.png)
راپۆرت: ده‌ره‌و هاوكات له‌گه‌ڵ رێككه‌وتنی دارایی مه‌سرور بارزانی و محه‌مه‌د شیاع سودانی له‌باره‌ی موچه‌و دارایی، دانوستان له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان ده‌ستی پێكرده‌وه، ئه‌مه ئاماژه‌یه بۆ ئه‌وه‌ی به‌بێ راده‌ستكردنی نه‌وت و داهاته‌كه‌ی، به‌غداد پشكی هه‌رێم نانێرێت، چونكه به‌پێی یاسای بوجه‌ی گشتیی، هه‌رێم بۆ ئه‌وه‌ی پشكی خۆی وه‌ربگرێت ده‌بێت داهاتی نه‌وتیی و نانه‌وتیی راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ بكات. دوو به‌ربه‌ست له‌به‌رده‌م ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم هه‌یه، یه‌كێكیان نرخی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وته، كه ده‌بێت كۆمپانیا بیانییه‌كان قایل بكرێن، ئه‌وی تر پرسی راده‌ستكردنی گرێبه‌سته‌كانی نه‌وته، كه هه‌م حكومه‌تی هه‌رێم و هه‌میش كۆمپانیا بیانییه‌كان ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر بده‌ن، به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م دوو كێشه‌یه، هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان ده‌ستپێناكاته‌وه، گرنگترین ئاڵنگارییه‌كانی به‌رده‌م كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم له‌م راپۆرته‌دا. هه‌نارده‌ی نه‌وت له گفتوگۆی ئه‌مجاره‌دا كۆبوونه‌وه‌ی وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و كۆمپانیاكانی نه‌وت له به‌غداد له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق ده‌ستپێكرد. ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه بۆ گفتوگۆكردن و رێككه‌وتنه له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان، كه له رۆژی 25ی ئازاری 2023وه، به‌هۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسه‌وه راگیراوه. رۆژی 28ی ئایار، وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق له راگه‌یه‌ندراوێكدا داوای له وه‌زاره‌تی سامانه‌ی سروشتییه‌كان و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم كرد سه‌ردانی به‌غداد بكه‌ن، به‌مه‌به‌ستی رێككه‌وتن له‌سه‌ر ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی به‌رهه‌مهێنان و هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌ڕێگای به‌نده‌ری جه‌یهانی توركیاوه، رۆژی 5ی ئه‌م مانگه ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان كۆبووه‌وه، وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان راسپارد له‌گه‌ڵ نوێنه‌ری كۆمپانیا بیانییه‌كان بچنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، به‌ڵام جه‌ختی كرد هه‌ر رێككه‌وتنێك" پێویستە لەسەر بنەما دەستورییەکان و لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندیی دەسەڵاتەکانی هەرێم بێت، لەم چوارچێوەیەدا حکومەتی هەرێم ئامادەی گفتوگۆو دانوستان و گەیشتنە بە ڕێککەوتن". سه‌ره‌تاكانی ساڵی رابردوو، له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵای حكومه‌تی عێراق، دادگای ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تی پاریس، توركیای پابه‌ند كرد به‌وه‌ی بڕی نزیكه‌ی (ملیارێك و 500 ملیۆن) دۆلار قه‌ره‌بوو به عێراق بداته‌وه، ئه‌مه له‌پای ئه‌وه‌ی توركیا به‌بێ ره‌زامه‌ندی عێراق بۆری گواستنه‌وه‌ی هاوبه‌شی نه‌وتی به‌كارهێناوه بۆ گواستنه‌وه‌و هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان. ئه‌م بڕیاره توركیای ناچار كرد له 25ی ئازاری 2023دا هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له بۆرییه‌كه‌وه رابگرێت، به‌تایبه‌تیش كه حكومه‌تی عێراق له‌سه‌ر هه‌مان دۆسیه سكایه‌كی تری بۆ دادگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كه به‌رزكردبووه‌وه. به‌هۆی راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وته‌وه، حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان رێژه‌ی نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستدا، ئه‌مه وایكرد، له یاسای بودجه‌ی گشتی 2023ی عێراقدا، حكومه‌تی هه‌رێم ملكه‌چ ببێت بۆ راده‌ستكردنی پرۆسه‌ی فرۆشتنی نه‌وت به وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق و راده‌ستكردنی داهاتی نه‌وت به وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ. گرێبه‌سته‌كان وه‌كو مه‌رجی پێشوه‌خته! له‌دوای بڕیاره‌كه‌ی دادگای پاریسه‌وه، ئیتر ده‌سه‌ڵاتدارانی ئه‌نكه‌ره، بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، له‌بری هه‌ولێر، روویان له به‌غداد كرد، له ئۆكتۆبه‌ری 2023وه توركیا به فه‌رمی لایه‌نی عێراقی ئاگاداركردوه‌ته‌وه له‌وه‌ی ئاماده‌یه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان، به‌ڵام وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق له‌وكاته‌وه تائێستا مه‌رجێكی سه‌ره‌كیی هه‌یه، كه ئه‌ویش راده‌ستكردنی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێمه له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان، به‌غداد ده‌یه‌وێت گرێبه‌سته‌كان به‌وشێوه‌یه هه‌موار بكاته‌وه كه له عێراق هه‌ن، گرێبه‌ستی هه‌رێم له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان زیاتر گرێبه‌ستی "هاوبه‌شی له به‌رهه‌م"دا، حكومه‌تی عێراق ده‌یه‌وێت لایه‌نی كه‌م گرێبه‌سته‌كان بگۆڕێت بۆ "هاوبه‌شی له قازانج"دا، كۆمپانیا بیانییه‌كان له سه‌ره‌تاوه ناڕازیبوون له هه‌رجۆره ده‌ستكاریكردنێكی گرێبه‌سته‌كان، بۆ ئه‌مه‌ش په‌نایان بۆ جۆ بایدن سه‌رۆكی ئه‌مریكا برد، به‌تایبه‌تیش له‌كاتی سه‌ردانه‌كه‌ی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بۆ واشنتۆن له نیسانی ئه‌مساڵدا. سه‌رباری داواكاریی سه‌رۆكی ئه‌مریكا بۆ چاره‌سه‌ری كێشهی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كوردستان، به‌ڵام حكومه‌تی عێراق سوربوو له‌سه‌ر بڕیاری خۆی بۆ ده‌ستكاریكردنی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كان، وه‌زیری نه‌وت كه هاوڕێیه‌تی سودانی ده‌كرد له سه‌ردانه‌كه‌ی ئه‌مریكادا، هه‌ر له واشنتۆنه‌وه نوسراوێكی بۆ حكومه‌تی هه‌رێم كردو وه‌كو ئاڵنگارییه‌ك بۆ قسه‌كانی سه‌رۆكی ئه‌مریكا، داوای كرد گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی بۆ بنێرن، حكومه‌تی هه‌رێم ره‌تیكرده‌وه گرێبه‌سته‌كان راده‌ست بكات، ئه‌مه وایكرد فشاری كۆمپانیا ئه‌مریكییه‌كان له واشنتۆنه‌وه بێ سود بمێنێته‌وه، ئێستا كه ئیتر كۆمپانیا بیانییه‌كان دڵنیابوون له‌وه‌ی ئه‌مریكا له‌وه زیاتر نایه‌وێت ده‌ستوه‌ردانی قوڵ له بابه‌ته‌كه‌دا بكات، ئه‌وانیش هه‌ندێك پاشه‌كێشیان كردووه‌و ده‌ستیانكردووه به نیشاندانی نه‌رمی سه‌باره‌ت به ده‌ستكاریكردنی گرێبه‌سته‌كان. به‌پێی قسه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان كه به "ئه‌پیكور" ناسراوه‌و هه‌شت كۆمپانیای بیانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم له‌خۆده‌گرێت، تێكڕای سه‌رمایه‌گوزاری بیانی له كه‌رتی نه‌وت و غازی هه‌رێمدا بڕی (10 ملیار) دۆلاره، له‌م رێژه‌یه بڕی (300 ملیۆن) دۆلاری سه‌رمایه‌گوزاری ئه‌مریكایه. ئه‌مه جاری یه‌كه‌م نییه، كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم ده‌چنه ناو گفتوگۆو دانوستانه‌وه له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق، رۆژی 8ی تشرینی دووه‌می 2023، كۆمپانیا بیانییەكان لە (دوبە)ی لەگەڵ وەزارەتی نەوتی عێراق كۆبونەوە، ئه‌وكات داوای قەرزەكانیان لە حكومەتی هەرێم كردەوە، مەترسی خۆیان نیشاندا لە دەستكاریكردنی گرێبەستەكانیان لەگەڵ حكومەتی هەرێم، پێشنیازی ئەوەیان كرد پشكی خۆیان لە نەوتی هەرێم بە وەزارەتی نەوتی عێراق بفرۆشن، مه‌به‌ست له پشكی خۆیان، ئه‌و بڕه نه‌وته‌یه كه به‌گوێره‌ی گرێبه‌سته‌كانیان (گرێبه‌ستی هاوبه‌شی له به‌رهه‌م) له نه‌وتی كوردستان وه‌ریده‌گرن، وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق ئه‌وكاتیش به پێشنیازی كۆمپانیا بیانییه‌كان قایل نه‌بوو. دادگای فیدراڵی عێراق ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022 به بڕیارێك یاسای نەوت‌و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە‌و هەرێمی پابەند كرد بەوەی نەوت‌و غازەكەی رادەستی حكومەتی فیدراڵی بكات، ئه‌مه سه‌ره‌تای قۆناغێكی نوێی په‌یوه‌ندی نێوان حكومه‌تی فیدراڵ و حكومه‌تی هه‌رێم بوو له‌بواری نه‌وتدا، بڕیاره‌كه نه‌بووه هۆی راگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، به‌ڵام هه‌رزوو له‌لایه‌ن حكومه‌تی هه‌رێمه‌وه ره‌تكرایه‌وه، نیسانی ئه‌مساڵ كاتێك ناكۆكییه نه‌وتییه‌كان له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد گه‌یشته ترۆپكی خۆی، وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كانی هه‌رێم راگه‌یه‌ندراوێكی بڵاوكرده‌وه، تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" یاسای نەوت و غازی ٢٠٠٧ی هەرێم و هەموو یاساکانی حکومەتی هەرێم بە تەواوی جێبەجێ دەکرێن. حکومەتی هەرێم وەک هەمیشە دەستوری ٢٠٠٥ دەپارێزێت و یاسای ساڵی ٢٠٠٧ بەرز ڕادەگرێت و پابەند دەبێت بە مەرجەکانی ئەو گرێبەستانەی کە بەپێی ئەو یاسایە کراوە" ئه‌مه وه‌كو ئاڵنگارییه‌ك بوو بۆ بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵی، كه وه‌زاره‌تی نه‌وتی عێراق پشتی پێ ده‌به‌ستێت بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم. كێشهی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ر نه‌كرێت، ره‌نگه روو له دادگا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان بكات، رۆژی 16ی تشرینی دووه‌می 2023 گروپی پیشەسازی نەوتی كوردستان هۆشداری دا بە وەزارەتی نەوتی عێراق‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هه‌رێم "ئەگەر دەستكاری گرێبەستەكان بكرێت، پەنا بۆ دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لەندەن دەبات". نرخی به‌رهه‌مێنانی نه‌وت.. كێشه‌یه‌كی تر له‌پاڵ كێشهی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كان، به‌ربه‌ستێكی تری به‌رده‌م ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، نرخی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وت بوو له هه‌رێمی كوردستان، یاسای بودجه‌ی عێراق بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ربه‌رمیلێك نه‌وت بڕی (6) دۆلاری داناوه، به‌ڵام كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم بۆ به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك داوای (22) دۆلار ده‌كه‌ن، بۆ كرێی گواستنه‌وه‌ی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت، عێراق بڕی (دۆلارێك و 60 سه‌نت)ی داناوه، هه‌رێم بۆ هه‌ر به‌رمیلێك داوای (7 دۆلار) ده‌كات، بۆیه ناكۆكییه‌كه له‌مباره‌یه‌وه قوڵه. به‌رله سه‌ردانی وه‌فدی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كان بۆ به‌غداد، رۆژی 7ی ئه‌م مانگه، کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەكانی هه‌رێم به وه‌كاله‌ت، راگه‌یه‌ندراوێكی بڵاوكرده‌وه، تێیدا ئاماژه‌ی به‌وه‌كرد" کێشەی سەرەکیی بەردەم هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم زۆرە. هۆکارەکە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کۆمپانیاکان لە کەرتی نەوتی وەبەرهێنانیان کردووە. بەڵام عێراق ساڵانە چەندین تریلیۆن دینار بۆ کەرتی نەوتەکەی تەرخان دەکات". وه‌زیری سامانه سروشتییه‌كان هه‌رێم هۆشداریدا" کۆمپانیاکانی بە بڕە پارەیەکی زۆر وەبەرهێنانیان لە کێڵگەکانی نەوتی هەرێم کردووە، پێویستە بەغدا ڕەچاوی ئەمە بکات". رۆژی 3ی ئه‌م مانگه، په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگیدا له‌سه‌ر خشته‌كانی بودجه‌ی ساڵی 2024، له‌م خشتانه‌دا بڕی (2 ترلیۆن و ٧٠٠ ملیار دینار) تەرخانکراوە بۆ دەرھێنانی نەوت له هه‌رێمی كوردستان، ئه‌مه جۆرێك له گه‌شبینی دروستكردووه كێشهی نرخی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت له نێوان هه‌ولێرو به‌غداد چاره‌سه‌ر بكات. سه‌باح سوبحی ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غاز له په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ: پێشتر عێراق بۆ تێچووی دەرھێنانی ھەر بەرمیلێک نەوت شەش دۆلاری دانابوو، کۆمپانیاکانیش داوای ٢٢ دۆلاریان دەکرد، ئێستا لە بودجەی پەسەندکراودا کراوەتە ١٤ بۆ ١٥ دۆلار، کە رێژەیەکی باشە بۆ ئەوەی ئەو گرفتە چارەسەر بکرێت". ناوه‌ڕاستی ئایاری رابردوو، حه‌یان عه‌بدولغه‌نی وه‌زیری نه‌وتی عێراق له چاوپێكه‌وتنێكدا له‌گه‌ڵ كه‌ناڵی (العراقیه) باسی له‌وه‌كرد" بۆ ساڵی 2024، یاسای بودجه حكومه‌تی هه‌رێمی پابه‌ند كردووه به‌وه‌ی رۆژانه 375 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌مبهێنێت، له‌م بڕه 46 هه‌زار به‌رمیلی بۆ به‌كاربردنی ناوخۆیی و به‌كارخستنی پاڵاوگه‌كانی هه‌رێم بێت و 329 هه‌زار به‌رمیل نه‌وت راده‌ستی كۆمپانیای سۆمۆ بكرێت وه‌كو كۆمپانیای رێگه‌پێدراوی هه‌نارده‌ی نه‌وتی خاو له عێراق". نه‌وت و موچه ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی گفتوگۆ له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد سه‌باره‌ت به هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، هاوكاته له‌گه‌ڵ ئه‌و رێككه‌وتنه‌ی كه به‌مدواییه له‌نێوان هه‌ردوو سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێم و عێراقی فیدراڵدا كراوه سه‌باره‌ت به شایسته داراییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له بودجه‌ی گشتییدا، به‌تایبه‌تیش موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران، ئه‌مه نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه، وه‌كو وه‌زیری نه‌وتی عێراق له چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ی كه‌ناڵی (العراقیه)دا وتی:" ئه‌گه‌ر نه‌وتی خاوی هه‌رێم راده‌ست و هه‌نارده نه‌كرێت، سه‌خته حكومه‌تی فیدراڵ به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ر راده‌ستكردنی پشكی هه‌رێم، هه‌رێم وه‌كو ئه‌وه‌ی داوای پشكی خۆی ده‌كات، با پشكی ئێمه‌ش بدات". یاسای بودجه‌ی گشتی عێراق، حكومه‌تی هه‌رێمی پابه‌ند كردووه به‌وه‌ی نه‌وت و داهاته‌كه‌ی راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ بكات، به‌بێ ئه‌مه به‌غداد پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی گشتی نانێرێت. به‌ڵام بڕیاری رۆژی 21ی شوباتی ئه‌مساڵی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق، به‌جۆرێك موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێمی كوردستانی له كێشهی نه‌وت جیاكرده‌وه، به‌وه‌ی حكومه‌تی فیدراڵی پابه‌ند كرد موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی هه‌رێم بنێرێت، به‌ڵام به‌مه‌رجی ته‌وتیكردنی موچه له بانكه فیدراڵییه‌كان، ناڕه‌زایه‌تیی حكومه‌تی هه‌رێم له‌باره‌ی چۆنیه‌تی ته‌وتیكردنی موچه‌و پابه‌ندنه‌بوونی به ده‌قی بڕیاری دادگا، وایكردووه له‌لایه‌نی حكومه‌تی فیدراڵیشه‌وه سه‌رله‌نوێ پرسی راده‌ستكردنی داهاته نه‌وتیی و نانه‌وتییه‌كان بكرێت به مه‌رج بۆ ناردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران. له‌ناو ئه‌م دۆخه‌دا، سه‌رباری گه‌شبینییه‌كانی مه‌سرور بارزانی سه‌رۆك وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان، هێشتا پرسی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران له‌ناو تونێله تاریكه‌كه به‌ته‌واوه‌تی ده‌ربازی نه‌بووه. به‌ربه‌ست و ئاڵنگارییه‌كانی به‌رده‌م نه‌وتی كوردستان له‌دوای بڕیاری 15ی شوباتی 2022ی دادگای فیدراڵی عێراقه‌وه، نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان روبه‌ڕووی ژماره‌یه‌ك ئاڵنگاریی بووه‌ته‌وه، له‌وانه: • نه‌بوونی كه‌ڤه‌ری یاسایی بۆ پرۆسه‌ی نه‌وتی كوردستان. به‌هۆی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غاز به‌بڕیاری دادگای فیدراڵی، مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم بڕیاری دادگای ره‌تكرده‌وه‌و دادگاكه‌ی به ناده‌ستوری ناوبرد، به‌ڵام ئه‌مدواییه به‌هۆی كێشه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌وه، سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم كه هاوكات جێگری سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانه، ناچار بوو په‌نا بۆ دادگای فیدراڵی ببات، ئه‌مه وه‌كو دانپێدانان بوو به بڕیاره‌كانی ئه‌م دادگایه له‌باره‌ی نه‌وتی هه‌رێمه‌وه. بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه یاساییه‌كانی نه‌وت، حكومه‌تی هه‌رێم ده‌بێت به‌ر له هه‌ر شتێك كه‌ڤه‌ری یاسایی بۆ نه‌وته‌كه‌ی دروست بكاته‌وه، كه‌ڤه‌ره‌كه‌ش ره‌نگه له باشترین دۆخدا ده‌ركردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ بێت، دانوستانی هه‌ولێرو به‌غداد بۆ نوسینه‌وه‌و په‌سه‌ندكردنی یاسای نه‌وت و غازی فیدراڵ كه یه‌كێك له به‌ڵێنه‌كانی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق بوو، شكستی هێنا، به‌م دۆخه‌وه هه‌رێم كێشهی یاسایی ده‌بێت له به‌ڕێوه‌بردنی كه‌رتی نه‌وت و غازی خۆی، ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه پشتی پێ ببه‌ستێت، ته‌نیا ده‌ستوری عێراق ده‌بێت، ئه‌وه‌ش لێدانه‌وه‌ی جیاوازی له‌سه‌ره‌و بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌م بواره‌دا له به‌رژه‌وه‌ندی كوردستان نه‌بوو. • كێشه‌كانی به‌رده‌م هه‌نارده‌كردنی نه‌وت. حكومه‌تی عێراق كاتێك ده‌ستی به گفتوگۆكردن كردووه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، كه گرفتی هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوكی چاره‌سه‌ر كردووه‌و به‌مدواییه هێڵی بۆری نه‌وتی كه‌ركوك- جه‌یهانی ئاماده‌كردوه‌ته‌وه بۆ هه‌نارده‌كردن، بۆیه بۆ هه‌نارده‌ی نه‌وتی كه‌ركوك چاوه‌ڕوانی به‌گه‌ڕكه‌وتنه‌وه‌ی بۆری نه‌وتی كوردستان ناكات، له‌پاڵ ئه‌مه‌شدا بۆ دورمه‌ودا حكومه‌تی عێراق كار له‌سه‌ر دروستكردنی هێڵی بۆری نوێی نه‌وت و غاز ده‌كات له‌گه‌ڵ توركیا، له پرۆژه‌ی "رێگای گه‌شه"دا بۆری هه‌نارده‌ی نه‌وت و غاز له نه‌خشه‌كه‌دا جێگیركراوه. • سه‌رباری ئه‌وه‌ی به‌پێی یاسای بودجه، چیتر داهاتی نه‌وتی هه‌رێم ناگه‌ڕێته‌وه بۆ حكومه‌تی هه‌رێم و ده‌چێته سه‌ر ژماره حسابی وه‌زاره‌تی دارایی عێراق له بانكی ناوه‌ندیی، به‌ڵام حكومه‌تی هه‌رێم ناچاره هه‌وڵ بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت بدات، چونكه یاسای بودجه راده‌ستكردنی داهاتی نه‌وتی كردووه به مه‌رج بۆ خه‌رجكردنی پشكی هه‌رێمی كوردستان، بۆیه چاره‌سه‌رنه‌بوونی ئه‌م كێشه‌یه، ده‌كرێت له هه‌ركاتێكدا گرفتی دارایی بۆ هه‌رێمی كوردستان دروست بكات، به‌تایبه‌تی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران، ئه‌مه جگه له‌وه‌ی ئه‌گه‌ر هه‌نارده به‌شێوه‌ی فه‌رمی و له‌رێگه‌ی بۆرییه‌وه ده‌ستپێ نه‌كاته‌وه، گومانه‌كان له‌لایه‌ن به‌غداده‌وه زیاتر ده‌بن سه‌باره‌ت به پرسی به‌قاچاخبردنی نه‌وتی كوردستان به تانكه‌ر، ئه‌مه‌ش جارێكی تر ناوبانگی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر ئاستی ده‌ره‌وه‌و بازاڕی جیهانی نه‌وت ده‌خاته ژێر پرسیاره‌وه.
