خوێندنەوەی: پارێزەری راوێژكار رێباز مەحمود

لەم رۆژانەدا رەشنوسی نوێی (یاسای نەوت‌و غاز) بڵاوكرایەوەو دەخرێتە بەردەم حیزبە سیاسییەكان‌و هەرێم بۆ گفتوگۆو دانوستان. وە رۆژی چوارشەممە 2/8/2023 كۆبونەوەیەكی فراوان بە سەرپەرشتی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و پارتە سیاسییەكان‌و یاساییەكان رێكخرا بۆ گفتوگۆكردنی رەشنوسەكە‌و هەوڵدان بۆ دەرچواندنی وەك یەكێك لە كارنامەكانی كابینەی وزاریی سەرۆك وەزیرانی عێراق. لە خوارەوە چەند تێبینییەكی یاسایی دەخەینە روو بە هیوای سود گەیاندن بە تیمی دانوستانكاری هەرێمی كوردستان چونكە ئەم یاسایە كاریگەری لەسەر هەموو تاكێكی عێراق دەبێت كە لەوانەیە لەسەر هەرێم ئەم كاریگەرییە زیاتر بێت.

تێبینییەكان:
ماددەی 1- پێناسەكان:
بڕگەی دووەم تێیدا هاتووە (الهيئة الاقليمية: الجهة المختصة في الاقليم) بەڵام پێناسەی (لایەنی تایبەتمەند لە هەرێم) نەكراوە. بە هیچ شێوەیەك ناو‌و باسی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان نەهاتووە. یان رون نەكراوەتەوە مەبەست ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی هەرێمە یان پارێزگاری پارێزگای بەرهەمهێن-ە.
ماددەی 2: ئامانجەكان‌و چوارچێوەی جێبەجێكردنی یاساكە:
لە كۆی 16 ئامانجی یاساكە هیچ ئامانجێك نییە تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و بە هیچ شێوەیەك تایبەتمەندێتی هەرێم رەچاو نەكراوە. بەڵكو وەك‌و هەر شارێكی تری عێراق سەیركراوە.
بڕگەی سێهەم: تاكڕەوانە دەستەڵاتی داوە بە حكومەتی ئیتیحادی بە سەرپەرشتی‌و گەشەپێدانی سەرچاوە نەوتییەكان لە هەموو قۆناغەكانی كردەی نەوتیدا‌و لەم بڕگەیە‌و لە هیچ ماددەیەكی تری ئەم رەشنوسەدا نەهاتووە كە حكومەتی ئیتیحادی ، وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی INOC هەموو یان بەشێك لە دەستەڵاتەكانیان بدەن بە حكومەتی هەرێمی كوردستان.
ماددەی 3: رێگاكانی بەدیهێنانی 16 ئامانجەكانی ئەم یاسایە:
بۆ ئەوەی ئامانجەكانی ئەم یاسا عێراقییە بەدیبێت، لەسەر هەرێم پێویستە تەنیا دوو ئەرك جێبەجێبكات (هاوكاری، تەنسیق) واتە هیچ دەستەڵاتێكی تری نابێت. بێگومان لەگەڵ چەند دەستەڵاتێكی تری جێبەجێكردن كە لە یاساكەدا باسكراوە.
مادەی 4: كردارە نەوتییەكان بەسەر هەموو خاكی عێراقدا جێبەجێدەكرێت. دیسان هیچ جیاوازییەك بە هەرێم نەدراوە.
مادەی 5: بۆمبی نەهێشتنی دەستەڵاتی هەرێم- ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز
دامەزراندنی ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز كە سەرۆكایەتی دەكرێت لەلایەن سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و سێ وەزیر‌و پارێزگاری بانكی ناوەندی‌و پارێزگاری سێ پارێزگای بەرهەمهێنی نەوت (پارێزگاری بەسرە ئەندامی هەمیشەییە)‌و شارەزایانی بواری كەرتی نەوت‌و غاز كە لە (سێ) كەس زیاتر نەبن‌و سەرۆك وەزیرانی عێراق دایان دەمەزرێنێت.لەگەڵ وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم. واتە لە كۆی 12 ئەندام كورد تەنها یەك ئەندامی دەبێت (ئەگەر راوێژكارێكیش بدرێت بە كورد ئەوا ژمارەكەمان دەبێت بە دوو لە یانزە) واتە هەر كەمینە.
