  117 کە تیایدا هاتوە: (ئەم دەستورە، لە کاتی چونە بواری جێبەجێکردنیدا هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتەکانی وەک هەرێمێکی فیدراڵی دەناسنێت).
ئەمەش واتە: هەرێم بەشێکە لە دەوڵەتی عێراق، و هاوڵاتیەکانیشی هەمان مافە گشتیەکانی هاوڵاتیە عێراقەکانیان هەیە.
وە هەروەها مادەی 111 کە تیایدا هاتوە: (نەوت و گاز هی هەموو گەلی عێراقە لە هەموو هەرێمەکان وپارێزگاکان) ئەمەش بە واتای ئەوەی: داهاتی نەوت و سامانە سروشتیەکان هی هەموو گەلی عێراقە.
پێش جوابدانەوەی پرسیارە سەرەکيەکەی ئەم وتارەمان، دەبێت بگەرێنەوە بۆ سێ بنەمای گشتی یاسايی کە دەبێت رەچاو بکرێت، ئەویش خۆی دەبینێتەوە لە:
یەکەم: بنەمای بەردەوامی خزمەتگوزاریە گشتیەکان، ئەم پرەنسیپە لە فیقهی ئیسلامی و دەسەڵاتی دادوەریدا بە باشی چەسپاوە، کە خزمەتگوزاریە گشتیە جەوهەریەکان (لەوانەش پێدانی موچە) دەبێ بەبێ پچڕان تەنانەت لە حاڵەتەکانی ململانێی سیاسی یان داراییدا بەردەوامبن.
دووەم: بنەمای قبوڵ نەکردنی سزای بەکۆمەڵ، لە ئەگەری جێبەجێنەکردنی ئەرکەکان لەلایەن حکومەتێکی هەرێمیش، نابێت هاوڵاتی و فەرمانبەران وەک گروپێک سزا بدرێن، چونکە ڕاستەوخۆ یاخود ناڕاستەوخۆ دەستیان لە ململانێکاندا نییە.
سێیەم: بنەمای مافی موچەی فەرمانبەر، موچە بەرامبەر ئەنجامدانی کارە، مافێکی کەسییە کە لە پەیوەندیی دامەزراندنەوە سەرهەڵدەدات و هیچ پەیوەندییەکی بە ناکۆکی دارایی نێوان حکومەتەکانەوە نییە.
کەواتە دەتوانین بڵێن نە لەڕوی دەستوری و نەلەڕوی یاساییەوە ڕێگەپێدرا نییە بۆ حکومەتی فیدراڵی موچەی تەرخانکراو بۆ فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان ڕابگرێت، بەو پێیەی موچە بە مافێکی شەخسی دادەنرێت کە دەستور و یاسا گەرەنتی کردوە، و هیچ پەیوەندیەکیشیان بە ناکۆکیە سیاسی و ئیداریەکانی نێوان هەردوو حکومەتەوە نیە.
کۆتا پرسیار كە دێتە پێشەوە لەم بابەتەدا  ئەوەیە، ئەگەر حکومەتی فیدراڵ دەبینێت کە سیاسی و بەرپرسەکانی هەرێم پێشێڵکاری ئەکەن بەرامبەر حکومەتی فیدراڵ، بۆ سزایان نادا، بۆ سزاکە بەس لەسەر شانی خەڵکە فەقیر و رەش و ڕوتەکەیە؟
ئەمە لەگەڵ ئەوەی چەندین دەرگا هەیە لە رێگەیەوە حکومەتی فیدراڵ ئەتوانێ سزای سیاسی و بەرپرسەکان بدات بە دور لە موچە و قوتی خەڵکی رەش و روت، لەو دەرگایانەش:
  یەکەم: دەرگا  دەستوریەکان، لە رێگەی ڕەوانەکردنی هەر بەرپرسێکی هەرێم کە دەستور پێشێل دەکات بۆ دەسەڵاتی دادوەری (دادگای باڵای فیدراڵی)، وە هەروەها تانەدان لە بڕیارەکانی حکومەتی هەرێم لەبەردەم دادگای فیدراڵی، وە لێپرسینەوە لە هەرێم لە ڕێگەی پەرلەمانی فیدراڵی لە کاتی گفتوگۆکردن لەسەر بودجە و یاسا فیدراڵیەکان.
 دووەم:  دەرگا داراییەکان، حکومەتی فیدراڵی دەتوانێت ئەو گواستنەوە داراییانەی کە بۆ حکومەت تەرخانکراوە ڕابگرێت ئەگەر سەلمێندرا کە حکومەتی هەرێم پابەند نییە بە خەرجکردنی داهاتە سەروەرییەکان (وەک نەوت)، بەڵام ئەمە هەرگیز موچەی فەرمانبەران ناگرێتەوە، بەو پێیەی بە پابەندبونێکی ڕاستەوخۆی ناوەند بەرامبەر بە تاک دادەنرێت.

لە کۆتایدا دەڵێن نابێت هاوڵاتیان سزا بدرێن لەسەر هەڵەی سیاسەتمەداران بە بڕینی موچە، وە هەروەها ناکرێ کابرا بە پیر نەوێری بێت لە گەنجەکە بدات، و وابزانێ بەو شێوەیە پیرەکە ئیتر بەقسەی ئەکا.