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) دوێنێ، رۆژی شەمە رێکەوتی ٨-٦، سایتی درەو ھەواڵێکی بڵاوکردەوە کە پێویستی لەسەر وەستان و ئاوڕلێدانەوەیەکی ڕاستەقینە ھەیە. ھەواڵەکە باس لەوەدەکا کە لەماوەی ٤ ساڵدا زیاتر لە ٥٠٠ سیاسی و بەرپرس و میدیاكار لە عێراقدا بڕوانامەی دكتۆرایان بەدەستهێناوە. ھەروەھا درەو میدیا باس لەوەش دەکات کە سیاسی و بەرپرسانی حزبە باڵادەستەكانی عێراق، بەردەوامن لە كێبڕكێكردن لەسەر ناونیشانی زانستیی, بە دیاریكراوی لە مەسەلەی بڕوانامەی دكتۆرادا و زۆر بە ئاسانیش ئەم بڕوانامەیە بەدەستدەھێنن. بەر لە ھەمووشتێک بەدەستھێنانی ئەم بڕوانامانە پەیوەندیی بەوەوە ھەیە کە ئەمانە کەسانی پارەدارن و توانای کڕینی ئەو بڕوانامانەیان ھەیە. لە ناوچەکەشدا بازاڕێکی ئەکادیمیی بۆ فرۆشتن و بەدەستھێنانی ئەم بڕوانامانە دروستبووە و سیاسیی و بەرپرسانی پارت و نوخبە دەسەڵاتدارە پارەدارەکەی دوای کەوتنی ڕژێمەکەی سەدام حوسەین، دەتوانن بە ئاسانی بچنە ناو ئەم بازاڕە ئەکادیمییەوە و ئەو بڕوانامانە بکڕن کە دەیانەوێت بە تایبەتی بڕوانامەی ماجستێر و دکتۆرا، بووە. فرۆشتنی بڕوانامەش بووە بە چالاکییەکی ئابوریی بەرچاو لە ناوچەکەدا و سیاسیەكانی عێراقیش بە ئاسانی دەتوانن ناونیشانی دكتۆرا بکڕن و بەدەستبهێنن. بازرگانە سەرەکییەکانی ئەم بڕوانامەفرۆشییە ژمارەیەک لە زانكۆكانی لوبنان و ئێران و قوبرس و هیندستان و روسیان. وەک ھەواڵەکە دەڵێت ئەم زانکۆیانە كێبڕكیانە لەسەر وەرگرتنی خوێندكاری عێراقی و ڕێخۆشکردن بۆ بەدەستھێنانی ناونیشانی ئەکادیمیی. لەم ڕووەوە نرخی وەرگرتنی بڕوانامەی ماستەر بە ٣ هەزار و دكتۆرا بە ٥ هەزار دۆلارە. ھەموو ئەمانەش بە ئاشکرا و بەبەرچاوی لایەنە بەرپرسەکانەوە لە عێرقدا رووئەدەن. ئەوەتا بەرپرسێك لە وەزارەتی خوێندنی باڵا باس لەوەدەکات کە لەماوەی ٤ ساڵی ڕابردوودا ٥٠٠ سیاسی و بەرپرسی حكومی، تەنانەت دادوەر و راوێژكار و هەندێك لە پێشكەشكارە ناسراوەكانی بەرنامە سیاسیە رۆژانەكانیش، بڕوانامەی دكتۆرایان بەدەستهێناوە. بێگومان لە ھەرێمیشدا ھەمان دۆخ ئامادەیە و لەشکرێک خاوەن بڕوانامەی ماستەر و دکتۆرا ھەن کە حیزبایەتی و پارە و پەیوەندیی تایبەت، لەپشتی وەرگرتنی بڕوانامەکانیانەوەیە. بێ دوودڵیی دەکرێت سەرجەمی ئەو بڕوانامە کڕدراوانە لە ژێر ناوی بڕوانامەی ساختەدا کۆبکەینەوە. ڕاستە ئەو بڕوانامانە مەرجە یاساییە شکڵیەکانیان تێدایە و بەناو رەزامەندی چەندان دەزگای ئاکادیمیی تایبەتدا تێپەڕیون، بەڵام ھەموو ئەم رووکارە شکڵییانە جگە لە دیکۆرێکی ساختە زیاتر نییە و ھیچ شتێک لە ساختەبوونی ئەو بڕوانامانە کەمناکاتەوە. دۆکۆمێنت و بروانامەی ساختە بەشێکە لە مێژووی بڕوانامە و مێژووی مرۆڤی ساختە خۆیشی، بەڵام ھەرگیز ئەم دوو فۆرمەی ساختەکاریی بە ڕادەی ئەمڕۆکە بەربڵاو و سیستماتیک و رێکخراو نەبووە. نە ئەو ھەموو بڕوانامە ساختانە بوونیان ھەبووە، نە ئەو ژمارە گەورەیە لە مرۆڤی ساختە کە ساختەبوونەکانیان بە دیکۆرێکی ئەکادیمی ساختە دادەپۆشن. خاڵێک لەم ئاستەدا گۆڕانێکی بەرچاوی بەسەردا ھاتووە ئەوەیە جاران ساختەکردنی بەڵگەنامە کارێکی نھێنیی و ژێرزەمینیی بوو، کەس نەیدەزانیی چۆن و کێ بەڵگەنامەکان ساختەدەکات، کەچی ئێستا ھەم ھەڵگرانی بڕوانامە ساختەکان ناسراون و ھەم ئەو شوێنانەش کە ئەو بڕوانامە ساختانە دەبەخشن. وەک ھێمام پێکرد ”بازارێکی ئەکادیمی“ دروستبووە کە بەرامبەر بە پارە، ھەم خوێندەواری ساختە و ھەم بڕوانامەی ساختە دروستدەکەن و وەک دەردێک بەناو کۆمەڵگادا بڵاویاندەکەنەوە. تا کۆتایی ساڵانی ھەفتای سەدەی بیستەم سیستمی خوێندن و فێربوون، ئەو سیستمەی بڕوانامەکانی دەبەخشی، سیستمێکی نیمچە سەربەخۆ و خاوەن قورسایی و بەھای تایبەت بەخۆی بوو. بڕوانامە دواھەمین دەرەنجامی تێپەڕین بوو بەناو ساڵانێکی دورودرێژی خوێندن و فێربووندا، لەناو سیستمەکەشدا میکانیزمی تایبەت ھەبوون بۆ جیاکردنەوەی کەسانی زیرەک و بەتوانا لە کەسانی کەمتر و زیرەک و کەمتر خاوەن توانا. ھاوکات جیاکردنەوەی ئەو کەسانەی کە توانا و شایانی ئەوەن زیاتر و زیاتر بخوێنن و لەم ڕێگایەشەوە، بڕوانامەی بەرزتر بەدەستبھێنن، لەوانەی کە ئەم توانایەیان نەبووە. بڕوانامە خۆیشی ئامرازی سەرەکیی جێگۆڕکێ و پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی بوو. ئەوانەی دەیانتوانی سەرکەوتوانە قۆناغە جیاوازەکانی سیستمی خوێندن و فێربوون ببڕن، دەبوون بە خاوەنی بڕوانامە و ئەو بڕوانامەیەش شوێن و جێ و پێگەیەکی کۆمەڵایەتیی بەرزتری بەو کەسانە دەبەخشیی. لە ئێستادا بڕی ھەرەزۆری ئەم شتانە نەک نەماون، بەڵکو بە شێوەیەکی سیستماتیک پەکخراون و لەناوبراون. دۆخەکە بە تەواوی پێچەوانە بۆتەوە. ئێستا ئەوە خوێندن و فێربوون و بڕوانامە نییە کە مرۆڤەکان دەباتە ناو پێگە کۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئیدارییە بەرزەکانەوە، بەڵکو ئامادەگیی پێشوەختیی خێزانیی و بنەماڵەیی و خێڵەکیی و حیزبییە لەو پێگانەدا، کە کەسەکان دەخاتە سەر کەڵکەڵەی بەدەستھێنانی بڕوانامە. لە ئێستادا ھەر لە سەرەتاوە پێگە سیاسیی و ئیدارییە بەرزەکان قۆرخکراون، دوای ئەو قۆرخکارییە ھەڵگرانی ئەو پێگانە بەدوای کڕین و بەدەستھێنانی ئەم یان ئەو بڕوانامەدا دەگەڕێن. ستراتیژیەتی سەرەکیی ئەم دۆخە تازەیەش ستراتیژیەتێکی دووسەرەیە. لەسەرێکەوە، وێرانکردنی سیستمی خوێندن و فێربوون لە رێگای بێنرخکردنێکی تەواوی دواھەمین دەرەنجامی ئیشکردنی ئەم سیستمەوە، واتە بێنرخکردنی بڕوانامە لە رێگای کڕینیانەوە. دووھەم، سەندنەوەی ھەر ئەگەر و توانایەک بۆ پێشکەوتن و جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی لە ڕێگای سیستمی خوێندن و فێربوونەوە. واتە داماڵینی سیستمی خوێندن و فێربوون لە سیستمی دەسەڵات و لە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا و ئەگەری پێشکەوتنی کۆمەڵایەتیی. بەمەش قۆرخکردنێکی تەواوی سەرجەمی پێگە گرنگەکانی ناو کۆمەڵگا و دابڕانیان لە ھەر میکانیزمێکی دەرەکیی کە بتوانێت ئەو پێگانە بەرووی کێبەرکێی زانستیی و کۆمەڵایەتییدا بکاتەوە. بۆ ڕوونکردنەوەی ئەم خاڵانە با سەرنجێک لەم بەسەرھاتە مێژووییە بدەین کە پێچەوانەی ئەوەی لەمڕۆدا ڕووئەدات، نیشانئەدات. ئەحمەد دەمەنھوری (١٦٩٨-١٧٧٨) منداڵێکی بێباوکی نیشتەجێی یەکێک لە لادێ دوورەکانی باشوری میسر لە سەدەی ھەژدەھەمدا، دەبێت بە سەرۆکی زانکۆی ئەزھەر وەک یەکێک لە دەزگا ھەرە سەرەکیی و ھەرە گرنگەکانی ئەو سەدەیە. منداڵێک بە پاشخانێکی گوندییەوە، بێباوک و بێ ھیچ پەیوەندییەک بە ناوەندە خوێندەوارەکەی قاھیرەوە، ئەو پێگە گەورەیە لەناو قاھیرە خۆیدا بەدەستدەھێنێت. ئەم جێگۆڕکێ کۆمەڵایەتیی و ئیدارییە گەورەیە پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بە سیستمی خوێندن و فێربوونی ئەو رۆژگارەوە ھەیە. لەو سەردەمەدا منداڵان، بە شێوەیەکی گشتیی، ئەو پیشانە فێردەبوون کە لە باوک و باپیرانیانەوە بۆیان دەمایەوە، کەچی لە دۆخی ئەم منداڵە بێباوکەدا، دەبینین بڕینی قۆناغە جیاوازەکانی سیستمی خوێندن و فێربوون بەو خاڵەی دەگەیەنێت ببێت بە سەرۆکی زانکۆ ئەزھەر. لەو ڕۆژگارەدا سیستمی خوێندن و فێربوون ھەڵگریی دوو ئاکاریی سەرەکیی بوو، کە سێ سەدە دواتر لە وڵاتێکی وەک عێراقدا، بە کوردستانیشەوە، بە تەواوی لەدەستیداوە. یەکەم: پێگە زانستییە گرنگەکانی ئەو رۆژگارە بەو کەسانە دەدرێن کە تواناکانیان دەیانباتە ئەو شوێنانەوە. منداڵێکی لادێیی بێباوک دەبێت بە سەرۆکی گرنگترین زانکۆی ناو جیھانی ئیسلام.(کام منداڵی ئەمڕکە لە دەرەوەی بازنەی بنەماڵە و خێڵ و حیزبە دەسەڵاتدار و حوکمڕانەکانی عێراق و کوردستاندا ئەگەری ئەوەی لەبەردەمدایە تەنانەت ببێت بە بەڕێوەبەری قوتابخانەیەکی سەرەتایی بەبێ رازیبوونی ئەو حیزب و بنەماڵە و نوخبە سیاسییە دەسەڵاتدارە). دووھەم: نیشاندانی ئەو ڕاستییە کە بڕوانامە و خوێندن ڕێگایەکی سەرەکیی بووە بۆ جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتیی و پێشکەوتنی تاکەکەسیی. واتە بەھۆی خوێندنەوە منداڵێکی سەر بە چینەکانی خوارەوە دەتوانێت گەشەبکات و ببێتە ئەندامی چینە باڵادەست و خاوەن دەسەڵاتەکانی کۆمەڵگا.(لەمڕۆدا ئەم ئاکارە بە تەواوی لە سیستمی خوێندن و فێربوون و لە توانای بەدەستھێنانی بڕوانامە، سەندراوەتەوە). ئەوەی ئەمڕۆکە لە پەیوەندیدا بە دیاردەی کڕین و بەدەستھێنانی بڕوانامەوە لەو بازاڕە ئەکادیمیەدا کە باسمکرد، ڕووئەدات، وێرانکردنێکی تەواوی سیستمی خوێندن و فێربوونە، ئەمەش بەشێکە لە ستراتیژیەتێکی گەورەتر: وێرانکردنی کۆمەڵگا
.jpg)
درەو: پارتی دیموكراتی كوردستان بە رەسمی كۆمسیۆنی ئاگاداركردووەتەوە لەوەی بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا دەكات، لە ئێستادا كۆمسیۆن چاوەڕوانی مەرسومی نوێی سەرۆكایەتی هەرێمە بۆ دیاریكردنی رۆژێك بۆ هەڵبژاردن. ئەمڕۆ بە نوسراوی رەسمی پارتی دیموكراتی كوردستان فەرمانگەی رێكخراوو پارتە سیاسیەكانی لە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ئاگاداركردووەتەوە كە بەشداری هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەكات لە 2024دا. رۆژی 10ی حوزەیران دیاریكرابوو بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، پارتی بڕیاریدا بەشداری نەكات، بە بیانووی ئەوەی ئەو هەڵبژاردنە پێشتر دیزانی بۆ كێشراوەو پێكهاتەكان دوورخراونەتەوە. دوای ئەوەی مەسرور بارزانی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای تۆماركرد، دادگای رێوشوێنەكانی هەڵبژاردنی راگرت و دواتر دەستەی دادوەری هەڵبژاردن پێنج كورسی بۆ پێكهاتەكان گەڕاندەوەو كورسیەكانیشی دابەشكرد بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، بۆیە لە ئێستادا پارتی دیموكراتی كوردستان رەزامەندی دەربڕیوە بەشداری هەڵبژاردن بكات. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بە نوسراوی فەرمی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستانی ئاگاداركردووەتەوە لە دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردن و پێشنیازی 5ی ئەیلولی كردووە، بەڵام تا ئێستا سەرۆكایەتی هەرێم وەڵامی كۆمسیۆنی نەداوەتەوە بۆ ئەوەی وادەیەكی نوێ دیاری بكات، چاوەڕوان دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتوودا سەرۆكی هەرێم وادەیەك لە نێوان (15/9 بۆ 15/10) دیاری بكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان . تا ئێستا سەرۆكی هەرێمی كوردستان چوار جار مەرسومی سەرۆكایەتی دەركردووە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان.
