درەو:
ناسەقامگیری نرخی نەوت ڕۆڵی گەورەی هەیە لە دروستکردنی دۆخی نادڵنیایی، بەتایبەت بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی ئابورییەکەیان بە شیوەیەکی سەرەکی  پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمەش بەڕوونی بەدیاردەکەوێت کاتێک هاوسەنگی خواست و خستنەڕووی بازاڕی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان تێکدەچێت، بارگرانێکە گەورەتر دەبێت کاتێک قەیران یان دۆخێکی نەخوازراوی دیکە سەرهەڵدەدات.
عێراق و هەرێمی کوردستان دوو نمونەی دیارن کە ئابورییەکەیان زۆرتر پشت بە فرۆشی نەوت دەبەستێت، لە ڕاپۆرتەدا وردەکاریی کاریگەرییەکانی دابەزینی نرخی نەوت لە دوای ساڵی (2014)ەوە لەسەر داهات و خەرجی و قەرزەکانی هەردوو حکومەتی عێراق و هەرێمی کوردستان خراوەتەڕوو.. 

دەستپێک
ناسەقامگیری نرخی نەوت ڕۆڵی گەورەی هەیە لە دروستکردنی دۆخی نادڵنیایی، بەتایبەت بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانەی ئابورییەکەیان بە شیوەیەکی سەرەکی  پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت، ئەمەش بەڕوونی بەدیاردەکەوێت کاتێک هاوسەنگی خواست و خستنەڕووی بازاڕی نەوت لەبازاڕەکانی جیهان تێکدەچێت، بارگرانێکە گەورەتر دەبێت کاتێک قەیران یان دۆخێکی نەخوازراوی دیکە سەرهەڵدەدات.
عێراق و هەێمی کوردستان یەکێکن لەو دەوڵەت هەرێمانەی بە خێرایی دەکەونە ژێر کاریگەرییەکانی دابەزینی نرخی نەوتەوە، کاتێک لە ساڵی 2014 نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بەهۆی کۆمەڵێک فاکتەری نێودەوڵەتییەوە ڕووی کە دابەزین کرد و پاشەکشیەکی زۆری بە بازاڕی نەوت کرد، هاوکات بوو لەگەڵ سەرهەڵدانی داعش و کۆنترۆڵکردنی بەشێکی خاکی عێراق بە کێڵگە نەوتییەکانی ئەو ناوچانەشەوە لە ناوخۆدا.
سەرباری ئەوانەش بڕیاری ئەنجومەنی وەزیرانی ڕێکخراوی "ئۆپێک" لە کۆبوونەوەی تشرینی یەکەمی 2014 و "رەتکردنەوەی کەمکردنەوەی ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەوتی وڵاتانی ئەندام و پارێزگاریکردن لە بەرهەمهێنانی نزیکەی (30) ملیۆن بەرمیل نەوتی ڕۆژانە" و بەردەوامی ململانێ نێودەوڵەتییەکان بەتایبەت (ڕوسیاو ویلایەتە یەکگرتووەکان لە لایەک و سعودییەو ئێران لەلایەکی تر) هێندەی تر بارگرانییەکانی لەسەر دابەزینی نرخی نەوت زیادکرد.
ئەم بەرەوپێشچوونانە لە کۆتاییەکانی ساڵی (2014) بەخێرایی نرخی نەوتی لە بازاڕەکانی جیهان لە سەروو (100) دۆلاری ئەمریکییەوە هێنایە نزیکی (50) دۆلاری ئەمریکی، لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2015) نرخی نەوت زیاتر دابەزینی بەخۆوە بینی و گەیشتە نێوان (27-40) دۆلار، بەڵام دواتر نرخەکەی گۆڕانکاری بەسەردا هاتوو لە ناوەڕاستی ساڵی (2015)ەوە بەرزبوویەوە بۆ نزیکەی (60) دۆلار.
ئیدی لە نزیکی ئەو نرخە بەردەوام بوو تا کۆتاییەکانی ساڵی (2019) و جارێکی تر و لە مانگی ئازاری ساڵی (2020) بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا و فاکتەرە نێودەوڵەتییەکان بەهای نەوت لە بازاڕەکانی جیهان بۆ کەمترین نرخی خۆی دابەزی، دەوڵەتانی نەوت فرۆشی توشی شۆک کرد.
ئەم دیمەنەی سەرەوە پێمان دەڵێت دەیەی دووەمی سەدەی بیستەم، بازاڕی نەوتی جیهانی گورزی گەورەی بەرکەوتووە، چونکە لە ماوەیەکی کورتداو لە نێوان ساڵی (2014 - 2020) دوو گورزی گەورەی بەرکەتووە. دەکرێت بڵێین ئەو گورزانەش ڕاستەخۆ بەر ئابووری دەوڵەتانی بەرهەمهێنی نەوت کەوتووەو ڕەنگدانەوەو کاریگەری کردووەتە سەر دۆخی ئابوری و دارایی ئەو دەوڵەتانە، بەتایبەتیش ئەو دەوڵەتانەی لە ئابوورییەکەیاندا زۆرتر پشتیان بە داهاتی نەوت بەستووە، سندوقێکی دارایی بەهێزیان بونیاد نەناوە بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی قەیرانە هاوشێوەکان، عێراق و هەرێمی کوردستانیش باشترین نمونەی بەردەستن.

