راپۆرتی: درەو 🔹 لە ماوەی ساڵی (2024)دا هیچ داهاتێکی فڕۆشتنی نەوتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەوەی نەوت سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بەڵام نەک بە ڕاستەوخۆ بەڵکو بە ناڕاستەوخۆش لە ساڵی (2024)دا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان سودمەند نەبوونە لەو سامانە سروشتییە نیشتمانییە، چونکە تەنانەت حکومەتی هەرێم ئامادە نەبووە هاوشێوەی حکومەتی عێراقیش پاڵپشتی کەرتی سوتەمەنی بکات، تا وەکو هاوڵاتیانی هەرێم بەنرخی گونجاوتر دەستیان بە بەرهەمە نەوتییەکانی وەک (نەوت، گاز، بەنزین و ...هتد) بگات. 🔹 ڕۆژانە لە هەرێم سەرو (300 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە، لەو ڕێژەیە (200 هەزار) بەرمیلی بۆ ئێران و تورکیا لە ڕێگەی تانکەرەوە گوازراوەتەوە و باقیەکەی لە ناوخۆی هەرێم ساخ کراوەتەوە، داهاتی مانگانەی نەوت بە نزیکەی (340 ملیۆن) دۆلاری مانگانەو سەرو (4 ملیار) دۆلار دەخەمڵێندرێت لە ساڵی 2024دا. 🔹 ئەگەر بە تێکڕا داهات و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانی و فەرمییەکان لێکبدەینەوە، ئەوا بە تێکڕا لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (301 هەزار و 604) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنرابێت بۆ كۆی ساڵەكە (110) ملیۆن بەرمیل نەوت بەرهەمهاتووە، هەر بەرمیلێک نەوتیش بە تێکرا و بە نیوە کەمتر لە نرخی نەوتی خاوی برێنت و بۆ هەر بەرمیلێک بە (35-40 دۆلار) بخەمڵێنین، ئەوا داهاتی ڕۆژانەی نەوتی بەرهەمهاتوو بە بێ تێچوو و کرێی بەرهەمهێنان، بریتی دەبێت لە (11 ملیۆن) دۆلار بە مانگەکانە دەکاتە (339 ملیۆن ) دۆلارو لە تەواوی ساڵی (2024) کۆی داهاتەکەی دەگاتە (4 ملیار) دۆلار، وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە.   بەرهەمهێنان و بە قاچاخ بردنی نەوتی هەرێم و قازانجی کۆمپانیا و بازرگانانی نەوت لە ساڵی 2024 دا سەرەڕای ئەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە تەواوی ساڵی (2024) بە ڕاگیراوی مایەوە، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان ڕاگیراوە، بەڵکو کێڵگە نەوتییەکان بەردەوام بەرهەمیان هەبووە، کۆمپانیا بیانییەکانی نەوت بە شێوەی وەرزی ڕاپۆرتی کارو چالاکی و بەرهەم قازانجی خۆیان بە شێوەی وەرزی بڵاو کردووەتەوە، بۆ نمونە؛ 1.    رۆژی (8/5/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) ڕاگەیاند؛ کە کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (183ملیۆن) دۆلار بووەو (61 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بە جۆرێک؛ رۆژانە (28 هەزار و 379) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (47 هەزار و 931) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور، هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. هەمان کۆمپانیا رۆژی (15/8/2024) بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی دووەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (137 ملیۆن) دۆلار بووە، بڕی (35 ملیۆن) دۆلار قازانجی هەبووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (79 هەزار و 783) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ. رۆژانە (30 هەزار و 684) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (49 هەزار و 99) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور بەرهەمهێناوە، هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بەسەرو (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. رۆژی (7/11/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی سێیەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (170.5 ملیۆن) دۆلار بووە، پوختەی قازانجی کۆمپانیاکە (20 ملیۆن) دۆلار بووە. تەنها لە هەرێمی کوردستان داهاتەکەی (59.2 ملیۆن) دۆلار بووەو نزیکەی (75%)ی پوختەی قازانجەکەی لە نەوتی هەرێمدا بووە. لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (84 هەزار و 212) بەرميل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵ، ئەو بەرهەمەش بەڕێژەی (5.6%) بەرزبوونەوەی بەخۆوە بینیوە بەراورد بە چارەکی دووەمی ئەمساڵ. رۆژانە (29 هەزار و 693) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (54 هەزار و 520) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور. 2.    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی بۆ نیوەی یەکەمی (2024)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بووە؛ ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ (78 هەزار و 50) بەرمیل بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە (34 – 37) دۆلار لە ناوخۆدا فرۆشراوەو تێکڕای نرخی نەوتی برێنت (84) دۆلار بووە. بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی (تەق تەق و سارتە) بە ڕێژەی (100%) دابەزیوە. هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. داهاتی کۆمپانیاکە لە شەش مانگی یەکەمی (2024) بڕی (37 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلار بووە. 3.    کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2024)دا ڕایگەیاندووە؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە (22 ملیۆن و 588 هەزار) دۆلار بووە، لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ، بە تێکڕای کاری رۆژانە (37 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە ماوەی ناوبراودا (3 ملیۆن و 345 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. ئەو بڕەش زۆرترە لەو بەرهەمەی لە پێش ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم بەرهەم دەهات. هاوکات لە کێڵگەی نەوتی ئەتروش، بە تێکڕای کاری رۆژانە (20 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بڕی (ملیۆنێک و 817 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی کێڵگەکەی فرۆشتووە. بەم پێیە کۆمپانیاکە لە (1/1/2024 – 31/3/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (57 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (5 ملیۆن و 162 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. هاوکات چارەکی دووەمی ئەمساڵدا کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی ڕاگەیاندووە؛ داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵدا (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار بووە، لە (1/4/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (54 هەزار و 800) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (4 ملیۆن و 901 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. بەو مانایەی لە (1/1/2024 – 30/6/2024) لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش)، بە تێکڕای کاری رۆژانە (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بەرهەمهێندراوە، بە کۆی گشتی بڕی (10 ملیۆن و 63 هەزار) بەرمیل نەوتی خاو فرۆشراوە. لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) کۆمپانیاکە بە تێکڕای کاری رۆژانە (42 هەزار و 200) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوەو بە کۆی گشتی بڕی (7 ملیۆن و 116 هەزار) بەرمیل نەوتی خاوی فرۆشتبوو. 4.    کۆمپانیای گۆڵف کیستۆن پترۆلیۆم (GKP)ی بەریتانی، بەرهەم و داهاتی گشتی بۆ نیوەی یەکەمی (2024) بڵاو کردەوەو ڕایگەیاندووە؛ بە سەلامەتییەکی بەهێزەوە، بەبێ بەفیڕۆدانی کات (590) ڕۆژە بەردەوامین لە کارکردن. تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە نیوەی یەکەمی (2024) بە ڕێژەی (69%) زیادیکردووە بۆ (39 هەزار و 252) بەرمیل نەوتی خاو لە ڕۆژێکدا، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی (2023)  تێكڕای بەرهەم گەیشتبووە (23 هەزار و 256) بەرمیل نەوتی رۆژانە، ئەمەش ڕەنگدانەوەی خواستی بەهێزی بازاڕی ناوخۆییە بۆ نەوتی خاوی کێڵگەی شێخان. بە تێکڕای (8) مانگی یەکەمی ئەمساڵدا، بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکە بەرزتربووەتە بۆ (41 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، چونکە خواستی بازاڕی ناوخۆیی لە مانگی شوبات بەدواوە زیادی کردووە، تێکڕای بەرهەمهێنانی گشتی لە مانگی تەمموزدا نزیکەی (47 هەزار و 900) بەرمیل و لە مانگی ئاب و ئەیلودا ڕۆژانە نزیکەی (48 هەزار و 200) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە. ئەو نرخەی لە بەرمیلێک نەوت بەدەستهاتووە لە نێوان (25 بۆ 28) دۆلار بووە، هەر بەرمیلێک نەوت بە تێکڕا بە(27) دۆلار فرۆشرابوو. بەراورد بە نرخی نەوتی برێنت لە هەر بەرمیلێک نەوتدا (57.8) دۆلار داشکاندنمان بۆ کڕیاران کردووە. داهاتی گشتی کۆمپانیاکەش سەروو (71 ملیۆن) دۆلار بووە. 5.    بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (ئێچ كه‌ی ئێن ئێنه‌رجی) ئەمریکی لە کێڵگەی نەوتی سەرسەنگ؛ تێکڕای بەرهەمی گشتی کێڵگەی نەوتى سەرسەنگ لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا (36 هەزار و 763)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە. لە کاتێکدایە لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بەرهەمی کێڵگەکە (35 هەزار و 31)بەرمیل نەوتی رۆژانە بووە، واتا ئاستی بەرهەم (هەزار و 732) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە رێژەی (5%) زیادی کردووە. هەموو فرۆشتنێکی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکە لە ماوەی چارەکی یەکەمی (2024)دا بۆ بازاڕی ناوخۆیی هەرێمی کوردستان بووەو هەر بەرمیلێکیش بە (40.52) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان (83) دۆلار بووە. هاوکات لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2023)دا نرخی بەرمیلێک نەوتی فرۆشراوی کێڵگەکە بە (66.28) دۆلار فرۆشرابوو، بەم پێیەش هەر بەرمیلێک نەوت بە رێژەی (39%) نرخەکەی لەدەستداوە بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو. داهاتی کۆمپانیای (HKN Energy) بۆ چارەکی یەکەمی 2024 بەڕێژەی (35.1%) کەمیکردووە بە بەراورد بە چارەکی یەکەمی 2023. ئەگەر بە تێکڕا داهات و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بەپێی زانیارییە ڕۆژنامەوانی و فەرمییەکان لێکبدەینەوە، ئەوا بە تێکڕا لە کێڵگە نەوتییە بەرهەمهێنەکانی هەرێمی کوردستان ڕۆژانە (301 هەزار و 604) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنرابێت، هەر بەرمیلێک نەوتیش بە تێکرا و بە نیوە کەمتر لە نرخی نەوتی خاوی برێنت و بۆ هەر بەرمیلێک بە (35-40 دۆلار) بخەمڵێنین، ئەوا داهاتی ڕۆژانەی نەوتی بەرهەمهاتوو بە بێ تێچوو و کرێی بەرهەمهێنان، بریتی دەبێت لە (11 ملیۆن و 310 هەزار و 150) دۆلار بە مانگەکانە دەکاتە (339 ملیۆن و 304 هەزار و 500) دۆلارو لە تەواوی ساڵی (2024) کۆی داهاتەکەی دەگاتە (4 ملیار و 71 ملیۆن و 654 هەزار) دۆلار، وەک لە خشتەی (1)دا هاتووە. خشتەی (1) هەر لە بارەی بە قاچاخ بردنی نەوتی هەرێمەوە ڕۆژی (11/7/2024) ئاژانسی رۆیتەرز لە راپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوت بە ڕێگەی بۆری، هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان بە قاچاخی بۆ ئێران و تورکیا زیادی کردوە. وەک لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە ڕۆژانە بە سەدان تەنکەری نەوتهەڵگر لە هەولێر و سلێمانیەوە بە ڕێگا پێچاوپێچەکان و ناوچە شاخاویەکاندا تێدەپەڕن و هیچ تۆمارکردنێکیان لە دەروازە سنوریەکان بۆ ناکرێت. ئەو تانکەرە نەوتانە ئەرکیان ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێکی گەورەی گواستنەوەی نەوتە لە هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئێران و تورکیا و ڕۆڵێکی گرنگیان هەیە لە ئاڵوگۆڕی نەوت، کە داهاتی مانگانەیان نزیکەی (200 ملیۆن) دۆلار دەبێت و لەبری ئەوەی بچێتە ناو خەزێنەی حکومەتی هەرێمەوە پارەکە لەنێوان پارتی و یەکێتیدا دیزە بەدەرخۆنە دەکرێت. ڕاپۆرتەکەی رۆیتەرز لەسەر بنەمای چاوپێکەوتن لەگەڵ زیاتر لە 20 شارەزاو ئەندازیاری نەوت و بازرگان و بەرپرسدا ئامادەکراوە و ئاماژەی بەوەکردوە ڕۆژانە زیاتر لە هەزار تانکەر بە بڕی (200 هەزار) بەرمیل نەوت بۆ ئێران و تورکیا دەگوازنەوە. بە وتەی بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان کە لێدوانی بۆ ئاژانسەکە داوە، ڕۆژانە لە هەرێم (375 هەزار) بەرمیل نەوت بەرهەم دەهێنرێت و لەو ڕێژەیە (200 هەزار) بەرمیلی بۆ ئێران و تورکیا دەگوازرێتەوە و باقیەکەی لە ناوخۆی هەرێم ساخ دەکرێتەوە. ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و زیانە داراییەکانی بۆ سەر داهاتی گشتی لە ساڵی 2024 دا دوای نۆ ساڵ لە سکاڵایەکی حکومەتی عێراق لەسەر حکومەتی تورکیا لە ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس دژی ئەوەی "توركیا ر‌ێكکەوتنی ترانزێتی بۆریی نەوتی ساڵی 1973ی  پێشێلكردووە، بەوەی توركیا رێگەیداوە نەوتی خاو لە هەرێمی كوردستانی عێراقەوە بەبێ ر‌ەزامەندیی بەغدا، لە رێگەی توركیاوە هەناردە بكرێت". دواجار ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس بڕیارێکی (277) لاپەڕەیی لە رۆژی (13ی شوباتی 2023) دەرکردووەو لە (25ی ئازاری 2023) بە فەرمی بووە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. بە پێی بڕیارەكەی ژووری ناوبژیوانی نێودەوڵەتی لە پاریس، حكومەتی هەرێمی كوردستان حكومەتێكی دەستوری و یاساییە لە چوارچێوەی عێراقدا، بەڵام ناتوانێت نەوت لە رێگەی بۆریەوە بگوازێتەوە بۆ دەرەوە، چی نەوتی باكور بێت، چی نەوتی هەرێم، چونكە هەرێمی كوردستان بەشێك نیە لە رێككەوتنی ( IPT) واتا (بە بازاڕكردنی نەوتی جیهانی) كە لە نێوان توركیا و عێراق لە ساڵی 1973 تایبەت بە بۆری نەوت واژۆكراوە. ئێستا کە ساڵێک و 9 مانگ تێپەڕیوە، سەرباری ئەوەی حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراق گەیشتوون بەجۆرێک لە ڕێککەوتن، بەڵام هێشتا نەیتواندراوە دەست بە هەناردەکردنی نەوت بکرێتەوە؛ لەم بەشەی ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو زیانە داراییانەی بەهۆی ڕاگرتنی نەوتی هەرێم تەنها لە ماوەی ساڵی (2024) بەر کەرتی گشتی و دارایی حکومەتی هەرێم کەتووە، چونکە لە ماوەی ساڵی ڕابردوودا هیچ داهاتێکی فڕۆشتنی نەوتی هەرێم نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی، سەرباری ئەوەی نەوت سامانێکی نەتەوەیی و نیشتمانییە، بەڵام نەک بە ڕاستەوخۆ بەڵکو بە ناڕاستەوخۆش لە ساڵی (2024)دا هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان سودمەند نەبوونە لەو سامانە سروشتییە نیشتمانییە، چونکە حکومەتی هەرێم ئامادە نەبووە هاوشێوەی حکومەتی عێراقیش پاڵپشتی کەرتی سوتەمەنی بکات، تا وەکو هاوڵاتیانی هەرێم بەنرخی گونجاوتر دەستیان بە بەرهەمە نەوتییەکانی وەک (نەوت، گاز، بەنزین و ...هتد) بکەوێت.   ئەو زیاننانەی بەر کەرتی گشتی دارایی هەرێم کەوتووە، دەخەمڵێندرێت بە؛ 1.    بەپێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2022)دا کە هەناردەی نەوتی هەرێمی تێدا ڕانەگیرابوو، حکومەتی هەرێم لە تەواوی ساڵەکەدا بڕی (144 ملیۆن و 404 هەزار و 412) بەرمیل نەوتی تەنها لە ڕێگەی بۆری نەوتی کوردستانەوە لە بەندەری جەیهانی تورکی ڕادەستی کڕیاران کردبوو. 2.    