بڕیاردان لەم رەشنوسەدا بە گوێرەی بڕگەی دووەم لە بابەتە گرنگەكاندا (بڕیاردان لە سیاسەتە نەوتییەكان، پلانەكان، پەسەندكردنی نمونەی گرێبەستەكان، رێنماییەكانی دانوستان‌و گرێبەستكردن) بڕیاردان بە زۆرینەی سێیەكی ئەندامان دەبێت (واتە لە 12 ئەندام 9 ئەندام پەسەندی بكات) وە جگە لە بابەتەكانی سەرەوە بڕیاردان بە شێوەی (%50+1) دەبێت (واتە 6+1 كە 7 ئەندام پەسەندی بكات) لە هیچ بارێكیاندا كورد ژمارەی پێویستی نییە‌و هیچ كاریگەرییەكی نابێت نە لە بڕیارە چارەنوسسازەكاندا نە لە بڕیارە ئاسانەكاندا. واتە كورد نوێنەرایەتییەكی شكڵی‌و رەمزی دەبێت. ئەگەر هەر سێ راوێكارەكەیش بدرێت بە كورد (كە ئەمە ئاستەمە) هەر ناتوانین بگەینە ناوەندی بڕیار.
مادەی 6: دەستەڵاتەكانی ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز
ئەم ئەنجومەنە 6 دەستەڵاتی هەیە كە لە رێیەوە نەوت‌و غازی كۆماری عێراق بەڕێوە دەبات بەبێ هیچ دەستەڵاتدانێكی تایبەت بە هەرێمی كوردستان‌و وەك پارێزگایەك لە عێراق لێی دەڕوانێت. لەمەیش زیاتر لە بڕگەی (5)دا كۆتێكی تر دەكاتە ملی هەرێمی كوردستان‌و رێی لێدەگرێت لەكاتی غەدرلێكردن، زیان گەیاندن، پابەند نەبون یان كێشە دروستكردن هانا‌و پەنا ببات بۆ دادگایەكی عێراق، دادگایەكی نێودەوڵەتی، دادگایەكی تەحكیم، رێكخراوێكی نێودەوڵەتی، رێكخراوێكی بەرهەمهێنی نەوت‌و دەبێ پابەند بێت بە بڕیاری یەكلایی كردنەوەی كێشەكە كە ئەوەیش هیچ مافێكی تانەدان نادات بە هەرێم‌و دەبێت ملكەچی بڕیارەكە بێت كە ئەمەیش غەدرێكی ترە لە هەرێمی كوردستان.
مادەی 7: دامەزراندنی نوسینگەی راوێژكارە سەربەخۆكان. ئەم نوسینگەیە لە 9 راوێژكار پێكدێن‌و دەستەڵاتی پێدانی راوێژ‌و پێشنیاریان هەیە. دیارینەكراوە چەندیان بۆ كورد دەبن بە هەمیشەیی‌و دەستەڵاتیشیان پێنەدراوە گرنگی زیاتر‌و تایبەت بدەن بە هەرێمی كوردستان.
مادەی 8: دەستەڵاتەكانی وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی
لەم ماددەیەدا 14 دەستەڵات دراوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی كە لە رێیانەوە سەرچاوە سروشتییەكانی عێراق بەڕێوە ببات، بەڵام تەنها لە دوو شوێندا ئاماژە بە هەرێم كراوە ئەویش بە لاوەكی‌و پێدانی ئەركێكی بچوك. بڕگەی یەكەم بەڕێوەبردنی كێڵگە بەرهەمهێنەكانی نەوت‌و غاز لە هەموو عێراق بە تەنسیق لەگەڵ هەرێم یان پارێزگای بەهەمهێن. واتە دیسان هەرێم هیچ دەستەڵاتێكی راستەوخۆی نییە بەڵكو وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی بەڕێوبەر‌و هەرێم هاوكارە. دووەم شوێن بڕگەی دووەمە كە لە دانانی نەخشەرێگای سیاسەتی بەرهەمهێنان لە كێڵگە دۆزراوەكان لەگەڵ هەرێم‌و پارێزگا بەرهەمهێنەكان. واتە تەنها لە گفتوگۆ‌و ئەركی وەرەقەكارییدا هەرێم بەشدارە. بەڵام دواتر هەموو كارەكان لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز یەكلایی دەكرێتەوە كە بەداخەوە بونی كورد ئەوەنە كەمە كە شایانی باس نییە‌و لە هیچ بڕیارێكدا دەستەڵاتی نابێت. تەنانەت ئەم بڕگەیە رون نییە مەبەستی ئەو كێڵگانەیە كە پێشتر دۆزراونەتەوە یان دوای دەركردنی ئەو یاسایە دەدۆزرێنەوە.