بەشی یەکەم
کاریگەری نرخی نەوت لەسەر حکومەتی عێراق

یەکەم: ڕەنگدانەوەی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی گشتی حکومەتی عێراق
دابەزینی نرخی نەوت کۆمەڵێک لێکەوتەی سلبی لەسەر ئابوری دەوڵەتانی بەرهەمهێن و هەناردەکاری نەوت جێدەهێڵێت، لێکەوتەکانی زۆرتریش دەبن بۆ ئەو دەوڵەتانەی ناسەقامگیرین لە ڕووی سیاسی و خەرجیان زۆرە لە ڕووی ئابورییەوە، ئەمەش بۆ عێراق حاشا هەڵنەگرە، دابەزینی نرخی نەوت کاریگەری گەورەی لە چەندین ڕووەوە لەسەر ئابورییەکەی جێهێشتووە، لە بودجەی گشتیشدا بە ئاشکرا ڕەنگی داوەتەوە.
لە ناوەڕاستی ساڵی (2014) کاتێک، دۆخی ئەمنی عێراق بەهۆی سەرهەڵدانی "داعش"ەوە بە تەواوی ڕووی لە ناسەقامگیری کرد و زۆربەی چالاکییە ئابورییەکانی ڕاگرت، هاوکات بوو لەگەڵ داڕوخانی نرخی نەوت، بەجۆرێک نرخی بەرمیلێک نەوت لە کۆتاییەکانی ئەوە ساڵە دابەزی بۆ کەمتر لە (27) دۆلاری ئەمریکی، لە کاتێکدا تا مانگی ئابی ساڵی (2014) نرخی بەرمیلێک نەوت زیاتر بوو لە (100) دۆلار.
بەپێی ئامارو زانیارییەکانی نێو بودجەی گشتی عێراق بە ئاشکرا تێبینی ئەوە دەکردێت کە لە ساڵی (2015) دا توشی چی قەیرانێکی گەورەی دارایی بووە، چونکە شۆکەکە تەنها دابەزینی نرخی نەوت نەبووە بەڵکو بەرزبوونەوەی خەرجی گەورەی جەنگی دژ بە تیرۆریشی هاتبووە پاڵ، سەرەڕای خەرجی زۆری ئاوارەی ناوچەکانی ژێر کۆنرۆڵی داعش کە فشارێکی گەورەی ئابوری و دارایی دروستکردبوو.
لە ئەنجامی ئەو قەیرانانە بەپێی بەڵگەنامە حکومی و بانکییەکان، بودجەی گشتی لە ساڵی (2015)دا (3 ترلیۆن و 900 ملیار) دیناری عێراقی کورتی هێنابوو. داهاتی گشتیش بە ڕێژەی (37.1%) کەمی کردبوو، کە (34.7%)ی داهاتی گشتی ناوخۆ پێکیهێنابوو. هەرچی خەرجی گشتیشە  بەراورد بە ساڵی (2014) بە ڕێژەی (38%) کەمی کردووە کە (36.7%)ی لە بەشە پشکی داهاتی ناوخۆ بووە.
بە کوردتی بودجەی گشتی وڵات لەو ساڵەدا توشی کورتهێنانی گەورە بوویەوە لە ڕووی داهاتەوە کە داهاتی گشتی (39 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار و بەڕێژەی (37.1%) لە ساڵی (2015) کەمتربوو بەراورد بە ساڵی (2014)، چونکە داهاتی ساڵی (2015) بڕی (105 ترلیۆن و 609 ملیار) دینار بووە، لە کاتێکدا ساڵی (2014) بە (66 ترلیۆن 470 ملیار) دینار تۆمار کراوە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1))