ئەگەر حکومەتی هەرێم بە هەمان توانای ساڵی (2022) نەوتی هەرێمی لە ساڵی (2024)یشدا هەناردە بکردایە، لەسەر ئەو بنەمایەی تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ساڵی (2024)دا (80.54) دۆلار بووە و هەرێمی کوردستان نەوتەکەی بە (15.79) دۆلار کەمتریش بفڕۆشتایە وەک ئەوەی لە ساڵی (2022)دا فڕۆشتبووی، ئەوا هەر بەرمیلێکی نەوتی هەرێم لە ساڵی (2024) بە (64.75) دۆلار دەفڕۆشرا و کۆی داهاتی هەناردەکراوەی هەرێم نزیکەی (9 ملیار و 357 ملیۆن) دۆلار دەبوو. خشتەی ژمارە (2) پرۆسەکە رونتر دەکاتەوە. خشتەی ژمارە (2) سەرچاوەکان -    درەو میدیا، بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی نەوتی هەرێمی كوردستان، 1/3/2024؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=14745 -    Deloitte report on Oil and Gas review in the Iraqi Kurdistan Region – 2022, at; https://gov.krd/english/information-and-services/open-data/deloitte-reports/deloitte-report-2022/ -    Crude Oil Brent US Dollars per Barrel, Europe Brent Spot Price FOB 2024, at; https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr -    Timour Azhari, Kurdish oil smuggling to Iran flourishes, reuters, July 11, 2024, at; https://www.reuters.com/world/middle-east/kurdish-oil-smuggling-iran-flourishes-2024-07-11/ -    DNO Reports Strong First Quarter Results, Steps Up North Sea Activity, 8/5/2024,at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/dno-reports-strong-first-quarter-results-steps-up-north-sea-activity-2024-05-08/ -    Q2 2024 Trading Update and Invitation to Earnings Call, DNO, 6/8/2024 at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/q2-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2024-08-06/ -    Q3 2022 Trading Update and Invitation to Earnings Call, DNO, 14/10/2024 at; https://www.dno.no/en/investors/announcements/q3-2024-trading-update-and-invitation-to-earnings-call-2024-10-14/ -    Genel Energy plc - Unaudited results for the period ended 30 June 2024, 6/8/2024, at; https://genelenergy.com/wp-content/uploads/2024/08/HY2024-results_FINAL.pdf -    ShaMaran Reports First Quarter 2024 Results, May 8, 2024, at; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-first-quarter-2024-results-122854/ -    ShaMaran Reports Second Quarter 2024 Results, August 8, 2024. At; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-second-quarter-2024-results-122861/ -    Gulf Keystone, 2024 Half Year Results Announcement, 29TH AUGUST 2024, at; https://www.gulfkeystone.com/2024-half-year-results-announcement/ -    HKN ENERGY; Q1 2024 – Management Update, May 24, 2024; https://www.hknenergy.com/wp-content/uploads/2024/05/Q1-2024-Mgmt-Update-05242024.pdf  

(درەو): دادگای کەرخی بەغداد سکاڵای وەزارەتی نەوتی عێراق رەتكردەوە بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ كۆمپانیا بیانییەكانی بواری نەوت، دەڵێ ئەو هۆكارانەی دادگای باڵای فیدراڵی لە بڕیاری شوباتی 2022ی خۆیدا پشتی پێبەستووە ناكرێت لەسەر ئەو گرێبەستە نەوتییانە جێبەجێ بكرێت كە بەر لە دەرچوونی بڕیارەكە ئیمزا كراون، ئەمەش دەرفەتێكی تر خۆش دەكات لەبەردەم دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم لە سەرەتای ساڵی ئایندەوە.  دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخی بەغداد، سکاڵایەکی وەزارەتی نەوتی عێراقی بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستانی رەتكردوەتەوە. سکاڵاکە لە دژی (9) کۆمپانیای نەوتی بیانی كەرتی نەوتی هەرێم تۆمار کرابوو کە بریتین لە (ئەداکس، دانا گاز، دی ئێن ئۆ، گازپرۆم نەفت، جێنێل ئینێرجی، گالف کیستۆن، ئێچ کەی ئێن ئینێرجی، شاماران، وێستەرن زاگرۆس)، دادگای كەرخ لە رۆژی 18ی ئەم مانگەدا بڕیاری خۆی بۆ رەتكردنەوەی سكاڵاكە دەركردووە. دادگای كەرخ لە بڕیارەكەیدا ئاماژەی بەوەكردووە، تەنانەت ئەگەر گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستان پشتی بەو بنەما یاساییانەش بەستبێت كە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لە شوباتی 2022دا بە نادەستوریی ناوی بردووە، هێشتا ئەو گرێبەستانە بە "دروست" ئەژمار دەكرێن. دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ناوەڕاستی شوباتی 2022 لەسەر بنەمای سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراق، یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستانی هەڵوەشاندەوە و هەرێمی پابەندكرد بەوەی نەوت و غازەكەی رادەستی حكومەتی فیدراڵی بكات، لەدوای ئەم بڕیارەو لە ئایاری 2022دا وەزارەتی نەوت سكاڵایەكی یاسایی تری بەرزكردەوە بۆ هەڵوەشاندنەوە گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم.  دادگای كەرخ لە تەموزو تشرینی یەكەمی 2022دا بڕیاری خۆی دەركرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستی حەوت كۆمپانیا، بەڵام لەبارەی دۆسیەی كۆمپانیاكانی (داناغاز)و(گازپرۆم) بڕیاری نەدا.  بەڵام وەزارەتی سامانە سروشتییەكان دەستەوسان رانەوەستاو تانەی دا لە بڕیارەكانی دادگای كەرخ.  بەگوێرەی قسەی (سەباح سوبحی) ئەندامی لیژنەی نەوت و غاز لە فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەرلەمانی عێراق "دادگای كەرخ سەرباری رەتکردنەوەی سکاڵاکە، ژمارەیەک بڕیاری ساڵی 2022ی وەزارەتی نەوتی عێراقی هەڵوەشاندەوە کە چەند گرێبەستێکی نەوتی حکومەتی هەرێمی کوردستانی بە پوچەڵ دانابوو".  لە رەتكردنەوەی سكاڵاكەی وەزارەتی نەوتدا، دادگای كەرخ باسی لەوەكردووە، ئەو هۆكارانەی كە دادگای فیدراڵی لە بڕیارەكەی شوباتی 2022دا پشتی پێ بەستووە ناكرێت لەسەر ئەو گرێبەستانە جێبەجێ بكرێت كە بەر لە دەرچوونی بڕیارەكەی دادگا ئیمزاكراون، ئەمەش پاڵپشت بە بنەمایەكی گشتیی لە یاسای مەدەنی عێراق.  بەپێی بڕیارەكە، ئەو گرێبەستە نەوتییانەی كە هەرێمی كوردستان لەگەڵ كۆمپانیاكان ئیمزای كردووە بە "دروست و بەركارو پابەند بۆ هەردوولا" ئەژماردەكرێن و هیچ لایەنێكی دەرەوەی گرێبەستەكان مافی ئەوەی نییە تانەیان لێ بدات. وەزارەتی نەوتیی عێراق ئەنجامی سەرەتایی بڕیاری دادگای دۆڕاندووە، بەڵام وەكو سەباح سوبحی دەڵێ: دوای بڕیارەکەی دادگا، وەزارەتی نەوتی عێراق ماوەی 30 رۆژی لەبەر دەستە بۆ ئەوەی تانە لە بڕیارەکە بدات، ئەگەر لەو ماوەیە وەزارەت هیچ تانەیەک لە بڕیارەکەی دادگا نەدات، بە تەواوەتی دۆسیەكە دادەخرێت".  بڕیارەكەی دادگای كەرخ لەكاتێكدایە، هەردوو حكومەتی بەغدادو هەولێر بەمدواییە لەسەر هەمواری ماددەی تایبەت بە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان ریككەوتوون و بڕیارە هەموارەكە لە سەرەتای ساڵی 2025دا لە پەرلەمان پەسەند بكرێت و هەر لە سەرەتای ساڵی نوێوە هەناردەی نەوتی هەرێم لەرێگەی بۆرییەوە بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە، كە لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە، بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریس دژ بە توركیا لە بەكارهێنانی بۆری نەوتی عێراق- توركیا بۆ هەناردەی نەوتی كوردستان بەبێ وەرگرتنی رەزامەندیی حكومەتی فیدراڵی عێراق.   

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو)   خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەناو بومەلەرزەیەکی سياسيي گەورەدایە. بەرە سیاسییە گەورەکان دەگۆڕێن و بەرەی سیاسیی نوێ دروستدەبن، بکەری سیاسیی تازە دێتەکایەوە و بکەرانی سیاسیی دیکە دەتوێنەوە و وێران دەبن، هاوکێشەی تازەی دەسەڵات دروستدەبێت و هاوکێشە کۆنەکان گۆڕانی بنەڕەتییان بەسەردادێت. دەرکەوتە سیاسییە کۆنکریتەکانی ئەم بومەلەرزە سیاسییە، لەسەرێّکەوە، وێرانکردنی توانا سەربازیی و سیاسییەکانی حەماسی فەلەستینیی و حیزبوڵای لوبنانییە، لەسەرێکی دیکەوە  کەوتنی رژێمەکەی بەشار ئەسەدە. ئەوەیش کە بە پلەی یەکەم، لەگەڵ کەوتنی ئەم بکەرە سیاسییانەدا دەکەوێت، هەیمەنەی دەوڵەت و حوکمڕانیی ئاینیانەی ئێرانە لەناوچەکەدا. لە ڕاستیدا کەسانێک هەن تا ئەو شوێنە دەرۆن قسە لە فەشەلی مێژوویی و سەرتاسەری ئیسلامی سیاسیی وەک گشتێک بکەن. وەکچۆن جەنگی شەس ڕۆژەی نێوان ئیسرائیل و عەرەب کە ساڵی ١٩٦٧دا کۆتایی بە پرۆژەی «قەومەیتی عەرەبی» هێنا، کۆتایی بەوەی پێدەگوترێت پان-عەرەبیزم، جەنگی ٧ ئۆکتۆبەریش لە گەڵ حەماسدا لە غەزە و جەنگی لوبنان لەگەڵ حیزبوڵا و کەوتنی ئەسەد و ئێران و ملیشیاکانی تر لە سوریادا، کۆتایی و فەشەلی مێژوویی و یەکجارەکی ئیسلامی سیاسیی لەسەرجەمی ناوچەکەدا رادەگەیەنێت. بەڵام ئەوەی ئەم ساتەوەختە تایبەتە لە ئێستادا پێماندەڵێت سەرکەوتنی تورکیا و قەتەر و هەیمەئەی تەحریری شامە لە سوریادا. تا ئەم ساتە ئەمانە براوەی سەرەکیی گۆڕانکارییەکانی ناو سوریا و ناوچەکان. ئەوەی لە سوریاشدا لە دۆخی سەرەتاییانەی دروستبووندایە، بەهێزیبوونی هەیمەنەی تورکیی و قەتەرییە لە ئاسی ئیقلیمیدا، ئەو بکەرە ناوەکەیش کە خوێنی پێوییست بە لەشی ئەم هەیمەنە تایبەتە دەبەخشێت، ئەو هێزە ئیسلامیی و ئەو هێزانەی سەر بە تورکیان کە لەناو سوریادا وەک براوەی دۆخەکە ئامادەن و کاردەن. ئەمەش نەک تەنها درێژەدانە بە پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی، لە چاپە ئیخوانییە بەسەلەفیبووەکەیدا، بەڵکو هەڵگری هەمان خەونە دینیی و مەزهەبییەکانی سەردەمی شۆڕشی ئێرانیشە، بەڵام لە چاپە سونییە ئیخوانیی و نیمچەئیخوانیەکەیدا.    ئەوەی رێگری سەرەکیی و بەهێزی بەئەنجامگەیشتنی ئەم پرۆژە سونیەی ئیسلامی سیاسییە، ئەو بەرەیەی ترە کە بکەری ژمارەیەکی دروستبوونی ئەو دۆخە تازەیەن لە ناوچەکەدا، ئەوانەی ئەم هەلومەرجە مێژووییە تازەیەیان دروستکردوە، مەبەستم بەرەی ئەمریکا، ئیسرائیل و سعودیە و ئیمارەتە. ئیسرائیل، بێگومان لە پشتییەوە ئەمریکا، هێزی ژمارەیەکی دروستکردنی ئەو ژینگە سیاسیی و ئیقلیمیە تازەیەن کە هاتۆتەکایەوە. ئەم بەرەیە، کە لە بەرەی تورکیا و قەتەر و هەیئەی تەحریری شام، زۆر بەهێزترە، دژ بەو جێگرتنەوەیەی ئیسلامی سیاسییە لە سوریادا کە تورکیا و قەتەر هێلە سەرەکییەکانی بەرێوەیدەبەن. بەرەی دژە تورکیا و دژە قەتەر، بەدوای ئەلتەرناتیڤێکدا دەگەڕێن کە سەر بە ئیخوانی موسلیمین و هێزە سەلەفییەکان نەبێت، جۆرێک لە دەوڵەتیان دەوێت، وەک ئەوەی لە میسر و ئیمارات و سعودەیەدا هەیە و کاردەکات. دەوڵەتێک لەسەرێکەوە ئامادەی رێکەوتن و کاری پێکەوەییبێت لەگەڵ ئیسرائیل و ئەمریکادا، لە سەرێکی دیکەوە گونجاوبێت لەگەڵ ئەو گۆرانکارییە تازانەدا کە لەناو سعودیە و ئیماراتدا رووئەدەن. ئەمەش لە هەموو دۆخێکدا مانای خۆڕزگارکردنە لە پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی، بە تایبەتی لە چاپە ئیخوانییەکەیدا.   لەناو ئەم دیمەنە گەورەیەدا دەشێت چی رووبدات؟ بە بۆچونی من پێناچێت پێکدادانی گەورە لە نێوان ئەو دوو بەرە جیاوازدا رووبدات، بە تایبەتی لەکاتێکدا، ئەمریکا پەیوەندیی پتەوی لەگەڵ هەردوو بەرە جیاواز و ناکۆکەدا هەیە. هەمووان لەوە ئاگادارن کە پێکدادانی ئەو دووبەرەیە لەناو سوریادا پشێوییەکی سیاسیی و سەربازیی گەورە لە سەرجەمی ناوچەکدا دروستدەکات و هەلی گەورە دەخاتە بەردەمی هێزە جیهادییەکانەوە. دووبارەکردنەوەی ئەزمونی داعش دۆخێکە هیچ لایەنێک خوازیاری نییە. بۆیە دەشێت سەرجەمی لایەنەکان بەدوای چارەسەرێکی ناوندگیردا بگەڕێن و دۆخکە بەجۆرێک دابڕێژرێتەوە کە قابیلی کۆنترۆڵکردن و بەڕێوەبردن، بێت. لایانە جیاوازەکانی ناو هەردوو بەرەکەش لانی هەرەکەمی ئەو قازانجانەیان دەستبکەوێت کە کاری بۆدەکەن. پێدەچێت لە هەموو دۆخێکدا رێگرتن لەوەی پرۆژەی ئیسلامی سیاسیی لە سوریادا بچەسپێت، یەکێک لە دەرەنجامەکانی ئەم جۆرە رێکەوتن و لێتگەیشتنانە، بێت. دەشەت دروستکردنی حکومەت و دەوڵەتێک هەم نزیک لە بەرەی یەکەم و هەم لە بەرەی دووهەمەوە، وەک دەرچەیەکی سیاسیی، پەنای بۆببرێت و پیادەبکرێت. ئەمەش جگە لە جۆرێک سیستمی «دەسەڵاتگەرێتی هەڵبژاردن» Electoral authoritarianism, زیاتر نابێت. ئەمەش جۆرێک دەبێت لەو سیستمە سیاسییەی کە ئێستا لە میسر و تونس و ئەردەن و بەشێکی گەورەی ناوچەکەدا هەیە و کاردەکات. ئەو شێوازای دەسەڵاتگەرێتییە سیاسییە کە دیکۆرێکی دیموکراسییانە بەدەوری خۆیدا دروستدەکات بۆئەوەی لەناویدا وەک دەسەڵاتێکی خۆسەپێن و داخراو، زۆرجار شەخسیی، دەستبەکاربێت. راستە هەڵبژاردن کۆڵەکەی سەرەکیی سیستمی دیموکراسییە، بەڵام هەموو هەڵبژاردنێک نە دیموکراسییانەیە و نە بەشێکیشە لە سیستمێکی دیموکراسیی راستەقینە. زۆرجار لەناو ئەم سیستمانە لە «دەسەڵاتەگرێتی هەڵبژاردن»دا، فۆرمی جیاواز و خنکێنەری توندوتیژیی و جۆری جیاوازیی فشار و زۆربۆهێنان هەیە و کاردەکات، کە بەسەریەکەوە سنووردارکردنێکی بەرفراوانی ئازادییەکان و بە ئەمنیکردنی تەواوی سیستمی حوکمڕانیی، لێدەکەوێتەوە. بەشێوەیەکی سەرەکیی سیستمی «دەسەڵاتگەریی هەڵبژاردن» ئاکاری ئەو جۆرە سیستمانەیە کە وەهمی دیموکراسی فرە حیزبی هەم بە خودی کۆمەڵگاکە خۆی و هەم بە دونیای دەرەوە نىشانئەدات، لەکاتێکدا بە شێوەیەکی بەرفراوان هەموو کاریگەرییەکی راستەقینەی هەڵبژاردنەکان دەسڕێتەوە. بە بۆچونی من ئەگەرێکی گەورەیە ئەزمونی سوریا ئەزموونتکی لەو بابەتە بێت کە باسمانکرد. لە هەموو دۆخێکدا گەڕانەوە بۆ سەردەمی حافز و بەشار ئەسەدی باوک و کور، یان بۆ سەردەمی تائیفیەتی سیاسی قۆناغی حیزبوڵا بەو شێوەیەی لە هەشتاکانی سەدەی بیستەمەوە دەیبینین، ئەگەرێکی لاوازە. بەهەمان رادەی لاوازیی بونیادنانی سیستمێکی سیاسیی دیموکراسیی راستەقینە لە سوریادا. دەرچوون لە تائیفیەتی سیاسیی و چوونەناو سیستمی دیموکراسییەوە، پێویستی بە دەسکاریکردنێکی ریشەیی دۆخەکە هەیە، کە نە لە ئاستی رێکخراوەییدا و نە لە ئاستی بکەرە سیاسییەکان و نە لە ئاستی عەقڵیەت و فەرهەنگی دیموکراسیدا، کەرەستەکانی ئەو دەسکاریکردنە ئامادەن. راستە لە سوریادا میز بە پەیکەرەکانی ئەسەدی باوک و ئەسەدی کوڕدا دەکرێت، ماوەیەکی تریش وێنەکانی بنەماڵەی ئەسەد بەسەر پارەی سورییەوە ناهێلدرێن، بەڵام ژیانی دوای بەعس و دوای هەردوو ئەسەدەکە لە سوریادا، وەک ژیانی دوای حیزبوڵا لە لوبناندا، وەک ژیانێکی دیموکراسییانە، پێویستی بەکۆمەڵێک گۆڕانکاری زۆر هەیە کە کەرەستەکانی لە واقیعی ئێستادا بوونیان نییە. ململانێکان تا ئەم ساتە تەنها ململانێی سیاسیین لەسەر دەسەڵات، بە درێژکراوەیەکی ئیقلیمییەوە، لەکاتێکدا ئەوەی پێویستە ململانێیە لەسەر تێپەراندنی سەرجەمی ئەو لۆژیک و شێوازی بیرکردنەوە و جۆری کارکردنانەی لە ناوەراستی ساڵانی هەفتاوە، لەم ناوچەیەدا سەروەر و دەستبەکارن. هیچ کۆمەڵگایەکی ئەم ناوچەیە ئەو کۆمەلگا سادانەی سەرەتا و ناوەراست و تەنانەت کۆتایی سەدەی بیست نییە. چارەکی یەکەمی سەدەی بیست و یەکەم سەرجەمی کۆمەڵگاکانی ئەم ناوچەیەی بەشێوەیەکی بەرچاو گۆڕیوە. ئەوەی لەمڕۆدا دەیبین جەندان کۆمەڵگای خوێندەوارتر، بەئاگاتر، کراوەتر، پر لە چاوەروانیی زیاتر و خواستی جیاوازی زیاترە. رووبەری جیاوازبوون لە هەمووکات زیاتر و گەورەترە لەناو هەریەکێک لەو کۆمەڵگایەنەدا. ئەمەش پێویستی بەوەیە، لە هەموو بوارەکاندا، جۆرێک لە قبوڵکردن و داننان بە جیاوازیی و بە فرەییدا هەبێت و کاربکات، لە پێش هەمووانیشەوە داننان بە جیاوازیی سیاسیی و کولتوریی و دینیی و ئەتنی و رەمزیی دانیشتیوانەکانیاندا. رێکخستنی ئەو جیاوازییانە لەسەر بنەمای ماف، مافی یەکسان بۆ هەمووان، پێداویستی ژمارە یەکە لەو وڵاتانەدا. لە ئێستادا نە هێزە ناوەکییەکانی ناو سوریا خۆیان و نە هێزە ئیقلیمیە کاریگەرەکان لەسەر دۆخی ناوەکی ئەو وڵاتە، هیچیان، هەڵگری ئەم پرۆژە مێژووییە گرنگەی قبووڵکردن و رێکخستنی جیاوازییەکان لەسەر بنەمای ماف، نین.                      