.jpg)
د. یاسین تەها* پاش ماوەیەك لە ئۆقرەییی ئەمنی و تا ڕاددەیەك سیاسی، ژمارەیەك براند و ماركێت و شوێنكاری پەیوەست بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بریتانیا لە پایتەختی عێراق كرانە ئامانج. ئەم پێشهاتە نوێیە كە كۆتا زنجیرەی گرژییەكانی عێراقە، ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و پاڵنەر و لە هەمان كاتدا لێكەوتەی جۆراوجۆریشی هەیە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر وردەكارییەكانی ئەو دۆسیەیە. سروشتی شوێنە بەئامانجگیراوەكان لە سەرەتای ئەم مانگەوە (حوزەیرانی 2024) براند و خواردنگە ئەمریكییەکان لە شەقامی فەڵەستین و گەڕەكی جادرییەی بەغدای پایتەختی عێراق، ڕووبەڕووی چەند هێرش و پەلامارێك بوونەوە و وێنە و گرتە ڤیدیۆیییەكانیشیان لە سەكۆكانی سۆشیال میدیا نمایش كران[1]. بەپێی ئەو زانیارییانەیشی بڵاو كراونەتەوە، هێرشەكان زیاتر چەند چێشتخانە و كافێیەكی گرتووەتەوە، لەوانەیش: “کنتاکی”، “فرێد چیکن”، “چیلی هاوس”، “لایز” و “چۆکلێت بار”. ئەم خواردنگانەیش بە شێوازی ئەمریكی و ڕۆژاوایی كار دەكەن و خواردن پێشكەش بە كڕیارەكانیان دەكەن؛ لەنێو ئەمانەیشدا “كنتاكی” و “پیتزا هت” ڕاستەوخۆ سەر بە گرووپی “ئەمریكانا”ن كە خاوەنی ئیمتیازی ئەم براندەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا[2]. جگە لەوانەیش هێرشەكان پەلی كێشا بۆ كۆمپانیا و پەیمانگە پەروەردەیییە ئەمریكی و بریتانییەكان (كاتربلەر و كامبریدج)[3]. لە هەندێك ڕووماڵی میدیاییشدا هێرشەكان بە “غەزای كنتاكی” ناسێنران[4]؛ ئەمەیش وەك جۆرێك لە گاڵتەكردن و ناڕەزاییدەربڕین لەو هێرشانەی زیانی بۆ ئاسایش و وێنەی عێراق هەیە. لە بەرامبەریشدا بەرگریكارەكانی پێیان وایە هێرشەكان كاردانەوەیەكی خۆڕسكانەیە دژ بە سیاسەتی ئەمریكا لە پشتیوانیكردنی ڕەهای ئیسرائیل لە جەنگی غەززە؛ ئەمە لە كاتێكدا بەپێی لێدوانی كۆمەڵەی چێشتخانەكانی عێراق، مەرج نییە ئەو خواردنگە و شوێنكارانە ئەمریكی بن؛ هەیانە ئوردنییە، لەوانەیش “چیلی هاوس” كە تەنانەت لقێکی لە شاری “ڕامەڵڵا”ی پایتەختی دەسەڵاتدارێتیی فەڵەستینی هەیە و بەبێ كێشە لەوێ كار دەكات، تەنیا ئەوە هەیە كە سەرەتا لە ئەمریکا تۆمار کراوە[5]. هەروەها لەنێو ئەو كۆمپانیایانەی بەر هێرشەكان كەوتوون، هەیانە عێراقی و ناوخۆیییە[6]، ئەوانەیشیان كە بیانین، وەبەرهێن و كرێكار و ستافەكانی هەر عێراقین. هێرشبەران كارمەندی ئەمنی بوون بەهۆی ئەوەی هێرشەكان كتوپڕ و بێپێشەكی بوون، بوونە هۆی كەوتنەوەی زیانی ماددی و دروستكردنی ترس و تۆق لای كڕیارەكان و خەڵكی ئەو شەقامانەی كە كرانە ئامانج؛ بە دوای ئەوەیشدا حكوومەت بەخێرایی كەوتە گرتنەبەری ڕێوشوێنی ئەمنی و بڵاوكردنەوەی هێز بۆ پاراستنیان. بەپێی ڕاگەیەنراوی وەزارەتی ناوخۆش؛ لە ئۆپەراسیۆنێكدا بۆ ڕاوەدوونانی هێرشبەران 3 كەس بریندار بوون و 12 كەسیش لە هێرشبەرەكان گیراون كە بە “دەرچوو لە یاسا” پۆلێن كراون؛ بە شێوەیەكی فەرمییش دۆسیەی تیرۆریان ڕووبەڕوو كراوەتەوە بەپێی ماددەی 4ی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر. هەر وەزارەتی ناوخۆ ئەوەیشی ئاشكرا كردووە لە سەروبەندی لێكۆڵینەوەكاندا دەركەوتووە لەنێو هێرشبەراندا “كارمەندی سەر بە یەکێک لە دەزگە ئەمنییەکان” هەن، بەبێ ناوبردن و ئاماژەكردن بە باكگراوندیان[7]. ئەمەیش لە میكانیزمی كاری وەزارەتی ناوخۆی عێراقدا تا ڕاددەیەك باوە؛ بەو پێیەی دەوڵەت ناتوانێت ڕووبەڕووی هێزە هێرشبەرەكان ببێتەوە، چونكە زۆر جار ئەگەرچی دژی دەوڵەتیش كار دەكەن، بەڵام لەناو دەوڵەتدا قووڵایی و پشتیان هەیە، بەتایبەت كە لەم هێرشانەی دواییدا چەند شرۆڤەكار و كەسایەتییەك لە میدیا جۆربەجۆرەكانی عێراقەوە دەركەوتن و هێرشەكانیان پەیوەست كردەوە بە پەرچەكرداری دژ بە سیاسەتی پشتیوانیی ڕەهای ئەمریكا لە ئیسرائیل؛ هەروەها چوواندیان بە خۆپیشاندانەكانی لەندەن و زانكۆكانی ئەمریكا لە دژی جەنگی غەززە[8]. لە دەرەوەی گێڕانەوە فەرمییەكانی حكوومەتیش، لايەنێكی نوێ كە ناوی خۆی ناوە “گەنجانی شۆڕشگێڕی قودس”، ناڕاستەوخۆ چووەتە پشت هێرشەكان. گرووپە نەناسراوەكە، باڵیۆزخانەی ئەمریکا بەوە تۆمەتبار دەكات کە فەرمانی ئاراستەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق کردووە، بۆ ئەوەی فیشەک ئاراستەی هێرشبەرانی سەر لقی خواردنگە ئەمریکییەكان بكەن. ئەم گرووپەیش كە باوەڕ وایە سەر بە هێزە وەلائییەكانی شوێنكەوتەی ئێران بێت، هۆشداریی ئەوەیش دەدات بە حكوومەتی عێراق، “پێویستە بزانێت، بڕیاری ئەوان كۆتاییهێنانە بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا-ئیسرائیل لەسەر خاکی عێراق”؛ هەروەها جەخت لەوە دەكاتەوە ئەوان ڕێگە نادەن خاكی عێراق ببێتە پڕۆژەی وەبەرهێنان بۆ پڕچەککردنی ئیسرائیل[9]. شێوازی كاری ئەم لایەنەیش نزیك و هاوشێوەی كاركردنی گرووپی پێشووی “ربع الله”یە كە لە سەردەمی حكوومەتی كازمی (2020_2022) هێرشیان دەكردە سەر بازاڕ و نووسینگەی میدیاكان؛ دواتریش چەند بەڵگەیەك دەركەوتن كە گرووپی “ربع الله” لقێکی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”ن و كاری گرووپەكەیش ڕێپێوان بوو لە بەغدا و، هەڕەشەیان لە سەرۆکوەزیران و بەرپرسە باڵاکانی ئەمنییش دەکرد[10]. پاڵنەری هێرشەكان و باكگراوندی هێرشبەران هەرچەندە لە پاش هێرشی 7ی ئۆكتۆبەری حەماسەوە بۆ سەر ئیسرائیل و هێرشی ئەو وڵاتەیش بۆ سەر غەززە، بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییە ڕۆژاوایییەكان لە ناوچەكە، بووەتە شتێكی باو بۆ پشتگیریكردن لە فەڵەستینییەكان، بەڵام لەم پێشهاتەی عێراقدا، ئامانجەكە تەنیا پشتیوانیی غەززە نییە و هەندێك وردەكاری و هاوكێشەی نێوخۆیی هەن كە جێگەی هەڵوێستەكردنن، لەوانەیش: _ هێرشەكان هاوكات بوون لەگەڵ بانگەوازی بەرپرسێكی كەتیبەكانی حزبوڵڵای عێراق (ئەبو عەلی عەسكەری) بۆ دەركردنی كۆمپانیا و براندە ئەمریكییەكان[11]. بەرپرسەكەی حزبوڵڵا داوای هێرشكردنە سەر هێزە ئەمنییەكانی عێراقیش كرد بەهۆی ئەوەی بەرەنگاری هێرشبەران بوونەوە بە پاساوی ئەوەی “پاشكۆی داگیركەرن”. نەك هەر ئەوە بەڵكوو داوای ئەوەیشی كرد چاودێریی جووڵەی باڵیۆزەکان بكرێت لە پارێزگاکان[12]؛ ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بێزاریی ئەم هێزە لە سەردان و جموجۆڵەكانی باڵیۆزی سعوودیا “عەبدولعەزیز شەممەڕی” لە نەجەف و كەربەلا و گفتوگۆكردنی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هەندێك لە مەرجەع و ڕێبەرە ئایینییەكانی حەوزەی شیعە لەم دوو شارە پیرۆزە. _ دەشێت ئەم هێرشانە بۆ هێشتنەوەی جەماوەری گرووپە چەكدارەكان بێت لە حاڵەتی جۆش و خرۆشدا؛ ئەمەیش پاش ئەوەی لە ماوەی ڕابردوودا كەوتنە حاڵەتی خامۆشی، بەهۆی درێژەكێشانی جەنگی غەززە و تاقیكردنەوەی بێهوودەی سەرجەم بژاردەكان، لەوانەیش هاوێشتنی مووشەك و درۆن بۆ سەر بنكە ئەمریكییەكان. _ بۆچوونێكی تر هەیە پێی وایە هێرشەكان لێدانن لە پرۆژەی سیاسی و حوكمڕانیی سوودانی، کە لە گۆڕەپانی هەڵمەتی پێشوەختەی هەڵبژاردنی داهاتوودا دەستی کردووە بە ڕکابەریکردن لەگەڵ سەرکردە سیاسییەکانی گرووپە چەكدارەكان[13]. _ ماوەیەك بەر لە ئێستا موقتەدا سەدر داوای “دەرکردنی باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق”ی كرد، بە پاساوی ئەوەی پاڵپشتی ئیسرائیلی پاوانخوازە، بەڵام بە شێوازی “دیپلۆماسی و ڕێكخراو و بەبێ هیچ خوێنڕشتنێک”[14]. ئەم هەنگاوەی سەدریش هەر لە چوارچێوەی كێبركێكانی ناوخۆی شیعەیە بۆ خۆدەرخستن بە پاڵپشتیی فەڵەستین؛ ڕكابەرەكانیشی هان دەدات سەقفی چالاكی و جموجۆڵییان بەرزتر بكەنەوە، لەنێویشیاندا دروستكردنی گرژیی ئەمنی. _ كێبركێ و ململانێی نێوخۆییی هێزە شیعەكانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی، بەدوور نییە لەم جۆرە گرژییانە، چونكە ئەم چوارچێوەیە ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا یەكگرتووە، بەڵام بەپێی پۆلێنەكان لە ناواخندا بەسەر جەمسەرەكانی توندڕەو و پراگماتی و كراوەدا دابەش دەبن[15]. ئەم ڕكابەرییانەیش نزیك لە هەڵبژاردن، گەرمتر و فراوانتر دەبن، بەتایبەت خۆنمایشكردنی باڵە چەكدارەكان بەسەر لایەنە سیاسییەكاندا. بەهۆی ئەوەیشی هیچ لایەنێكی شیعی باڵادەست نییە بەسەر دۆخی ئەمنی، دەرفەتی مانۆڕ و خۆنواندن بۆ گرووپە چەكدارەكان زیاترە. _ هەندێك زانیاریی تر هەن باس لەوە دەكەن، گرووپێكی چەكدار ویستوویەتی دەرفەتێكی “ناوازە”ی وەبەرهێنان لە بەغدا دەست بخات، بەڵام سەرۆكوەزیران سوودانی، ڕەتی كردۆتەوە و داویەتی بە لایەنێكی تر؛ ئەوانیش لە پەرچەكرداردا بۆ ئیحراجكردنی سوودانی ئەو هێرشانەیان لە بەغدا كردووە[16]. ئەم لێكدانەوەیەیش هەندێك ئاماژەی پشتیوانیی هەیە، لەوانەیش هێرشەكان تەنیا پەیوەست نەبوون بە براند و ماركە ئەمریكییەكان، بەڵكوو كۆمپانیایەكی بەرهەمهێنانی ماستی نێوخۆییی گرتەوە ( كارگەی ماستی كانون)[17]. _ دەشێت كێبركێی ئابووری، هۆكاری ئەو هێرشانە بن؛ بەو پێیەی ململانێیەکی توندی نێوان گرووپەكان بۆ قازانجکردن لەو پڕۆژانە هەیە؛ قازانجەكەیش لە ڕێگەی ناچاركردنی خاوەن پڕۆژەكانە بە هاوپشكی یان سەرانەدان. ئەم ئەزموونەیش لە مەیخانە و یانە شەوانەكانی بەغدا زەقە، كە بەپێی لێكگەیشتن و پارەدان بە گرووپی چەكدار كار دەكەن[18]. _ هەندێك لایەنی “مەدەنی”ی نێو پەرلەمان، پێیان وایە جگە لە لایەنی نێوخۆیی، لایەنی دەرەكییش هەن هاندەری هێرشەكانی سەر شوێنكارە بیانییەكانی عێراقن و “دەیانەوێت ئاسایش و سەقامگیریی بەغدا تێک بدەن”[19]. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بەرەی “موقاوەمە” كە تاران سەرۆكایەتیی دەكات و لە بەرەی یەمەن و لوبنانیشەوە هەوڵ دەدات لە ڕێگەی گرژییەوە، لە جەنگ لەگەڵ ئیسرائیلدا پشتیوانیی غەززە بكات. _ دەشێت ئێرانییەكان خۆشحاڵ بن بەم هێرشانە و، لە ڕێگەی ئەوەوە پەیامی ئەوە بدەنە ئەمریكییەكان كە لە شەقامی عێراقیدا بێزراون. ئەوەیشی پشتیوانیی ئەم لێكدانەوەیە دەكات ڕێكخراویی هێرشەكانن كە بە ئۆتۆمبێلی جۆری تاهۆ ئەنجام دراون و هێرشبەران لە ڕووی تفاق و لۆجستییەوە پۆشتە و پەرداخن. لێكەوتەی هێرشەكان ئەنجامدەرانی هێرشی سەر براند و ماركێتە ئەمریكییەكان هەر كەس و لایەنێك یان هەر هاندەرێكی لەپشت بێت، ئەنجام و لێكەوتەكان تا ڕاددەیەكی زۆر هاوشێوەن و، دەكرێت بەم جۆرە ئاماژەیان بۆ بكرێت: _ پیشاندانی لاوازیی حكوومەت كە بەفەرمی ناتوانێت ئەنجامدەرانی ڕاستەقینە و هاندەرەكانی هێرشەكان ئاشكرا بكات و بەهۆی ئەوەی لەنێو دەوڵەتی عێراقدا پێگەیان هەیە، دەیشتوانن بەئاسانی لە سزا دەرباز بن. _ ڕووگیركردن (ئیحراجكردن)ی سوودانی بەرامبەر ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا؛ بەتایبەت كە باڵیۆزخانەی ئەمریكا وێڕای ئیدانەكردنی توندی هێرشەكان، داوای لە حکوومەتی عێراق كرد سەرباری لێكۆڵینەوە، “بەرپرسانی ئەو هێرشانە بگەیەننە دادگە و ڕێگری لە هەر هێرشێکی تر بكات لە داهاتوودا”[20]. _ هێرشەكان وێنەیەكی نەرێنی و خراپیش لەسەر كەشی وەبەرهێنان لە عێراقدا لە دنیای دەرەوە دروست دەكات. ئەمەیش بەڕوونی لە بەیاننامەی باڵیۆزخانەی ئەمریكادا هاتووە كە باس لەوە دەكات لێكەوتەی هێرشەكان لاوازكردنی توانای عێراقە لە “ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی”. ئەمە لە كاتێكدا وەبەرهێنان یەكێكە لە بەرنامەكانی حكوومەتی سوودانی بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووریی عێراق، بەتایبەت لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە كەرتی وزە و گازی سروشتی، بەتایبەت كە عێراق گرێبەستی كردووە. _ دەشێت هێرشبەرەكان بیانەوێت دەستكەوتەكانی سەردانی ئەم دوایییەی سوودانی بۆ ئەمریكا پووچەڵ بكەنەوە، بەتایبەت كە سوودانی بانگهێشتی كۆمپانیا ئەمریكییەكانی كردووە، بێن لە عێراق وەبەرهێنان بكەن. _ ئەم هێرشانەیش لە كاتێكدایە عێراق بەنیازە “ڕێگەی گەشەپێدان” لە بەسرەوە تا توركیا جێبەجێ بكات و وڵاتانی كەنداو بە ئەوروپاوە گرێ بدات. لەم ڕووەیشەوە دەكرێت هێرشەكان هەڵگری پەیامێكی نەرێنی بن و گرووپەكان بیانەوێت لەم ڕێگەیەوە توانا و ئامادەییی خۆیان پیشان بدەن بۆ هێرشی هاوشێوە هەر كات و ساتێك بڕیار بدەن. پوختە بەئامانجگرتنی شوێنكار و كۆمپانیا ئەمریكی و بریتانییەكانیان لە بەغدا، بەشێكە لە لێكەوتەكانی جەنگی غەززە و دەچێتە چوارچێوەی قۆستنەوەی ئەم ڕووداوە بۆ گەیاندنی مەسێجی تایبەت و تەسفیەكردنی حسابی لابەلا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق لەلایەن بەرەی ئێرانییەوە. ئەنجامدەرانی ئەم گرووپە كەڵك لە پەیكەری شلۆق و لەرزۆكی حكوومەتی عێراق وەردەگرن و دەیانەوێت سەرۆكوەزیرانی ئێستا؛ محەمەد شیاع سوودانی، بێدەسەڵات پیشان بدەن و لە هەمان كاتیشدا باسكی هێزی خۆیان نمایش بكەن. هێرشەكان لێكەوتەی خراپیان دەبێت لەسەر وێنەی دۆخی عێراق لە بواری وەبەرهێنان لەسەر ئاستی دەرەوە، هەروەها دەشێت لە كەرتی وزە و “ڕێگەی گەشەپێدان”یشدا پێشهاتی هاوشێوە دووبارە ببنەوە، بەتایبەت كە ماوەیەكە سعوودیا لە باشووری عێراق لە جموجۆڵدایە و، ئەگەر هەیە هەوڵ بدات پرۆژەی وەبەرهێنان وەرگرێت. [1] https://bit.ly/3wVwTHP [2] https://bit.ly/4eoUz8r [3] https://bit.ly/3yXIg2k [4] https://bit.ly/3x44cbG ؛ https://bit.ly/3V6kDvS [5] https://bit.ly/3yN6a0H [6] https://bit.ly/4c5TCzI [7] https://bit.ly/4eoUz8r [8] https://bit.ly/3Rdf0v2 ؛ https://bit.ly/3RgVxcE https://bit.ly/3RjMF69 [9] https://bit.ly/3Vvx4Tt [10] https://bit.ly/45gNjXG [11] https://bit.ly/4bQDC54 [12] https://bit.ly/4bQDC54 [13] https://bit.ly/3x9IpPR [14] https://bit.ly/3VdOFhr [15] https://bit.ly/3VvrsZu [16] https://bit.ly/4bEhf2x [17] https://bit.ly/4c5TCzI [18] https://bit.ly/3x5m5Xw [19] https://bit.ly/3yRva6X [20] https://bit.ly/3Ktlke5 * پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق
.jpg)