1
سەرچاوە:بانکی ناوەندی عێراق، ڕاپۆرتی ئاماری ساڵانەی بانکی ناوەندی، فەرمانگەی ئامار و لێکۆڵینەوە، 2015، ل 69 

هەرچی ڕێژەی داهاتە لە ماوەی هەردوو ساڵی (2014)ەو (2015) لەم سەرچاوانەی خوارەوە کۆکراونەتەوە، (بڕوانە خشتەی ژمارە (2))

ئەوەی دەربارەی خەرجی گشتییە لە ساڵی (2015) ئەوە تۆمارکراوە کە (43 ترلیۆن و 100 ملیار) دینار بە ڕێژەی (%38) کەمبووەتەوە بەراورد بە ساڵێ پێش خۆی، کۆی خەرجییەکانی بریتی بووە لە (70 ترلیۆن و 400 ملیار) دینار، ئەمەش کاریگەری هەبووە لەسەر هەردوو جۆری خەرجی بەگەڕخستن و خەرجی وەبەرهێنان، بە جۆرێک خەرجییەکانی بەگەڕخستن بە ڕێژەی (%33.5) دابەزیوەو خەرجییەکانی وەبەرهێنان بە رێژەی (%47.7) کەمبووەتەوە بەراورد بە ساڵی (2014). بڕوانە خشتەی ژمارە (3).
 

               سەرچاوە: وەزارەتی دارایی/ فەرمانگەی ژمێریاری
ئەوەی لە خشتەکەدا تێبینی دەکرێت خەرجی بەگەڕخستن لە ساڵی (2014)دا بریتی بووە لە (77 ترلیۆن و 986 ملیار و 200 ملیۆن) دینار لە کاتێکدا لە ساڵی (2015) ئەو خەرجییە بریتی بووە لە (51 ترلیۆن و 832 ملیار و 800 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش جیاوازی خەرجی بەگەڕخستن لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا برتی بووە لە (26 ترلیۆن و 153 ملیار و 400 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (33.5%) لەساڵی (2015) کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2014).
بەهەمان شێوەی خەرجی بەگەڕخستن، خەرجی وەبەرهێنانیش بە ڕێژەیەکی بەرچاو ڕووی کە دابەزین کردووە، بە جۆرێک لە ساڵی (2014)دا بریتی بووە لە (35 ترلیۆن و 487 ملیار و 400 ملیۆن) دینار لە کاتێکدا لە ساڵی (2015) ئەو خەرجییە بریتی بووە لە (18 ترلیۆن و 564 ملیار و 700 ملیۆن) دینار، بەم پێیەش جیاوازی خەرجی وەبەرهێنان لە نێوان ئەو دوو ساڵەدا برتی بووە لە (16 ترلیۆن و 922 ملیار و 700 ملیۆن) دینار و بەڕێژەی (47.7%) لەساڵی (2015) کەمی کردووە بەراورد بە ساڵی (2014).

دووەم: کاریگەری نرخی نەوت لەسەر داهات و خەرجی گشتی عێراق لە نێوان ساڵانی 2014 – 2018
بەرزو نزمی نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بەردەوام یەکێک بووە لە فاکتەرە سەرەکیانەی لە عێراقدا کاریگەری گەورەی لەسەری بودجەی گشتی (داهات و خەرجی)یەکانی حکومەتی عێراق دروستکردووە، بەجۆێک لە ساڵی (2014)ەوە حکومەتی عێراق نەیتوانیووە داهات و خەرجییەکانی خۆی بەرزبکاتەوە لە بودجەی گشتیدا تا ساڵی (2018)، ئەم خشتانەی خوارەوە ئەو ڕاستییە نیشان دەدات. بڕوانە خشتەی ژمارە (4 -5)4
 

سەرچاوە:بانکی ناوەندی عێراق، ڕاپۆرتی ئاماری ساڵانەی بانکی ناوەندی، فەرمانگەی ئامار و لێکۆڵینەوە، ساڵە جیاوازەکان 