 ماددەی 9: دەستەڵاتەكانی كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی  Iraq National Oil Company- INOC
لە چوار بڕگە دوو بڕگەی یەكەمی دەستەڵاتی تەواو‌و تاكانە‌و رەها دەدات بە كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی بۆ بەڕێوەبردنی تەواوی كێڵگە بەرهەمهێنەكان، ئەو كێڵگانەی دۆزراونەتەوە یان ئەو كێڵگانەی دەدۆزرێنەوە. بەڵام لە بڕگەی سێهەم تەنها لە بواری بەڕێوەبردندا بە تەنسیق لەگەڵ هەرێم دەبێت بەڵام بە رەچاوكردنی ئەوەی كە دیسان ئەو بەڕێوبەرە‌و بڕیاری كۆتایی لای كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی-ە. پاشان لە بڕگەی چوارەم‌و كۆتاییدا كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی كاردەكات لەگەڵ هەرێم لە كێشانی سیاسەتی بەرهەمهێنان لە كێڵگە دۆزراوەكاندا. لێرەشدا باس لەو كێڵگانە نەكراوە كە دوای دەرچونی ئەم یاسایە دەدۆزرێنەوە. واتە بە كۆتایی هاتنی بەرهەمهێنان لە كێڵگە كۆنەكاندا ئیدی هەرێم ئەم دەستەڵاتە لاوەكییەیشی نامێنێت.
ماددەی 10: ئەركەكانی دەستەی هەرێمی: گۆڕستانی ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی هەرێم‌و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان.
دەستەی هەرێمیی وەك لە ماددەی 1- پێناسەكان لە سەرەوە رونمان كردەوە، دیار نییە كە كێیە. بەڵام سەرەڕای ئەمە شەش دەستەڵاتی پێدراوە كە هەر شەشیان ئەوەندەی ئەركن دەستەڵات نین. ئەركەكان بریتین لە (پێشنیاركردن، تێڕوانین، ئامادەبون، پابەندبون، هاوبەشیكردن‌و ئامادەكردن‌و دەركردنی چەند راپۆرتێك‌و ناردنی بۆ وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی هەر سێ مانگ جارێك). بە هەمان شێوە وەك چەندین بڕگەی تر بچوككردنەوە بێدەستەڵاتكردنی هەرێم‌و ئەژمار نەكردنی وەك هەرێمێكی خاوەن دەستەڵات چونكە هەموو دەستەڵاتەكان شەرمنانەن‌و نەك ناوەندی بڕیار نین بەڵكو وەك یاریدەدەرێك بۆ وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی ئەژمار كراوین. بەم شێوەیە نەك هەموو شتێك رادەست دەكەین بەڵكو بێدەستەڵاتیش دەمێنینەوە‌و چاوەڕێدەكەین عێراقی عەرەبی چیمان لێدەكات‌و چۆن دەمان ژیەنێت، چۆن دەبینە قوربانی ململانێی شیعە، سونە، ئەمریكا، ئێران، كەندا‌و، توركیا، هەمویانیش پێكەوە دژمان كە ئێستا هەمویان پشتیان تێكردوین‌و پەیوەندییەكی تاڵە مویی حیزبی لەگەڵ شیعە‌و توركیا ماوە كە بە تێپەڕاندنی ئەم یاسایە ئەو تاڵە مووەش نامێنێت.
مادەی 11 مۆڵەتپێدان- التراخیص
مۆڵەتپێدان بەپێی پێناسەی دیاریكراوی بڕگەی حەوت لە ماددەی 1 بریتییە لە هەمووكردارۆ قۆناغەكان لە كرداری هەڵبژاردنی باشترین كۆمپانیای كێبڕكار بۆ گرێبەستكردن لەگەڵی.
لەم مادەیەدا باسنەكراوە كە كێ رەزامەندی دەدات لەسەر گرێبەستی مۆڵەتپێدانەكان وە هەموو دەستەڵاتەكانی لە هەموو قۆناغەكاندا دراوەتەوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی.
مادەی 13: بەشی یەكەم: رێگاكانی دانوستان‌و گرێبەست كردن
لە بڕگەی یەكەمدا وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی لەگەڵ دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) تەنسیق دەكات بۆ بڵاوكردنەوەی ئەو پارچە زەوییانەی ئەم یاسایە دەیان گرێتەوە. لێرەشدا تەنها دەستەڵاتێكی كەمی رێكخستن‌و تەنسیقی هەیە هەرێم ئیتر هەر لایەنێك بێت.
لە بڕگەی چوارەمدا هەموو دەستەڵاتەكان لە پەسەندكردنی هەر گرێبەستێكدا بە حەصری دەداتەوە بە پەسەندكردنی ئەنجومەنی باڵای نەوت‌و غازی ئیتیحادی كە لە رونكردنەوەی مادەی پێنج-ی سەرەوەدا باسكرا كە كورد هیچ دەستەڵاتێكی نییە‌و كەمینەیەكە كە شایانی باس نییە.
مادەی 15: چالاكییە نەوتییەكان- دۆزینەوە، گەشەپێدان، بەرهەمهێنان لە كۆتا بڕگەدا دەستەڵاتێكی كەم دەدات بە دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) بۆ مۆڵەتتدان بە درێژكردنەوەی ماوەی دۆزینەوە‌و گەشەپێدان‌و بەرهەمهێنان.
مادەی 13: بەشی دووەم: ئەو كۆمپانیایانەی گرێبەستیان هەیە لەگەڵ حكومەتی عێراقی (دە) پابەندییان بۆ دانراوە هەموو پابەندییەكان پەیوەندیدار دەبنەوە بە ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز یان وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی‌و دەستەی هەرێمیی (كە نازانین كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە) ئەركێكی ئیداری وەرەقەیی كەمی هەیە.
ماددەی 18: ئەگەری سزادان‌و  داوای قەرەبوو لە هەرێمی كوردستان
لە بەشی یەكەمی ئەم ماددەیەدا (10) ئەركی داناوە بۆ دەستەی تایبەتمەند (كە بەپێی ماددەی 1 بڕگەی دەستەی تایبەتمەند بریتییە لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی، كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی یان دەستەی هەرێمیی لە هەرێم- كە نازانین دەستەی هەرێمیی كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە)‌و ئەو لایەنانەی گرێبەستیان لەگەڵ دەكەن كە پابەندی ئەو دە پابەندییە بن بە پێچەوانەوە بەگوێرەی بەشی دووەمی ماددەكە سەرەڕای ئەو سزایانەی یاساكارپێكراوەكان دایان ناوە بۆ پابەند نەبون یان لادانەكە، ئەوا دەستەی تایبەتمەند‌و كۆمپانیاكە دەبێت قەرەبوی گونجاو بدەنەوە بە زیان لێكەوتوو بە گوێرەی یاسا كارپێكراو‌و پێوەرە نێودەوڵەتییەكان. مەترسییەكە لە شێوازی مامەڵەی حكومەتی عێراقی (شیعە‌و سونە) دەبینرێت، بەتایبەتی ئێستایش دوای هەڵكردنی ئاڵای سپی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە بەڵام هێشتا تەنانەت بڕە پارە بۆ موچەیش نانێرن. دەشێ ئەم خاڵەیش پاساوێكی تر بداتە دەستیان بۆ داهاتوو كە لە دژمان بەكاری بهێنن.
ماددەی20 تا 23: بەكارهێنانی غاز
لەم چوار ماددەیەدا چەند دەستەڵاتێكی بەڕێوەبردنیی دراوە بە دەستەی تایبەتمەند (كە بەپێی ماددەی 1 بڕگەی دەستەی تایبەتمەند بریتییە لە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی، كۆمپانیای نەوتی نیشتیمانی عێراقی یان دەستەی هەرێمیی لە هەرێم - كە نازانین دەستەی هەرێمیی كێیە وەك لە مادەی 1 دا رونكرایەوە). هەموو كارەكان بە (تەنسیق، پێشنیار، تەسلیمكردن بە وە زارەتی نەوتی ئیتیحادی، بە ئاگاداری ئەنجومەنی ئیتیحادی نەوت‌و غاز‌و وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی یان رەزامەندی وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی). واتە دیسان هەموو بڕیارە كۆتاییەكان لای دەستەڵاتێكی ترە كە كە هەرێم بێدەستەڵاتە تێیدا.