درەو: 🔻 بەگوێرەی روپێوییەکی تۆڕی "ئەلساعە" لەدوای (2003)ەوە (640) کەسایەتی دیار، رۆژنامەنوسی (ناوخۆیی و بیانی)، مامۆستای زانکۆ، پزیشک، دادوەر، پارێزەر، نوخبەی سیاسی، بەرپرسی حکومی، سەربازی پلە باڵا، چالاکوانی مەدەنی و سەرۆک هۆزو عەشیرەت تیرۆرکراون و بەشی زۆریان بکوژەکانیان نادیارن! بە جۆرێک؛ 🔹 (268) رۆژنامەنوسی عێراقی کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (42%). 🔹 (25) رۆژنامەنوسی بیانی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (4%). 🔹 (36) چالاکوانی مەدەنی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (6%). 🔹 (167) کەس لە نوخبەی ئەکادیمی و مامۆستای زانکۆ، پزیشک، دادوەرو پارێزەر کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (26%). 🔹 (39) کەسایەتی پلە باڵای دەزگا ئەمنییەکان لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (6%). 🔹 (66) فەرمادە میلیشیایی و سەرۆک هۆز و عەشیرەتەکان لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (10%). 🔹 (31) بەرپرسی سیاسی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (5%). 🔹 لەدوای ساڵی (2017)ەوە (8) چالاکوانی دیاری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (1%). زنجیرە کوشتن و تیرۆرەکان لە عێراقی دوای ساڵی (2003) بەگوێرەی روپێوییەکی تۆڕی "ئەلساعە" لە دوو دەیەی ڕابردوودا لە عێراق، (640) کەسایەتی دیار، رۆژنامەنوسی (ناوخۆیی و بیانی)، مامۆستای زانکۆ، پزیشک، دادوەر، پارێزەر، نوخبەی سیاسی، بەرپرسی حکومی، سەربازی پلە باڵا، چالاکوانی مەدەنی و سەرۆک هۆزو عەشیرەت تیرۆرکراون و بەشی زۆریان بکوژەکانیان دەستگیر نەکراون و نادیارن! بە جۆرێک؛ یەکەم؛ کوشتن و تیرۆرکردنی رۆژنامەنوسی عێراقی لەدوای ساڵی (2003)ەوە (268) رۆژنامەنوسی عێراقی لەکات و شوێنی جیاواز کوژارو تیرۆرکراون، لە خشتەی یەکەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و جۆر و شوێنی کاری رۆژنامەنوسە تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی یەکەم دووەم؛ کوشتن و تیرۆرکردنی رۆژنامەنوسی بیانی لە عێراق لە دوو دەیەی ڕابردوودا (25) رۆژنامەنوسی بیانی لە عێراق و لە کات و شوێنی جیاواز کوژارو تیرۆرکراون، لە خشتەی دووەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و جۆر و شوێنی کاری رۆژنامەنوسە تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی دووەم سێیەم؛ تیرۆرکردنی چالاکوانانی مەدەنی و ڕێکخەرانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا چەندین چالاکوانی مەدەنی لە عێراق تیرۆر کراون، بەڵام گەورەترین هەڵمەتی تیرۆرکردن لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەری ساڵی (2019) دەستیپێکرد. لە ماوەی چەند ساڵێکدا دیارترین کەسایەتییەکانی نێو خۆپیشاندەران و چالاکوان و ڕێکخەرانی ناڕەزایەتییەکان کە بەشداریان "شۆڕشی ئۆکتۆبەر"دا کردبوو تیرۆر کران. تەنها لەدوای ئەو ناڕەزایەتییەوە (36) چالاکوانی مەدەنی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون. لە خشتەی سێیەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی سێیەم چوارەم؛ تیرۆرکردنی شارەزایان و ئەکادیمی و پزیشک و دادوەر و پارێزەران لەدوای ساڵی (2003)ەوە (167) کەس لە نوخبەی ئەکادیمی و مامۆستای زانکۆ و پزیشک و دادوەرو پارێزەر کوژارو تیرۆرکراون. لە خشتەی چوارەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی چوارەم پێنجەم؛ تیرۆرکردنی ئەفسەر و پلە باڵاکانی عێراق لەدوای ساڵی (2003)ەوە (39) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی ئەفسەر و کارمەندی پلە باڵای دەزگا ئەمنی هەواڵگرییەکان لە عێراق تۆمار کراوە، لە خشتەی پێنجەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی پێنجەم شەشەم؛ تیرۆرکردن و کوشتنی فەرماندەی ملیشیا چەکدارەکان و سەرۆک هۆزەکان (66) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی فەرماندەی ملیشیا چەکدارەکان و سەرۆک هۆز و عەشیرەت تۆمار کراوە، لە خشتەی شەشەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی شەشەم حەوتەم؛ تیرۆرکردن و کوشتنی و کەسایەتی و بەرپرسی سیاسی (31) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی بەرپرسی دیاری سیاسی لە عێراق تۆمار کراوە، لە خشتەی حەوتەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان هاتووە. خشتەی حەوتەم هەشتەم؛ تیرۆرکردن و کوشتنی چالاکوانی توڕە کۆمەڵایەتییەکان (31) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی چالاکوانی دیاری بواری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە دوای ساڵی (2017)ەوە لە عێراق تۆمار کراوە، لە خشتەی هەشتەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی هەشتەم سەرچاوە رصد خاص لشبكة الساعة، شبكة الساعة تحصي سلسلة الاغتيالات في العراق بين 2003-2024 https://alssaa.com/post/show/24550
.jpg)
درەو: حكومەتی هەرێمی كوردستان رازی بووە بە لیست ناوی هێزی سەربازی و پێشمەرگە بنێرێت بۆ بەغداد، بەڵام هێزە ئەمنی و هەواڵگرییەكان بە كۆد دەنێرێت "دژەتیرۆر، پاراستن، زانیاری، ئاسایش، هەواڵگری" بەكۆد دەنێردرێت. ماوەی نزیكەی (65)رۆژە هێزە ئەمنی و سەربازییەكانی هەرێمی كوردستان موچەی مانگی نیسانیان وەرنەگرتووە، حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵ رێككەوتوون لەسەر ناردنی لیستی هێزە ئەمنییەكانی هەرێم بۆ بەغداد بەمەبەستی خەرجكردنی موچەی مانگەكانی نیسان و ئایاری هێزە ئەمنی و سەربازییەكان كە نزیكەی (350) ملیار دینارە، بۆیە شاندێكی چاودێری دارایی عێراق دێنە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی لەگەڵ چاودێری دارایی هەرێم ووردبینی لە لیستی هێ.ە ئەمنییەكاندا بكەن. بە پێی نوسراوێكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران كە بۆ وەزارەتەكانی پێشمەرگەو ناوخۆی ناردووە، داوا دەكات بەمەبەستی ووردبینی، لیستی ناوەكانیان بدرێتە چاودێری دارایی هەرێم و بەغداد، لیستەكە بە دوو شێوە دەبێت: لیست بەناو: هێزە سەربازییەكانی سەربە دیوانی وەزارەتەكانی پێشمەرگەو ناوخۆ، یەكەكانی (70 و 80)، فەرماندەیی پێشمەرگەی زێرەڤانی و بەرگری فریاكەوت، بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پاراستنی نەوت و گاز. لیستە بە كۆد: ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێم، هێزەكانی ئاساییش، دژەتیرۆری یەكێتی، دژەتیرۆری پارتی، دەزگای زانیاری، ئاژانسی پاراستن، هەواڵگری پێشمەرگە. كۆی موچەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان وەزارەتی ناوخۆ، وەزارەتی پێشمەرگە، ئەنجومەنی ئاساییش دەكاتە (350) ملیار دینار لە كاتێكدا ناوی بەشێكی زۆری فەرمانبەرانی مەدەنی لە وەزارەتەكانی ناوخۆ و پێشمەرگەو خانەنشینانی سەربازی لەگەڵ فەرمانبەرانی مەدەنی موچەیان وەرگرتووە، كە كۆی موچەكانیان نزیكەی (100) ملیار دینارە بەو پێیەش كۆی موچەی هێزە ئەمنی و سەربازییەكان و ئەوانەی لە سلكی ئەمنی و سەربازیدا كاردەكەن (450) ملیار دینارەو دەكاتە (47%ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان.
.jpg)
ئامادەكردنی: هێمن خۆشناو: بڕیار وابوو له 11 ئه‌م مانگه (حوزه‌یرانی 2024) له حه‌وت كانتۆنی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا، بۆ دیاركردنی سه‌رۆك و ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌نی 133 شاره‌وانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی بكرێت. به‌ڵام ئه‌مڕۆ (6 حوزه‌یرانی 2024) به بڕیاری كۆمسیۆنی باڵا، تا ناوه‌ڕاستی مانگی ئابی داهاتوو هه‌ڵبژاردنه‌كه دواخرا. له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا دوو ملیۆن و 500 هه‌زار كه‌س مافی ده‌نگدانی هه‌یه، له ناوچه‌یه‌كدا كه پێشبینی ده‌كرێت ژژماره‌ی دانیشتووانی له نێوان (5 – 6 ملیۆن) كه‌س بێت. هه‌روه‌ها 33 پارتی سیاسی به‌شداری له‌م هه‌ڵبژاردنه ده‌كه‌ن، كه هه‌ندێكیان له رێگای هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ پارته‌كانی دیكه و هه‌ندێكیشیان به ته‌نیا ده‌چنه ناو پێشبڕكێیه‌كه‌وه. رێژه‌ی نوێنه‌رایه‌تی ژنان و پیاوان له ئۆرگانه‌كانی شاره‌وانیدا وه‌كو یه‌ك ده‌ستنیشان كراوه، هه‌ر ره‌گه‌زێك 50٪ كوورسیه‌كانی بۆ دیاریكراوه. له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریادا، چه‌ندین ساڵ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خۆسه‌ر دامه‌زراوه، كه سیسته‌مێكی تایبه‌ت به‌خۆی و چه‌ندین دامه‌زراوه‌ی ئیداری و یاسایی هه‌یه. هێزێكی تایبه‌تی سه‌ربازی هه‌یه، پۆلیس، ئاسایش، دژه تیرۆر و دادگای خۆی هه‌یه. ساڵی رابردوو په‌یماننامه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌سه‌ر شێوازی ده‌ستووری كه 134 مادده له‌خۆ ده‌گرێت نووسرایه‌وه و ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر دراوه. بۆ ئه‌وه‌ی ئیداره‌ی خۆسه‌ر ببێته پێكهاته‌یه‌كی دانپێدانراو ژێرخانی پێویستی بۆ ئاماده كراوه. له ساڵانی رابردوودا میكانیزمێكی ئیداری سه‌قامگیر له كانتۆنه‌كانی ئیداره‌ی خۆسه‌ر دروست بووه. بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م میكانیزمه به ئیداره‌ی خۆجێی له زه‌مینه‌یه‌كی دیموكراتی به‌هێز بكرێت، ئاماده‌كاری بۆ پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن كراوه. به‌ڵام وه‌كو هه‌ندێك لایه‌ن وڵات بۆی ده‌چن، ئه‌م پڕۆسه‌یه ریفڕاندۆم نیه، چونكه نیازی جیابوونه‌وه له سوریا و بوونه هێزێكی سه‌ربه‌خۆ له ئارادانیه. له سه‌ره‌تای دامه‌زراندنیه‌وه هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی (هه‌سه‌ده) تا ئه‌مڕۆ دووپاتی ده‌كه‌نه‌وه كه ئه‌وان بیرۆكه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی جیاوازیان نیه. ئه‌م هێزه كه به بزوێنه‌ری دامه‌زراندنی ئیداره‌ی خۆسه‌ر داده‌نرێت له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێـت:" ده‌خوازین له‌گه‌ڵ دیمه‌شق به‌یه‌كه‌وه كار بكه‌ین. ده‌ستوورێكی فیدڕالی ئاماده بكرێت، تا له چوارچێوه‌ی ده‌ستوورێكی دیموكراتی فیدڕالی له‌ناو سوریادا به‌یه‌كه‌وه بژین. بیرۆكه و بانگه‌شه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی جیاوازمان نیه". له‌م رۆژانه‌ی دواییشدا هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی، ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌نی سوریای دیموكراتی به‌رده‌وام ئه‌م لێدوانانه بڵاو ده‌كه‌نه‌وه و جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه هه‌ڵبژاردنی خۆجێی نه بۆ دیمه‌شق و نه بۆ ئه‌نقه‌ره و نه هیچ وڵاتێكی دیكه نابێته هه‌ڕه‌شه. ته‌نیا بۆ دیاریكردنی نوێنه‌رانی خه‌ڵكه له‌ناو ئه‌نجوومه‌نی شاره‌وانیه‌كان كه پێشتر به بڕیاری ناوه‌ند ده‌ستبه‌كاربوون. بۆچی ئه‌مریكا داوای دواخستنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی كرد؟ لۆژیكی نیه، به‌ر له گرتنی ئه‌م بڕیاره (ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی) نوێنه‌رانی ئۆرگانه ئیداری و سه‌ربازیه‌كانی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا راوێژیان به ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش نه‌كردبێت. نه‌مومكینه بێ راوێژ بڕیارێكی به‌م شێوه‌یه گیرابێ، به تایبه‌تی دوای ئه‌زموون و ئه‌نجامی ریفڕاندۆم له هه‌رێمی كوردستاندا. له ساڵانی رابردوودا، سه‌ره‌ڕای هه‌موو گوشاره‌كانی توركیا، هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی و ئه‌مریكا له هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ (هه‌سه‌ده) هه‌نگاویان بۆ دواوه نه‌نا، سوور بوون له‌سه‌ر هاوپه‌یمانی هه‌ماهه‌نگی مه‌یدانی له‌گه‌ڵ ئه‌م هێزه. بۆیه ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا له‌سه‌ره‌تاوه له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی نه‌بووبێت نه‌مومكینه ئیداره‌ی خۆسه‌ر ئه‌م بڕیاره بدات. كه‌واته بۆچی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا داوای دواخستنی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه ده‌كات؟ ده‌كرێت له گۆشه‌نیگای ئه‌گه‌ره‌كانه‌وه وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره بدرێته‌وه: ئه‌گه‌ر یه‌كه‌م: له ساڵانی رابردوودا، ناوه‌نده‌كانی بڕیار له ئه‌مریكا ده‌رباره‌ی سوریا ناكۆكیان هه‌بووه، لێكدانه‌وه‌ی جیاوازیان بۆ رووداوه‌كان نیشانداوه. كاتێك له 9 ئۆكتۆبه‌ری ساڵی 2019 (دۆناڵد تره‌مپ) سه‌رۆكی پێشووی ئه‌مریكا چرای سه‌وزی بۆ له‌شكركێشی توركیا هه‌ڵكرد، له نێوان وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا، په‌نتاگۆن و ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی جیاوازی و ناكۆكی هه‌بوو. ئه‌مڕۆش دوورنیه هه‌مان شت له ئارادابێ، لایه‌نێكی ئه‌مریكی نزیك له‌ناوه‌ندی بڕیار، به شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی بێت، به‌ڵام كه مه‌سه‌له‌كه ده‌بێته بڕیار و ده‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بێت، لایه‌نه‌كانی دیكه دژ به‌م بڕیاره ده‌رده‌كه‌ون و داوای دواخستنی ده‌كه‌ن! ئه‌گه‌ری دووه‌م: كه ئه‌گه‌ری به‌هێزه و په‌یوه‌سته به گوشاره‌كانی توركیا به تایبه‌تی له‌م رۆژانه‌ی دواییدا، كه ئه‌مریكا ئه‌وه‌نده به‌هێزنیه تا رووبه‌ڕوو به توركیا بڵێت: به‌تۆ چی، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه په‌یوه‌ندی به تۆ نیه. ئه‌م هه‌ڵبژاردنه به ده‌ستپێخه‌ری و ره‌زامه‌ندی من ده‌كرێت! ئه‌گه‌ری سێیه‌م: لاوازی دیموكراسی و بیروڕای ئازاد، ره‌نگه هۆكارێكی دیكه بێت، تا ئه‌مریكا ملكه‌چی گوشاره‌كانی توركیا بێت و داوای دواخستنی هه‌ڵبژاردنی كردبێت. له رابردووشدا چه‌ندین ناوه‌ندی دیموكراتی و مافی مرۆڤ ده‌رباره‌ی چه‌ندین ته‌وه‌ره راپۆرته ره‌خنه‌یان ئاراسته‌ی رای گشتی جیهان كردووه له‌مباره‌یه‌وه. (فیدانت باتیل) گوته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا سه‌باره‌ت به لێدوانه‌كه‌ی بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریادا له رۆژی (31 ئایاری) رابردوو ده‌ڵێت:" بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن پێویسته كه‌شی دیموكراتی و شه‌فافیه‌ت هه‌بێـت. له‌مباره‌یه‌وه چه‌ندین كێشه هه‌یه". له‌م سۆنگه‌یه‌وه داوای دواخستنی هه‌ڵبژاردن ده‌كات، داوای ئه‌نجامنه‌دانی هه‌ڵبژاردن ناكات، به‌ڵكو داوای دواخستنی ده‌كات. گوته‌بێژه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا به تۆنێكی زۆر كز له‌به‌رده‌م ده‌زگاكانی راگه‌یاندن، ئه‌م داوایه‌ی ئاراسته‌ی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا كرد! كه ئه‌مه‌ش چه‌ندین پرسیار و خوێندنه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا دروست ده‌كات. ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا، ناتۆ و وڵاتانی ئه‌وروپا له سه‌ره‌تاوه دژ به‌م پڕۆسه‌یه بن، ئه‌وه نه‌مومكینه بڕیارێكی به‌م شێوه‌یه له‌لایه‌ن ئیداره‌ی خۆسه‌ر بدرێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه پێناچێت خواستی ئه‌مریكا بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردن ستراتیژیانه و ده‌مدرێژ بێت. چونكه ئه‌مریكا خوازیاره و هه‌موو هه‌وڵێك ده‌دات تا له هه‌ردوو كانتۆنی (دێره‌زور) و (ره‌قا)، عه‌شیره‌ته عه‌ره‌به‌كان په‌لكێشی ناو ئه‌م پڕۆسه‌یه بكات و له رێگای هه‌ڵبژاردنی خۆجێی كاردانه‌وه‌ی خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه نه‌رم بكاته‌وه. بۆیه ده‌كرێت هه‌ڵوێسته‌كه‌ی ئه‌مریكا بادانه‌وه‌یه‌كی كاتی بێت. ئایا تا مانگی ئابی داهاتوو، ئیداره‌ی خۆسه‌ر له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا، كه كورد پێكهاته‌ی سه‌ره‌كیه‌تی ده‌توانێت، له‌سه‌ر ئه‌رز خاڵه لاوازه‌كانی بنبڕ بكات، له رووی دیپلۆماسیشه‌وه پشتگیری ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به‌ده‌ست بێنێت. ره‌نگه ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له‌م ناوچه‌یه زۆر شت بگۆڕێت و ئاسۆی كردنه‌وه‌ی گرێكوێره‌كان دیاری بكات. به پێچه‌وانه‌ش ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له‌م به‌رواره‌ی بۆی دیاریكراوه نه‌كرێت، ئه‌وه كێشه و قه‌یرانه‌كان ئاڵۆزتر ده‌بن و له‌گه‌ڵ خۆیان قه‌یران و كێشهی دیكه دروست ده‌كه‌ن، كه ره‌نگه چاره‌سه‌ركردنیان ئاسان نه‌بێت و كورد زه‌ره‌رمه‌ندی سه‌ره‌كی بێت.