سێیەم: کاریگەری نرخی نەوت و ڕەنگدانەوەی دارایی لە سەر قەرزە گشتییەکانی عێراق
لەگەڵ کورتهێنانی زیاتری بودجەی گشتی قەرزی گشتی بە هەردوو جۆری (ناوخۆیی و دەرەکی) ڕووی لە بەرزبوونەوە کردووە لە ساڵی (2014) کۆی قەرزەکانی سەر عێراق (75 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلار تا ساڵی (2018) گەیشتووە بە (123 ملیار و 300 ملیۆن) دۆلار، بڕوانە خشتەی ژمارە (6)

 
                      سەرچاوە/ وەزارەتی دارایی، فەرمانگەی قەرزە گشتییەکان

چوارەم: دابەزینی نرخی نەوت لە ساڵی 2020 و گورزێکی نوێ بۆ سەر ئابوری عێراق
لەگەڵ ئەوەی بۆ ماوەی چەند ساڵێک نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان جۆرێک لە سەقامگیری بەخۆوە بینی بوو بەڵام بەهۆی سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆناو کەمبوونەوەی خواست لەسەر کڕینی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، لەگەڵ دەستپێکی ساڵی نوێ (2020) نرخی نەوت جارێکی دیکە داڕومانی گەورەی بەخۆوە بینی و وڵاتانی هەناردەکاری نەوتی خستە شوکێکی نوێوە، حکومەتی عێراقیش بێ بەش نەبووە لەم گورزە لەناکاوە، ئەو خشتانەی خوارەوە (7 و 8) ئەو قەیرانە گەورەیە ڕووندەکاتەوە کە داهاتی نەوتی عێراق بۆ چی ئاستێک دابەزیوە؟ کاتێک بەراوردی داهاتی شەش مانگی یەکەمی ساڵی (2020) بەراورد دەکەی بە شەش مانگی ساڵێک پێشتر.

بەشی دووەم

کاریگەری نرخی نەوت لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان

هەرێمی کوردستان لەکاتی دابەزینی نرخی نەوتدا ئەگەر دۆخی دارایی لە دۆخی عێراق خراپتر نەبێت ئەوا بە دڵنیاییەوە باشتر نیە، چونکە سەرچاوەی سەرەکی داهاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان، جگە لە پشکی لە بەشە بودجەی عێراق فرۆشی نەوتی هەرێمە، دیارە لە ساڵی (2014)ەوە ئەو بەشە بودجەیەشی لە عێراقە دەنێردرا بۆ هەرێمی کوردستان، بە هۆکاری ناکۆکییەکانی نێوان هەردوو حکومەتەکە، ئەویش ڕاگیرا، بۆیە دەکرێت بوترێت ئەو دۆخەی بەسەر هەرێمی کوردستاندا هات لە ڕووی داراییەوە خراپتربوو لە دۆخی دارایی عێراق.

یەکەم: زیانە داراییەکانی ئابوری سەربەخۆ
پێش بڕیاری ئابوری سەربەخۆ، لەچوارچێوەی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا مانگانە لە بەغدادەوە بڕێکی گەورەی بودجە لە عێراقەوە ڕەوانەی هەرێمی کوردستان دەکرا بەجۆرێک لە دوای ساڵی 2004 -2014، کە حکومەتی فیدراڵ 17%ی بودجەی ناردووە بۆ هەرێم، بەپێی سەرچاوەکان ئەو پارانەی دەست حکومەتی هەرێم کەوتووە لە ڕێگەی بەشە بودجەی هەرێم لە حکومەتی فیدراڵ، کە لە ساڵی 2004ەوە تا ساڵی 2014 بەردەوام بوو، بریتیبووە لە (بڕوانە چارتی ژمارە (١))؛

ساڵی 2014 بەهۆی شەڕی داعش‌و گرفتەكانی پێكهێنانی حكومەتی ناوەندی هیچ پێشنیارێكی بودجە نەبوو، بەڵكو دەسەڵاتی خەرجییەكان درابوو بەوەزارەتەكان، بەشی هەرێمیش بڕا .
هاوکات بەپێی توێژینەوەیەکی (فەرمانگەی توێژینەوەو لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) لە تشرینی یەکەمی 2020 بڵاوکراوەتەوە، هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2005-2019  (96) ترلیۆن و (196) ملیار و(503) ملیۆن دیناری لە بەغدا وەرگرتووە، لە بەرامبەردا تەنها (2) ترلیۆن و (273) ملیار و (430) ملیۆن دینار داهاتی گەڕاندووەتەوە بۆ ناوەند. 