درەو: بەراورد بە ساڵی 2021  داهاتی دەڤەری سلێمانی بۆ یەك مانگ لە (161 ملیار) دینارەوە بۆ (26) ملیار دینار كەمی كردووە (ئەو داهاتەی دەگەڕێتەوە خەزێنەی حكومەت) ، لەكاتێكدا داهاتی تەنیا یەك مانگی ساڵی 2021ی دەروازەی باشماخ (23 ملیار) دینار بووە. بەپێی ئاماری سایتی شەفافییەت داهاتی سلێمانی  بەم شێوەیە بووە: -    مانگی 12/2024: ( 26 ملیارو 270 ملیۆن) دینار -    مانگی 11/2024:  (61 ملیار و 50 ملیۆن) دینار -    مانگی 1/2024: (70 ملیار و 318 ملیۆن) دینار -    مانگی 2/2024: (95 ملیار و 316 ملیۆن) دینار -     -    واتا لە نێوان مانگی (11 بۆ 12) رێژەی داهاتی سلێمانی (57%) كەمیكردووە •    داهاتی ساڵی 2024 : (869 ملیارو 755 ملیۆن ) دینارە (تا ئێستا) •    داهاتی ساڵی 2023: (ترلیۆنێك و 173 ملیار و 990 ملیۆن) دینارە •    واتا نزیكەی (300) ملیار دینار كەمترە لە ساڵی رابردوو •    خۆ ئەگەر بەراوردی بكەین بە ساڵانی رابردوو: •    مانگی 12/2024: داهاتی سلێمانی (26 ملیار) دینار بووە •    مانگی شوباتی 2021: داهاتی سلێمانی (161 ملیار) دینار بووە •    تەنیا داهاتی دەروازەی باشماخ لە مانگی شوباتی 2021: بڕی 23 ملیارو 707 ملیۆن دیناربووە، بەڵام ئێستا هەموو داهاتی سنوری سلێمانی (26) ملیار دینارە. داهاتی سلێمانی چۆن دابەشدەكرێت ؟ •    كۆی پارەی تەرخانكراو بۆ موچە لە سنوری ئیدارەی سلێمانی (پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە‌و ئیدارە سەربەخۆكانی راپەڕین‌و گەرمیان) نزیكەی (360 ملیار) دیناری مانگانەیە. •    لە پارەی داهاتی سلێمانی كە بۆ موچە تەرخاندەكرێت پارەی هەریەكە لە (ئاژانسی ئاسایش- پەروەردەی كەركوك- ئەنجومەنی دادوەریی) دابین دەكرێت. خەرجی موچەی موچەخۆرانی سلێمانی كە مانگانە (360 ملیار) دینارە، بەمشێوەیە دابەشبووە: •    (345 ملیار) دینار بۆ موچەی موچەخۆرانی سنورەكە •    نزیكەی (6 ملیار) دینار بۆ موچەی پەروەردەی كەركوك •    نزیكەی (6 ملیار) دینار بۆ ئاژانسی ئاسایش •    نزیكەی (ملیارێك‌و 500 ملیۆن) دینار بۆ ئەنجومەنی دادوەریی •    (15 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆی سلێمانی مانگانە بۆ خەرجی سیادی (سەرۆكایەتی هەرێم‌و سەرۆكایەتی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی حكومەت) دەڕوات داهاتی وەزارەتی ناوخۆ •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی ناوخۆ لە سلێمانی بریتی بووە لە (5 ملیار و 887 ملیۆن دینار) بەرێژەی (19%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی ناوخۆ لە سلێمانی لە (19%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی ناوخۆ پێكدەهێنێت. داهاتی وەزارەتی شارەوانی •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی شارەوانی لە سلێمانی بریتی بووە لە (2 ملیار و 449 ملیۆن دینار) بەرێژەی (21%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی شارەوانی لە سلێمانی لە (21%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی شارەوانی  پێكدەهێنێت. •      داهاتی بەڕێوەبەرایەتی گشتی تۆمارەكانی خانوبەرە: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی تۆمارەكانی خانوبەرە لە سلێمانی بریتی بووە لە (2 ملیار و 918 ملیۆن دینار) بەرێژەی (30%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی تۆمارەكانی خانوبەرە لە سلێمانی لە (30%) لە هەموو داهاتی تۆمارەكانی خانوبەرەی هەرێم پێكدەهێنێت. داهاتی وەزارەتی كارەبا: •    تێكڕای یەك مانگی داهاتی وەزارەتی كارەبا لە سلێمانی بریتی بووە لە (18 ملیار و 647 ملیۆن دینار) بەرێژەی (45%) •    رێژەی داهاتی یەك مانگی وەزارەتی كارەبا لە سلێمانی لە (45%) لە هەموو داهاتی وەزارەتی نكارەبا پێكدەهێنێت.   داهاتی گومرگی باشماخ لە 2021دا: مانگی یەك: 22 ملیارو 855 ملیۆن دینار مانگی دوو: 23 ملیارو 707 ملیۆن دینار مانگی سێ: 22 ملیار و 47 ملیۆن دینار مانگی چوار: 20 ملیارو 977 ملیۆن دینار مانگی پێنج: 17 ملیارو 307 ملیۆن دینار  

راپۆرتی: درەو   🔹 ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. 🔹 لە ئێستادا حکومەت و وەزارەتی دارایی هەرێم لە بارەی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە کێشەی هەیەو وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی لە هەرێمە بە ئامانجی هاوکاریکردنی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم لە ئامادەكردن و هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانە. 🔹 مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. 🔹 پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟ و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. سەرەتا ڕۆژی (15/12/2024) وەفدێکی وەزارەتی دارایی هەرێمی کوردستان سەردانی وەزارەتی دارایی عێراقیان کرد، بۆ چارەسەرکردنی کێشە داراییەکانی نێوان هەرێم و ناوەند، لە نێویشیان موچەی موچەخۆرانی هەرێم، لە کۆتایی سەردانەکەدا وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیەندراوێکی بڵاوکردووە، لە خاڵی یەکەمی ڕاگەیەندراوەکەدا هاتووە؛ "ناردنی وەفدێکی تەکنیکی لە بەشی ژمێریاری وەزارەتی دارایی فیدراڵی بۆ وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێم بە ئامانجی هاوکاریکردنیان لە هەموارکردنەوەی تەرازووی پێداچوونەوە (موازين المراجعة)ی مانگانەی پەیوەست بە مووچە و خەرجکردنی خانەنشینی بەپێی فەرمانی بەشی ژمێریاری ژمارە (2421) لە بەرواری 30/1/2024". هەر لەم بارەیەوە ڕۆژی (17/12/2024) بەگوێرەی راگەیەندراوێكی وەزارەتی دارایی هەرێم، ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی پێشوازی کردووە لە شاندێکی تەکنیکی وەزارەتی دارایی عێراق، کە ماوەی دوو ڕۆژە بە سەردانێکی فەرمی لە هەرێمی کوردستانن. لە راگەیەندراوەكەدا هاتووە: "وەزیری دارایی لەپێناو چارەسەرکردنی سەرجەم کێشە تەکنیکیەکانی تایبەت بە موچەو جێبەجێکردنی داواکارییە نوێیەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لەسەر ڕێکخستنەوەی ڕاپۆرتەکانی تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە (میزان موراجەعە)، بەڕێوبەرایەتی گشتی ژمێرکاری و گەنجینەکان و سەرجەم یەکە ژمێریاریەکان ڕاسپێردراون لە ماوەی کەمتر لەهەفتەیەکدا سەرجەم کارەکان تەواو بکەن". هاوکات ڕۆژی (18/12/2024) لەبارەی دواکەوتنی موچەی مانگەکانی (10 و 11)ی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان وەزارەتی دارایی عێراق ڕاگەیندراوێکی بڵاوکردەوە، لە بەشێکی ڕاگەیەندراوەکەد هاتووە "هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە". لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە، تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟و بۆچی ئامادە دەکرێت؟، گرنگییەکەی چییە؟، چۆن گرفتی بۆ دروست دەبێت؟ و ڕێوشوێنە زانستییەکانی چارەسەرکردنی تەرازووی پێداچوونەوە چییە؟، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە لەخوارەوە شیکاری بۆ ئەو پرسە دەکەین. تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) چییە؟ ساڵی (1494) زانایەکی ئیتاڵی لەبواری بیرکاریدا بە ناوی (لووکا پاچۆلی) تۆماری دوولایەنە (قید مذدوج)ی داهێنا، بەپێی ئەم بنەمایە بۆ هەموو کردارێکی دارایی پێوسمان بە دوو لایەنی وەرگر (مدین) و پێدان یان بەخشین (دائن) هەیە، کە پێکەوە تەرازووی پێداچوونەوە(میزان المراجعة) پێکدەهێنن. تەرازووی پێداچوونەوە، ڕاپۆرتێکی ژمێریارییە کە یەکە (باڵانس)ی داهات و خەرجکردن (مدین و دائین)ی ئەژمارێک لە "تۆمارێکی گشتیدا" لەخۆ دەگرێت. ئەم ڕاپۆرتە پشتڕاستی دەکاتەوە کە کۆی ڕەسیدی دامەزراوەکە (مدین) یەکسان و هاوسەنگە بە کۆی خەرجییەکانی (دائن)ی هەمان دامەزراوە؛ ئەمەش یەکپارچەیی و وردی تۆمارە داراییەکان مسۆگەر دەکات. کۆی پرۆسەکەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی لە هەڵەی دارایی دوور بکەوینەوە. ئەو ڕاپۆرتە داراییە هەموو مامەڵە داراییەکانی دامەزراوەکە لەخۆدەگرێت، تەرازووی پێداچوونەوە ئەم زانیاریانە کۆدەکاتەوە، دەبێتە وێنەیەکی پوختی باڵانسە داراییەکان لە ماوەیەکی زەمەنێکی دیاریکراودا، کە لە ڕێگەیەوە دەتوانیت بە ڕوونی و وردو خێرا دۆخی دارایی دامەزراوەکە ببینیت. ئەمە ئەوە دەردەخات کە مەرج نییە تەنها حکومەت و دامەزراوە داراییەکانی دەوڵەت ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە بکەن، بەڵکو لە دەکرێت دامەزراوە داراییەکانی دیکەی وەک، بانکەکان، کۆمپانیا بازرگانییەکان، کارگەو تەنانەت سەرمایەدار و دوکاندارو هەر دامەزراوەیەک کە مامەڵەی دارایی ئەنجام بدات، بۆ خوپارێزی لە هەڵە داراییەکان و مەترسی گەندەڵی و بەفیڕۆدانی دارایی و پاراستنی شەفافییەت، پشت بە ڕاپۆرتی خولی تەرازووی پێداچوونەوە ببەستێت. گرنگی ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە (میزان المراجعة) هەر دامەزراوەیەک بۆ پاراستنی هاوسەنگییە ژمێرکارییەکان و دوور کەوتنەوە لە پشێوییە داراییەکان، ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازی سەرەکی و کاری ئەوە. کە یارمەتیدەرە بۆ پشکنین و بەدیهێنانی هاوسەنگی ژمێرە داراییەکا؛ ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ دوورکەوتنەوە لە هەڵەی گەورەی ژمێریاری کە ڕەنگە لە داهاتوودا کێشەی گەورەتری لێبکەوێتەوە. نەک هەر ئەوە، بەڵکو تەرازووی پێداچوونەوە، دەتوانێت هەڵە ژمێریاریەکان دەستنیشان بکات، وەک: دوو جار تۆمارکردن یاخود تۆمارنەکردن. ئەم هەڵانە دەتوانرێت پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە؛ ئەمەش دڵنیای دەدات لە وردی و متمانەپێکراوی بەیانات و زانیارییە داراییەکان. تەرازووی پێداچوونەوە هەنگاوێکی بنەڕەتییە لە ئامادەکردنی بەیاننامە داراییەکان، وەک: داڕشتنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی، چونکە داتای ورد و متمانەپێکراوت پێ دەدات، کە بەشدارە لە بڕیاردانی دارایی دروست. کەواتە، بەکارهێنانی تەرازووی پێداچوونەوە بە شێوەیەکی بەردەوام توانای بەڕێوەبردنی بابەتە داراییەکان بە شێوەیەکی کاریگەر و ورد بەرز دەکاتەوە. دەکرێت ئامانج و سودو گرنگترین لایەنەکانی ئامادەکردنی ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە لەم چەند خاڵەدا کوردت بکرێتەوە؛ 1.    دۆزینەوەو دیاریکردنی هەڵەکان: یەکێک لە گرنگترین ئەرکەکانی تەرازووی پێداچوونەوە، دەستنیشانکردنی هەڵە ژمێریارییەکانە، بۆ پاراستنی هاوسەنگی نێوان داهات و قەرزو خەرجییەکان. 2.    پشتڕاستکردنەوەی وردی داتاکان: وەک ئامرازێک بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی بەدیهێنانی وردی تۆمارەکان پێش ئامادەکردنی بەیاننامەی دارایی کۆتایی. 3.    باشترکردنی چاودێری ناوخۆیی: بەشدارە لە دیاریکردنی هەر کەموکوڕییەک یان ئەگەری و یارکردن و دەستکاریکردنی تۆمارە داراییەکان. 4.    بەرزکردنەوەی ئاستی شەفافیەت: بە بنەما دادەنرێت بۆ داڕشتنی ڕاپۆرتی دارایی ڕوون و ورد یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئامادەکردنی بودجەی گشتی و بەیاناتی داهات و خەرجی. 5.    ئاسانکاری بڕیاردان: یارمەتی دامەزراوەکان دەدات بڕیاری ستراتیژی بدەن لەسەر بنەمای دۆخێکی دارایی ورد و ئەبدەیتکراو (نوێ). 6.    ئاسانکاری بۆ پرۆسەی وردبینی: تەرازووی پێداچوونەوە ئامرازێکی گرنگە بۆ ئاسانکاری و پشکنینی حیساباتی دارایی بۆ وردبینیکەرانی ناوخۆیی و دەرەکی. کە پرۆسەی پێداچوونەوە و وردبینی ئاسان دەکات. 7.    پابەندبوون بە پێوەرو ستانداردە ژمێریارییەکان: دڵنیای دەدات لەوەی کۆمپانیاکە پابەندە بە ستانداردە ژمێریارییە پەسەندکراوە گشتییەکانی GAAP)) یان ستانداردە نێودەوڵەتییەکانی ڕاپۆرتکردنی دارایی (IFRS). پێکهاتەکانی تەرازووی پێداچوونەوە 1.    ناوی یەکە دارایی و ژمێریارییەکان (ئەژمارەکان): ئەم ڕاپۆرتە ناوی سەرجەم یەکە دارایی و ژمێریارییەکانی ناو تۆماری گشتی دامەزراوە داراییەکە دەخاتە ڕوو، وەک: سەروەت و سامان، پابەندییە داراییەکان، داهات و خەرجییەکان. ئەمەش تێڕوانینێکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەکە نیشان دەدات. 2.    باڵانسی ئەژمارەکان: باڵانسی کۆتایی بۆ هەر ئەژمارێک دەخاتە ڕوو، یان بە شێوەی بانکی یان بە قەرز. ئەم زانیاریانە لە گشتییەوە وەرگیراون، بەهای هەر هەژمارێک لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات. 3.    کۆی گشتی قەرزەکان: تۆمارکردنی کۆی هەموو یەکە خەرجکراوەکان (دائن). ئەم کۆیە نوێنەرایەتی کۆی ئەو پارەیە دەکات کە دامەزراوەکە قەرزدارە. 4.    کۆی گشتی داهات: کۆی هەموو داهاتە وەرگراوەکان (مدین)ی تێدا ڕیزدەکرێت، چونکە ئەم کۆی گشتییە نوێنەرایەتی کۆی بڕی داهاتی دامەزراوە داراییەکە نیشان دەدات. گرنگترین لایەنی ئەم ڕاپۆرتی تەرازووی پێداچوونەوە ئەوەیە کە کۆی خەرجییەکان یەکسانن بە کۆی گشتی داهاتەکان. ئەگەر کۆی گشتیەکان یەکسان نەبن، ئەمە ئاماژەیە بۆ هەڵەیەک لە نووسراوەکانی ژمێریاریدا، کە دەبێت پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی ڕاست بکرێتەوە. بۆ نموونە: ئەگەر خەرجیەک وەک خەرجیی (دائن) تۆمار بکرێت لەبری کۆکردنەوە (مدین)، ئەوا هەژمارەکە ناهاوسەنگ دەبێت، و هەڵەکە پێویستی بە ڕاستکردنەوە دەبێت. گرنگە لەوە تێبگەین کە ئەم ڕاپۆرتە بەتەنها گەرەنتی وردبینی نییە، بەڵکو ئامرازێکی بەسوودە بۆ دۆزینەوەی هەڵە لە تۆمارە ژمێریارییەکاندا. بە ئامادەکردنی بە شێوەیەکی بەردەوام، ژمێریار دەتوانێت دڵنیابێت لەوەی کە ڕاپۆرتە داراییەکان ڕەنگدانەوەی وردیی دۆخی دارایی دامەزراوەکە داراییەکە نیشان دەدات. جۆرەکانی تەرازووی پێداچوونەوە بەشێوەیەکی گشتی ژمێریاران بە سێ جۆر تەرازووی پێداچوونەوە ئامادە دەکەن، ئەوانیش؛ 1.