.jpg)
درەو: وەزیری سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان بە وەکالەت رایدەگەیەنێت، کێشەی سەرەکیی بەردەم هەناردەکردنەوەی نەوتی کوردستان بەپێی وتەی وەزارەتی نەوتی عێراق، زۆریی تێچووی بەرهەمهێنانە. چاوەڕوانیش دەكەین بەمزووانە هەناردەكردنەوەی نەوتی هەرێم دەستپێبكاتەوە. کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بە وەكالەت: کێشەی سەرەکیی بەردەم هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی کوردستان ئەوەیە کە وەزارەتی نەوتی عێراق دەڵێت تێچوونی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێم زۆرە. هۆکارەکە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کۆمپانیاکان لە کەرتی نەوتی وەبەرهێنانیان کردووە. بەڵام عێراق ساڵانە چەندین تریلیۆن دینار بۆ کەرتی نەوتەکەی تەرخان دەکات. بۆیە بەڕێوەبردنی کەرتی نەوت لە عێراق و هەرێمی کوردستان جیاوازن. لە عێراق کەرتی گشتییە و لە هەرێم کەرتی تایبەتییە. لە ئێستادا عێراقیش گەیشتووەتە ئەم قەناعەتە دەست بە هەناردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بکرێت. بڕیارە رۆژی یەكشەممە 9ی ئەم مانگە شاندی وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لەگەڵ کۆمپانیاکانی کەرتی نەوت سەردانی بەغدا بکات. چاوەڕێ دەکەین بەم نزیکانە هەناردەکردنی نەوتی هەرێم دەستپێبکاتەوە، کۆمپانیاکانی بە بڕە پارەیەکی زۆر وەبەرهێنانیان لە کێڵگەکانی نەوتی هەرێم کردووە و پێویستە بەغدا ڕەچاوی ئەمە بکات. سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی داهاتوو وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی نه‌وت ده‌چنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، له خشته‌كانی بودجه‌دا بڕی 2 ترلیۆن و 700 ملیار دینار بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت ته‌رخانكراوه، ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غازی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان له 6 دۆلاره‌وه زیادكراوه بۆ 14 تا 15 دۆلار، به‌مه‌ش كێشهی نرخی به‌رهه‌مهێنان چاره‌سه‌ر بووه‌و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت دوای جه‌ژنی قوربان هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێبكاته‌وه.
.png)
(دره‌و): سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی داهاتوو وه‌فدی حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیا بیانییه‌كانی نه‌وت ده‌چنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، له خشته‌كانی بودجه‌دا بڕی 2 ترلیۆن و 700 ملیار دینار بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وت ته‌رخانكراوه، ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غازی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی هه‌ر به‌رمیلێك نه‌وت له هه‌رێمی كوردستان له 6 دۆلاره‌وه زیادكراوه بۆ 14 تا 15 دۆلار، به‌مه‌ش كێشهی نرخی به‌رهه‌مهێنان چاره‌سه‌ر بووه‌و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت دوای جه‌ژنی قوربان هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ستپێبكاته‌وه. سەباح سوبحی ئه‌ندامی لیژنه‌ی نه‌وت و غاز له په‌رله‌مانی عێراق رایگه‌یاند، شاندی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، دانوستان لەگەڵ بەغدا لەبارەی ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێمی کوردستان دەستپێدەکاتەوەو خۆیان ئامادە کردووە کێشەو گرفتەکان بەپێی دەستور چارەسەر بکرێن. ئه‌م ئه‌ندامه‌ی فراكسیۆنی پارتی كه قسه‌ی بۆ سایتی فه‌رمی حزبه‌كه‌ی كردووه، باسی له‌وه كردووه، شاندی هه‌رێمی كوردستان خۆی ئاماده كردووه بۆ ئه‌وه‌ی تێچووی دەرھێنانی نەوت چارەسەر بکرێت، بە جۆرێک لەگەڵ کۆمپانیاکان بگونجێت. "دوو ترلیۆن و ٧٠٠ ملیار دینار تەرخانکراوە بۆ دەرھێنانی نەوت، کە لە خشتەکانی بودجەدا پەسەند کراوە، ئەمەش کارێکی باشەو ئیرادەیەکی باش لەلایەن سەرۆک وەزیرانی عێراق ھەیە ئەو گرفتە چارەسەر بکرێت" سه‌باح سوبحی وا ده‌ڵێ. له‌دوای راوه‌ستانی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له 25ی ئازاری 2023، یه‌كێك له به‌ربه‌سته سه‌ره‌كییه‌كانی به‌رده‌م پرۆسه‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وت، نرخی ده‌رهێنانی نه‌وت بوو له كوردستان، كه ناكۆكی له‌نێوان هه‌ولێرو به‌غداد دروستكردبوو، ئه‌مه له پاڵ ناكۆكی له‌باره‌ی گرێبه‌سته نه‌وتییه‌كانی هه‌رێم له‌گه‌ڵ كۆمپانیا بیانییه‌كان، سه‌باح سوبحی ئاماژه به‌وه ده‌كات" وەزیری نەوتی عێراق ھەندێک تێبینیی لەسەر گرێبەستەکان ھەیە، کە ئەوانیش چارەسەر دەکرێن و دواتر مەلەفی نەوت کۆتای پێدێت". دوێنێ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی هه‌رێمی كوردستان كۆبوونه‌وه‌ی هه‌بوو، له كۆبوونه‌وه‌كه‌دا بڕیاردرا سه‌ره‌تای هه‌فته‌ی داهاتوو وه‌فدی وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وتی هه‌رێم بچنه به‌غداد بۆ گفتوگۆ له‌باره‌ی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم، له كۆبوونه‌وه‌ی حكومه‌تدا میكانیزمی دانوستان له‌باره‌ی ئه‌م پرسه بۆ وه‌زاره‌تی سامانه سروشتییه‌كان دانرا. سه‌باح سوبحی ده‌ڵێ: پێشتر عێراق بۆ تێچووی دەرھێنانی ھەر بەرمیلێک نەوت شەش دۆلاری دانابوو، کۆمپانیاکانیش داوای ٢٢ دۆلاریان دەکرد، ئێستا لە بودجەی پەسەندکراودا کراوەتە ١٤ بۆ ١٥ دۆلار، کە رێژەیەکی باشە بۆ ئەوەی ئەو گرفتە چارەسەر بکرێت". به‌پێی قسه‌ی ئه‌م ئه‌ندامه‌ی لیژنه‌ی نه‌وت و غاز له په‌رله‌مانی عێراق، چاوەڕێ دەکرێت لە دوای جەژن پرۆسەی ھەناردەکردنەوەی نەوتی ھەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە دەستپێبکاتەوە. به‌پێی یاسای بودجه‌ی عێراق، له‌حاڵی ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتدا، ده‌بێت هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی راده‌ستی كۆمپانیای به‌بازاڕخستنی نه‌وتی عێراق بكات بۆ فرۆشتن و داهاتی نه‌وته‌كه‌ش به‌شێوه‌ی راسته‌وخۆ بگه‌ڕێته‌وه بۆ وه‌زاره‌تی دارایی فیدراڵ.
.jpg)
هێمن خۆشناو: سیاسه‌تی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) به‌سه‌ر شاره‌وانیه كوردیه‌كان له باكووری كوردستان كه ده‌سه‌ڵاتی جووت پارتی له توركیادا، پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (ئاكپارتی) و پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رست (مه‌هه‌په)، هانای بۆ ده‌به‌ن، ته‌نیا به شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ) سنووردار نابێت، پێده‌چێت ئه‌م سیاسه‌ته زۆر له‌وه فراوانتر بێت كه ده‌یبینین. له رۆژی (31 ئایاری 2024) به فه‌رمانی وه‌زاره‌تی ناوخۆی توركیا (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانی شاری (جۆله‌مێرگ) دانرا، بیانووی وه‌زاره‌تی ناوخۆ له‌م بڕیاره‌یدا تۆمار كردنی سكاڵایه‌كه له‌لایه‌ن داواكاری گشتی له ساڵی 2014 له دژی (محه‌مه‌د سادق ئاكش) سه‌رۆكی شاره‌وانی ناوبراو بووه. ئه‌وه‌ی جێگای سه‌ره‌نج و مشتومڕه، ئه‌م دادوه‌ره‌ی له ساڵی 2014 له‌سه‌ر سادق ئاكش به تۆمه‌تی هاوكاریكردنی تیرۆر سكاڵای تۆمار كردووه، له ئێستادا به تۆمه‌تی ئه‌ندامیه‌تی له (بزوتنه‌وه‌ی گوله‌ن) له‌لایه‌ن ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كانی توركیا داواكراوه. ئه‌و وێنه‌یه‌ی له هه‌مووان دیاره و هه‌موو كه‌س له‌سه‌ری هاوڕایه ئه‌وه‌یه: سه‌پاندنی (قه‌یووم) به‌سه‌ر شاره‌وانیه كوردیه‌كان، لێككه‌وته‌ی هاوسه‌نگی ده‌سه‌ڵاته له نێوان (ئاكپارتی) و (مه‌هه‌په) یه. بڕیاری په‌نا بردنه‌وه به‌ر سیاسه‌تی (قه‌یووم) ده‌ره‌نجامی كۆبوونه‌وه‌ی نێوان (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا و ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی سه‌رۆكی (مه‌هه‌په) یه له به‌رواری (28 ئایاری 2024) دا، تیایدا هه‌ردوولا له باره‌ی (قه‌یووم) و ناكۆكیه‌كانی نێوانیان له‌سه‌ر چه‌ند پرسێكی دیكه سازشیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر كرد. به‌هۆی كه‌یسی كوشتنی (سینان ئاته‌ش) كه سه‌ركرده‌یه‌كی دیاری ناو بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك بوو له (30 كانوونی دووه‌می 2022) ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی و پارته‌كه‌ی به قۆناخێكی سه‌خت تێپه‌ڕده‌بێت، چونكه ئه‌و زانیاری و به‌ڵگانه‌ی له‌مباره‌یه‌وه له‌ناو رای گشتی بڵاوده‌كرێته‌وه سه‌ره‌داوی تاوانه‌كه به به‌رپرس و سه‌ركرده‌كانی نزیك له (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) و (سوله‌یمان سۆیلو) وه‌زیری پێشووی ناوخۆی توركیا ده‌به‌ستێته‌وه. ئه‌وه‌ی دیار ده‌بێت، (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا چۆته ژێر باڵی (مه‌هه‌په) به‌ڵێنی به سه‌رۆكی ئه‌م پارته داوه، له كه‌یسی (سینان ئاته‌ش) نه‌رمی بنوێنێت و هه‌روه‌ها به‌سه‌ر سیاسه‌تی كوریدا بچێت و هه‌وڵه‌كانی بخاته‌گه‌ڕ بۆ لاوازكردنی كورد و له‌ناوبردنی ده‌ستكه‌وته‌كانی. ئه‌وه‌ی له (جۆله‌مێرگ) رووده‌دات، سیاسه‌تی فره ره‌هه‌ندی ده‌وڵه‌تی توركیایه بۆ لاوازكردن و له‌ناوبردنی سیاسه‌تی كوردی. بڕیاری ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ) له كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی ئه‌م وڵاته دراوه، كه ئه‌مه ره‌هه‌ندی ستراتیژی به مه‌سه‌له‌كه ده‌به‌خێت. ماوه‌یه‌كی درێژه توركیا دژ به (په،كه،كه) له‌ناو خاكی هه‌رێمی كوردستان، ئاماده‌كاری بۆ ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌رفراوان كردووه. ئه‌نقه‌ره بۆ ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌م شێوه له سێ ناوه‌ندی (به‌غدا – هه‌ولێر – سلێمانی) داوای هاوكاری كردووه. به‌ڵام هێشتا ئه‌م سێ لایه‌نه له‌باره‌ی سنووری ئۆپه‌راسیۆن و فراوانبوونی رێكنه‌كه‌وتوون، ئه‌مه‌ش بۆته هۆی دواخستنی ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه. له دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانی توركیا له (31 ئاداری 2024) ده‌سه‌ڵاتی توركیا ویستی به فرتوفێڵ سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی (وان) له پۆسته‌كه‌ی دوور بخاته‌وه، به‌ڵام به ناڕه‌زایبوونی خه‌ڵكی كورد و كاردانه‌وه‌ی توندی پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په) ئه‌و پڵانه سه‌رینه‌گرت. له‌لایه‌كی دیكه، له ئێستادا دانانی (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ)، په‌یوه‌سته به به‌رنامه و سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ت له‌مه‌ڕ كورد له‌ناو توركیا و له پارچه‌كانی دیكه كوردستانیشدا. ده‌ستپێكردن به پڕۆسه‌ی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) له جۆله‌مێرگ، زیاتر په‌یوه‌ندی به بچووكی ئه‌م ناوچه‌یه هه‌یه، كه له‌وانه‌یه پڕۆڤه‌ی ده‌وڵه‌ت بێ بۆ ئه‌وه‌ی ئاستی كاردانه‌وه‌ی كورد بزانێت. به دوور نابیندرێـت له دوای (جۆله‌مێرگ) (قه‌یووم) له‌سه‌ر هه‌ریه‌ك له شاره‌وانیه‌كانی (ماردین، وان، ئاگری، جه‌یلان پنار و دیاربه‌كر) دابنرێت و جارێكی دیكه ئیرداه‌ی ده‌نگده‌ری كورد زه‌وت بكرێته‌وه. له ئێستادا له‌ناو رای گشتی باوه‌ڕیه‌ك دروستبووه، كه لایه‌نه په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماده‌كاری بۆ پڕۆسه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه ده‌كه‌ن و كارمه‌ندانی ده‌وڵه‌ت جێگای سه‌رۆك شاره‌وانیه كوردیه‌كان ده‌گرنه‌وه. ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ستیشه به پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستانه‌وه، هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانه له باكوور و رۆژهه‌ڵاتی سوریادا، كه بڕیاره له 11 حوزه‌یرانی 2024 بكرێت. نه له ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و نه له ئاستی ناوچه‌ییدا جگه له توركیا هیچ وڵاتێكی دیكه دژ ئه‌نجامدانی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه نه‌وه‌ستاوه‌ته‌وه. توركیا پێیوایه ئه‌نجامدانی ئه‌م پڕۆسه‌یه ته‌نیا بریتی نابێت له هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كان، به‌ڵكو له رووی چۆنایه‌تیه‌وه سروشتی ریفڕاندۆم وه‌رده‌گرێت و له‌سه‌ر خۆی وه‌كو هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ئه‌منی ده‌بینێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه ئه‌نقه‌ره ده‌خوازێت له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا و له ناو توركیا ئه‌م په‌یامه بداته نوێنه‌ره سیاسیه‌كانی كورد: ئه‌گه‌ر له باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌بچێت، من له‌ناو توركیادا (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانیه كوردیه‌كان داده‌نێم. به‌م شێوه‌یه ده‌خوازێت پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی په‌كبخات. ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په - مه‌هه‌په) سه‌ره‌ڕای دۆخی خراپی ئابووری، بۆ شكاندنی ئیراده‌ی سیاسی كورد هه‌موو رێگایه‌ك به شه‌ڕیشه‌وه تاقیده‌كاته‌وه. ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م دۆخه‌ش له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای كورد به ڕوونی دیاره و ده‌بیندرێت. (هاوپه‌یمانی كۆمار) كه ئه‌م دوو پارته‌ی سه‌ره‌وه له‌خۆ ده‌گرێت، هه‌موو دینامیكه كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی له ناوچه كورد نشینه‌كان له‌ده‌ستداوه. سیاسه‌تمه‌دارانی كورد له‌ناو (ئاكه‌په) به‌ره‌و سفر بوونه‌وه ده‌چن له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد سه‌نگیان نه‌ماوه. ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ ته‌نیا له شاره كوردیه‌كان هه‌ڵبژاردن دووباره بكرێته‌وه، ره‌نگه (ده‌مپارتی) به زۆرینه‌ی ره‌ها سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت، ده‌وڵه‌ت به‌م راستیه ده‌زانێت. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدرێته‌وه، (ئاكه‌په) زۆرینه‌ی ئه‌م شاره‌وانیه كوردانه له ده‌ستده‌دات كه له 31 ئاداری 2024 به‌ده‌ستی هێناوه. نموونه‌ی به‌رچاو بۆ ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه دووباره كردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن بوو له شارۆچكه‌ی (حیلوان). له هه‌ڵبژاردنی 31 ئادار (ده‌مپارتی) به جیاوازی 500 ده‌نگ ئه‌م شاره‌وانیه‌ی برده‌وه، به‌ڵام به‌هۆی تانه‌ی (ئاكه‌په) له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بڕیاری دووباره ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی دایه‌وه. رۆژی یه‌كشه‌ممه (2 حوزه‌یرانی 2024) هه‌ڵبژاردن دووباره له‌م شارۆچكه‌یه ئه‌نجام درایه‌وه، ئه‌مجاره (ده‌مپارتی) به جیاوازی سێ هه‌زار و 500 ده‌نگ دووباره سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنایه‌وه. سه‌ره‌ڕای هه‌موو گوشار و هه‌ڕه‌شه‌كانی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات، خه‌ڵكی ناوچه‌كه له كاردانه‌وه نه‌كه‌وت و دژ به ده‌سه‌ڵات ده‌نگی دا. دۆخی (مه‌هه‌په) ش له‌ناوچه كوردیه‌كاندا له‌و په‌ڕی خراپی دایه، ده‌نگی ئه‌م پارته له‌ناوچه كوردیه‌كان 2-3٪ تێپه‌ڕ ناكات، ئه‌وه‌ش ره‌نگه ته‌نیا ده‌نگی ئه‌و سه‌ربازانه بێت كه له‌ناوچه‌كه‌دا خزمه‌ت ده‌كه‌ن. ئه‌مه ده‌یسه‌لمێنێ كه ده‌وڵه‌ت له رووی ده‌روونی و سیاسیه‌وه سه‌نگی خۆی له‌ناو كورد له‌ده‌ستداوه. بۆیه تێكشكاندنی كورد له رێگای دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) و ئۆپه‌راسیۆنی سه‌ربازی زۆر زه‌حمه‌ت بووه. ئه‌وه‌ی له‌مباره‌یه‌شه‌وه كاری ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات زه‌حمه‌تتر ده‌كات، هه‌ڵوێستی سیاسه‌تی كورد و نوێنه‌رانی كورده له توركیا و باكووری كوردستان، كه مكوڕن له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئاشتی و یاسایی، به واتایه‌كی دیكه سیاسه‌تی كوردی خۆی له دووباره كردنه‌وه‌ی سیاسه‌ت و هه‌ڵه‌كانی ساڵانی رابردوو ده‌پارێزێت، له جیاتی سیاسه‌تی شه‌ڕ سیاسه‌تی ئاشتی به بنه‌ما ده‌گرێت. ئه‌وه‌ی به روونی دیاره، هێشتا ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په) به شێوه‌یه‌كی راست ئه‌و تابڵۆ سیاسیه‌ی نه‌خوێندۆته‌وه كه له ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له 31 ئادار دروست بووه. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئاسته‌نگی، ترس و تۆقاندن، ده‌نگده‌ری كورد دژ به سیاسه‌تی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) ده‌نگی دا. مكوڕبوونی (ئاكه‌په) له‌سه‌ر سیاسه‌تی (قه‌یووم) ئه‌م پارته تووشی شكستی گه‌وره‌تر و ستراتیژی ده‌كات. به‌رده‌وامی سیاسه‌تی كوردی له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی دیموكراتیانه دژ به (قه‌یووم) و دیزاینكردنه‌وه‌ی كاردانه‌وه‌كان به ره‌نگ و سیاسه‌تی دیموكراتی، پێگه‌ی كورد به‌هێزتر ده‌كات. ئه‌م سیاسه‌ت و هه‌ڵوێسته ره‌نگه ده‌وڵه‌ت ناچار بكات تا له (جۆله‌مێرگ) هه‌نگاو بۆ دواوه بنێت و رێگر بێت تا ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په) (مه‌هه‌په) واز له سیاسه‌تی (قه‌یووم) بێنن و (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانیه‌كانی دیكه دانه‌نرێت.
.jpg)
درەو: ڕاپۆرتی تۆڕی (نیریج - NIRIJ) ئامادەکردنی؛ حەنان سالم دەیەو نیوێک زیاترە، هەزاران دانیشتووی قەزای دەربەندیخان کە بە دەریاچە و بەنداوەکەی ناسراوە، بەدەست کێشەی پیسبوونی ئەو ئاوەی دەگاتە ماڵەکانیان دەناڵینن، کە سەرچاوە فەرمی و لێکۆڵینەوە زانستییەکان پشتڕاستی دەکەنەوە ئاوەکەیان بۆ بەکارهێنان ناشێت و مەترسییە بۆ سەر تەندروستیان، لەکاتێکدا دەیان بەڵێنی حکومەت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرەکان و بەهەڵمکردن شکستیان هێناوەو سێ کۆمپانیا کاریانکرد بۆ تەواوکردنی پڕۆژەکە تا ئێستا بە ئەنجام نەگەیشتوون، هیچ بەدیلێک لەبەردەستدا نییە بۆ ڕزگارکردنی دانیشتووانی شارەکە تا دەستیان بە ئاوی پاک بگات. هەموو بەیانیەک پێش ئەوەی بچێتەسەر کارەکەی وەک مامۆستای فیزیای قوتابخانەی ناوەندی، فەرهاد عەبدوڵڵای تەمەن (48 ساڵ) چەند دەبەیەکی پلاستیکی گەورەی بەتاڵ لەناو سندوقی ئۆتۆمبێلەکەیدا دادەنێت، بە ئۆتۆمبێلەکەی دوو کیلۆمەتر دەڕوات بۆ شوێنی بیرێکی ئیرتیوازی لە سنوری قەزای دەربەندیخان لە پارێزگای سلێمانی، بۆ ئەوەی پڕیان بکات لە ئاو و بیهێنێتەوە بۆ خێزانەکەی. یەکەم دەبەی لە ژێر بەلوعەی ئاوی تانکییەکی سپی گەورەدا دادەنێت کە دەکەوێتە تەنیشت بیرەکەوە، دەڵێت ئەوە کارەی دەیکات ساڵانێکە پێی ڕاهاتووە، پەنجەکانی بەرز دەکاتەوە: "چوار ساڵ تێپەڕیوەو من لەم بیرە ئاو دەهێنم، کە موحسن لەسەر حیسابی خۆی هەڵیکەندووە، پێشتر لە بیرێکی دوورتر ئاوم دەهێنا، ماوەیەکیش ئاوم لە کانییەکی باکووری قەزاکە دەهێنا". مامۆستا فەرهاد دەڵێت: لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە ئەو ئاوەی لە ڕێگەی تۆڕی ئاوی گشتییەوە دەگاتە ماڵەکانمان پیس بووە و بە تەواوی ناشایستەیە بۆ خواردنی مرۆڤ، لەو کاتەوە من و زۆرێک لە دراوسێکان و خزم و ناسیاوەکانم لە شارۆچکەکە و قەزاکە بەگشتی ئاویان لە بیر و کانیاوەکانەوە هێناوە، ئەوانەشی دۆخی داراییان باش بێت ئاوی کانزایی و بوتڵ لە بازاڕە دەکڕن". دوای دڵنیابوون لەوەی کە دەبە بیست لیترەکە پڕ دەبێت هەڵیدەگرێت، دەڵێت: “بەکارهێنانی تەواو سەلامەت نییە بۆ خواردنەوە، بەڵام زۆر باشترە لەو ئاوەی کە لە ڕێگەی بۆرییەوە دەگاتە ماڵەکەمان". دەستکی دەبەکە دەگرێت و هێواش هێواش دەیباتە سەر سندوقی ئۆتۆمبێلەکەی لە نیوەی ڕێگاکەدا دەوستێت و بە وریاییەوە دەیخاتە سەر زەوی، و دوای بەرزکردنەوەی قۆڵەکانی دەڵێت: "لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە بەشداری زۆرێک لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانم کردووە لە شاری دەربەندیخان، بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر پیسبوونی ئاو، بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ کێشە درێژخایەنەکەمان". دەستەکانی دادەگرێت و بە دەنگێکی نزمەوە دەپرسێت و لە هەمان کاتدا سەری بادەدات: "پێشبینی بکە چی ڕوویدا؟ چاوەڕێی وەڵام ناکاتەوە جارێکی دیکە دەبە ئاوەکە هەڵدەگرێت و دەچێتە لای ئۆتۆمبێلەکە لە کاتێکدا دەنگی بەرز دەبێتەوە لە وەڵامدا: "هیچ، هیچ، بێگومان هەر جارێک بەڵێنمان پێدەدەن ئەنجامەکەی سفرە". دەیان ساڵە دانیشتووانی قەزای دەربەندیخان کە ژمارەیان زیاتر لە 100 هەزار کەسە، پشتیان بە ئاوی دەریاچەیەک بەستووە کە هەمان ناوی قەزاکەی هەڵگرتووە و دەکەوێتە دیوی ڕۆژهەڵاتییەوە، بەستراوە بە دوو ڕووباری: سیروان، کە لە ئێرانەوە دادەبەزێت، و ڕووبارێکی ناوخۆیی بە ناوی تانجەرۆ. بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە لەگەڵ کەمی ئاوی دەریاچەکە لە ئەنجامی ئەو وشکەساڵیەی ڕووبەڕووی ناوچەکە بووەتەوە، هەروەها لە ئەنجامی کەمبوونەوەی ئاوی ئێران و هەندێکجاریش بڕینی ئاوی ڕووباری سیروان. سلێمان محەمەد قائمقامی قەزاکە دەڵێت، گۆڕانی کەشوهەوا و کەمی ئاوی باران لەم وەرزەی دواییدا بووەتە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی ئاستی ئاوی دەریاچەکە و زیادبوونی چڕیی پیسکەرەکانی ناوی، و بەمجۆرە " وێستگەی چارەسەرکردنەکە توانای پاککردنەوەی ئاوی نەماوە بۆ ئەوەی بە سەلامەتی بیگەیەنێتە ماڵ و شوێنی کارکردنی هاوڵاتیان بۆ خواردنەوە”. ئاماژە بەوەش دەکات، هەمان شت لەگەڵ ئەو دوو ڕووبارەدا ڕوویدا کە ئاو بۆ دەریاچەکە دابین دەکەن؛ "ئاوی سیروان کەم دەبێتەوە تا دەگات بە دەریاچەکە دوای تێکەڵبوون لەگەڵ ئاوە پیسەکەی تانگرۆ بەهۆی چالاکیی مرۆیی و کارگەکانی سلێمانی کە پاشماوەکانیان فڕێدەدەنە ناو ڕووبارەکەوە بەبێ هیچ چارەسەرێکی ژینگەیی، بەمەش دۆخەکە لە دەریاچەکەدا خراپتر دەبێت". قائیمقامی شارەکە ئاماژە بەوە دەکات کە (20%)ی دانیشتوانی قەزاکە پشت بەو ئاوە دەبەستن کە دەگاتە دەستیان، بۆ بەکارهێنانی ڕۆژانە ئەوان ناچارن ئاوی پیس بەکاربهێنن، ئەوان ئەمە دەزانن ، بەڵام بژاردەی تریان نییە: "هەموو کەس ناتوانێت ئاو لە بیرەوە بگوازێتەوە بۆ ماڵەکانیان یان ئاو لە بازاڕ بکڕێ". بەپێی بۆچوونی پسپۆڕانی ئاو کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ نووسەری ئەم بەدواداچوونەدا کردووە، هەوڵ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە نادرێت، بە تایبەت دوای ئەو شەپۆلەی ئاوی بارانبارینی زۆر ناوازە کە لەم وەرزەدا باریوە، بەهۆیەوە دەریاچەی بەنداوی دەربەندیخان پڕ بووە، هەروەها بەپێی خەمڵاندنە فەرمییەکان گەیشتووەتە زیاتر لە چوار ملیار سێجا مەتر لە مانگی ئازاری ساڵی 2024، بەو پێیەی پێشبینی دەکەن بە خێرایی کەم ببێتەوە، وەک لە وەرزەکانی دوای ساڵی 2019 ڕوویدا، لە ئەنجامی زیادبوونی ئاوی دەردانی بەنداوەکە و لاوازی ئەو بڕە کە لە ڕووباری سیروانەوە دێت. هاوکات هاوڕان لەسەر ئەوەی سەرەڕای بڕێکی زۆری ئاوی گلدراوە، بەڵام چڕیی پیسکەرەکانی ناو بەنداوەکە، هێشتا زۆرە، ئاماژەش بەوە دەکەن، کە ڕووباری تانجەڕۆ دەڕژێتە ناو دەریاچەکە بە تەواوی پیسە بەهۆی ئەو پاشەڕۆیەی فڕێدراونەتە سەر کەناراوەکانی، وەک پیسکەرەکانی ڕۆن و چەورییەکانی وەرشەی پیشەسازی، پاشماوەی پاڵاوگە سەرەتاییەکانی سووتەمەنی، و پیسکەرەکانی کارگە و شارەوانییەکان، هەروەها ئاوی پیس. وادەکەن ئاوی دەریاچەک بە پیسی بمێنێتەوە. کێشەیەکی کۆن دوابەدوای زیادبوونی گوشاری جەماوەری بۆ سەر حکومەتی خۆجێی سلێمانی لە دوای ساڵی (٢٠٠٨)، وەزارەتی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان لیژنەیەکی پێکهێنا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی پیسبوونی ئاوی دەربەندیخان بە هەوڵدان بۆ ڕێگریکردن لە سەرچاوەکانی پیسبوون، بەڵام "نەیتوانی هیچ شتێک بکەن، لیژنەکانی دواتریش کە پێکهێنران هەمان دەرئەنجامی کاری لیژنەی پێشتریان هەبوو، بەجۆرێک پیسبوونەکە هەر ماوە، لەگەڵ ئەو هەموو مەترسییەی کە لەسەر ژیانی دانیشتوانی شارەکە دروستی دەکات" بە گوتەی هاوکار قادر، چالاکوانی ژینگە. تەنها شتێک کە دەسەڵاتداران دەیتوانی بیکەن هۆشداری بدەن لە بەکارهێنانی ئەو ئاوە. فەرمانگەی کاروباری تەندروستی لە وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژی (8ی تشرینی یەکەمی 2008)، داوای لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی گەرمیان کرد، هاووڵاتییانی دەربەندیخان ئاگادار بکاتەوە لە بەکارهێنانی ئەو ئاوەی پێیان دەگات بۆ خواردنەوە ناشێت بەهۆی پیسبوونییەوە. ئەو نوسراوانەی کە لە هەمان ئەو ساڵەدا لەنێو ئۆرگانە فەرمییە پەیوەندیدارەکاندا بڵاوکراونەتەوە، داوایان کردووە کە ئامۆژگاری دانیشتووانی قەزاکە بکرێت کە پەنا بۆ سەرچاوەی ئاوی بەدیل ببەن، وەک بیرە ئیرتیوازییەکان و ئاوی کانیاو، یان ئاوی دەریاچەکە گەرم بکەن تا پلەی کوڵان، تا کێشەی پیسبوون چارەسەر دەکرێت، ئاماژەش بەوە دەکەن کە حکومەت بەدوای جێبەجێکردنی پڕۆژەیەکدایە بۆ دەستەبەرکردنی ئاوی پاک بۆ دانیشتوانی ناوچەکە. ئەو کێشەیە بە درێژایی مانگەکانی ساڵی دواتر بەردەوام بوو، بەپێی ئەوەی لە نوسراوێکی فەرمیدا کە لە وەزارەتی کاروباری تەندروستییەوە بۆ فەرمانگەی تەندروستی سلێمانی لە مانگی ئابی 2009 دا نێردراوە، کە تیایدا ئاگاداری کردۆتەوە لە ئەنجامی "باش نەبوون"ی پشکنینی (مایکرۆبایۆلۆجی) کە لە مانگەکانی حوزەیران و تەمموزدا ئەنجامدرا لەسەر ئەو ئاوەی کە بڕیار بوو بۆ چارەسەرکردنی دەریاچەی دەربەندیخان ڕێگەی وێستگەی پاککەرەوەی کارپێکردنی کۆنەوە ئەنجامدرابێت. لە نوسراوەکەدا پشتڕاستکراوەتەوە کە ئاوەکە شیاو نییە بۆ خواردنەوە، هەروەها داوای سەپاندنی چاودێری زیاتر و ئەنجامدانی پشکنینی ڕۆژانە، و پێکهێنانی لیژنەی هاوبەش لەگەڵ شارەوانییەکان بۆ ئەنجامدانی سەردان بۆ ئەو شوێنانەی کە کلۆریان بۆ ئاوەکە زیاد دەکرێت، لە نزیکەوە پێداچونەوەی خۆیان بکەن، و هەر کەموکوڕییەک کە ڕوویدا ڕاستی بکەنەوە. شکستی کارەکانی پاککردنەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئاوی گونجاو بۆ بەکارهێنان، پێویستی بەپەلەی بۆ پڕۆژەیەکی نوێ بە تەکنەلۆجیای مۆدێرن ئاشکرا کرد، حکومەتی هەرێمی کوردستانیش لە مانگی تشرینی یەکەمی 2009 نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دامەزراندنی وێستگەیەکی پێشکەوتووی پاککردنەوەی ئاو کە لەلایەن کۆمپانیای (Ukfilter)ی بەریتانی جێبەجێ دەکرێت بە تێچووی سێ ملیۆن دۆلار، کە ئاوەکە لە دەریاچەی دەربەندیخان وەردەگرێت. بڕیار بوو کۆمپانیاکە تەنها لە ماوەی هەشت مانگدا کارەکانی تەواو بکات، بۆ ئەوەی دانیشتووانی قەزاکە تا ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٠ ئاوی پاکیان پێبگات. بەڵام ئەمە هەرگیز بەدی نەهات بەهۆی دواکەوتنی پڕۆژەکەوە. بە گوتەی یەکێک لە کارمەندانی پڕۆژەکە کە پێی باشبوو ناوی ئاشکرا نەکرێت، ناکۆکی لەنێوان دەزگا پەیوەندیدارەکانی حکومەت و کۆمپانیای جێبەجێکار ڕوویداوە، ئەمەش ڕێگر بووە لە تەواوبوونی پرۆژەکە، لەگەڵ ئەوەی کێشەکە زیاتر بووە بەهۆی کەمبوونەوەی بڕی ئاو و زیادبوونی ڕێژەی ئاستی پیسکەرەکانی ناوی. ئەو کارمەندە ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە لە ساڵی 2010 بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی ئەنجامی نوێی شیکاری ئاوەکانی ئاشکرا کرد کە جیاواز بوو لە پێشوو، بەو پێیەی دەریخست ئەو ئاوەی لە ڕێگەی تۆڕی ئاوی گشتییەوە دەگەیەنرێتە هاووڵاتیان سەلامەتە بۆ خواردنەوە. "ڕەنگە