دووەم؛ پشکی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق، قۆناغی (2014 - 2021)
لەدوای سالی (2014)ەوە دۆخەکە بەشێوەیەکی ترە، ئەگەرچی یاساکانی بودجەی (2014 - 2021) پشکی هەرێمی کوردستان دیاریکراوە، بەڵام بەهۆی ڕادەستنەکردنی نەوتی هەرێم و سەربەخۆیی ئابوری هیچ کات ئەو بڕەی وەک پشکی هەرێم دیاریکراوە، وەک خۆی نەنێدراوە، بۆ نمونە بڕوانە خشتەی ژمارە (9)؛
 

تێبینییەکان دەربارەی خشەی ژمارە (9) 
1.    حکومەتی عێراق لە ساڵی 2020 یاسای بودجەی نەبووە.
2.    سێ مانگی سەرەتای 2020، هەموو مانگێک 453 ملیار لە عێراقەوە بۆ هەرێمی کوردستان هاتووە.
3.    لە مانگی (7)ی ساڵی (2021) ەوە حکومەتی عێراق (5) جار بڕی (200) ملیار دیناری بە شێوەی سولفە بۆ هەرێمی کوردستان ناردووە

سێیەم؛ داهاتی فرۆشی نەوتی هەرێم لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ
حکومەتی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئابوری سەربەخۆ لەماوەی ساڵی (2004) بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2021) زیاتر لە (1) ملیار بەرمیل نەوتی هەناردە کردووە، بە تێکڕا بەرمیلێکی نەوتی بە بڕی (52) دۆلار فرۆشتووە، بەکۆی گشتی و بەبێ هیچ خەرجی و تێچونێک بەهای ئەو بڕە نەوتەی فرۆشتوویەتی نزیکەی (60) ترلیۆن دیناربووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (10))

چوارەم؛ دەرەنجامی فرۆشی سەربەخۆی نەوت
ئەگەر بەراوردی ئەو داهاتە بکەین کە حکومەتی هەرێم لە ڕێگەی فرۆشی نەوتەوە دەستی کەوتووە، لە بوجەی گشتی عێراق لە دەستی داوە، ئەوا؛
1.    حکومەتی عێراق لە دوای ساڵی (2014)ەوە بە بڕی (82) ترلیۆن و (757) ملیار و (422) ملیۆن دینار بودجەی لە پشکی هەرێمی کوردستان ڕاگرتووە.
2.    حکومەتی هەرێمی کوردستان توانیویەتی بڕی (1) ملیار و (34) ملیۆن و (546) هەزار (335) بەرمیل نەوت لە ماوەی (7) ساڵیدا هەناردە بکات بە بەهای (59) ترلیۆن و (709) ملیار دینار، ئەگەر هیچ خەجییەکی نەبووبێت. بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بکەین (40%) تەرخان بکرێت بۆ خەرجی کۆمپانیاکان (گەڕان و دەرهێنان و گواستنەوە)، ئەو بەهایە دادەبەزێت بۆ (35) ترلیۆن و (582) ملیار و (400) ملیۆن دینار.
3.    ئەو جیاوازییەی لەو بەراوردی فرۆشی سەربەخۆی نەوت (پێش دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی) و بودجەی گشتی عێراق دەکەوێتەوە؛ بریتییە لە (23) ترلیۆن و (48) ملیار و (422) ملیۆن دینار. بەڵام ئەگەر (دوای دەرکردنی خەرجی و و تێچونەکانی کە بە 40%) گریمانەمان کردبوو، بریتییە لە (46) ترلیۆن و (932) ملیار و (22) ملیۆن دینار. ئەمەش نزیکە لە هەمان ئەو بڕە پارەیەی حکومەتی هەرێم قەرزارەو بڕەکەی )31( ملیار و )637( ملیۆن دۆلارە و بەرامبەرە بە (45) ترلیۆن و (873) ملیار و (650) ملیۆن دینار و بەشی هەرە زۆریشی قەرزی موچە خۆرانی هەرێمی کوردستانە.