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکنەخراو (ميزان المراجعة غير المعدّل) ڕاپۆرتێکی سەرەتاییە کە پێش کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت. باڵانسی هەر هەژمارێک لە تۆماری گشتیدا وەک خۆی دەنووسرێت پێش ئەوەی هەر دەستکارییەک بکرێت. ئەم ڕاپۆرتە بەکاردێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی وردیی ژمێرکاری لە تۆماری گشتیدا، بۆ دیاریکردنی هەر هەڵەیەک، کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. ئەم جۆرە دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ ڕاستکردنەوەی هەر هەڵەیەک پێش ئامادەکردنی ڕاپۆرتی دارایی کۆتایی. 2.    تەرازووی پێداچوونەوەی ڕێکخراو (ميزان المراجعة المعدّل) دوای کۆتایی هاتنی ماوەی ژمێریاری ئامادە دەکرێت، هەموو ژمێرکارییەکانی ناو تۆماری گشتی دەگرێتەوە. ئەم ڕاپۆرتە ڕەنگدانەوەی هەژمار (باڵانس)ی کۆتایی بۆ هەر هەژمارێک (ئەکاونت)ێکە دوای ئەنجامدانی دەستکارییە پێویستەکان. پاش دەستکاریکردن و هەموارکردنەوەکان تۆمار دەکرێن؛ بۆ ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، یان نوێکردنەوەی هەژمارەکان، وەک: تۆمارکردنی بەکاربردن یان خەرجییە کەڵەکەبووەکان. لێرەدا تەرازووی پێداچوونەوە وێنەیەکی گشتگیر لە دۆخی دارایی دامەزراوەیەکە لە کۆتایی ماوەی ژمێریاریدا نیشان دەدات، بەکاردێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە کۆی قەرزەکان یان خەرجییەکان (دائین) یەکسانن بە کۆی گشتی وەرگیراو یان داهاتەکان (مدین) دوای ئەوەی دەستکاریکردنی زانیارییەکان ئەنجام دەدرێن. 3.    تەرازووی پێداچوونەوەی دوای داخستن (ميزان المراجعة بعد الإغلاق) ڕاپۆرتێکە کە دوای تەواوبوونی ڕاپۆرتە داراییە کۆتاییەکان ئامادە دەکرێت، کە هەژماری هەموو حساباتە هەمیشەییەکان لە تۆماری گشتیدا دەنووسرێت، هەروەها بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو حساباتە کاتیەکان بە شێوەیەکی ڕێکوپێک داخراون و هەژماری حیساباتە هەمیشەییەکان بە هاوسەنگی ماوەتەوە. ئەم جۆرە گرنگترینیانە؛ لەبەر ئەوەی پشکنینی کۆتایی لەسەر وردی بەیاننامە داراییەکان دابین دەکات، و پشتڕاستی دەکاتەوە کە هەموو ژمێریارییەکان بە باشی داخراون و تیانووسە ژمێریارییەکان بە وردی هاوسەنگ کراون، هەروەها دەرفەتێک دەڕەخسێنێت بۆ دۆزینەوەی هەر هەڵەیەک کە ڕەنگە لە کاتی پرۆسەی داخستنیدا ڕوویدابێت. دڵنیا دەبیتەوە لەوەی کە پێش دەستپێکردنی ماوەی ژمێریاری نوێ هەڵەکان ڕاست کراونەتەوە. هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە چییە و چۆن ڕاست دەکرێتەوە؟ هەڵەی تەرازووی پێداچوونەوە بریتییە لە ناتەبایی و ناهاوسەنگی نێوان کۆی رەسیدی (مدین) و کۆی رەسیدی (دائن) لە تۆماری گشتیدا، کە لەوانەیە ئاماژە بێت بۆ کێشەیەک لە وردبینی یان ڕاستی تۆمارە داراییەکان. چەندین ئاستەنگ هەیە کە ڕەنگە ڕێگری بکات لە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە، لەوانە: •    جیاوازی لە کاتدا (توقیت): تەرازووی پێداچوونەوە بەزۆری لە کاتێکی دیاریکراودا ئەنجام دەدرێت و لەوانەیە ڕەنگدانەوەی ئەو مامەڵانە نەبێت کە هێشتا تۆمار نەکراون یان حەواڵە نەکراون. •    مامەڵە تۆمارنەکراوەکان: تەرازووی پێداچوونەوە گەرەنتی تەواوی تۆمارە داراییەکان ناکات، لەوانەیە ئەو مامەڵانە لەبەرچاو نەگرێت کە لابراون یان بە هەڵە تۆمارکراون. •    هەڵە لە هەژمار (حساب)کردندا: تەرازووی پێداچوونەوە تەنها رەسیدی (دائن و مدین)ی تێدا تۆمار دەکرێت، هەڵەی دیکەی وەک هەڵەی هەژمار (حیساب)کردن یان نووسینی هەڵە ناپشکنێت و دەرناخات. •    هەڵە لە پۆلێنکردن: تەرازووی پێداچوونەوە وردی پۆلێنکردنی مامەڵە ژمێریارییەکان پشتڕاست ناکاتەوە، وەک ئەوەی ئایا مامەڵەکە لە ئەژمێری دروستدا تۆمارکراوە یان نا. •    چالاکییە ساختەکان: تەرازووی پێداچوونەوە ناتوانێت دژی چالاکییە داراییە ساختەکان بێت، وەک ساختەکردنی تۆمارە داراییەکان یان دزینی سەروەت و سامان و گەندەڵی. لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لە هاوسەنگی دەرچوو، پێویستە چ هەنگاوێک بگیرێتەبەر؟ ئەگەر تەرازووی پێداچوونەوە لاسەنگ بوو، واتە کۆی ستوونی (دائن) یەکسان نییە بە کۆی ستوونی (مدین)، پێویستە ئەو هەڵە یان هەڵانە بدۆزرێتەوە و ڕاست بکرێتەوە کە بووەتە هۆی ئەم ناهاوسەنگییە. لێرەدا ئەو هەنگاوانە دەخەینەڕوو کە لەم حاڵەتەدا پێویستە پەیڕەوی لێبکرێت: 1.    پێداچوونەوە بە حسابات و ڕەسیدەکان: سەرەتا بە پێداچوونەوە بە حساب و باڵانسەکانی ئەم ڕاپۆرتە دەست پێ دەکرێت بۆ ئەوەی دڵنیا بیت لەوەی کە ڕاستن. پشکنین بۆ هەر هەڵەیەک لە گواستنەوەکەدا، وەک داخڵکردنی ژمارەیەک لە شوێنی هەڵە، یان هەر هەڵەیەکی تر کە لەوانەیە لە کاتی پرۆسەی تۆمارکردندا ڕوویدابێت. 2.    پشکنین بۆ ئەکاونت (هەژمار)ە سڕاوەکان: بزانە کە ئایا هیچ ئەکاونتێک یان یەکەیەکی ژێرەیی لە ڕاپۆرتەکەدا سڕاوەتەوە. ئەمە دەتوانێت چاودێرییەکی سادە بێت، یان دەتوانێت نیشاندەری کێشەیەکی گەورەتر بێت. 3.    پشتڕاستکردنەوەی پرۆسە حیسابییەکان: دڵنیابە لەوەی کە بڕی (دائن) و (مدین) بە باشی حیسابی بۆ کراوە، و هیچ هەڵەیەکی بیرکارییانە تۆمار نەکراوە. 4.    بەراوردکردن لەگەڵ بەڵگەنامە و سەرچاوەکان: بەراوردکردنی ڕاپۆرتەکە لەگەڵ بەڵگەنامە سەرچاوەکانی، وەک فاتورە، پسوڵە و بەیاننامەی بانکی، بۆ دڵنیابوون لەوەی کە هەموو مامەڵە ژمێریارییەکان تۆمارکراون. 5.    پشکنین بۆ تۆمارکراوی دووبارە: پشکنین بۆ هەر نووسراوێکی دووبارە لە تۆماری گشتیدا، چونکە دەتوانێت ببێتە هۆی ناهاوسەنگی لە ڕاپۆرتەکەدا. 6.    بەدواداچوون بۆ هەڵەکان: کاتێک سەرچاوەی ئەگەری هەڵەیەک دەستنیشان کرا یاخود بووە جێی گومان، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای مامەڵەکە و ئەنجامدانی هەر چاکسازییەک تێدا ئەگەر پێویست بوو. 7.    دووبارە کارکرن لەسەر ڕاپۆرتەکە: دوای ڕاستکردنەوەی هەڵەکان، دووبارە کار لەسەر ڕاپۆرتەکە دەکرێت، بۆ ئەوەی دڵنیا بیت کە کۆی ستوونی (دائن) و (مدین) یەکسانن. دۆزینەوە و ڕاستکردنەوەی هەڵەکان لە ڕاپۆرتێکدا دەکرێت کاتێکی زۆر بخایەنێت، بەڵام گرنگە دڵنیابین لە وردی و یەکپارچەیی تۆمارە داراییەکانی هەر دامەزراوەیەکی دارایی. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانەی دەتوانرێت سەرچاوەی ناهاوسەنگیەکە بدۆزرێتەوە و ڕاستی بکاتەوە. بە پەیڕەوکردنی ئەو هەنگاوانە بە وردی، دەتوانرێت تەرازوویەکی پێداچوونەوەی ورد و متمانەپێکراو ئامادە بکەیت، دڵنیا بیت لەوەی کە مامەڵەکان هاوسەنگن و هەڵە ئەگەرییەکان دەستنیشان بکەیت. دەبێت ئەوەش لەبیر نەکرێت کە بەکارهێنانی ئامرازە گونجاوەکان، وەک نەرمەکاڵای ژمێریاری (کۆمپیوتەر و ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان) دەتوانێت پرۆسەکە ئاسانتر و وردتر بکات. هەرچەندە ئامادەکردنی تەرازووی پێداچوونەوە لە سەرەتادا ڕەنگە ئاڵۆز بێت، بەڵام ئەزموون و پراکتیزەکردن دەیکاتە پرۆسەیەکی ئاسان و کارا کە پشتگیری سەرکەوتنی دارایی هەر دامەزاوەیەکی دارایی دەکات. سەرچاوەکان؛ •    وزارة المالیة العراقیة، وزير المالية تستقبل وفد إقليم كردستان للتباحث بشأن رواتب الموظفين الاحد ١٥ كانون الأول ٢٠٢٤؛ https://shorturl.at/GMKVn •    ميزان المراجعة: ما هو وما أهميته في المحاسبة؟، يوليو 21, 2024، أساسيات المحاسبة؛ https://shorturl.at/FPij9 •    ميزان المراجعة: كيفية إعداد ميزان المراجعة خطوة بخطوة؛ https://shorturl.at/Rfb2z •    درەو میدیا؛ وەزارەتی دارایی عێراق: موچەی مانگەكانی (10-11)مان ناردووە، 18/12/204؛ https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=16079 •    درەو میدیا؛ وەزیری دارایی هەرێم پێشوازی لە شاندێكی تەكنیكی وەزارەتی دارایی عێراق كردووە، 17/12/204؛ https://shorturl.at/rnIkX

  مەعروف مەجید* پیسبوونی هەوا کێشەیەکی گەورەیە لە دونیای ئەمڕۆدا، زۆر کەس لە سەرانسەری جیهاندا بە هەوای پیس هەناسە دەدەن، تەنانەت بێ ئەوەی بیر لەو زیانانە بکەنەوە کە بە سییەکان و هەسارەکە بە گشتی دەگەیەنێت. زۆربەی توێژینەوەکانی ئەم دواییە کە لەم بارەیەوە ئەنجام دراون سەلماندوویانە کە پیسکەرەکانی هەوا دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، کە دواتر دەبێتە هۆی گۆڕانکاری درێژخایەن لە کەشوهەوای هەسارەکەدا، کە دواجار زیان بە ژیان لەسەر ڕووی زەوی دەگەیەنێت.   بە گوێرەی چەند لێکۆڵینەوەیەکی نێودەوڵەتی، عێراق لاوازترین وڵاتی رۆژهەڵاتی نێوەڕاستە لە بەرامبەر هەڕەشەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لە ڕیزبەندی پێنجەمە کە زیانی بەرکەوتووە لە گۆڕانی کەش و هەوا.   لە ئێستادا یەکێک لەو مەترسیانەی باسی لێوەدەکرێت پیسبوونی هەوای شارەکانی هەرێمی کوردستانە بە تایبەتی شاری هەولێر، ئایا دەتوانین بیسەلمێنین کە نەخێر هیچ مەترسییەک لە ئارادا نیە و هەوای شارەکانی هەرێمی کوردستان نۆرماڵە و ستانداردی جیهانیە؟ بە پێی لێکۆڵینەوەکان چەند هۆکارێکی سەرەکی هەن دەبنە مەترسی لەسەر ژینگە و لەناویشیاندا دەبنە هۆکاری پسبوونی هەوا، ئێمەش دەپرسین ئایا ئەم هۆکارانە لە کوردستان بونیان هەیە؟ - دەردانی گازی ژەهراوی لە ئۆتۆمبێل - سووتانی سووتەمەنی - خۆڵبارین - پیشەسازی و کارگەکان - وێستگەی بەنزینخانە  -غازی چێشتلێنان لە ماڵەکاندا - ئاگرکەوتنەوە - مادەی قڕکەری کشتوکاڵی - فڕێدانی پاشماوە. بەپێی بەدواداچوونەکانی ئێمە، زۆرینەی شارەکانی هەرێم گرفتی کەمی سەوزاییان هەیە ساڵانە لەبری زۆرکردنی بەداخەوە بەهۆکاری جیاواز ڕێژەکان کەمدەبنەوە بە تایبەتی دارستانە خۆڕسکەکان و بگرە دەستکردەکانی نزیک لە شارەکان ئەویش بە مەبەستی درووستکردنی پڕۆژەی نیشتەجێبوون و بازرگانی. ئامارەکانی وەزارەتی کشتوکاڵ ئەو مەترسیە ئاشکرا دەکات کە زەنگی لەناوچوونی دارستانەکان لە هەرێمی کورستان نزیک بۆتەوە، هەرێمی کوردستان خاوەنی، ۲ ملیۆن و ٥۰۰ هەزار دارستانی سرووشتییە، خاوەنی  ۳٥٤۹۰ دۆنم، دارستانی دەستکردە. تەنها لە ماوەی دەساڵی ڕابردوودا، ملیوێنێک و ۲٦٥ هەزار ۲٥٨ دۆنم دارستانکان مەترسی لەناوچونیان لەسەر بووە و سووتاون.. نزیکەی ٥۰ %ی دارستانەکانی هەرێمی کوردستان لەناوچون، ئەمە لە کاتێکدایە، پەنجا ساڵ پێش ئێستا خاوەنی ٥ملیۆن دۆنم دارستان و پاوەن بووە. لە دوای ساڵی ۲۰۰۳ ئەو کرانەوەیەی هەرێمی کوردستان بە ڕوی جیهاندا بێ وێنە بوو کە پێشتر لە کوردستان هاوشێوەی نەبووە، ئەمەش کۆمەڵێ مەترسی لەسەر ژینگەی هەرێمی کوردستان درووستکرد. یەکێک لە گەورەترین مەترسییەکان، زۆر بوونی ئۆتۆمبیلی تایبەتە لە ناو شارەکان(پارێزگاکان)، لە ئێشتادا بە پێی ئامارە نافەڕمییەکان ۲٤۰۰۰۰۰ ئۆتۆمبیلی ژمارەی هەرێم بوونی هەیە، جگە لە ژمارەی شارەکانی تر و ئۆتۆمبێلە بێ سەرەتاکان. بوونی پاڵاوگەی نایاسایی لە نزیک شارەکان، بە پێی ئامارەکانی ساڵی ۲۰۱٨ لە سلێمانی و هەولێر و دهۆک، ٤۳۰ پاڵاوگەی نایاسایی بونیان هەبووە،  بەڕاستی کارەساتە، لە شاری هەولێر دوای چەندین ساڵە ۱۳٨ پاڵاوگەی نایاسایی کار بکەن، هەرچەندە ئێستا چەند بڕیارێک هەیە بۆ داخستنیان، لە کاتێکدا نەک مەرجە ژینگەییەکان جێ بەجێ ناکەن، تەنانەت مۆڵەتی کارکردنیشیان نیە، لە شارەکانی تریش ئەم جۆرە پاڵاوگانە بوونیان هەیە. یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پیسبوونی هەوای شاری هەولێر بە وتەی بەرپرسان ئەو پاڵاوگانەن. بونی موەلیدەی ماڵان و شوێنە گشتییەکان، بە پێی ئامارە نافەڕمییەکان، لە هەرێمی کوردستان ۷هەزار موەلیدە بوونی هەیە تەنها لە ناو شاری هەولێر(۲٥۰۰) موەلیدەی ماڵان و شوێنە گشتییەکان هەیە، کە بە هۆکارێکی تری پیسبوونی هەوا، خاک، ژاوەژاو، بینین دادەنرێن، لەوەش مەترسیدارتر، ئەو سووتەمەنییەی بەکار دەهێنرێن مەترسیدارە. هەرێمی کوردستان تا ئێستا بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا، سوود لە وێستگەکان وەردەگرێت کە ئەویش بە سووتەمەنی کاردەکەن، بە پێی زانیارییەکانی ئێمە، نزیکەی چوار وێستگەی بەرهەمهێنانی کارەبا لە کوردستان، پشت بە نەوتی ڕەش دەبەستن کە ئەمەش گەورەترین مەترسییە لە سەر پیسبوونی ژینگە. بوونی پاشماوەی ماڵان و شوێنە گشتییەکان، ڕۆژانە زیاد لە ۷ هەزار تەن پاشماوە بە هەموو جۆرەکانییەوە فڕێدەدرێنە ناو خاکەوە، کە زۆرینەی ڕیسایکڵ ناکرێتەوە، یا دەسوتێنرێن یا تێکەڵ بە خاک و ئاو دەبنەوە، لەناویشیاندا پاشماوەکانی پلاستیک و نایلۆن، ئەمەش بە هۆکارێکی پیسبوونی ژینگە لەناویاندا هەوا دادەنرێت. لە هەمووشی خراپتر، تاوەکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان ئامارەکانی پێوانەیی ژینگەیی لەناویاندا هەوا وەکو پێویست بونی نیە، زۆر جار پێوەرە جیهانییەکان هۆشداری دەدەن سەبارەت بە مەترسی پیسبوونی هەوای کوردستان لەناویاندا هەوای شاری هەولێر، لەبەر ئەوەی هیچ داتا و ئامارێک نیە لایەنە پەیوەندیدارەکان ناتوانن بە شێوەی فەڕمی و زانستی وەڵامی بدەنەوە. ئەوەی ماوەتەوە بڵێن، ئاخۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان، دوای بەشداری کردنی لە cop۲٨ وcop۲۹ چی هەنگاوێک دەنێت بۆ ئەوەی لایەنی کەم ئەو مەترسیە ژینگەییانە کەم بکاتەوە، لەوانە، نەبوونی رێژەی سەوزایی، زۆربوونی ئۆتۆمبێل و ماتۆڕسکیل، سبلێت، موەلیدە، زۆربوونی کارگەکان، پاڵاوگە نەوتییەکان، پاشماوە پلاستیکییەکان، دانان و زۆربوونی تاوەرەکانی مۆبایل و ئینتەرنێت، قیر و کۆنکرێت، مادەقڕکەرەکان، هەڵکەندی بیر، ڕاوکردن، بڕینەوەی درەخت، سوتاندنی پاوان و دارستانەکان، بە فیڕۆدانی ئاو، دەیان مەترسی تر...ئەگەرنا لە داهاتوودا هەمووان بینەری گەورەترین کارەساتی ژینگەیی دەبین لە کوردستاندا. * سەرۆکی ڕێکخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە.