بەم درۆیە هەوڵیان دابێت توڕەیی هاووڵاتیان هەڵبمژن". ئەو فەرمانبەرە ئاماژە بەوە دەکات، نوسینگەی ڕاوێژکاری زانستی لە زانکۆی سلێمانی بۆچوونێکی جیاوازی هەبووە لە ئەنجامی شیکارییەکانی بەڕێوبەرایەتی ئاو لەو ماوەیەدا، بەو پێیەی ئەنجامی شیکارییەکی بۆ پارێزگای سلێمانی ناردووە کە لەلایەن کارمەندانی نوسینگەی ڕاوێژکارییەوە لەسەر ئەو ئاوە ئەنجامدراوە، دەریدەخات کە "مس، کرۆم و کادمیۆم"ی تێدایە، کە لە پاشماوەی کارگە پیشەسازییەکانەوە سەرچاوەی گرتووە. نوسینگەی ڕاوێژکاری زانستی ڕایگەیاند، جگە لەوەی ئەم ئاوە نەگونجاوە بۆ خواردنی مرۆڤ، دەبێتە هۆی مردنی بەشێک لە زیندەوەرانی نێو ئاوەکەش، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی گۆڕانکارییەکی مەترسیدار لە کوالێتی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان ڕوویداوە. نوسینگەکە پێشنیاری بۆ ئیدارەی پارێزگای سلێمانی کردووە کە وێستگەیەکی پاککردنەوەی ئاوی هاوشێوەی ئەو وێستگەیەی کە لە پارێزگاکانی باشووردا کاری پێدەکرێت، "کە تەنها لە ماوەی شەش مانگدا دەتوانرێت دابمەزرێت و کاریپێبکرێت، و ڕێگری لە دزەکردنی پیسکەرەکان لە ئاوی تانجەڕۆ و سیروان بکرێت کە سەرچاوەی دابینکردنی ئاوی دەریاچەی دەربەندیخانن" بە وتەی ئەو کارمەندە. ناوبراو لە درێژەی قسەکانیدا دەڵێت: "بەم ئەنجامانە و لەژێر فشاری ناڕەزایەتی جەماوەر و سکاڵا دووبارەبووەکاندا، ئیدارەی پارێزگای سلێمانی ناچار بوون لیژنەیەک بۆ خێراکردنی تەواوکردنی وێستگەی پاککردنەوە پێکبهێنێت ئەمە لە ساڵی ٢٠١٠ بوو، بەڵام لەسەر زەمین هیچ شتێک بەدەست نەهات بەهۆی نەبوونی بودجە". دەشڵێت: "گرفتەکە بەردەوام بوو، تا پێش دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکان لە هەولێر، گواستنەوەی پرۆژەکە بۆ کۆمپانیای (ئۆهیتان)ی تورکی". کە کۆمپانیایە کە بەشداربوو لە تەواوکردنی زۆرێک لە پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسان بەڵێنیان دا کە پڕۆژەکە بە زووترین کات تەواو دەبێت، بەمەش دەیان هەزار دانیشتوو لە مەترسی تووشبوون بە کۆمەڵێک نەخۆشی مەترسیدار ڕزگاریان دەبێت لە گەڕانی ڕۆژانە بۆ ئاوی گونجاو تا بەکاریبهێنن. لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2013، لەژێر فشاری ناڕەزایەتیییەکی نوێدا، پارێزگاری سلێمانی بڕیار درا ئاوی خواردنەوەی سەلامەت بۆ هاوڵاتیانی دەربەندیخان بە بەکارهێنانی 30 تانکەر کە ڕۆژانە دەیگوازنەوە بۆ قەزاکە تا تەواوبوونی پرۆژەی وێستگەی نوێی پاککردنەوە، بەڵام ئەم هەوڵەش درێژەی نەکێشا. بە وتەی هاوکار قادری چالاکوان. زیاتر لەوەش دەڵێت: لە سەرەتای ساڵی 2014دا پێش سەرهەڵدانی داعش و کۆنتڕۆڵکردنی نەینەوا و سەڵاحەدین و بەشێکی کەرکوک، چالاکی گروپە تیرۆریستییەکان زیادی کرد و هەمووان سەرقاڵی ئەو مەترسیانە بوون کە لەسەر ناوچەکە دروستی کردبوو، بۆیە هەموو شتێک وەستا!". هاکار دووپاتی دەکاتەوە کە کۆمپانیا تورکییەکە لەو کاتەدا بەردەوام بوو لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکە، بەڵام بەهۆی شەڕی داعش و زیادبوونی مەترسییەکان نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات پێش ئەوەی ڕێژەی تەواوکردنی بگاتە 50% دەستی لە کارەکانی هەڵگرت... ئێستاش دوای 10 ساڵ ئەوەی لەو پڕۆژەیە دروستبووکرابوو لەناوچوو، دەبێت هەموو شتێک دەستپێبکاتەوە، ڕەنگە لە سفرەوە. کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەکانی باشووری کوردستان و بەشێک لە کەرکوک و دیالە لەلایەن داعشەوەو شەڕی ڕزگارکردنیان لێی، تەنیا هۆکار نەبوون بۆ پەکخستنی جێبەجێکردنی پرۆژەی وێستگەی پاککردنەوەی ئاوی دەربەندیخان، بەڵکو قەیرانی ئابووریش بوو کە هەرێم دوای ساڵی ٢٠١٤ لە ئەنجامی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بازاڕی جیهانی و بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی فیدراڵی کاریگەری ناکۆکی لەسەر فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت لە کێڵگەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێکی دیکەی هۆکارەکان بوون. دواین بەڵێن درابێت لە مانگی ئازاری ساڵی 2023 بوو، کاتێک حکومەتی خۆجێی لە سلێمانی ڕایگەیاند، پڕۆژەی پاککردنەوەی ئاوی دەربەندیخان دەگوازرێتەوە بۆ کۆمپانیایەکی نوێ، کە ئەمە سێیەم کۆمپانیابوو لە ماوەی 12 ساڵدا پرۆژەکەی پێبدرێت، ئەمجارە ڕاستەوخۆ لەلایەن جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم، (قوباد تاڵەبانی)ەوە سەرپەرشتی دەکرێت، بە گوژەمی (10 ملیۆن) دۆلار کە پارەکەی لە "لە فرۆشتنی خانووبەرەی میرییەوە بەدەست هێنراوە"، بە وتەی هاکار قادر، دەڵێت: "بەڵێنەکە هەرگیز جێبەجێ نەکرا". ماددە شێرپەنجەییەکان ڕێبواران لە دەریاچەی دەربەندیخان دەتوانن بۆنێکی ناخۆش هەست پێ بکەن، هەمان شت بۆ دەریاچەی دیوانەش دەگونجێت کە بۆ ئاودانی زەوییە کشتوکاڵییەکانی قەزای دەربەندیخان بەکاردەهێنرێت، بەو پێیەی دەرچەی ئاوەڕۆی تێکەڵ دەبێت. بەگوێرەی دوو لێکۆڵینەوە کە لە ساڵی 2022 لە زانکۆی سلێمانی ئەنجامدراون، ئاوی دەریاچەی بەنداوی دەربەندیخان مادەی شێرپەنجەیی تێدایە، هەروەها ئاستی ترش لە ئاوی بەنداوەکەدا زۆرە، ئەمە جگە لەوەی ڕێژەی تاڵبوون زۆر زیاترە لەو ئاستەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دیارییکردووە ڕێکخراو. ئاستی ئەلەمنیۆم وا دەکات ئاوەکە نەگونجێت بۆ خواردنەوە یان ئاودێریکردنی بەروبوومەکان. ئەو دوو توێژینەوەیە هۆکاری پیسبوونەکە دەگەڕێننەوە بۆ پاشماوەی ناوچە پیشەسازییەکانی نزیک قەزاکە، گەیشتوون ئەو ئەنجامەی کە ئاوی بەنداوی دەربەندیخان تەنها بۆ ئاودێریکردنی جۆرە تایبەتەکانی ڕووەک گونجاوە، هەروەها بۆ مەبەستی پیشەسازیی تایبەت، لە کاتێکدا بۆ خواردنەوە گونجاو نییە بەبێ پرۆسەی پرۆسێسکردنی بەرز. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی دەریاچەکە "پێویستی بە جێبەجێکردنی پلانێکی ستراتیژی هەیە، لەگەڵ بەڕێوەبردنی درێژخایەن لەپێناو پاراستنی کوالێتی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان، بەو پێیەی یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوە ئاوییە ناوخۆییەکان بۆ دانیشتوانی ناوچەکە". حەمزە ڕەمەزان شارەزای ستراتیژی ئاو، دەرەنجامەکانی ئەو دوو توێژینەوەیە پشتڕاست دەکاتەوە، ئاماژە بەوە دەکات، پڕۆژەکانی پاککردنەوەی ئاو بە دیزاینی کۆن و تەنانەت هەندێکیان کە بڕیارە جێبەجێ بکرێن، تواناییان ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ قەبارەی پیسبوونی ئاو لە بەنداو و دەریاچەکانی عێراق بەهۆی کەمیی ئاوەوە لە ساڵانی ڕابردوودا. ئەو دەڵێت: "پاککردنەوەی کلاسیکی کوالیتی ئاو وەک پێویست ناگۆڕێت، دەبێت ڕوو لە پرۆژەی پاککردنەوەی سیرامیک یان شێوازی مۆدێرنتر بکەین کە ڕێگری لە دزەکردنی کانزا قورسە شێرپەنجەییەکانی وەک کرۆمیۆم و کادمیۆم بۆ ناو ئاوی ماڵان بکەن". تێبینی؛ ئەم لێکۆڵینەوەیە بە سەرپەرشتی تۆڕی "NERIJ" لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕۆژنامەگەریی ژینگەیی کە لەلایەن ڕێکخراوی ئینتەرنیوزەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەنجامدراوە، لەم لینکەوە تەواوی لێکۆلێنەوەکە بەزمانی عەرەبی بەردەستە؛ https://shorturl.at/onbE0
.jpg)
درەو: 🔻 بەپێی نوێترین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ 🔹 تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بەرهەمی کێڵگەکە (35 هەزار و 31)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، واتا ئاستی بەرهەم (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە رێژەی (5%) زیادی کردووە. 🔹 هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت بە رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. 🔹 داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. کۆمپانیای (HKN)ی ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سه‌رسه‌نگ کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ دەکەوێتە سنوری (پارێزگای دهۆک)ەوە، ڕوبەری کێڵگەکە (420) کیلۆمەتر دووجایە، دابەشبووە بەسەر دوو ناوچەی نەوتی جیاوازدا کە بریتین لە ناوچەی (سوارە توکەو ڕۆژهەڵاتی سوارە توکە)، هەر یەکێک لەو دوو ناوچەیە سێ کۆگای نەوتی سەربەخۆی تێدایە. پشكی (62%)ی کێڵگە نەوتییەکە كۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی کاری تێدا دەکات، (18%)ی پشکەکانی کێڵگەکە کۆمپانیای) شاماران)ی کەنەدی لە کانوونی دووەمی 2021 ەوە لە (تۆتاڵ)ی فەرەنسی کریوەتەوە، بەم شێوەیەش شاماران لە هەردوو کێڵگەی ئەتروش و سەرسەنگ بووە خاوەن پشک. پشكی (20%)ی کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ ماوەتەوە بۆ حکومەتی هەرێم کوردستان. کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئینێرجی لە ساڵی 2007 لەلایەن (ڕۆس پیرۆت جونیۆر) دامەزراوە، کۆمپانیایەکی تایبەتی وزەی سەربەخۆیە و کاری گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوتی لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. بارەگای سەرەکی کۆمپانیاکە لە شاری داڵاسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایەو لقی لە هەردوو شاری تەکساس و هەولێر هەیە. دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای ئێچ کەی ئێن ئێنرجی لە چارەکی یەکەمی (2024) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ بەپێی نوێترین ئەو زانیارییانەی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە (29ی ئایاری 2024) بۆ (چارەکی یەکەمی 2024) خستوویەتیەڕوو؛ 1. تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوت سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. ئەمە لە کاتێکدایە بەرهەمی نەوتی کێڵگەی ناوبراو لە چارەکی یەکەمی (2023)دا (35 هەزار و 31) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، بەم پێیەش تێکڕای ئاستی بەرهەمهێنان لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی پار (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە رێژەی (4.9%) زیادی کردووە. هەر بە پێی زانیارییەکانی کۆمپانیا نەوتییەکە هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. واتا هەر بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە کەمتر لە نیوەی نرخ و بە رێژەی (51%) و (42.5) دۆلار کەمتر فرۆشراوە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. 2. بەهۆی فشاری لە داخستنی بۆریی نەوتی کوردستان-جەیهانی تورکی، کە لە کۆتایی چارەکی یەکەمی ساڵی 2023دا دروستبووە، داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. ئەو دابەزینەش ڕەنگدانەوەی زیادبوونی (4.9%) بەرهەمهێنان و دابەزینی (38.9%) نرخی نەوتە لە (66.28) دۆلارەوە لە چارەکی یەکەمی 2023 بۆ (40.52) دۆلار لە چارەکی یەکەمی 2024. 3. هەر بە گوێرە ڕاگەیەندراوی کۆمپانیاکە، کۆمپانیای (HKN Energy) بەردەوامە لە فرۆشتنی نەوت لە بازاڕی ناوخۆدا. ئەگەر بارودۆخی ئێستا بەردەوام بێت، ئامانجیان بەرهەمهێنانی نزیکەی (30 هەزار) بۆ (40 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانەیە لە ماوەی ساڵی 2024دا. پوختەی دەرەنجامی کارەکانی کۆمپانیای (HKN) لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ سەرچاوە؛ - ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی، بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی 2024. - HKN ENERGY; Q1 2024 – Management Update, May 29, 2023 https://shorturl.at/UvLqe
.png)
(درەو): كۆمه‌ڵه‌ی پیشه‌سازی نه‌وتی كوردستان كه به "ئه‌پیكور" ناسراوه‌و كۆمپانیا بیانییه‌كانی كه‌رتی نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان له‌خۆده‌گرێت، قسه‌یه‌كی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق له‌باره‌ی هه‌مواری گرێبه‌سته‌كانه‌وه ره‌تده‌كاته‌وه. پێگەی (Argus)ی تایبەت بە وزە له راپۆرتێكدا ئاشكرایكرد، كۆمەڵەی پیشەسازی نەوتی كوردستان (ئەپیكۆر) قسەكانی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق رەتدەكاتەوە كە وتویه‌تی "كۆمپانیا نەوتییە جیهانییەكان لە هەرێمی كوردستان، ئامادەنین گرێبەستەكانیان هەمواربكەنەوە. ئەپیكۆر ئاماژە بە بەیاننامەكەی هەفتەی رابردوی دەكات كە تیادا هاتووە، كۆمپانیاكانی ئامادەن بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی گۆڕانكاریكردن لە گرێبەستەكانی ئێستا، بەرمەرجی رازیبونی حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان و كۆمپانیاكان لەسەری. ئارگۆس ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه، بەغداد پێشنیازێكی مامناوەندی خستوه‌ته‌ڕوو، كە لەڕێی هەمواری بودجەی فیدراڵییەوە بتوانێت پارەی كۆمپانیا نەوتییەكان بدات كە لە هەرێمی كوردستان كاردەكەن، لەبەرامبەر گەیشتن بە چارەسەر لەگەڵ حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا جیهانییەكان، لەبارەی تێچوی دەرهێنانی نەوتی بەرهەمهێنراو لە كوردستان. سایته‌كه نوسیویه‌تی: لێدوانەكان دەریدەخەن، تائێستا ناكۆكییەكان گەورەن لەنێوان هەردوولا لەبارەی چارەسەركردنی ئەو پرسە. هاوكات داواكەی ئەم دواییەی وەزیری نەوتی عێراقیش بۆ ئەنجامدانی كۆبونەوە لەگەڵ هاوتاكەی لە هەرێم و كۆمپانیا نەوتییەكان بۆ گەیشتن بەرێككەوتن و خێراكردنی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی خاوی عێراق لەڕێی بەندەری جەیهانی توركییەوە، كێشەكان هێورتر دەكاتەوە. "حكومەتی عێراق روبەڕوی دۆخێكی قورس بووەتەوە، لەبارەی بەدیهێنانی هاوسەنگی لەنێوان چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و جێبەجێكردنی پابەندییەكانی، لەچوارچێوەی رێژەی دیاریكراوی هەناردەی نەوت لەلایەن ئۆپێك پڵەسەوە".