پێنجەم: کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بودجەی گشتی هەرێمی کوردستان
بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە ساڵی (2013)ەوە لە هەرێمی کوردستان شتێک نییە بە ناوی یاسای بودجەوە، لە هەشت ساڵدا بە دوو خولی پەرلەمانیش نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە بەناڕوونی ماوەتەوە.
حکومەتی هەرێمی کوردستان زیاتر لە نیوەی تەمەنی خۆی بەبێ یاسای بودجە بەڕێکردووە، لە ڕابردوودا داهات و دۆخی ئابوری هەرێمیش زۆرترین قسەو باسی لەسەربووە، ئەگەرچی لە پێش پرۆسەی ئازادی عێراق، دەکرێت مەهانەیەک بەدەست حکومڕانانی هەرێمی کوردستانەوە هەبێت لەوەی هەرێمی کوردستان خاوەن داهاتێکی ئابوری پێویست و جێگر نەبووەو دۆخی سیاسیشی وەکو پێویست نەبووە، بەڵام لە دوای ساڵی (2013) ئەگەر چی قەیرانی دارایی و ئابوری و سەربازی و سیاسی سەریان هەڵداوە، ئەگەر چێ داهاتەکان لە هەندێک قۆناغدا کەمبوونەتەوە بەڵام مانای ئەوە نییە داهاتەکان سفر بوونەتەوە. 
بە درێژایی دوو کابینەی حکومەت و لە کابینەی هەشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان و کە لە ١٨ی٦ی٢٠١٤ و کابینەی نوێیەم لە ١٠ی٧ی٢٠١٩ متمانەیان لە پەرلەمان وەرگرتووە شتێک نەبووە بە ناوی یاسای بودجەوە، لەم هەشت ساڵەدا بە دوو خولی چوارەم و پێنجەمی پەرلەمان نەیانتوانیوە حکومەت ناچار بکەن بە ڕەوانەکردنی یاساکە، بەمەش داهات و خەرجی لەو ماوە درێژەدا دەکەوێتە ژێر پرسیارو دەرەوەی چاودێری پەرلەمانەوە.
لە ئێستادا و دوای هەشت ساڵ و بەرەو ساڵی نۆیەم هەنگاو دەنێین حکومەت شتێک نەبووە بەناوی یاسای بودجەوە، حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەڕای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی عێراق لە بارەی بەشە بودجەی هەرێمەوەو جێگیربوونی ڕادەیەکی باشی داهاتەکانی هەرێمی کوردستان بەڵام هێشتا ئامادە نەبووە بچێتە ژێرباری ناردنی یاسای بودجەی ساڵانە بۆ پەرلەمانی کوردستان، بەمەش داهات و خەرجی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە ناڕوونی ماوەتەوە.

شەشەم: داهاتی هەرێمی کوردستان لە ژێر کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت ساڵی (2020) بەنمونە 
بەشێوەیەکی گشتی هەرێمی کوردستان بە دوو شێواز مامەڵە بە نەوتەو ە دەکات، بڕێکی نەوتەکەی لە رێگای فرۆشتنی پێشوەخت کە لە ساڵانی (2016) بەدواو ە پێشوەخت پارەکەی وەرگرتووە و فرۆشتویەتی بە کۆ مپانیاکانی وەك گلینکۆر، ڤیتۆڵ، پیتراکۆ، ترافیگۆرا و رۆزنەفت. ئەم جۆرە هەرێم دەبێت بە پێی گرێبەستەکانی کە کردویەتی بیدات بەو کۆ مپانیانە. ئەم جۆرەحکومەتی هەرێم پێشوەخت پارەکەی وەرگرتووە و هیچ داهاتێکی نوێی لێ دەست ناکەوێت.
جۆری دووهەم ئەو نەوتەیە کە لە پاش لێ دەرکردنی نەوەتی پێشوەخت فرۆشراو دەمێنێتەوە، حکومەت خۆی دەیفرۆشێت لە بازاردا و  پشکی کۆمپانیاکانی نەوتی لێ دەدات. 
لە سێ مانگی سەرەتای ساڵی (2020) ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی حکومەتی هەرێم رۆژانە (454) هەزار بەرمیل نەوت بووە لە رۆژێکدا، کە دەکاتە (13 ملیۆن و 620 هەزار) بەرمیل لە مانگێکدا. بە پێی شیکردنەوەکان بڕی لە (40% بۆ 42%) داهاتی نەوت گەڕاوەتەوە بۆ هەرێم.
ئەگەر نرخی نەوەتی برێنت بە (20) دۆلار بێت ، ئەوا هەرێم ئەگەر هەرێم بە (10) دۆلار کەمتر نەوتەکەی فرۆشتبێت و هیچ داشکاندنی زیاتری بۆ کڕێارەکان نەکردبێت، ئەوا هەر بەرمیلێك نەوتی بە  (10) دۆلار فرۆشتووە. کەواتە بەو نرخە داهاتی نەوتی هەرێم لە ماوەیەدا نزیکەی (60) ملیۆن دۆلار بووە، ئەمەش دەکاتە ڕێژەی (8%)ی کۆی مووچەی موچەخۆرانی هەرێم. کە بریتیەی لە  (897) ملیار دینار.