د.هێمن جەلال- پ.ی. زانکۆی ترایەن/ ئەمریکا هەولێر یەکێکە لە شارە هەرە کۆنەکانی جیهان و پایتەختی هەرێمی کوردستانە، بەشێوەیەکی خێرا گەشەدەکات و ئێستا لە خاڵێکی وەرچەرخاندایە. لەگەڵ پەرەسەندنی هاوچەرخانە لە سەرانسەری شارەکەدا، پڕۆژەی درووستکردنی تۆڕی پاسکیلسواری لە قۆناغەکانی پلانداناندایە. ئامانج لەم پڕۆژەیە دووبارە داڕشتنەوەی جووڵەی شارە، هەروەها گەڕاندنەوەی کولتوورێکی لەدەستچووی پاسکیلسواریە کە لەمێژە فەرامۆشکراوە. ئەم هەوڵە پێویستی بە پلانی ورد و شارەزایی تایبەت هەیە بۆ ڕەچاوکردنی چوارچێوەی مێژوویی هەولێر و ئاڵانگارییەکانی شاری هاوچەرخ بۆ ئەم شێواز(مۆد)ەی گواستنەوە. کەلتوری پاسکیلسواری نامۆ نیە بەهەولێر. لەمێژە خەڵکی هەولێر ئاشنان بە پاسکیلسواری وە وەک ئامرازێکی بەسوودی گواستنەوە بەکاریان هێناوە (وێنەی 1). بۆ ئەمڕۆ و داهاتووی هەولێریش پاسکیل دەتوانێت خزمەتێکی باشی کەلتور و ژینگە و وێنەی ئەم شارە بکات. بۆ دڵنیابوون لە سەرکەوتنی تۆڕی پاسکیلسواری هەولێر، ئەم پڕۆژەیە پێویستە بە شێوەیەک پلان و دیزاین بکرێت کە بەکارهێنەری هەمەجۆر لەخۆبگرێت وەک ئەو گەشتیارانەی دەیانەوێت ئەزموونی میژووە دەوڵەمەندەکەی هەولێر بەسەر بکەنەوە، هاتووچۆی خوێندکاران بۆ قوتابخانە، ڕاهێنانی وەرزشوانان بۆ پێشبڕکێکان، چوون بۆ سەر کار و بازاڕکردنی هاوڵاتیان، هەروەها ئەو خێزانانەی کە بەدوای چالاکی و کات بەسەربردنەکاندا دەگەڕێن. لایەنێکی گرنگی ئەم گشتگیری و هەمەچەشنییە بریتییە لە ڕێکخستن و یەکخستنی تۆڕی پاسکیل لەگەڵ مۆدەکانی تری گواستنەوە بە شێوەیەکی ئەندازیاری درووست. ئەم بەیەکەوەگرێدانەش ڕێگەخۆشکەر دەبێت بۆ گواستنەوەیەکی کارامە و بێ کێشە بە پاسکیل و گەشتکردن بۆ مەودای دوورتر، ئەمەش پاسکیلسواری دەکاتە بژاردەیەکی گونجاو و سەرنجڕاکێش بۆ هەموو بەکارهێنەرێک تاکو پاسکیلسواری بخەنە ناو ڕۆتینی ڕۆژانەیانەوە وە تۆڕی پاسکیلسواریش بە ژێرخانی گواستنەوەی گشتی شارەکە ببەستێتەوە. وەک شارەزایەک لە ئەندازیاری گواستنەوە جەخت لەوە دەکەمەوە کە ژێرخانی سەرکەوتوو لە بیناسازییەوە دەست پێناکات، بەڵکو لە پلاندانانی ورد و ستراتیجییەوە دەست پێدەکات. وەک باوە لە هەرێم، زۆربەی پڕۆژەکان لە بیرۆکەوە ڕاستەوخۆ دەگاتە بڕگەی ئامادەکردنی دەرخستەی درووستکردن بەبێ هەڵوێستەکردنی چڕ و پڕ لە سەر ئامادەکردنی پلانێکی گشتگیری کورت مەودا و دوور مەودا. ئەم قۆناغە (قۆناغی پلاندانان) بنەما و ستراتیژییە سەرەکییەکانی پێویست بۆ دڵنیابوون لە گەشەکردنی تۆڕی پاسکیلەکانی هەولێر دەخاتە ڕوو، کە هەم سوودی پراکتیکی و هەم نوێبوونەوەی کولتووری لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت. بۆچی پلاندانان گرنگە: فێربوون لە هەڵەباوەکان و ئەوانی پێشووتر هەولێر دەرفەتێکی ناوازەی لەپێشە بۆ دیزاینکردنی یەکەم تۆڕی پاسکیل لە سفرەوە، بەڵام ئەم دەرفەتە ڕووبەڕووی چەندین ئاڵانگاری دەبێیتەوە. تۆڕی پاسکیل گەر بە خراپی پلانی بۆ داڕێژرا، بەکارهێنەران بێهیوا دەکات و ستیریۆتایپ و سڵکردنەوەیەکی گەورە درووست دەکات و ئامانج ناپێکێ (واتا بەکارناهێنرێت)، ئەمەش دەبێتە هۆی بەفیڕۆدانی سەرچاوەی زۆری ولات و بڵاوبوونەوەی نائومێدی لای خەڵکی، نەک تەنها لە هەولێر بەڵکو سەرجەم شارەکانی هەرێم. پڕۆژەی پاسکیلسواری جاری یەکەم نییە بۆ هەولێر بۆ نموونە ساڵانی پێشووتر (سەرەتای ٢٠٠٠) چەند هەوڵێکی باش هەبوون بۆ دانان و ناساندنی هێڵی پاسکیل لە هەولێر بەڵام بەهۆی نەبوونی پشتیوانی حکومەت و کەمی داتا و نەبوونی ڕێبازێکی ڕوون و قۆناغبەندی شکستی هێنا. ئەم شکستانە کاریگەری خراپ لەسەر تێڕوانینی گشتی درووستدەکات بۆ ساڵانێک، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئاشناکردن و ئاشتکردنەوەی پاسکیلسواری لەگەڵ چالاکییەکانی ژیانی ڕۆژانەدا قورستر بێت. بۆ ئەوەی ئەم جۆرە هەڵانە دووبارە نەبنەوە، زۆر گرنگە هەموو بڕیارێک لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوە و شارەزایی ئەندازیاریی گواستنەوە، پلانی پەرەپێدانی قۆناغبەندی و بە بەشداریکردنی کۆمەڵگا دابنرێت. جێبەجێکردنی قۆناغبەندی: لە هەنگاوی بچووکەوە دەست پێ بکە، بیر لە ئامانجی گەورە بکەرەوە تۆڕێکی سەرکەوتووی پاسکیل پێویستە بە قۆناغ جێبەجێ بکرێت. هەولێر بە دەستپێکردن لە پڕۆژەیەکی تاقیکاریەوە، دەتوانێت داتای ڕاستەقینە کۆبکاتەوە و لە بەربەست و ئاڵانگارییەکان فێربێت و ڕێباز و هەنگاوەکان بۆ فراوانکردنی داهاتوو تۆکمەتر دابڕێژێت. قۆناغی سەرەتایی پێویستە پێشینە بدات بە بەستنەوەی ئەو ناوچانەی کە هاتوچۆی تایبەتی تێدایە و بۆ مەبەستی دیاری کراو دەکرێت لەلایەن ئەو کەسانەی توانا و خواستی پاسکیلسوارییان هەیە وەکو قەڵا، کە چەقی بازرگانی شارە ، گەڕەکە نیشتەجێبوونەکان و ناوچە گەشتیاری و پەروەردەییەکان. ڕێبازێکی قۆناغبەندی نەک تەنها تێچووی سەرەتایی کەمدەکاتەوە بەڵکو متمانەی گشتی دروست دەکات چونکە خەڵک سوودی دەستبەجێی لێ دەبینن. بە تێپەڕبوونی کات تۆڕەکە دەتوانرێت فراوانتر بکرێت بۆ ئەوەی تەواوی شار بگرێتەوە. وێنەی  3: پاسکیلسواری لە ناوجەرگەی هەولێر (سەرچاوە: ڕووداو) دیزاین لە ئیلهام وەرگرتن لە ناسنامەی هەولێر و کوردستان: خۆر و تیشکەکانی شێوازی شارستانی هەولێر، کە قەڵا لە ناوەندەکەیدایە و شارەکە بە بازنەی هاوسەنتەر فراوان بووە، بە شێوەیەکی سروشتی خۆی فەرز دەکات کە دیزاینێکی هێڵی پاسکیلی شێوە تیشکی بۆ بکرێت. بە وەرگرتنی ئیلهام لە هێمای خۆر لەسەر ئاڵای کوردستان، دەتوانرێت ڕێگا سەرەکییەکانی پاسکیل وەک تیشک کە لە قەڵاوە تا کەناری شارەکە درێژبێتەوە. ئەم دیزاینە نەک هەر ڕەنگدانەوەی ناسنامەی کولتووری هەولێرە بەڵکو ڕێڕەوی ڕاستەوخۆ و کارا مسۆگەر دەکات کە هەموو بەشەکانی شار بەیەکەوە ببەستێتەوە لە داهاتوودا. ڕێگا لاوەکییەکان دەتوانن ڕێگا سەرەکیانە ببڕن، تۆڕێکی یەکگرتوو و بەستراو دروست بکەن کە ڕەنگدانەوەی هەم مێژووی شارەکە و هەم دیدگای پەرەسەندنی داهاتوو بێت. فێربوون لە چەمکی وۆنێرف Woonerf Concept: ڕێبازێکی کۆمەڵگە سەنتەریە چەمکی (وۆنەرف) ی هۆڵەندیی، یان "شەقامی زیندوو"، دەتوانێت وانەیەکی بەنرخ پێشکەش بە هەولێر بکات. لەم چەمکەدا، شەقامەکان پێشڕەوی دەدەن بەو خەڵکەی- پیادەن، پاسکیلسوارن  یان چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان ئەنجام دەدەن- و ئەمانە لە پێش ئۆتۆمبێلەکانەوە دادەنرێن و پێشڕەوییان هەیە . لە کاتێکدا تۆڕی پاسکیلی هەولێر پێویستە ڕێڕەوی تایبەت بەخۆی هەبێت، یەکخستنی بنەماکانی ئەم چەمکە لە هەندێک ناوچەی نیشتەجێبووندا دەتوانێت جوڵەیەکی کۆمەڵایەتی و کەشێکی ئاسوودە فەراهەم بکات. بە دیزاینکردن و ڕێکخستنەوەی شەقامەکان بەشێوەیەک کە هاندەری خاوکردنەوەی خێرایی ئۆتۆمبێلەکان بێت و ڕێگەبدات بە پاسکیلسوارەکان تاکو بە سەلامەتی لەگەڵ پیادەکاندا پێکەوە گوزەربکەن، هەولێر دەتوانێت کۆمەڵگەیەکی زیندوو دروست بکات لە ڕێی سیستمێکی هاتووچۆی هاوچەرخەوە کە خەڵک هەست بە پەیوەندی زیاتر و سەلامەتی زیاتر بکەن. بێگومان ئەم ئامانجەش بە پەیڕەکردنی بنەما سەرەکییەکان و ووردەکارییە ئەندازیارییەکان بەرجەستە دەکرێت.   پێنج پرەنسیپی دیزاین بۆ تۆڕێکی سەرکەوتووی پاسکیلسواری بۆ دڵنیابوون لەوەی تۆڕی پاسکیلسواری پراکتیکی و سەلامەت و سەرنجڕاکێشە، دەبێت پابەند بکرێت بە پێنج بنەمای سەرەکی دیزاینەوە: １-    یەکگرتوویی (Cohesion) تۆڕی پاسکیلەکان دەبێت نەپچڕاوبن و بە باشی پێکەوە گرێدرابن. ڕێگاکان پێویستە شوێنە سەرەکییەکانی وەک شوێنە دێرینەکان و گەشتیارییەکان و ناوەندە فێرکارییەکان و پارک و ناوەندە بازرگانییەکان بەیەکەوە ببەستنەوە بەبێ بۆشایی و پچڕان. بۆ نموونە بەستنەوەی قەڵا بە ناوەندەکانی وەک پارکی سامی عبدالرحمن وە زانکۆ دەتوانێت هەم ئاستی گەشتیاری و هەم هاتووچۆی ڕۆژانە بەرز بکاتەوە. ２-    ڕاستەوخۆیی (Directness)  پاسکیلسوارەکان ئەو ڕێگایانەیان پێ باشترە کە ڕاستەوخۆن و کەمترین لادان و وەستانیان هەیە. دیزاینکردنی ئەو ڕێگایانەی کە بە هاوتەریبی ڕێگا سەرەکییەکاندا دەڕۆن یان ڕێگای کورت (قەدبڕ) لە پارک و ناوچەی پیادەکاندا دابین دەکەن، کەشی پاسکیلسواری سەرنجڕاکێشتر دەکات و هاندەر دەبێت بۆ خەڵکی. دیزاینی تیشکی خۆر ( کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێکرد) لەگەڵ ئەم بنەمایەدا دەگونجێت بۆ فەراهەمکردنی پەیوەندی ڕاستەوخۆ لە نێوان ناوچە سەرەکییەکاندا. ３-    سەلامەتی سەلامەتی لە پێش هەموو شتێکەوەیە، بە تایبەت لە شارێکدا کە قەبارەی هاتوچۆی زۆرە و ژمارەی ماتۆڕسکیل بەتایبەتی ئەوانەی بۆ کاری دلیڤەری بەکاردەهێنرێن لە هەڵکشاندایە. ڕێڕەوی تایبەت بە پاسکیل کە لە هاتوچۆی ئۆتۆمبێلی جیابکاتەوە، باش دیزاینکردنی یەکتربڕەکان بە سیگناڵی پاسکیل و هێمای ڕوون زۆر گرنگن. جێبەجێکردنی چەمکی "شەقامە ئاوێتەکان (Complete Streets)" دڵنیای دەدات لەوەی کە هەموو بەکارهێنەرانی ڕێگاوبان- پاسکیلسواران، پیادە و شۆفێران- دەتوانن بە سەلامەتی پێکەوە گوزەبکەن. وێنەی  4: پاسکیلسوارێک لە هەولێر (سەرچاوە: ڕووداو) ４-    ئاسوودەیی  ئاسوودەیی بریتییە لە فەراهەمکردنی ڕێڕەوی ڕێک و پارێزراو، سێبەر بۆ ڕۆژە گەرمەکانی هاوین وە کەمترین وەستان و دواکەوتن. کەشوهەوای هەولێر بۆ ماوەیەکی زۆری ساڵ گەرمە وە پێویستی بە ڕێڕەوی سێبەر وە وێستگەی پشوو و ئاوخواردنەوە هەیە بەدرێژایی ڕێگاکان (وێنەی 5). ڕێگاکان دەبێ ئەوەندە فراوان بن کە هەم پاسکیلسوار و هەم پیادە لەخۆ بگرێت، ئەمەش کەشێکی بێ فشار و ئاسوودە مسۆگەر دەکات، بە مەرجێک ئەم ڕێڕەوانە کاریگەری بەرچاویان نەبێت لەسەر تەسککردنەوەی ڕێڕەوی ئۆتۆمبێلەکان و ئاستی هاتوچۆی شەقامەکان پەکنەخات. وێنەی  5: وێستگەی ئاوخواردنەوە (سەرچاوە:ifdesign.com) ５-    سەرنجڕاکێشی  تۆڕێکی سەرنجڕاکێشی پاسکیلسواری هاندەری بەکارهێنانیەتی. ئەو ڕێگایانەی کە بە شوێنە مێژووییەکان، شەقامە چێنراوەکان بەدار (وێنەی 6) ، یان دیمەنە جوانەکاندا تێدەپەڕن، دەتوانن چێژبەخش بن بۆ پاسکیلسواری. ڕێکخستنی چالاکی کۆمەڵایەتی و وەرزشی وە بۆنەکانی وەک ئاهەنگەکانی نەورۆز یان دانانی ڕۆژانی "پاسکیل بۆ کار" (بۆنەیەکی ساڵانەیە کە پاسکیل وەک بژاردەیەک بۆ هاتووچۆکردن بۆ شوێنی کار کە لە زۆربەی وڵاتە پێشکەوتووەکاندا بەهاردا بەڕێوەدەچێت بۆ هاندانی خەڵکی تاکو پاسکیل وەک ئامرازێکی پۆدێرنی گواستنەوە بەکاربهێنن – وێنەی 7 ) وە “پاسکیل بۆ ناوەندەکانی خوێندن”( بۆنەیەکی ساڵانەیە کە هانی خوێندکاران و خێزانەکان دەدات لەبری ئۆتۆمبێل بە پاسکیل بڕۆنە قوتابخانە – وێنەی 8).  ئەم چالاکییانە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بنیاتنانی کلتورێکی پاسکیلسواری ئەرێنی و ڕاکێشانی گروپی جیاوازی بەکارهێنەر، لە گەشتیاران و قوتابییەکان و وەرزشەوانانەوە تا زۆرێک لە ئەندامانی خێزانەکانی شار. وێنەی  6: نمونەی سێبەرەڕێی پاسکیل و پیادە وێنەی  7: ڕۆژی پاسکیل بۆ کار لە نیۆرک وێنەی  8: ڕۆژی پاسکیل بۆ ناوەندەکانی خوێندن لە ئەمریکا گروپی بەکارهێنەری بەئامانجکراو: دیزاینکردن بۆ هەموو کەسێک تۆڕی پاسکیلسواری پێویستە خزمەت بە بەکارهێنەری جۆراوجۆر بکات. ئەمەش گەشتیاران دەگرێتەوە کە مێژووی دەوڵەمەندی هەولێر بەسەردەکەنەوە، هاتووچۆی خوێندکاران بۆ قوتابخانە، وەرزشوانان کە بەدوای ڕێگای ڕاهێنان و چالاکییەکاندا دەگەڕێن، خێزانەکان کە چێژ لە پاسکیلسواری و کات بەسەربردن وەردەگرن. فەراهەمکردنی شوێنی تایبەت بە جێگیرکردنی پاسکیل لە پێش پاسە گشتیەکاندا ( وێنەی 9) دەتوانێت کارئاسانی زۆر بکات بۆ پاسکیل بەکارهێنان، ئەمەش پاسکیلسواری دەکاتە بژاردەیەکی پراکتیکی بۆ ئەو کەسانەی کە مەودای دوورتر دەڕۆن. بە لەبەرچاوگرتنی پێداویستییەکانی گروپە جیاوازەکان، پڕۆژەکە دەتوانێت سەرنجی زۆر کەس ڕابکێشێت و ڕێژەی بەکارهێنانی بەرزبکاتەوە.   