.jpg)
مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) ڕۆژانە ئامێرە جەنگییەکەی ئیسرائیل لە غەزەدا ھەر شتێک بخوازێت وێرانیبکات، وێراندەکات، رۆژ نییە دەیەھا و سەدەھا مرۆڤی بێگوناھ و بێتاوان، ڕاستەوخۆ پەلامار نەدرێن و بە شێوەیەکی بەربەریانە ژیانیان لێ نەسێندرێتەوە. ڕۆژ نییە ماڵ بەسەر دانیشتوانە گیرخواردوەکەی ناو غەزەدا خاپور نەکرێت، لەم شارە و بۆ ئەو شار و لەم کەمپەوە بۆ ئەو کەمپی ئاخنراو بە کەسانی بێدەرەتان ڕاونەنرێن و بڕستیان لەبەر نەبڕێت. دۆخەکە بە ئاستێک گەیشتوە ئەوەی ئیسرائیل ئەنجامیئەدات جگە لە ناونانی بە تاوانی جەنگ، ھەوڵی ھۆشیارانەی لەناوبردنی میلەتێک، برسیکردن و کوشتنێکی سیستماتیکی، نەکرێت ھیچ ناوێکی تری لێبنرێت. ئەم جەنگە توانای دڵڕەقیی و ڕووبەری ڕق و ھەوڵی بێنرخکردنی ژیانی مرۆڤەکانی لە سەدەی بیست و یەکەمدا بە چڵەپۆپە گەیاندوە. دۆخەکە بە ئاستێک گەیشتوە فەلەستینییەکان تادێت زیاتر و زیاتر بکوژرێن و ڕۆژانەش ئیسرائیلیەکان زیاتر و زیاتر مرۆڤبوونی خۆیان لەدەستبدەن. ئیسرائیلیەکان بە کوشتن ژیان لە فەلەستینییەکان دەسێننەوە و فەلەستینیەکانیش لە ڕێگای بەناھەق کوژرانیانەوە دڵۆپێک مرۆڤایەتی لەناو دەوڵەت و کۆمەڵگای ئیسرائیلیدا ناھێڵنەوە. ئەوەی دەبینین ھەم سەندنەوەی ژیانە لە ھەندێک لە مرۆڤەکان و ھەم سەندنەوەی مرڤبوونە لە بکوژەکان. لە غەزەدا ئێمە لەبەردەم پرۆسەیەکی بەرفراوانی لەئینسانخستنی ئینسانداین. بەڵام غەزە تەنھا دۆخێکی نائینسانيی ناوچەکە نییە. تورکیاش لەشکرێکی گەورەی لەسەر سنوورەکانی ڕۆژئاوای کوردستان کۆکردۆتەوە و بەردەوامیش باس لە پەلاماردانی ئەو بەشەی کوردستان دەکات. پەلاماری ئەو بەشەی کوردستانیش بێپێشینە نییە. سوپاکەی ئەردۆغون ساڵی ١٩١٨ پەلاماری عەفرینی دا و ھەموو ئەو تاوانانەی سوپایەکی دڕندە بتوانێت ئەنجامیبدات، لەو شارەدا ئەنجامیدا. سوپای تورکیا لە سوپای ئیسرائیل دڕندەتر و تاوانبارتربێت، کەمتر نییە. ئەوەی رێگای لەم سوپایە گرتوە نەھێڵێت ھەمان ئەو تاوانانە ئەنجامبدات کە ئیسرائیل لە ئێستادا لە غەزە، ئەنجامیئەدات، ڕێگریەکانی ئەمریکا و وڵاتە رۆژئاواییەکانی ترە. ئەوانن ناھێڵن تورکیا سنوورەکان ببەزێنێت و کارەساتی گەورە و خوێناوی ئەنجامبدات. لە جیھانی ئەمرۆدا زیاد لە بەشێکی بەرچاوی مرۆڤایەتیی توانای بەرگریکردنیان لە خۆیان نییە و قابیلی لەناوبردن و تێکشکاندنن. ھێزی دڕندەی واش دروستبوون توانای پیادەکردنی ھەمووجۆرە وێرانکاریی و دڕندەییەکن. ھانا ئارێنت، ژنە فەیلەسوفیی جولەکە، لە خوێندنەوەیدا بۆ ئەزموونی مامەڵەکردنی نازیەت بۆ جولەکە و ھەوڵدانی لەناوبردنی سەرتاسەریان، بەو دەرەنجامە دەگات کە لە جیھاندا کۆمەڵە مرۆڤێک ھەن ئاسانتر قابیلی تێکشکاندن لەوانیتر، ئاسانتر لەناودەبرێن، تەنھاتر و بێمافترن لە کەسانیتر، بە تایبەتی لە ئاستی کۆیی و دەستەجەمعیدا. ئەم ژنە فەیلەسوفە بە تایبەتی باس لەو مرۆڤانەدەکات کە وەک کەمینە و گروپی لاواز و پەراوێزیی دێنە جیھانەوە. ئەو کەمینانەی ناتوانن بەرگریی لە خۆیان و لە مافەکانیان بکەن، لە پێش ھەمووانیشەوە، مافە ھەرە سەرەتایی و بنەڕەتییەکەی مرۆڤ: مافی ژیان. ئارێنت لە پێناسەکردنی ئەم کەمینانەشدا ھێما بۆ کەسانی ”کۆچبەر“ و ”پەناھەندە“ و ”نەخواستراو“ و ”نەفرەتلێکراو“یش دەکات. ئەمانەش ئەو جۆرەن لە مرۆڤ کە ژیانیان لە ژێر رەحمەت و ویستیی ئەو زۆرینانەدان کە لەگەڵیاندا دەژین. ئارێنت ئاکاری سەرەکیی ئەم کەمینانە بەوەوە گرێئەدات کە زۆربەی جار ”مرۆڤی بێدەوڵەت“ن، ئەو کەمینانەن کە لە دونیای ئەمڕۆدا، دونیای باڵادەستیی دەوڵەتی نەتەوە، بێدەوڵەتن. ئەو چوارچێوە سیاسییە سەروەر و قبووڵکراوەیان نییە کە میلەتان لەناویدا دەژین و پەیوەندییەکانیان بە خۆیان و بە دەرەوەی خۆیانەوە لەناویدا ڕێکدەخەن. ئارێنت پێیوایە رێکخستنی جیھانە لەسەر بنەمای دەوڵەت، کەسانێکی زۆری بێدەوڵەتی دروستکردوە کە وەک مرۆڤی لاواز و پەراوێزیی بە جیھاندا بڵاوبوونەتەوە. ئارێنت پێیوایە ئەم جۆرە تایبەتانە لە مرۆڤ کەسانێکن دەکرێتلە دونیای ئەمرۆدا ”ئیستیھلاک“ بکرێن و فرێبدرێنە دەرەوەی ئەو سنوورە سیاسییانەوە کە جیھانی لەسەر بونیادنراوە. ئەمانە ئەو کەسانەن سەرزەمینێکیان نییە تیایدا خودبوونی خۆیانی وەک مرۆڤ دروستبکەن و مرۆڤبوونیان، بپارێزن. ئەمانە کەسانێکن دەشێت بە ھەر شتێکی دیکە بگۆڕدرێنەوە کە سیستمە بەھێزەکان بیانەوێت، تا ئەو شوێنەی ڕاویانبنێنن و بیانگوازنەوە و لە دوا دەرنجامیشدا بەتەواوی بیانسڕنەوە. لە ئێستادا خەڵکی غەزە نموونەیەکی زیندووی ئەو جۆرە تایبەتەی مرۆڤن کە نەک تەنھا کەمینە و غەوارە و بێپەنان، نەک تەنھاش مرۆڤگەلێکن لە دەرەوەی دەوڵەت و ھەرجۆرە سەروەرییەکی سیاسیدان، بەڵکو کەسانێکن ھێز دەتوانێت شاربەدەریان بکات و بۆ ھەر شوێنێکشییان بنرێت کە ڕازیبێت بیانگرێتەخۆی. ھەموو دانیشتوانی غەزە لە ژێر زەبری سوپای ئیسرائیلدا بوون بە مرۆڤی زیادە، بە دانیشتوانێکی بێماف، کەسانێک مامەڵەی ئاژەڵیشیان پێ رەوانابینرێت. کوردەکانی ڕۆژئاوا، بە تایبەتی دانیشتوانەکەی شاری عەفرین، لە سەردەمی پەلاماردانەکەی سوپای تورکیا لە ساڵی ٢٠١٨دا بۆسەر شارەکە، لە ھەمان دۆخی دانیشتوانەکەی ئەمڕۆکەی غەزەدا بوون. دوای ئەوەی سوپاکەی ئەردۆغان شارەکەی داگیرکرد دانیشتوانە کورد و ناموسوڵمانەکانی شارەکە، خرانە پێگەی ئەو مرۆڤە پەراوێزیی و نەفرەتلێکراوانەوە کە ھانا ئارێنت باسیان دەکات. ھەمووان گۆڕان بۆ کەسانی ناپێویست، کەسانێک سوپا و میلیشیاکانی سەر بە تورکیا، دەیانتوانیی بەوشێوەیەی دەیانەوێت ئیستیھلاکیان بکەن و چوۆنیان بوێت وا مامەڵەیان بکەن. ھەم لە دۆخی غەزە و ھەم لە دۆخی رۆژئاوادا، وەک ئارێنت دەڵێت، ئێمە ئەو جۆرە لە کەمینە دەبینین کە ناھێڵن خێمەیەکی سیاسیی تایبەت بەخۆیان، لە پاڵ کۆی خێمە سیاسییەکانی تری جیھاندا، ھەبێت،. خێمەیەک بیانکات بە کەسانێک خاوەنی ئەو لانیکەمە لە سەروەریی کە نەکرێت پەلاماربدرێن و لەناوببرێن. ئەم جۆرە تایبەتە لە مرۆڤ، لە دونیای ئەمڕۆدا، ئەو بەشەی مرۆڤایەتین کە ژیانیان لەبەردەم ڕەحمەتی کەسانیتر و ھێزی لە خۆیان بەھێزتردایە. کەسانێکن ھیچ ھێزێکی جیھانیش خۆی ناکات بە خاوەن و ھاوڕێ و ھاوچارەنووسیان، بە تەنھایش لەبەردەمی سوپا مۆدێرنە دڕندەکان و توانا گەورەکانی لە کوشتن و لەناوبردندا، بەجێھێڵراون. ئەمانە میلەتی بێدەوڵەت و گروپی ئەتنی ژێردەستە و پێکھاتەی دینیی ھەڕەشەلێکراو و گروپی کولتوریی پەراوێزخراون. کورد و فەلەستینییەکان دوو نموونەی بەرچاوی ئەزموونی ژیانی ئەم جۆرە مرۆڤەن، کە لە زیاد لە بەشێکی جیھاندا ھەن و دەژین. ئەمەش ئەزمونی بە کەمینەکردنێکی گەمارۆدراوە بە ھەموو تەکنیکەکانی لەناوبردن و ستراتیژەکانی بێماف و بێنرخ و بێپەناکردن. ئەوەی ئەمڕۆ لە غەزەدا ڕووئەدات و ئەوەیش کە دەشێت سبەینێ، بۆ جاری چەندھەم، لەم یان لەو بەشی کوردستاندا ڕووبدات، بە تایبەتی لە رۆژئاوادا، لە یەک سەرچاوەوە ھەڵدەقوڵێت: گیرخواردنی میلەتێک لە شێوەی کەمینەدا، بەدەست ھێزێکی دڕندەی بارکراو بە رقێکی گەورە و تەیار بە تەکنۆلۆژیای کوشتن و وێرانکردن. لەناو جیھانێکیشدا کە دەشێت تەنانەت ئامادەنەبێت سەیری ئەنجامدانی تاوانە گەورەکانیش بکات،چجای رێ لە ڕوودانیان بگرێت.
.png)
(دره‌و): سبه‌ینێ لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق كۆبونه‌وه‌یه‌كی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌بێت و راپۆرتی خۆی سه‌باره‌ت به خشته‌كانی بودجه‌ی 2024 ته‌واوده‌كات، رۆژی دوو شه‌ممه په‌رله‌مان ده‌نگی له‌سه‌ر ده‌دات، له‌م خشتانه‌دا، خه‌رجی ده‌رهێنانی نه‌وتی هه‌رێمی كوردستان له خه‌رجییه سیادییه‌كان ده‌رهێنراوه‌و خراوه‌ته ناو خه‌رجی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێمه‌وه، ئه‌مه گرفتی دروستكردووه. لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق سبه‌ینێ كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كلاكه‌ره‌وه‌ی ده‌بێت بۆ ته‌واوكردنی راپۆرتی تایبه‌ت به خشته‌كانی بودجه‌ی ساڵی 2024. لیژنه‌كه ئه‌مڕۆ به سه‌رۆكایه‌تی عه‌توان عه‌توانی كۆبووه‌وه، ئه‌م كۆبونه‌وه‌یه بۆ دانانی جێ په‌نجه‌ی كۆتایی بوو له‌سه‌ر راپۆرتی خشته‌كانی بودجه. عه‌توان عه‌توانی ده‌ڵێ: لیژنه‌ی دارایی سوره له‌سه‌ر ته‌واوكردنی سه‌رجه‌م ورده‌كارییه‌كانی تایبه‌ت به خشته‌كان و ئاماده‌كردنی راپۆرتی كۆتایی به‌مه‌به‌ستی خسته‌ڕووی له دانیشتنی رۆژی دووشه‌ممه‌ی په‌رله‌ماندا. بڕیاره رۆژی دوو شه‌ممه په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگ له‌سه‌ر خشته‌كانی بودجه‌ی 2024 بدات، به‌گوێره‌ی قسه‌ی سه‌رۆكی لیژنه‌ی دارایی، ئه‌و راپۆرته‌ی كه لیژنه‌كه ده‌یخاته به‌رده‌م په‌رله‌مان، ته‌نیا له خشته‌كانی بودجه‌دا كورت نابێته‌وه، به‌ڵكو روانگه‌ی لیژنه‌ی داراییش سه‌باره‌ت به رێڕه‌وی دارایی وڵات له‌مساڵ و ساڵانی ئاینده ده‌خاته‌ڕوو، تایبه‌ت به به مه‌ترسییه‌كانی زیادبوونی خه‌رجی به‌كاربردن له‌سه‌ر حسابی بودجه‌ی وه‌به‌رهێنان. به‌گوێره‌ی ئه‌و خشته‌ی كه حكومه‌تی عێراق ره‌وانه‌ی په‌رله‌مانی كردووه، پشكی هه‌رێم له بودجه‌ی عێراق بۆ ساڵی 2024 به‌مشێوه‌یه ده‌بێت: • كۆی گشتی خەرجی هەرێم: (20 ترلیۆن و 910 ملیارو 463 ملیۆن و 950هەزار) دیناره، لەم بڕە: - خەرجی موچەی فەرمانبەران: (9 ترلیۆن و 556 ملیارو 348 ملیۆن) دینارە - موچەی چاودێری كۆمەڵایەتی: (2 ترلیۆن و 20 ملیارو 173 ملیۆن) دینارە - كۆی گشتی بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم: ( 11 ترلیۆن و 576 ملیارو 521 ملیۆن) دینارە - مانگانە دەكاتە: ( 964 ملیارو 710 ملیۆن) دینار - كۆی بودجەی بەكاربردن: ( 14 تریلیۆن و 840 ملیار و 223 ملیۆن و 778 ) دینار - بڕی قەرز: ( یەك ملیار و 116 ملیۆن ) دینار - خەرجیی وەبەرهێنان: ( 4 تریلیۆن و 954 ملیار و 240 ملیۆن و 172 هەزار) دیناره، له‌م بڕه (2 ترلیۆن و 700 ملیار) دیناری بۆ خه‌رجی به‌رهه‌مهێنانی 400 هه‌زار به‌رمیل نه‌وتی رۆژانه‌ی هه‌رێمه، وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق ده‌ڵێ ئه‌م پاره‌یه به هه‌رێم نادرێت، چونكه هه‌نارده‌ی نه‌وت راوه‌ستاوه. وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراق هه‌فته‌ی رابردوو راگه‌یه‌ندراوێكی له‌باره‌ی ئه‌و پاره‌یه بڵاوكرده‌وه، كه له خشته‌كانی بودجه‌دا بۆ خه‌رجی وه‌به‌رهێنان له هه‌رێمی كوردستان ته‌رخانكراوه، رایگه‌یاند، خه‌رجكردنی ئه‌م پاره‌یه مه‌رجداره به‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان داهاتی نه‌وت راده‌ستی حكومه‌تی فیدراڵ بكات. نه‌رمین مه‌عروف ئه‌ندامی كورد لیژنه‌ی دارایی په‌رله‌مانی عێراق ده‌ڵێ: لەکۆی تەرخانکراوی بودجەی وەبەرهێنان بۆ عێراق کە زیاتر لە ٥٥ تریلیۆن دینارە بڕی 4 تریلیۆن و 954 ملیار و 240 ملیۆن دینار بۆ هەرێمی کوردستان تەرخانکراوە، لە کاتێکدا لەو بڕە 2 تریلیۆن و 700 ملیار دیناری تایبەتە بە تێچووی دەرهێنانی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم و لە بنەڕەتدا خەرجی بەگەڕخستنەو سیادییە، و نابێت لەسەر پشکی هەرێم و خەرجی وەبەرهێنان ئەژماربکرێت. نه‌رمین مه‌عروف باسله‌وه ده‌كات، ئەم شێوازە لە ئەژمارکردنی ئەو خەرجییانە بوه‌تە هۆکاری گەورە نیشاندانی پشکی هەرێم و مایەی گازندەکردنی پارێزگاکانی تری عێراق دژی هەرێم .
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