لە بابەتی غازدا هیچ تایبەتمەندێتییەك بە هەرێمی كوردستان‌و شاری سلێمانی نەدراوە كە وەك دەوترێت تاكە شوێنە لە عێراقدا كە غازەكەی بتوانرێت بەرهمهێنانی دارایی تێدا بكرێت لەبەر زۆری بڕەكەی‌و زۆری تەمەنەكەی بۆ دور مەودا.
مادەی 24 تا 26: گواستنەوە
بڕگەی یەكەم چەسپاندویەتی كە بۆرییە سەرەكییەكانی گواستنەوە موڵكی حكومەتی ئیتیحادییە. دیاری نەكردووە بۆری گواستنەوەی نەوت یان غاز. بە گوێرەی زانیارییە سەرەتاییەكان لەسەر بۆری گواستنەوەی نەوت‌و غازی هەرێم، دەوترێت كە بەشێكی موڵكی كۆمپانیایەكی ناوخۆیی كەرتی تایبەتە (كۆمپانیای كار)و بەشێكی هی كۆمپانیایەكی بیانییە (كۆمپنیای گازپڕۆم-ی روسی) نازانین ئەم خاوەندارێتییانە چۆن بەریەك دەكەون‌و چ كاریگەرییەكی دەبێت.
لەگەڵ ئەمەیشدا، بە هەمان شێوەی (ماددەی20 تا 23: بەكارهێنانی غاز) كۆمەڵێك ئەرك سپێردراوە بە دەستەی هەرێمیی‌و هەموو بڕیارە گرنگەكان دراوە بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی. واتە حكومەتی هەرێم وەك بەڕێوەبەرایەتییەكی بچوك كار بۆ حكومەتی عێراقی‌و وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی دەكات. وە لە حكومەتی عێراقیشدا گورد خاوەن بڕیار نییە.
مادەی 29: خاوەندارێتی زانیارییەكان
بڕگەی یەكەم لەم ماددەیە حكومەتی ئیتیحادی كردووە بە خاوەنی هەموو زانیاری‌و داتایەك لە هەر بوارێكی نەوت‌و غازدا بێت لە هەر شوێنێكی عێراق بێت. بە هەمان شێوە هیچ مافێكی خاوەندارێتی نەداوە بە هەرێمی كوردستان تەنانەت بۆ ئەو كێڵگە نەوتی‌و غازییانەی لە سنوری هەرێمدان (سنوری هەرێمیش كێشەی لەسەرە) بە پێچەوانەوە كردویەتی بە ئەركی هەرێم كە بەردەوام زانیارییەكان‌و نوێبونەوەكانیان بدات بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی.
هۆكانی دەركردنی ئەم یاسایە: دیسان پاراستنی یەكپارچەیی خاكی عێراق‌و دەستەڵاتدان بە وەزارەتی نەوتی ئیتیحادی زۆر چڕكراوەتەوە تێیدا‌و هەرێمی كوردستان ئەوەندەی تر لاواز كراوە.
لە كۆتاییدا، كۆی ئەم رەشنوسی یاسایە نەك تەنها رادەستكردنی سامانە سروشتییەكانی ژێر زەوی كوردستانە، بەڵكو رادەستكردنی سەرخانی ئابوری كوردستانیشە بە دەستەڵات‌و حكومەتێك كە خۆی زادەی ململانێیەكی زۆر توندی سیاسی‌و عەشایەری‌و مەزهەبی‌و بەرژەوەندی خوازییە‌و بڕیاری بەڕێوەبردن لای حیزب‌و كەسانی دەرەوەی حكومەتە تەنانەت لەوانەیە لای وڵاتانی تریش بێت.
بەم شێوەیە كورد بەشدارێكی لاواز دەبێت لە بەڕێوەبردنی سامانی نەوت‌و غازی خۆیدا‌و بە رەچاوكردنی باری لاری هەرێم هەر بە زویی حكومەتی ئیتیحادی دەست دەگرێت بەسەر كێڵگەكاندا‌و بە كارمەندی عەرەبی خۆی هەموو كارەكان دەكات.
ئەمەی وتومە رای شەخسی خۆمە‌و بونیادە لەسەر زانیاری پیشەیی یاسایی‌و دەقی بڵاوكراوە، زانیارییە نهێنییەكان‌و رێكەوتنە ژێربە ژێرەكان‌و پەیمانەكان‌و فشارەكان نازانین كە لە كۆتاییدا ئەمانە یاساكە دەردەچوێنن.

*ماجستێر لە بەڕێوەبردنی پرۆژە