وێنەی  9: جێگیرکردنی پاسکیل لە پێش پاسە گشتیەکاندا. بڕیاردانی هاوبەش و پشتبەستن بە داتا یەکێک لە کلیلەکانی سەرکەوتنی ئەم پڕۆژەیە دڵنیابوونە لەوەی کە بڕیارەکان لەسەر بنەمای داتای ورد و زانیاری هاوبەش دامەزرابن. دامەزراندنی بۆردێکی تایبەت بۆ پڕۆژەکە، لە قۆناغی پلاندانانەوە تاکو چەند ساڵێک پاش دووستکردنی تۆڕەکە و بەگەڕخستنی، کە کەسانی پیشەیی و نوێنەرانی کۆمەڵگا و پسپۆڕانی دەرەوەی حکومەت لەخۆبگرێت دەتوانێت دیدگا و پشتگیری جۆراوجۆر پێشکەش بکات بۆ سەرخستنی ئەم پڕۆژەیە. کۆکردنەوەی بەردەوامی زانیاری- وەک شێوازی بەکارهێنان، ڕاپۆرتی سەلامەتی و فیدباکی خەڵکی- دەبنە هۆی گەشەی بەردەوام و گونجاندنی لەگەڵ فراوانبوونی تۆڕەکە. چەمکی بەشداریکردنی پسپۆڕان وەک یەکەمین پڕۆژەی تۆڕی پاسکیلسواری لە هەرێم، ئەم دەستپێشخەرییە پێشینەیەک بۆ پڕۆژەکانی گواستنەوەی داهاتوو لە سەرجەم شارەکانی تر دادەنێت. زۆر گرنگە کە ئەم جۆرە پڕۆژانە کەسانی پیشەیی و پسپۆڕ کە شارەزاییان لە ئەندازیاری گواستنەوە و پلاندانانی شارەکاندا هەبێت بەشداربن و خاوەن بڕیار بن. پێشنیار دەکەم ڕاوێژ بە پسپۆڕانی ئەم بوارە بکەن بۆ ڕێنماییکردن لەسەرجەم قۆناغەکانی پڕۆژەکەدا و دوورکەوتنەوە لە هەڵە باوەکان کە بەداخەوە زۆربەی پڕۆژەکانی هەرێم گیروەدەی بوون. بە بەشداریکردنی کەس و لایەنی پیشەیی بە ئەزموون، هەولێر دەتوانێت دڵنیابێت لەوەی کە وەبەرهێنانێکی سوودبەخش و بەردەوامی کردووە. ئەمەش دەبێتە ڕێبازێکی نوێی ئەنجامدانی پڕۆژەی سەرکەوتوو. دەرەنجام: دیدگایەک بۆ داهاتووی پاسکیلسواری لە هەولێر تۆڕی پاسکیلسواری هەولێر لە پڕۆژەیەکی گواستنەوە زیاترە - دەرفەتێکە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی ناسنامەی شارەکە، باشترکردنی جووڵەی شار و پێشخستنی ژیانی پایاری دەبنە پێناسەی ئەم پرۆژەیە. بە وردی پلاندانان بۆ هەر قۆناغێک و سودوەرگرتن لە هێما کولتوورییەکان و پابەندبوون بە پرەنسیپە سەلمێنراوەکانی دیزاین، هەولێر دەتوانێت تۆڕێکی پاسکیلسواری دروست بکات کە وەک مۆدێلێک خزمەت بە هەموو ناوچەکە بکات. با ئەم دەرفەتە بە شارەزاییانە بقۆزینەوە بۆ بنیاتنانی داهاتوویەکی گەشاوەتر و تەندروستتر و کارامەتر بۆ هەولێری قەڵا و منارە.  

 زه‌رده‌شت خالید، ماسته‌ر له‌ یاسا   ناوچه‌یه‌ك داماڵراو له‌ چه‌ك له‌ نێوان سنووره‌كانى( سوریا -توركیا) وه‌ڵامێكى یاساییه‌ له‌ به‌رامبه‌ر پاوانخوازیه‌كانى توركیا:  گه‌ره‌نتى نه‌گۆرینى دیموگرافى پێكهاته‌كانى ناوچه‌كانى ژێرده‌ستى هه‌سه‌ده‌ن. له‌ هه‌مبه‌ر هێرشه‌كانى ده‌وڵه‌تى توركیا و هێزه‌كانى لایه‌نگیرى بۆ سه‌ر ناوچه‌وكانى ژێرده‌ستى هه‌سه‌ده‌ و رۆژئاوا, جه‌نه‌ڕاڵ مه‌زلوم عه‌به‌دى ڕاگه‌یاند داواكارین به‌ دیارى كردنى ناوچه‌یه‌كى داماڵراوى چه‌ك (DMZ “demilitarized zone”) له‌ نێوان هه‌ردوو سنوورى توركیا و سوریا.  كه‌ئه‌م داوایه‌ جێگره‌وه‌یه‌كى گونجاوه‌ به‌مه‌به‌ستى راگرتنى هێرشه‌كانى توركیا و گروپه‌ چه‌كداره‌كانى سه‌ر به‌توركیا بۆ سه‌رناوچه‌كانى ژێر ده‌ستى هه‌سه‌ده‌  نه‌گۆرینى دیموگرافى ئه‌و ناوچانه‌ هاوشێوه‌ى عه‌فرین.  كه‌ له‌ بنه‌ڕه‌تدا ئه‌م مۆدیله‌ له‌ به‌كارخستنى ناوچه‌ى داماڵراو له‌چه‌ك (DMZ) بناغه‌یى نێوده‌وڵه‌تى و ڕه‌وایه‌تى هه‌یه‌ و به‌تایبه‌ت ڕێگره‌ له‌ پاوه‌نخوازیه‌كانى توركیا به‌ناوى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى و هه‌ره‌شه‌ى گروپى چه‌كداریه‌وه‌ , بۆنموونه‌  دروستكردنى ناوچه‌ى داماڵراو له‌ چه‌ك  له‌ نێوان كۆریای باكوور و كۆریاى باشوور له‌ ساڵى  (1953)  چاره‌سه‌رێكى گونجاو بوو بۆ راگرتنى جه‌نگ وه‌ك له‌ ڕێكه‌وتنامه‌ى (The Armistice Agreement) ده‌قنووس كراوه‌ به‌كشانه‌وه‌ى هه‌ردوو لایه‌ن و چه‌ك داماڵین له‌ سنوورى 2كم به‌درێژاى سنوور هه‌ردوو وڵات، جگه‌ له‌مه‌ له‌ ناوخۆى سوریا ناوچه‌ى (داماڵڕاویی چه‌ك) له‌ ڕێكه‌وتنى نامه‌ى 1974 نێوان ئیسرائیل و سوریا (Israel-Syria Disengagement Agreement)كه‌ له‌ لایه‌ن هێزه‌كانى " UNDOF" چاودێرى ده‌كرێت كه‌ پێشتر به‌ بڕیارى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایش ژماره‌ (338) ساڵى (1973) بناغه‌ى ئه‌م ڕێكه‌وتنامه‌ی بووه‌. ئەمەش چاره‌سه‌رێكى گونجاو بووه‌ بۆ پرسى جۆلان كه‌ خودى ئێستا حكومه‌ته‌ ئه‌حمه‌د شه‌رع داوا له‌ ئیسرائیل ده‌كات به‌ ڕێز لێگرتنى. هەربۆیە به‌شێوه‌یه‌كى گشتى ناوچه‌ى داماڵراوى له‌ چه‌ك له‌ ڕووى یاسایى نێوده‌وڵه‌تیه‌وه‌ به‌ سێ شێواز به‌رهه‌م دێت: ١-ناوچه‌ى داماڵراو له‌ چه‌ك به‌پێ ڕێكه‌وتنامه‌ى ئاگربه‌ست دروست ده‌بێت له‌ نێوان دوولایه‌نى جه‌نگ."Cease Fire Agreement" به‌ نێوه‌ندگیرى لایه‌نى سێیه‌م. ٢- یان به‌پێ بڕیارى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌پێ ده‌سه‌ڵاته‌كانى بەشگ (شه‌ش و حه‌وت)ى ڕێكه‌وتنامه‌ى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌ مه‌به‌ستى پاراستنى و سه‌قامگیرى له‌ ناوچه‌یه‌كى دیارى كراو و به‌كارهێنانى هێز بۆ سه‌پاندنى ئاشتى و ئاسایش.  ٣- یان له‌ ڕێگه‌ى ڕێكه‌وتنامه‌ى ئاشتى (Peace Treaty) به‌مه‌به‌ستى چاره‌سه‌رى درێژ خایه‌ن. له‌ هه‌ردوو خاڵى (یه‌كه‌م و سێیه‌م) ده‌كرێت سوود له‌ نێوه‌ندگیرى (هێزه‌كانى ناتۆ و هێزه‌كانى ئاشتى پارێز نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و هێزه‌كان هاوپه‌یمانى نێوده‌وڵه‌تى) وه‌ك به‌شدار له‌ پرۆسه‌ى چاودێرى كردن و پاراستنى ناوچه‌ى ئاماژه‌ پێدراو. زیاد له‌وه‌ش, كه‌ سه‌ركه‌وتنى هه‌ریه‌ك له‌و ڕێگه‌ چاره‌سه‌ریانه‌ پشت به‌سته‌ به‌دیارى كردنى ناوچه‌كانى چه‌ك داماڵراو به‌سنوورى هه‌ردوو وڵات (توركیا-سوریا) به‌یه‌كسانى,  پاشان میكانیزمى جێبه‌جێكردن (جۆر و چۆنیه‌تى هێزه‌كان و فه‌ندكردنیان) و پاشان میكانیزمى چاودێرى كردنى به‌نه‌ده‌كانى ڕێكه‌وتنامه‌یى تایبه‌ت به‌ ناوچه‌ى له‌چه‌ك داماڵراو. كه‌ ئه‌م پرسه‌ ئێستای تورکیا  گه‌ر به‌روارد بكه‌ین به‌ دۆخى ئه‌مه‌ریكا و نێگه‌رانیه‌كان له‌ سنووره‌كانى مه‌كسیك و كۆچبه‌ره‌ نایاسای ،  كه‌  ئەمەریکا به‌ هه‌ره‌شى ده‌بینیت بۆ ئاسایشى نه‌ته‌وه‌یى خۆی پرۆژه‌ى دروستكردنى دیوارى سنووری داڕشتووە   له‌برى بیانووى سه‌ربازى به‌ داگیرى كردنى ڕووبه‌ركانى خاكى مه‌كسیك تەریب بە سنوورەکانی.  سەڕەڕای  پێشنیارى ناوچه‌ى داماڵراوى له‌چه‌ك پێشنارێكى گونجاو  و  بیانوو بڕه‌ له‌ وه‌ڵامى له‌شكر كێشه‌كانى توركیا,  له‌ هه‌مان كاتدا یه‌كانگیره‌ له‌گه‌ڵ رابردوو و پاشخانى سیاسى ده‌وڵه‌تى توركیا به‌ قه‌تڵ و عام ئه‌رمه‌نه‌كان و یۆنانه‌كان كه‌تائێستا قه‌ره‌بووى ئه‌م تاوانانه‌ له‌ ناوه‌نده‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان جێگه‌ى مشتومڕه‌ سه‌باره‌ت به‌ هه‌موو ئه‌و ڕووبه‌ر زه‌ویانه‌ له‌به‌رده‌ستیان بووه‌  كه‌ دانیشتووانه‌كانى پێكهاته‌ى ئیتنى و نه‌ته‌وه‌ى جیاوازبوون, كه‌ تائیستا تورکیا  تۆمه‌تباره‌ به‌ گۆرینى دیموگرافى ناوچه‌كان ژێرده‌سه‌ڵاتى خۆى. زیاتر لەمە،  به‌مه‌به‌ستى پاراستى پێكهاته‌ى یۆنانى له‌ قوبرس له‌ په‌لامار و هه‌ره‌شه‌ى به‌شی تورکی  قوبرس  كه‌ له‌ساڵى 1964 هێزه‌كانى ئاشتى پارێزى نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له‌ ژێرى ناوى (UNFICYP) ئه‌ركى پاراستن و پێك نه‌دانى هه‌ردوو به‌شه‌كه‌ى قوبرس (توركى -یۆنانى) له‌ ئه‌ستۆ گرتووه‌،  كه‌ تائێستا نەتەوەیەکگرتوەکان به‌رده‌وامن له‌ فه‌ند كردنی ئەو هێزە ئاشتی پارێزە. به‌ پێچه‌وانه‌ی ستراتیجی مه‌زلوم عه‌بدى , توركیا له‌شه‌ركێشیه‌كانى ئامانج دروست كردنى ناوچه‌ى ئاگر بڕه‌  (Buffer Zone)بۆ ناوقۆڵاى خاكى سوریا -نه‌ك ناوچه‌ى له‌ چه‌ك داماڵراو (DMZ)-له‌پاڵ ئامانه‌جه‌ ستراتیجیه‌كانى وه‌ك لێدان له‌ پێگه‌ى هه‌سه‌ده‌ و لێدانى له‌ مافى كورد و ڕاگواستنیان گۆرینى دیموگرافی له‌ ژێر ناو گێرانه‌وه‌ى ئاوارەی  سوریا له‌ ناوچه‌ سونیه‌كان بۆ ناوچه‌ كوردنشینه‌كان وه‌ك له‌ عه‌فرین ئه‌نجامى دا.  كه‌ ئه‌م جۆره‌ له‌ ناوچه‌ى ئاگر بڕ یه‌كانگیر نیه‌ به‌ پره‌نسیپه‌ نێوده‌وڵه‌تى و ڕێكه‌وتنامه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و بڕیاره‌كانى ئه‌نجوومه‌نى ئاسایش, به‌تایبه‌ت بیانووه‌كانى تورکیا  بۆ دروستكردنى كۆریدۆرى مرۆى بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى فشارى كۆچبه‌رانى سوریا هیچ جۆره‌ موجیباتێكى یاسایى نه‌ماوه‌ له‌ دواى كه‌وتنى ڕژێمى ئه‌سه‌د. له‌ كۆتاییدا,  نیگه‌رانیه‌كانى توركیا په‌یوه‌ندى داره‌ به‌ پرسى چاره‌سه‌رى ناوخۆى توركیا له‌ چاره‌سه‌رى ئاشتیانه‌ى مافى پێكهاته‌ى كورد له‌ ناوخۆى توركیا, نه‌ك بە به‌مه‌به‌ستى لێدان و په‌كخستنى هه‌ر پرۆژه‌یه‌ك نه‌ته‌وه‌ى و نیشتمانى چاره‌سه‌رى پرسى كورد له‌ چوارچێوه‌ى سوریا دا, كه‌ ئه‌مه‌ نه‌ك پێشلێكردنى زه‌قى سه‌رجه‌م بنه‌ماكانى (یاسایى نێوده‌وڵه‌تى و یاسایى عورفى نێوده‌وڵه‌تى ) بگره‌ ئامانج له‌ى دروستكردنى جوگرافیا نوێ توركیا له‌ ناو خاكى سوریا دا، لەدواجاردا سه‌رجه‌م پرسى  نیگه‌رانیه‌كانى توركیا به‌ ناوچه‌ى له‌ چه‌ك داماڵراوه‌ چاره‌سه‌ر ده‌بێت كه‌ به‌یه‌كسانى به‌سنوورى هه‌ردوو وڵاتى (توركیا-سوریا) درێژببێته‌وه‌. سه‌رچاوه‌كان: Beehner, Lionel, and Gustav Meibauer. “The Futility of Buffer Zones in International Politics.” ResearchGate, 2016. https://www.researchgate.net/publication/293804787_The_Futility_of_Buffer_Zones_in_International_Politics. “Buffer Zones: Anachronism, Power Vacuum, or Confidence Builder?” International Relations Journal, 2020. https://www.jstor.org/stable/26619173. “Collective Security, Demilitarization and ‘Pariah’ States.” European Journal of International Law, vol. 13, no. 1, 2002, pp. 121–145. https://academic.oup.com/ejil/article-pdf/13/1/121/1158694/130121.pdf. International Legal Regulation of Demilitarized Zones. University of Vienna, Faculty of Law, 2020. https://ssc-rechtswissenschaften.univie.ac.at/fileadmin/user_upload/s_rechtswissenschaft_neu/Neu/Doktorat_Expose/Expose1/Internationales_Recht/International_Legal_Regulation_of_Demilitarized_Zones.pdf. Katz, Eian. “Between Here and There: Buffer Zones in International Law.” The University of Chicago Law Review, vol. 89, no. 1, 2022. https://lawreview.uchicago.edu/print-archive/between-here-and-there-buffer-zones-international-law. Roscini, Marco, and Marco Longobardo. “Demilitarised Zones.” SSRN Electronic Journal, 2023. https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=4316608. “SDF Offers Demilitarized Zone in Syria’s Kobani to Ease Tensions with Turkiye.” Shafaq News, 2024. https://shafaq.com/en/World/SDF-offers-demilitarized-zone-in-Syria-s-Kobani-to-ease-tensions-with-Turkiye.