حەوتەم: کاریگەری دابەزینی نرخی نەوت لەسەر قەرزەکانی حکومەتی  هەرێمی کوردستان
سەرۆكی حكومەتی هەرێم لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە.
هەروەها سەرۆکی حکومەت ئاماژەی بەوەكرد، حكومەت لە ئێستادا زیاتر لە (7) ملیار دۆلاری قەرزی دەرەكی و ناوخۆیی لەلایە و زیاتر لە (8) ملیاری قەرزی موچەخۆران و (8) ملیاری پابەندیە داراییەكان  قەرزدارە. نزیكەی (4) ملیار دۆلاری هەردوو بانكی بازرگانی عێراقی و بانكی نێودەوڵەتی كوردستان قەرزدارە، بە گوێرەی ئەو راپۆرتەی مەسرور بارزانی كۆی قەرزەكانی حكومەت زیادیان كردووە بەراورد بە سەرەتای دابەزینی نرخی نەوت لەم كابینەیەی حكومەتدا. 
لەم خشتەیەی خوارەوەدا پوختەی قەرازەکانی سەر حکومەتی هەرێم ڕونکراوەتەوە پێش بڕیاری پاشەکەوت کردنی موچەی مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 12،11ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان.
بەم شێوەیەش بێت قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێمی کوردستان زیادیانکردووە "پاش ئه‌وه‌ی وه‌زاره‌تی دارایی و ئابوری هه‌رێمی كوردستان بڕیاری دابه‌شنه‌كردنی مووچه‌ی شەش مانگی (2020)ی فه‌رمانبه‌رانی ده‌ركرد بەمەش كۆی گشتی قه‌رزه‌كانی حكومه‌تی هه‌رێم (30) ملیار دۆلاری ئه‌مریكی تێدەپەڕێنێت.
 

سەرچاوەکان
1.    یادگار صدیق گەڵاڵی و فریا کاڵێ، هۆکارەکانی دابەزینی نرخی نەوت و کاریگەری لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان، ڕاپۆرتی ڕێکخراوی ڕوونبین بۆ شەفافییەت لە پرۆسەکانی نەوت، نیسانی 2020.
2.    کۆبوونەوەی پەرلەمانی کوردستان و تیمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە 28/6/2021.
3.    کۆمەڵێک نوسەر، هەرێمی کوردستان ئاڵنگاری سیاسی و ئابوری، ژوری توێژینەوەی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان، چاپی یەکەم 2018، ل 9-34.
4.    ماڵپەڕی درەو میدیا، زیانەكانی ئابوری سەربەخۆ بەپێی داتاو ژمارەكانی حكومەت؛
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=5813
5.    ماڵپەڕی درەو میدیا، لە ئابوری سەربەخۆوە بۆ ئابوری سەربەخۆیان؛
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8611
6.    ماڵپەڕی درەو میدیا، حكومەتێك بێ یاسای بودجە؛
https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=8311
7.    د. ريام علي حسين، الانعكاسات المالية لصدمة انخفاض أسعار النفط على الموازنة العامة في العراق بعد عام 2014، مركز البيان للدراسات والتخطيط، 2021؛
8.    ابتسام عبد اللطيف محمد، مستحقات اقليم كوردستان وكميات ومبالغ تصدير النفط خارج اطار شركة (سومو) ومدى تاثيرها على الموازنة الاتحادية للمدة (2005-2019)، دائرة البحوث والدراسات النيابية مكتب بحوث الموازنة.

9.    Deloitte, Kurdistan Regional Government of Iraq, Oil production, export, consumption and revenue for the year ended 31 December 2020, 20 June 2021.