(درەو):  هەمواری بڕگەی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەی فیدراڵی عێراق دەگوازرێتەوە بۆ ناو خشتەكانی بودجەی 2025، خشتەكانیش سەرەتاڵی ساڵی ئایندە دەگەنە پەرلەمان. عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، بەپێی قسەی سەرۆكی حكومەت، خشتەكانی بودجەی ساڵی 2025 لە سەرەتای ساڵی ئایندەدا دەگاتە ئەنجومەنی نوێنەران.  پرسی هەمواری بڕگەی (ج) لە ماددەی 12ی یاسای بودجەی گشتیی عێراق كە رێككەوتنی هەردوو حكومەتی هەولێرو بەغدادی لەسەرە سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە كوردستان، هێشتا پەسەند نەكراوە، سەرۆكی لیژنەی دارایی باسلەوە دەكات، هەمواری بڕگەكە رەوانەی ناو خشتەكانی بودجەی 2025 دەكرێت. "پێویستە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵیی و حكومەتی هەرێم بدۆزرێتەوە، ئامانجەكە تەنیا ئەوە نییە بڕگەی نوێ بۆ بودجە زیاد بكرێت، بەڵكو ئەوەیە بڕگەی وا پێشكەش بكرێت كە بتوانرێت جێبەجێ بكرێت" سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان وا دەڵێ.  وەكو عەتوان ئەتوانی باسی لێوە دەكات، هەموارەكانی بڕگەی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان خراوەتە بەردەم چاودێریی دارایی فیدراڵ، ئەویش تێبینی خۆی داوە لەبارەی خاڵە كۆنەكانی ناكۆكیی سەبارەت بە پاكتاوی شایستەكانی نەوت و لیژنەی دارایی بەشێوەیەكی جددی چاودێری پرۆسەكە دەكات لە داهاتوودا.  هەمواری مادەی 12/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی، تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، تێیدا لەبری (6 دۆلار)، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی (16 دۆلار) دیاریكراوە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا کۆمپانیایەکی پسپۆری نێودەوڵەتی؛ خەمڵاندنێکی راستەقینەو دادپەروەرانە دەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و لەسەر ئەم بنەمایە نرخێكی نوێ دەچەسپێندرێت. لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023وە، یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بریتی بوو لە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت، كە لە یاسای بودجەی عێراقدا بڕی 6 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دیاری كرابوو، حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان بەم نرخە قایل نەبوون.  لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنەو هەمواری یاسای بودجە، وەكو كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت دەڵێ، پێشبینی دەكرێت لەسەرەتای ساڵی ئایندەوە هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە.  

مەزڵوم عەبدی بۆ رۆیتەرز: 🔻رێككەوتنی ئاگربەست بكرێت لەگەڵ توركیا ئەو جەنگاوەرانەی خەڵكی سوریا نین دەگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان 🔻دۆخێكی جیاواز لە سوریا هاتووەتە ئاراوە  ئێمە ئێستا دەستدەكەین بە قۆناغی سیاسی 🔻كاتی ئەوە هاتووە ئەو جەنگاوەرانەی یارمەتیان داین لە جەنگەكەمان بەسەری بەرزەوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان درەو: مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكرات، لە چاوپێكەوتنێكی تایبەتدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز: 🔹ئەو جەنگاوەرە كوردانەی خەڵكی سوریانین، وڵاتەكە بەجێدەهێڵن ئەگەر رێككەوتنی ئاگربەست لەگەڵ توركیا ئەنجامبدرێت. 🔹پێشنیازی رادەستكردنی كۆبانی دەكەین بە هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ بە سەرپەرشتی ئەمریكا. 🔹ئەو جەنگاوەرە كوردانەی هاوڵاتی سوریانین، لەناویشیاندا ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان، بۆ پشتیوانیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكرات هاتوون لەكاتی كێشمەكێشەكانی سوریادا. 🔹ئەو جەنگاوەرە نا سوریانە بەدرێژایی دەیەی رابردوو رۆڵێكی دیاریان هەبووە لە شەڕی دژی داعش. 🔹بەدرێژایی ساڵانی رابردوو، هەندێكیان گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان، هەندێكیشیان ماونەتەوە بۆ هاوكاریكردنمان لە شەڕی رێكخراوی داعش. 🔹كاتی ئەوە هاتووە ئەوانی تریش بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانی خۆیان، ئەگەر بگەینە رێككەوتنی ئاگربەست.   🔹دۆخێكی جیاواز لە سوریا هاتووەتە ئاراوە، ئێمە ئێستا دەستدەكەین بە قۆناغی سیاسی، پێویستە سورییەكان خۆیان كێشەكانیان چارەسەربكەن و ئیدارەیەكی نوێ دامەزرێنن. 🔹بەهۆی ئەوەی پێشهاتی نوێ لە سوریا هەیە، كاتی ئەوە هاتووە ئەو جەنگاوەرانەی یارمەتیان داین لەجەنگەكەمان، بەسەری بەرزەوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان. 🔹جەنگاوەرانی كورد لە ئێران و عێراق و توركیاوە هاتن بۆ هاوكاریكردنمان لە دەركردنی جیهادییەكان لە كۆبانی، دوای جەنگی كۆبانی هەندێكیان گەڕانەوە وەك هێزەكانی پێشمەرگە. 🔹هەندێك لە جەنگاوەرانی پارتی كرێكارانی كوردستان دەیانەوێت بەردەوامبن لەگەڵمان لەم جەنگە، تا لەناوبردنی تەواوەتی داعش. 🔹دوای روخاندنی داعش لە (2019) هەندێكیان گەڕانەوە، بەڵام بەهۆی بەردەوامی جەنگ و مەترسی لەسەر ناوچەكە، هەندێكیان بڕیاریاندا بمێننەوەو هاوكاریمان بكەن، هەندێكیان لە دامەزراوە مەدەنیەكان و هەندێكی تریشیان لە دامەزراوە سەربازییەكان. 🔹كاتێك ئاگربەست جێبەجێدەكرێت، دەتوانین كاربكەین بۆ گێڕانەوەی جەنگاوەرە كوردە نا سورییەكان بۆ ناوچەكانی خۆیان.

درەو: وەزارەتی دارایی عێراق روونكردنەوەیەكی لەسەر موچەی موچەخۆرانی هەرێم بڵاوكردەوە: وەزارەتی دارایی عێراق دەیەوێت راستییەكان روون بكاتەوە كە هەندێك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاویان كردووەتەوە، لەبارەی ئەوەی وەزارەتی دارایی عێراق، بەئەنقەست موچەی (4) مانگی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی خەرج نەكردووە، وەزارەتی دارایی جەخت دەكاتەوە ئەو هەواڵانە بەتەواوی دوورن لە راستیەوە، پێداگری دەكات لەسەر پابەندبوونی تەواوی بە جێبەجێكردنی پابەندییە داراییەكانی، بە گوێرەی یاسایی و رێوشوێنە بەركارەكان بەبێ هیچ كەمتەرخەمییەك. لەو چوارچێوەیەدا وەزارەتی دارایی عێراق تەمویلی موچەی مانگەكانی (10- 11)ی ئەمساڵی دابینكردووە، كە بڕی پێویست بۆلایەنی پەیوەندیدار حەواڵەكراوە، ئەو پارەداركردنەش بە گوێرەی ئەو تەرخانكراوانەیە كە دیاریكراوە بۆ هەرێمی كوردستان، هاوشێوەی فەرمانبەرانی حكومەتی فیدراڵی و بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی كە جەختی كردووە لەسەر پابەندبوون بە خەرجكردنی موچە لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا، بەڵام هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە. وەزارەتی دارایی جەخت دەكاتەوە، بەردەوام دەبێت لەگەڵ هەرێم لەبارەی موچە لە رێگەی كۆبوونەوەكانی دارایی فیدراڵ و دارایی و ئابوری هەرێم، پابەندیشە بە دابینكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، بە گوێرەی كاتە دیاریكراوەكان و رێوشوێنە یاساییەكان.  

ئارام عەلی/ مامۆستای زانكۆ و خوێندكاری دكتۆرا لە ئەمریكا شیکردنەوەی ڕەخنەگرانەی گوتار/دەق ڕێگایەکە بۆ تێگەیشتن لە ئامانجە نادیار و مانا شاراوەکانی گوتار، کە لە لایەن نوسەرانی گەورەی وەک فێرکلەف و ڤاندایک و ڤوداک و چەندانیترەوە بەرەوپێش براوە و لە دونیای ئاکادیمیادا بە شێوەیەکی بەربڵاو بەکار دەهێنرێت بۆ تێگەیشتن لە گوتاری سەرکردە و سیاسیەکان. هەر یەکێک لەو نوسەرانەی ناوم هێنان، شێواز و ڕێگای خۆیان هەیە بۆ شیکردنەوەی دەق، بەڵام لێرەدا من ڕێگا سێ ڕەهەندیەکەی بۆرمان فێرکلەف بەکاردێنم بۆ شیکردنەوەی نامەکەی بارزانی بۆ جۆلانی سەرکردەی هەیئەی تەحریری شام، تا خوێنەری کورد ئاشنابێت بە دیوە شاراوەکەی وتارەکانی بارزانی. لە زمانی ئەکادیمی و لێکۆڵینەوەدا و بەپێی پێناسەی فێرکلەف، دەق یان گوتار جۆرێکە لە پراکتیزەکردنی کۆمەڵایەتی، وە گوتار هەم لە کۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرێت و هەمیش کۆمەڵگە دروست دەکات. کەواتە زمان لێرەدا تەنها ئامرازی پەیواندی نیە، بەڵکو وەک بۆردوو ئاماژەی پێدەدات، زمان ئامرازی هێز و کردارە. ئایدۆلۆژیا و هێز و هەژموون لە ڕێگەی زمانەوە باڵاو دەبنەوە و کاریگەری لەناو کۆمەڵگە دا درووست دەکەن. گوتاری گوتراو و نوسراو و بینراو هەموویان وەک گوتار پۆلێن دەکرێن؛ واتا گوتار وەک وشەیەکی گشتگیر بەکار دەهێنرێت، بۆیە نامەکەی بارزانیش وەک گوتار پۆلێن دەکرێت.  لە گوتار دا، بەتایبەت لە گوتاری سیاسی دا، دوو مانا بوونی هەیە: مانایەکی ڕوون کە هەموومان دەتوانین لێی تێبگەین و بیبینین، وە مانایەکی قووڵ کە بۆتێگەیشتنی، پێویستیمان بە بەکارهێنانی ڕێگایەکی وەک ڕێگاکەی فێرکلەفە بۆ شیکردنەوەی ڕەخنەگرانە. نۆرمان فێرکلەف سێ ڕەهەندی داناوە تا بتوانین بە هۆیانەوە هەم لە مانا ڕوکەشیەکەی گوتار تێبگەین و هەمیش بگەین بە مانا قوڵەکە و ئەجێندا شاراوەکان ئاشکرا بکەین: (١) شیکردنەوەی دەق (باسکردن)، (٢)بەرکارکردنی دەق (بەرهەم هێنان و دابەش کردن)، و (٣) چوارچێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەق (ڕونکردنەوە). ئێستا با بێینە سەر شیکردنەوەی نامە کورتەکەی بارزانی! ١- شیکردنەوەی دەق (باسکردن): لە هەنگاوی یەکەم، تەنها سەیری مانا ڕواڵەتیەکە و بەکارهێنانی زمان و وشە دەکەین. بە دڵنیایی ئەو وشانەی بەکار هاتوون گرنگن، بەڵام گرنگتر لەوان ئەو وشە و کەسانەن کە باکار نەهاتوون و ناویان نەهێنراوە! ا) زمانی ئەرێنی و گشتگیر: بە خوێندنەوەیەکی سەرپێی، بۆمان دەردەکەوێت کە نامەکەی بارزانی زۆر بە ورییایی نوسراوە. زمانێکی ئەرێنی و گشتگیر بەکار هاتووە؛ بۆ نمەنە، دڵخۆشی خۆی دەردەبڕێت و کۆمەڵێک وشەی ئەرێنی وەکو (هیوا، جێگیر، دیموکراسی، هاوبەش، داهاتوویەکی بەهێز و پێویست بۆ سوریا، هتد.) بەکاردێبێت. ب) وێناکردنی خۆی: خۆی وەک و داکۆکیکاری مافەکانی نەتەوەی کورد پیشان دەدات، وا وێنای بارزانی کتاوە کە خەمی کوردیەتی لە پارچەکانیتری کوردستان و توانای بڕینی سنورەکانی نێوان پارچەکانی کوردستانی هەیە، ئەگەر پێویستبکات. مانا ڕواڵەتیەکەی نامەکە، بارزانی وەک ڕابەری کورد پیشان دەدات بەبێ ئەوەی وشەی ڕابەر یان سەرۆک لە نامەکەدا بەکار هاتبێت. ئەگەر سەیری کۆتایی نامەکە بکەین، تەنها ناو و بەروار نوسراوە و ناونیشانی سیاسی بارزانی، کە تەنها سەرۆکی پارتیە، نەنوسراوە چونکە ئامانجەکەی گەورەترە و بە کراوەیی هێڵراوەتەوە. ج) داننان بە جۆلانی وەک سەرۆک و بڕیار بەدەستی نوێی سوریا. بۆ نمەنە، بارزانی داوای ڕاستکردنەوەی مێژووی لێدەکات و داوا دەکات هەموو پێکهاتەکان “بە یەکەوە” بەشداربن لە ڕاستکردنەوەی ئەو هەڵانەی بەرامبەر کورد کراوە. کەواتا بارزانی دان بە شەرعی بوونی پێگە و دەسەڵاتی جۆلانی دا دەنێت. د) وونکردنی ستراتیژی: لە نامەکەیدا، بارزانی باسی هیچ سەرکردە و کەسایەتیەکی سیاسی ڕۆژاڤا ناکات. لە کاتێکدا، هەموو جیهان دەزانێت کە مەزڵوم عەبدی سەرکردەی سەرەکی دۆزی کوردە لەو پارچەیەی کوردستان، بەمەش بارزانی هەوڵی کەمردنەوەی ڕەوایەتی سەرکردایەتی عەبدی دەدات و خۆی وەک ڕابەر دەناسێنێ. ٢- بەرکارکردنی وتار (بەرهەمهێنان و دابەشکردن):   ا) گوێگر: نامەکەی بارزانی بۆ چەند گروپ و گوێگرێکی جیاواز نوسراوە کە یەک بە یەک ئاماژەیان پێدەکەم. گرووپی یەکەم/کوردی ڕۆژاڤا، بارزانی دەیەوێت بەو نامەیە بە کوردی ڕۆژاڤا بڵێت من خەم خۆر و سەرکردەتانم و بەجێتان ناهێڵم. بۆ ئەو مەبەستەش، ئاماژە بە ڕاستکردنەوەی مێژوو و زامنکردنی مافەکانی کورد دەکات لە حکومەتی داهاتووی سوریادا. گرووپی دووەم/ تورکیا، بە دانپێدانانی جۆلانی و ناو نەهێنانی مەزڵوم عەبدی، بارزانی ڕوی دەمی لە تورکیای پاڵپشتی جۆلانی و دووژمنی عەبدیە و هاو وتاری و هاوپەیمانی خۆی دووپات دەکاتەوە. گرووپی سێەم/ لایەنە دژەکانی هەسەدە، بە ناو نەهێنان و پشتگوێ خستنی ڕۆڵی مەزڵوم عەبدی، بارزانی نامەی پشتیوانی بۆ حیزبە دژەکانی عەبدی دەنێرێت و پشتیوانی خۆی دووپات دەکاتەوە بۆیان. ب) کاریگەری ئایدۆلۆژی: بارزانی بەو نامە کورتە هێزی ئایدۆلۆژی خۆی پیشان دەدات. لەلایەک پیشانیدەدات کە کوردی ڕۆژاڤا لەژێر هەژموونی ئایدۆلۆژی ئەودان، لەلایەکیتر گرنگی ئایدۆلۆژیای هەسەدە کەم دەکاتەوە بە نادیدە گرتنی ڕۆڵی عەبدی. ٣- چوارچێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەق(ڕونکردنەوە):  ا) پەیوەندی بارزانی و تورکیا: تورکیا دژی ئیدارەی خۆسەری ڕۆژاڤایە بە بیانووی بوونی پەیوەندی هەسەدە بە پارتی کرێکارانی کوردستانەوە. بەهۆی ئەوەی پارتی هاوپەیمانی تورکیایە، نامەکەی بارزانیش دەبێت لەگەڵ سیاسەتی تورکیادا یەک بگرێتەوە. ب) حیزبەکەی بارزانی ناکۆکیەکی مێژووی هەیە لەگەڵ پەیەدە و پەکەکە، بۆیە پشیگیری کردنی پارت و لایەنە کوردیاکانی ڕۆژاڤا لە دژی پەیەدە و هەسەدە لە سودی بارزانی و حیزبەکەیەتی. ج) هێمای ڕابەرێتی: لە نامەکەیدا، بارزانی وێنای خۆی دەکات وەک ڕابەری کوردی هەموو پارچەکانی کوردستان و سنووری سیاسی هەرێم دەبڕێت، بۆ بەدەست هێنانی ئەم ئامانجەی، باسی مافی کورد دەکات و ناوی مەزڵوم عەبدی وەک سەرکردەی ڕۆژاڤا ناهێنێت.  شیکردنەوەی گوتار و پەیوەندی هێز: ا) سڕینەوەی عەبدی، بێدەنگی بارزانی بۆ داواکاری عەبدی بۆ یەکڕیزی کورد و ناو نەهێنانی لە نامەکەیدا بۆ جۆلانی جوڵەیەکی ستراتیژیە. ئەو جوڵەیە مانای بەرکەنارکردنی هێز و ڕۆڵی عەبدیە و دانپێدانەنانی عەبدیە وەک نوێنەری کورد لە ڕۆژاڤا. ب) نوێنەرایەتی کردنی ئامانجەکانی کورد: بارزانی خۆی وەک هێزی یەکەم پیشان دەدات بۆ داکۆکی کردن لە مافەکانی کورد، بەڵام هاوتەریبی وتاری بارزانی بە وتار و کرداری تورکیا دژ بە  عەبدی ئەو ڕیسەی لێ دەکاتەوە بە خوری. نامەکەی بارزانی سودی سیاسی هەیە، بەڵام مەرج نیە بۆ کورد بێت. ج) وتاری یەکخستن و دابەشکردن: مانا ڕوکەشیەکەی بارزانی یەکڕیزی نەتەوە جیاوازەکانی سوریای تێدا بەدی دەکرێت، بەڵام مانا قوڵ و سیاسیەکەی بۆ لێکترازان و دابەشکردنی ماڵی کوردە لە ڕۆژاڤا بە پشتگوێ خستنی مەزڵوم عەبدی و پشتیوانی کردنی هێزە دژبەرەکانی عەبدی و هاوپەیمانەکانی تورکیا. تەواوی نامەکەی بارزانی پڕیەتی لە جوڵەی ئایدۆلۆژی و هێز، وە کۆمەڵێک ئاماژە و نامەی زۆر لەناو گوتارە کورتەکە دا هەن کە بەپێی خوێندنەوەکەی سەرەوە، پێناچێت مەبەستی بارزانی سودی کوردبێت. لە شیکردنەوەی ڕەخنەیی دا، قسەکەر لە ڕێگەی مانا قوڵەکەی گوتارەوە دەناسرێت، نەک مانا ڕوکەشیەکەی، بۆیە ئەم نامە کورتەی بارزانی، سیاسەت و ئایدۆلۆژیای بارزانی نەک هەر بۆ کوردی ڕۆژاڤا، بەڵکو بۆ کوردی هەموو پارچەکان دەخاتە ڕوو، وە هەوڵی ناساندنی خۆی وەک ڕابەری کورد دەدات بە لێدان لەو جەمسەرانەی کە ئایدۆلۆژیاکانیان جیاوازە لەوەی بارزانی و حیزبەکەی و هاوپەیمانەکەی، کە تورکیایە. لە کۆتایی دا، گرنگە خوێنەری کورد بە دیدێکی ڕەخنەگرانەوە گوتار و نوسین و ئاماژەکانی سەرکردە سیاسیەکان بخوێننەوە و لێیان تێبگەن، چونکە هەموو گوتارێکی سیاسی کاریگەری ڕاستەخۆی لەسەر هاوڵاتیان و یەکگرتووی و لێکترازانی لایەناکەن دەبێت.

ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی (FINANCIAL TIMES)ی بەریتانی خانمی یەکەمی پێشووی سوریا (ئەسما ئەسەد) ڕۆڵی گرنگی بینیوە لە بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی 🔹 بەپێی تۆمارە بازرگانییەکانی ڕووسیا، ئەسەد لە ماوەی نێوان مانگی ئازاری 2018 تا ئەیلولی 2019، 21 گەشتی ئاسمانی لە نێوان دیمەشق و مۆسکۆدا بەکارهێناوە بۆ گواستنەوەی زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار بە شێوەی کاش، یەکێک لە گەشتەکانیش لە مانگی ئایاری 2019دا (100 ملیۆن) دۆلاری تێدابووە. 🔹 ئەو پڕە پارەیە دراوی 100 دۆلاری 500 یۆرۆی لەخۆگرتووە، گەیەندراوەتە فڕۆکەخانەی ڤنوکۆڤۆ"Vnukovo airport" لە مۆسکۆ، بۆ ئەوەی لە بانکە سزادراوەکانی ڕووسیا دایبنێن. 🔹 خانمی یەکەمی پێشوو (ئەسما ئەسەد)، هاوسەری بەشار و بەڕێوەبەری پێشووی بانکی جەی پی مۆرگان، ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە ئاراستەکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان و بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی. 🔹 گواستنەوە داراییەکان هاوکات بووە لەگەڵ هەوڵە نهێنییەکانی ئەندامانی بنەماڵەی ئەسەد بۆ کڕینی خانوەبەرەی فاخر و گرانبەهاو وەبەرهێنان لە ڕووسیا. لە ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەی (FINANCIAL TIMES)ی بەریتانی کە لە ڕۆژی دوو شەمە 16ی کانونی یەکەم بڵاویکردووەتەوە، ڕایگەیاندووە، بەشار ئەسەد، سەرۆکی پێشووی ڕژێمی سوریا، لە ماوەی ساڵانی (2018 و 2019)دا نزیکەی 250 ملیۆن دۆلاری کاشیان لە بانکی ناوەندی سوریاوە بۆ مۆسکۆ گواستووەتەوە. ئەو پڕە پارەیەش دراوی 100 دۆلاری 500 یۆرۆی لەخۆگرتووە، گەیەندراوەتە فڕۆکەخانەی ڤنوکۆڤۆ"Vnukovo airport" لە مۆسکۆ، بۆ ئەوەی لە بانکە سزادراوەکانی ڕووسیا دایبنێن. ڕۆژنامەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو گواستنەوە داراییانە لە کاتێکدا بووە سوریا بەدەست قەیرانی توندی دراوی بیانی لە ناڵاندوویەتی، چونکە سزاکانی ڕۆژئاوا ڕێگریان لە دیمەشق دەکرد بۆ ئەوەی بتوانێت دەستی بگات بە سیستەمی دارایی جیهانی. بەپێی ڕاپۆرتەکە، ئەم گواستنەوە داراییانە هاوکات بووە لەگەڵ هەوڵە نهێنییەکانی ئەندامانی بنەماڵەی ئەسەد بۆ کڕینی خانوەبەری گرانبەهاو وەبەرهێنان لە ڕووسیا. لەو چوارچێوەیەدا، ئیاد حەمید، توێژەر لە پرۆگرامی پەرەپێدانی یاسایی سوریا، وتوویەتی: "ڕووسیا هەمیشە پەناگەیەکی دارایی بووە بۆ ڕژێمی ئەسەد". ئۆپۆزسیۆنی سوریا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە مێژە ئەسەد بە تاڵانکردنی سەرچاوەکانی سوریا و پەنابردنە بەر کاری نایاسایی بۆ دابینکردنی دارایی جەنگ و بەدەستهێنانی دەستکەوتی کەسی تۆمەتبار دەکەن. بەپێی تۆمارە بازرگانییەکانی ڕووسیا، ئەسەد لە ماوەی نێوان مانگی ئازاری 2018 تا ئەیلولی 2019، 21 گەشتی ئاسمانی لە نێوان دیمەشق و مۆسکۆدا بەکارهێناوە بۆ گواستنەوەی زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار بە شێوەی کاش، یەکێک لە گەشتەکانیش تەنها لە مانگی ئایاری 2019دا (100 ملیۆن) دۆلاری تێدابووە. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش دراوە پارەکە لە بانکەکانی (RFK) و بانکی (TSMR)ی ڕووسیا دانراوە، کە هەردووکیان لە ژێر سزاکانی ئەمریکادان. لەبارەی ئەو گواستنەوە داراییانە (دەیڤید شینکر - یاریدەدەری پێشووی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) ووتیەتی: "ئەم گواستنەوانە جێگەی سەرسوڕمان نین، و بەڵگەن لەسەر هەوڵەکانی ڕژێمی ئەسەد بۆ پاراستنی سامانە نایاساییەکانی و دابینکردنی لایەنی دارایی شەڕ". لەگەڵ کەمبوونەوەی یەدەگی دراوی بیانی سوریا، بانکی ناوەندی سوریا ناچار بووە پارەی کاش بدات بۆ دەستەبەرکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. ئەم گواستنەوە داراییانەش دەرفەتێکیشیان بە ڕووسیا خوڵقاندووە بۆ بەهێزکردنی نفوزی خۆی لە بواری ئابووری و سیاسی سوریادا، ئەمە جگە لەوەی بەردەوام بووە لە پاڵپشتییە سەربازییەکانی بۆ ڕژێمەکەی ئەسەد. لە ڕاپۆرتەکەدا ئەوەشی ئاشکرا کردووە، کە ئەسەد و کەسانی نزیک لە خۆی، لە ساڵانی ڕابردوودا، کۆنترۆڵی کەرتە گرنگەکانی ئابووری سوریایان کردووە کە بەهۆی شەڕەوە وێران بوون. هەروەها ئەسما ئەسەد، هاوسەری بەشار و بەڕێوەبەری پێشووی بانکی جەی پی مۆرگان، ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە ئاراستەکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان و بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی. لەو کاتەوەی ڕژێمی سوریا هەوڵی گواستنەوەی سەروەت و سامانەکەی دەدا بۆ دەرەوەی وڵات، لە ساڵی (2013)ەوە ئەندامانی بنەماڵەکەی لە مۆسکۆ سەرقاڵی کڕینی خانوو و شوقەی فاخر و گرانبەهان. لە یەکێک لەوکارانەشدا، ئیاد مەخلوف، کوڕە خاڵی بەشار ئەسەد، کۆمپانیایەکی خانووبەرەی بە ناوی "شاری زولیس"  لە مۆسکۆ لە ساڵی 2019 دامەزراند، بە پاڵپشتی دامەزراوە داراییە ئاڵۆزەکان.  

درەو: عەلی حەمەساڵ رایدەگەیەنێت: تەنیا لە ساڵی (2024)دا (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە بەڵام داهاتەكەی بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان (سفر)ە خۆ ئەگەر لە هەر بەرمیلێك (5) دۆلاریشی بۆ حكومەت بێت ئەوا دەتوانێت موچەی مانگی (12)ی پێ دابین بكات. عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: •    بە درێژایی ساڵی 2024 بە دەقیقی (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، ماقوڵە داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم (سفر) دۆلار بێت؟ ئەو رێژەیە دابەش بكەین بۆ هەر هاوڵاتییەكی هەرێمی كوردستان (22) بەرمیل نەوتی بۆ بەرهەمهاتووە، ئەم (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوتە ئەگەر لە هەر بەرمیلێك تەنیا (5) دۆلار بمێنێتەوە زیاتر نا ئەتوانرێت موچەی مانگی (12)ی پێبدرێت . •    پاڵاوگە هەیە ئەمساڵ (390) ملیۆن دۆلار لە نەوتدا قازانجی كردووە، بەس حكومەت سفرە، پاڵاوگەو كۆمپانیاییەكی تریان (350) ملیۆن دۆلار قازانجی كردووە. •    ئەو نەوتەی دەفرۆشرێت تەنی بە (250 -260) دۆلار دەفرۆشرێت لە بازاڕدا لە هەولێر، داهاتەكەی دەچێتە بانكێكی ئەهلییەوە، مەعقولە كۆمپانیایەك كە نەوت بەرهەم دێنێت لە هەر بەرمیلێك (17-18) دۆلاری دەستكەوێت بەڵام خەڵكی كوردستان (سفر) دۆلاری دەستبكەوێت، كەواتا حیكمەت لە دەرهێنانی نەوت چیە؟ •    بڕی (75%)ی بەرهەمی نەوت دەچێتە توركیا، چ ئەوەی كۆمپانیاكانی كارو لاناس و ئەوانەی تر، هەندێكیان رێككەوتنیان كردووە لەگەڵ هەندێك گروپ و فەسائیل نەوتی كوردستان دەبەنە بەسرەو لەوێ دەیفرۆشن. •       

  درەو: عەتوان عەتوانی، سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئاشكرایدەكات: لێكگەیشتنی سەرەتایی كراوە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەبارەی دۆسیەی نەوت، ئەو سەردانانەشی وەفدی پەرلەمانی عێراق بۆ هەولێر ئەنجامیدا، ئامانجی گەیشتن بووە بە ئەنجامێكی باش و لێكگەیشتنێكی پەسەند لەلایەن بەغدادو هەولێروە لەپەیوەست بە داهاتە نەوتی و نانەوتیەكان و، گونجاندنی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكانی ئەنجامیداوە بۆ دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت. عەتوانی، لە لێدوانێكدا بە رۆژنامەی (الصباح)ی وتووە: لێكگەیشتنەكان لەگەڵ هەرێم بە ئامانجی دۆزینەوەی میكانیزمێكە بۆ رەخساندنی زەمینەیەكی گونجاو بۆ یەكخستن و گەیشتن بە رێككەوتنی پەیوەست بە نرخەكانی نەوت، چونكە بۆ ئەوەی هەرێم دەستبكاتەوە بە دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت پێویستمان بەرێككەوتنە لەسەر میكانیزمێكی دیاریكراو، ئەوەی پێیگەیشتون رەزامەندییەكی سەرەتاییە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێم گرێبەستەكانی بگونجێنێت بەجۆرێك لەگەڵ دیدی دەستوردا هاوتەریب بێت، جۆری گرێبەستەكانیش لە هاوبەشی بەرهەمهێنانەوە بگۆڕێت بە هاوبەشی لە قازانج. عەتوانی لەبارەی داهاتە ناوخۆییەكانیش ئاماژەی بەوەكردووە: حكومەتی هەرێم باسی لە هەندێك ژمارە كردووە جیاوازە لەوەی حكومەتی فیدراڵ باسی كردووەو لەوباریەوە بەدواداچون بۆ داتان دەكەین، لە دیدارەكانیشیمان لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم جەختمان كردووە لەسەر یەكخستنی تاریفەی گومرگی و یەكخستنی دەروازەكان بۆ رێكخستنی داهاتەكان و رێگەگرتن لە خۆدزینەوەی لە باج و بە ئەلەكترۆنیكردنی داتاكان، هەروەك جەختمان كردووە لەسەر تەوتین كردنی موچەی سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم.