.jpg)
درەو: راپۆرتی: دەستەی ئاماری هەرێم پاڵپشت بە ڕووپێوییەکانی دەستەی ئاماری هەرێم کە بە هاوکاری ڕێخکراوە نێودەوڵەتییەکان لەسەر ئاستی هەرێم و پارێزگاکان ئەنجامی داوە؛ # لە کۆی (2 هه‌زار 16) دامەزراوه‌ی زۆر بچوک، بچوک و مامناوەند، تەنها (811)یان به ڕێژه‌ی (40.2%) بە فەرمی تۆماركراوون و (هه‌زار و 205) یان به ڕێژه‌ی (59.7%) لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون. # (هه‌زار و 985) دامەزراوەیان هەژماری بانکییان نییە به‌ڕێژه‌ی (98.5%) و تەنیا (1.5%)ی دامەزراوەکان هەژماری بانکییان هەیە، كە ژماره‌یان (31) دامەزراوه‌یە. # (3 هه‌زار و 812) كرێكار لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا كار دەكەن، (499) که‌سیان به ڕێژه‌ی (13%) لە ڕەگەزی مێینه‌ن. ژمارەی خاوەنكاری ژن (269) که‌سن به ڕێژه‌ی (13.3%). # بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان دەركەوتووە كە ژمارەیەكی بەرچاوی كچان پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا هاوسەرگیرییان كردوە. لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش پارێزگای سلێمانی بەرزترین ڕێژەی تۆمار كردووە لە ڕووی هاوسەرگیری پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا. # لە بواری تەندروستی منداڵبوونیشدا، نەشتەرگەری قیسەری رێژەیەكی بەرزی تۆماركردووە (50.8%) لە ساڵی 2021 بە بەراورد بە ساڵی 2011 (26.4%) بووە، كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی ئافرەتان. به‌شی یه‌که‌م؛ ئاماری دامەزراوە پیشەسازییەكان و ئابوورییەكان ئەم ئامارە پشت بە ستراوە بە؛ ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند (MSME) لە هەرێمی كوردستانی- عێراق 2022 لە لایەن دەستەی ئاماری هەرێم بەهاوكاری (UNDP) ئەنجامدراوە. هاوکات ڕووپێوی دامەزراوە پیشەسازییەكانی گەورە و ڕووپێوی دامەزراوە پیشەسازییەكانی مامناوەند بۆ ساڵی 2020 لە لایەن دەستەی ئاماری هەرێم جێبەجێكراون. پێویستە ڕوون بكرێتەوە كە ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند بە نموونە وەرگیراوەو ڕووپێوەكانی دامەزراوە پیشەسازییەكانی گەورەو مامناوەند ڕووپێوی گشتگیرن. یه‌که‌م؛ ئەنجامەكانی ڕووپێوی دامەزراوەكانی زۆر بچووك، بچووك و مامناوەند (MSME) 1. ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەكانی ڕووپێوی (MSME) ژمارەی گشت دامەزراوەكان لە نموونەكەدا (2 هه‌زار 16) دامەزراوه‌یە (هه‌زار و 875) زۆر بچووك، (127) بچووك، (14) مامناوەند. له‌کۆی ئه‌و دامه‌زراوانه (811)یان به ڕێژه‌ی (40.2%) دامەزراوە بە فەرمی تۆماركراوون و (هه‌زار و 205) دامەزراوە به ڕێژه‌ی (59.7%) لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون، كە زۆربه‌یان دامەزراوە پیشەسازییەكانی زۆر بچووكن هەروەك لە خشتەی خوارەوە پێشاندراوە. (بڕوانه خشته‌ی ژماره (1)). خشته‌ی ژماره (1) 2. ژمارەی كرێكاران (كرێكار و خاوەنكار): بەپێی قەبارەی نموونەكە، (3 هه‌زار و 812) كرێكار لە دامەزراوە پیشەسازییەكاندا كار دەكەن. زۆر بچووك (2 هه‌زار و 976)، بچووك (656) و مامناوەند (14) كرێكار، كە (3 هه‌زار و 313) به ڕێژه‌ی (86.9%) له ڕەگەزی نێرن و (499) که‌سیان به ڕێژه‌ی (13%) لە ڕەگەزی مێینه‌ن. (بڕوانه چارتی ژماره (1)). چارتی ژماره (1) 3. ژمارەی خاوەنكارەكان: ڕووپێوەكەی ئێستای هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی 2020 دەریدەخات کە هێشتا ژنان کەمینەن لە خاوەندارێتی دامەزراوەكانی زۆر بچووك و بچووك و مامناوەند. لە كۆی گشتی (2 هه‌زار و 16) خاوەنكار، ژمارەی خاوەنكاری ژن (269) که‌سن به ڕێژه‌ی (13.3%)، بە بەراوورد بە (هه‌زار و 747) خاوەنكاری پیاو به‌ڕێژه‌ی (86.6%). لە كۆی گشتی (269) خاوەنكاری ژن، (262) لە دامەزراوەی زۆر بچووك، (6) كەس لە دامەزراوەی بچووك و (1) كەس و دامەزراوەی مامناوەند خاوەنكارن. جێگه‌ی ئاماژه‌یه كە زۆربەی ئەو دامەزراوانەی كە ژنان خاوەندارن لە هیچ شوێنێكی فەرمی تۆمار نەكراوون. تۆمارکراو (37) بە ڕێژەی (1.8%، تۆمارنەکراو (232) بە ڕێژەی (11.5%))، له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاکان (بڕوانه چارتی ژماره (2)). چارتی ژماره (2) 4. بەكارهێنانی خزمەتگوزاری بانكی: بە پێی ئەنجامەكانی ڕووپێویMSME ، دەرکەوتووە کە زۆرینەی دامەزراوەکان (هه‌زار و 985)یان هەژماری بانکییان نییە به‌ڕێژه‌ی (98.5%) و تەنیا (1.5%)ی دامەزراوەکان هەژماری بانکییان هەیە، كە ژماره‌یان (31) دامەزراوه‌یە. لە ڕووی هەبوونی ژمارەی بانكی، جیاوازییەكی بەرچاو لە نێوان دامەزراوەكانی زۆر بچوك و بچووك و مامناوەند هه‌یە، چونکە ئەم ڕێژەیە لە (1.3%) بۆ دامەزراوەی زۆر بچووك بۆ (3.2%) بۆ دامەزراوەی بچووک و (14.3%) بۆ دامەزراوەی مامناوەند زیاد دەکات. سه‌باره‌ت به هەبوونی هەژماری بانكی بەپێی دامەزراوە لە ڕووپێوی MSME (بڕوانه چارتی ژماره (3)). چارتی ژماره (3) دووه‌م؛ ئەنجامی ڕووپێوی پیشەسازی گەورە: دامەزراوەکانی پیشەسازی گەورە: بریتییە لەو دامەزراوە پیشەسازییانەی کە ژمارەی کرێکارەکانی (30) کرێکار و زیاترە. 1. ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەکانی ڕووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی گەورە دەردەكەوێت كە ژمارەی دامەزراوەکانی پیشەسازی گەورە لە ساڵی 2020 کار دەکەن (128) دامەزراوەن بەبەراورد بە ژمارەی ئەو دامەزراوانەی کە لە ساڵی 2018 کاریان دەکرد کە ژمارەیان (132) دامەزراوە بووە، واتە ژمارەی دامەزراوەی گەورە بەبەراورد بە ساڵی 2018 بە ڕێژەی (3.03%) کەمی کردووە. لە سەر ئاستی پارێزگاکانیش ژمارەی دامەزراوەکان لە پارێزگای هەولێر لە (59) دامەزراوە لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (57) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە زۆرترین رێژەی دامەزراوەكانی گەورە بە ڕێژەی (44%)ی لە خۆگرتووە. لە پارێزگای سلێمانی لە (56) دامەزراوە لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (52) دامەزراوە لە ساڵی 2020 بە پلەی دووەم دێت بە ڕێژەی (41%). به‌ڵام لە پارێزگای دهۆک لە (17) دامەزراوە لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (19) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە رێژەکەی دەکاتە (15%). تاینبه‌ت به ژمارەی دامەزراوەكانی پیشەسازی گەورە لە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بۆ ساڵانی 2018 و 2020 (بڕوانه چارتی ژماره (4)) چارتی ژماره (4) 2. ژمارەی کرێکارەکان: بەپێی ئەنجامەكانی ڕووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی گەورە دەركەوتووە کۆی ژمارەی کرێكارانی بەكرێ كە لە چالاکیە پیشەسازیە جۆراوجۆرەکاندا كاردەكەن (12 هه‌زار و 713) كرێكارەو ئەوانەی بێ كرێ كاردەكەن ژماره‌یان (50) كرێكارە، وەک خاوەن كار یان یەكێك لە ئەندامانی خێزان. ژمارەی كرێكارانی بەكرێ لە ساڵی 2020 بە ڕێژەی (0.2%) دابەزیوە بەبەراورد بە ژمارەی كرێكاران لە ساڵی 2018 كە ژمارەیان (12 هه‌زار و 737) كرێكار بوون. لە سەر ئاستی پارێزگاكانیش ژمارەی كرێكارانی بەكرێ لە پارێزگای هەولێر لە (4 هه‌زار و 975) كرێكاره‌وه لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ )5 هه‌زار و 284) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای سلێمانی لە (6 هه‌زار و 832) كرێكاره‌وه لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (6هه‌زار و 144) كرێكار لە ساڵی 2020دا. لە پارێزگای دهۆك لە (930) كرێكاره‌وه لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 285) كرێكار لە ساڵی 2020. له‌م باره‌یه‌وه (بڕوانه چارتی ژماره (5)). چارتی ژماره (5) سێیه‌م؛ ئەنجامی ڕووپێوی پیشەسازی مامناوەند دامەزراوەکانی پیشەسازی مامناوەند: بریتییە لەو دامەزراوە پیشەسازییانەی کە ژمارەی کرێکارەکانی لەنێوان (10 - 29) کرێکاردایە. 1. ژمارەی دامەزراوەكان: بەپێی ئەنجامەكانی رووپێوی دامەزراوەی پیشەسازی مامناوەند دەركەوتووە كە ژمارەی دامەزراوەكان کە لە ساڵی 2020 کار دەکەن (396) دامەزراوەن بەبەراورد بە ژمارەی ئەو دامەزراوانەی کە لە ساڵی 2018 کاریان دەكرد كە ژماره‌یان (375) دامەزراوە بووە، واتە ژمارەی دامەزراوەی مامناوەند بەرێژەی (5.6%) لە هەرێمی كوردستان زیادیكردووە بەبەراورد بە ساڵی 2018. لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان هەر چەندە کە پارێزگای سلێمانی لە (217) دامەزراوە لە ساڵی 2018 کەمی کردووە بۆ (214) دامەزراوە لە ساڵی 2020، به‌ڵام زۆرترین رێژەی دامەزراوەی مامناوەند دەكەوێتە ئەم پارێزگایە بەرێژەی (54%) و هەروەها ژمارەی دامەزراوەكان لە پارێزگای هەولێر لە (75) دامەزراوەوه لە ساڵی 2018 بەرزبووتەوە بۆ (97) دامەزراوە لە ساڵی 2020 کە بە پلەی دووەم دێت بە رێژەی (25%) دامەزراوەکان. لە پارێزگای دهۆك لە (83) دامەزراوەوه لە ساڵی 2018 بەرزبووتەوە بۆ (85) دامەزراوە لەساڵی 2020 و رێژەی دامەزراوەکان دەگاتە (21%)ی دامەزراوەکان لە هەرێمدا. له‌م باره‌یه‌وه (بڕوانه چارتی ژماره (6)). چارتی ژماره (6) 2. ژمارەی کرێکارەکان: بەپێی ئەنجامەكانی رووپێوی پیشەسازی دامەزراوەی مامناوەند کۆی ژمارەی کرێكارانی بە كرێ كە لە چالاکیە پیشەسازیە جۆراوجۆرەکاندا كاردەكەن (5 هه‌زار و 441) كرێكاره‌و ئەوانەی بێ كرێ كاردەكەن ژماره‌یان (188) كرێكارە وەک خاوەن كار یان یەكێك لە ئەندامانی خێزان. ژمارەی كرێكارانی بە كرێ لە ساڵی 2020 بە ڕێژەی (0.7%) بەرز بۆتەوە بە بەراورد بە ژمارەی كرێكاران لە ساڵی 2018 كە ژمارەیان(5 هه‌زار و 401) كرێكار بوون. لەسەر ئاستی پارێزگاكانیش ژمارەی كرێكاران لە پارێزگای هەولێر لە (هه‌زار و 298) كرێكار لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 600) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای سلێمانی لە (2 هه‌زار و 976) كرێكار لە ساڵی 2018 دابەزیوە بۆ (2 هه‌زار و 661) كرێكار لە ساڵی 2020. لە پارێزگای دهۆك لە (هه‌زار و 127) كرێكار لە ساڵی 2018 بەرزبۆتەوە بۆ (هه‌زار و 180) كرێكار لە ساڵی 2020. (بڕوانه چارتی ژماره (7)). چارتی ژماره (7) به‌شی دووه‌م؛ ئاماری پەروەردەو تەندروستی و كۆمەڵایەتی ئەم ئامارانە پشت بەستراوە بە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (IWISH). گەڕی یەكەمی ئەم ڕووپێوە لەساڵی 2011 و گەڕی دووەم لە ساڵی 2021 لە هەرێمی كوردستان و عێراق بە گشتی ئەنجامدراوه له‌لایەن دەستەی ئاماری هەرێمی كور دستان بە هاوبەشی لەگەڵ دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق و به‌هەماهەنگی لەگەڵ سندوقی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ دانیشتوان (UNFPA). قەبارەی نموونەی هەڵبژێردراو لەم ڕووپێوە لەسەر ئاستی هەرێم لە (هه‌زار و 596) خێزان پێكهاتووه‌و بۆ هەر پارێزگایەك (532) خێزان بووه، لە هەردوو ژینگەی شارنشین و گوندنشین. ژمارەی ئەو خێزانانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ ئەنجامدراوه (هه‌زار و 576) خێزان و ژمارەی ئەو ئافرەتانەی كە چاوپێكەوتنیان لەگەڵ كراوه (2 هه‌زار و 162) ئافرەت بووە. یه‌که‌م؛ بەرزترین بڕوانامەی بەدەستهاتوو بۆ ئەندامانی خێزان تایبه‌ت به بەرزترین بڕوانامەی بەدەستهاتوو بۆ ئەندامانی خێزان كه پێشتر په‌یوه‌ندیان كردووه به خوێندن به‌پێی ڕه‌گه‌ز (بڕوانه چارتی ژماره (8)) چارتی ژماره (8) دووه‌م؛ تەمەنی ئافرەت لە یەكەم هاوسەرگیری بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021) بە شێوەیەكی گشتی لە هەرێمی كوردستان و لەسەر ئاستی پارێزگاكان لە ساڵی 2021 تێكڕای تەمەن لە یەكەم هاوسەرگیری لە هەمان ئاستدان كە لە تەمەنی (21) ساڵیدایەو لە هەمان كاتدا بە بەراورد لەگەڵ ساڵی (2011) دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. لە ساڵی 2011 بە شێوەیەكی گشتی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكان جیاوازیەكی ئەوتۆ بەدی ناكرێت، لەم ڕووەوە بەشێوەیەك لەسەر ئاستی هەرێم تێكڕای تەمەن بۆ یەكەم هاوسەرگیری لە تەمەنی (26) ساڵیدایە. دواتر پارێزگاكانی دهۆك و هەولێر، لە تەمەنی (25) ساڵی و تەمەنی (24) ساڵی یەك لەدوای یەک، وه‌ک له (چارتی ژماره (9)) ئاماژه‌ی پێدراوه. چارتی ژماره (9) سێیه‌م؛ هاوسە رگیری پێش تە مەنی (18 و 15) ساڵی بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمه‌ڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021) دەركەوتووە كە ژمارەیەكی بەرچاوی كچان پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا هاوسەرگیرییان كردوە. لە هەرێمی كوردستان. لە ساڵی 2021 ڕێژەی (23%) ئەو ئافرەتانەی كە لە تەمەنی (15- 49) ساڵیدان پێش تەمەنی (18) ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە، هەروەها (10%)ی ئەو ئافرەتانەی لە تەمەنی (15- 49) ساڵیدان پێش تەمەنی (15) ساڵی هاوسەرگیرییان كردووە. لەسەر ئاستی پارێزگاكانی هەرێم، پارێزگای سلێمانی بەرزترین ڕێژەی تۆمار كردووە لە ڕووی هاوسەرگیری پێش تەمەنی (15 و 18) ساڵیدا كە رێژەكەی (23%) و (10.3%) بۆ پێش تەمەنی (18) و پێش تەمەنی (15) ساڵی یەك لە دوای یەك. له‌م باره‌یه‌وه (بڕوانه چارتی ژماره (10)). چارتی ژماره (10) چواره‌م تەندروستی 1. منداڵبوون بە (سروشتی، قەیسەری( رێژەی ئافرە تان كە بە نە شتەرگەری )قە یسەری) منداڵیان بووە: ئەم نیشاندەرە لە رووی تەندروستییەوە نیشاندەرێكی گرنگە. بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ئافرە تان (2IWISH - 2021) لە هەرێمی كوردستان، نەشتەرگەری قیسەری رێژەیەكی بەرزی تۆماركردووە (50.8%) لە ساڵی 2021 بە بەراورد بە ساڵی 2011 (26.4%) كە ئەمەش كاریگەری نەرێنی هەیە لەسەر تەندروستی ئافرەتان. 2. رێژەی ئافرەتان كە بە سروشتی منداڵیان بووە بەپێی ئەنجامەكانی بەدەستهاتوو لە ڕووپێوی بارودۆخی كۆمەڵایەتی و تەندروستی ئافرەتان (2IWISH - 2021)، لە هەرێمی كوردستان، منداڵبونی سروشتی رێژەیەكی نزمی تۆماركردووە (49.2%) بە بەراورد بە هەمان ماوە لە ساڵی 2011 (67.6) هەروەك لە چارتی ژمارە (11) پێشاندراوە. چارتی ژمارە (11) ڕۆژى-جيهانى-ئامار2 (1).pdf
.jpg)
درەو: بەهرۆز جەعفەر پوخته‌ى جێبه‌جێكار هه‌ر له‌سه‌ره‌تاى (2022) ه‌وه، ڕووسیاو ئێران چێژیان له گرانبونى نرخى نه‌وت و گازى سروشتى ئه‌بینى به هۆى بۆن و به‌رامى هه‌ڵگیرسانى جه‌نگى ئۆكرایناوه. مانگێك پێش هه‌ڵگیرسانـى جه‌نگه‌كه، وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكا له ڕێگه‌ى كاخه‌زێكى نافه‌رمییه‌وه بۆ به‌شـى په‌یوه‌ندییه ئابورییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانى وه‌زاره‌تـى ده‌ره‌وه‌ى یۆنان و ئیسرائیل و قوبرسى ناردووه كه پاڵپشتییه‌كانى بۆ هێڵـى بۆڕیی گازیی ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى (East- Med) ڕائه‌گرێت، ئه‌مه‌ش خه‌ونه‌كه‌ى ئیسرائیل و قوبرس بۆ هه‌نارده‌كردنى گاز له دوورگه‌ى "كریت-Crete" ى یۆنانه‌وه ئه‌كوژێت! ئایا ئه‌م ململانێیانه زیاتر په‌یوه‌ستن به وزه‌وه یان قووڵایی مێژوویی و سیاسییان هه‌یه؟ هێڵه‌كانى بۆڕیی گازى سروشتى (جیۆپۆڵه‌تیكى نوێی وزه) هاریكاریی هه‌رێمایه‌تى به‌دواى خۆیاندا ئه‌هێنن یاخود جه‌نگ و گۆڕانى ناوچه‌یی به‌دوادا دێت؟ یه‌كه‌م: ئاسایشى وزه و ڕاده‌ى پێداویستى جیهان بۆ نه‌وت و گازى سروشتى ئاسایشـى وزه، واتا په‌یوه‌ندى و باڵانس ڕاگرتن له نێوان ئاسایشى نیشتیمانى و به‌رجه‌سته‌كردنى ڕاده‌ى پێویست له سه‌رچاوه‌ى سروشتى هه‌رزان بۆ به‌كاربردن و پڕكردنه‌وه‌ى پێداویستییه ناوخۆییه‌كان. به پێى ئیداره‌ى زانیاریی ووزه‌ى ئه‌مریكى (US. Energy Information Administration) له ساڵى (1980) دا جیهان بڕى (53) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى به‌كاربردووه، به‌ڵام له ساڵى (2010) ه‌دا (113) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى له جیهاندا به‌كارهاتوه(1). له ساڵى (2022) دا خواستى جیهان بۆ گازى سروشتى ئه‌گاته (146.482) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى، واته ساڵانه به به‌رده‌وامى (4.6%) پێداویستى جیهان بۆ گازى سروشتى زیاد ئه‌كات(2). نه‌وتیش به هه‌مان شێوه، له ساڵى (2010) ه‌دا جیهان رۆژانه (86.4) ملیۆن به‌رمیلى به‌كاربردووه به‌ڵام له (2020) دا (91) ملیۆن به‌رمیل نه‌وت له رۆژێكدا به‌كارهێنراوه و له (2022) جیهان پێویستى به (100.80) سه‌ت ملیۆن و هه‌شتا هه‌زار به‌رمیله له ڕۆژێكدا(3). به ئاشكرا دیاره خواست له‌سه‌ر گازى سروشتى و نه‌وت زیادو زیاترى كردووه: ئه‌مه‌ش له ساده‌ترین بینین دا، ماناى وایه هێشتا نه‌وت و گازى سروشتى ڕیزبه‌ندى یه‌كه‌مى كاڵا بازرگانییه‌كانى جیهانن، هێشتا ملیۆنه‌هاو بگره ملیاره‌ها ئۆتۆمبیل و فڕۆكه‌و كه‌شتى و كارگه‌و كارخانه‌و تۆڕه‌كانى كاره‌باو پیشه‌سازییه گه‌وره‌و مامناوه‌نده جۆراوجۆره‌كان هه‌ر به نه‌وت و گاز كار ئه‌كه‌ن. به بێ گازى سروشتى و نه‌وت تا ڕاده‌یه‌كى زۆر جوڵه ئه‌وه‌ستێت له جیهاندا. هه‌روه‌ها مانایه‌كى ترى ئه‌وه‌یه، كه سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى مرۆڤایه‌تى گه‌یشتوه به دوایین پله‌ى پێشكه‌وتن و داهێنانى گه‌وره‌و سه‌رسوڕهێنه‌ر له مێژووى خۆیدا، هێشتا به شێوه‌یه‌كى ئه‌وتۆ نه‌توانراوه تا ئه‌م چركه‌یه جێگره‌وه‌ى نه‌وت و گازى سروشتى بێته ئاراوه. هه‌روه‌ك چۆن له سه‌ده‌كانى پێشودا خه‌ڵوزى به‌ردین كاریگه‌ریی گه‌وره‌ى هه‌بو، پاشان ڕۆڵه‌كه بو به ڕۆڵى نه‌وت، ئێستاش گازى سروشتى له كاریگه‌رترین ڕۆژه‌كانى ته‌مه‌نیدایه، هیچ كاتێك هێنده‌ى ساڵى (2022) گازى سروشتى كاریگه‌رى نه‌بوه به سه‌ر په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه: دووه‌م: حه‌وزه‌ى قه‌زوین: ڕێگاى ئاوریشمى نوێ، ململانێیه‌كى نوێ، ته‌واوكارییه‌كى نوێ قه‌زوین، گه‌وره‌ترین ده‌ریاى داخراوه له جیهاندا، هه‌ریه‌كه له ئێران، ڕووسیا، ئازه‌ربایجان، كازاخستان و توركمانستان ئه‌كه‌ونه سه‌ر ئه‌م حه‌وزه‌یه: هه‌مووشیان به پێى پۆلێن كردن خاوه‌نى یه‌ده‌گى نه‌وت و گازى سروشتیین، له ڕووى جوگرافییه‌وه لینكى نێوان چین و ئه‌وروپان. ئه‌ڕوانن به سه‌ر ده‌ریاى ڕه‌ش و به‌لتیق و شاخه‌كانى قه‌وقاز (ئه‌م ناوچه‌یه له ڕووى جیوپۆڵه‌تیكه‌وه به دڵى جیهان ئه‌ناسێنرێت، هه‌ر لایه‌نێك كۆنترۆڵى بكات ئه‌و لایه‌نه له توانایدایه كۆنترۆڵى جیهان بكات)(4). ئه‌مانه كوتله‌یه‌كى هه‌رێمین ده‌مێكه چاویان له‌وه‌یه ته‌واوكاریی-Integration ێكى وه‌كو ئه‌وه‌ى یه‌كێـى ئه‌وروپا بۆ خۆیان پێكه‌وه بنه‌ن. له دواى گرژییه‌كانى ساڵى (2021) ى نێوان ئه‌رمینیاو ئازه‌ریایجان ده‌ركه‌وت ڕووسیا هه‌ژمون و هاوپه‌یمانى ته‌واوه‌تى له‌م ناوچه‌یه هه‌یه. 2- 1. چیتر ئه‌وروپا به گازى ڕووسیا خۆى گه‌رم ئه‌كاته‌وه؟ سێ یه‌كه‌مه‌كه‌ى یه‌ده‌گى گازى سروشتى له جیهاندا له ئاسیان: ڕووسیا (19.9%) ی گازى سروشتى و ئێران (17.1%)و ئینجا قه‌ته‌ر له كه‌نداوى عه‌ره‌بیدا ئه‌گه‌رچى هاوپه‌یمانێكى ئه‌مریكاو دابینكه‌رى گازى سروشتى ئه‌وروپایه، له‌هه‌مان كاتدا دۆستى تاڵیبان و هاوپه‌یمانى ئێران و تێگه‌یشتنى له‌گه‌ڵ ڕووسیاش هه‌یه خاوه‌نى (13.1%) ى یه‌ده‌گى سروشتییه (واته ئه‌م سێ ده‌وڵه‌ته 50.1%) گازى سروشتى جیهانیانه به‌ده‌سته‌وه‌یه). چواره‌میش ئه‌مریكایه (6.7%) كه بۆ پێویستى ناوخۆیی زیاتر به كارى ئه‌بات (5). له ڕووى به‌كارهێنانه‌وه ئه‌وروپا ساڵانه (540) ملیار مه‌تر سێجا گاز به‌كار ئه‌بات، ڕووسیاش (40%) ى ئه‌و پێداویستییه دابین ئه‌كات، ئه‌وه‌ش له ڕێگه‌ى هێڵى بۆڕى نۆرت ستریم 2 (Nord Stream2) ه‌وه گازى سروشتى ڕووسیا به رێگه‌ى ئۆكرایناوه ئه‌گاته ئه‌ڵمانیا. ئۆكراین خۆى قازانجكه‌رێكى باشه له وه‌رگرتنى باجى تێپه‌ڕبونى بۆڕى گاز به ووڵاته‌كه‌دا(6). له 27 ى سێپته‌مبه‌رى 2022) دا ئاشكرا بو كه له (70) مه‌تر ژێر ئاوه‌كه‌دا گازى سروشتى له هێڵى نۆرد-ستریم 2 دزه‌ى كردووه‌ته ناو ئاوه‌كه‌و بۆڕییه‌كه كوون بوه. جۆزیب بۆرێل به‌رپرسى سیاسه‌تى ده‌ره‌وه‌ى یه‌كێتى ئه‌وروپا ڕووداوه‌كه به ئه‌نقه‌ست ناوبردو ئامانجه‌كه‌شى بۆ ئه‌وه گه‌ڕانده‌وه كه گازى سروشتى له‌سه‌ر ئه‌وروپا گرانتر بكه‌وێت. 2-2. جه‌نگى ڕووسیاو ئۆكرانیا: دیبلۆماسى نه‌یتوانى به‌ر به سه‌رهه‌ڵدانى جه‌نگ بگرێت ئه‌مه ململانێیه‌ك نییه له نێوان دوو وڵاتى ئاساییدا، وه‌ك بینیمان له‌گه‌ڵ هه‌ڵگیرسانى جه‌نگه‌كه‌دا له (24ى فێبریوه‌رى 2022) دا تاڕاده‌یه‌كى زۆر ئیتر سنورو سه‌روه‌رى ووڵاتان به‌گشتى كاڵبۆیه‌وه، به‌یه‌كدادانى لایه‌نى كه‌مى دوو كیشوه‌رى گه‌وره‌و، دوو شارستانیه‌تى جیاوازه كه هه‌زاران ساڵ ململانێ له نێوانیاندا دێت و ئه‌چێت. هێشتا سه‌ره‌تایه كه هه‌ریه‌كه له ڕووسیاو ئه‌وروپاو ئه‌مریكاو به‌ریتانیاو چین و ئۆكراینا به‌شێكن له جه‌نگه‌كه، پریشكه‌كه‌ى گه‌یشتۆته تایوان و ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست. ئایا ئه‌م دووكه‌ڵه گه‌وره‌یه‌ى كه جیهانـى گرتۆته‌وه هه‌ر به ته‌نها بۆڕییه‌كى گاز لێى به‌رپرسیاره یان له ڕاستیدا كێشه‌كه له‌كوێوه دێت؟ ساڵى (1991) میخائیل گۆرباجوف جاڕى كه‌وتنى ئیمپراتۆریه‌تى یه‌كێتى سۆڤیه‌تى دا: (16) ده‌وڵه‌ت له‌به‌رئه‌نجامى هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ى یه‌كێتى سۆڤیه‌ته‌وه سه‌ربه‌خۆیی خۆیان ڕاگه‌یاند. جیهان پێى خسته قۆناخێكى جیاوازه‌وه به سه‌رۆكایه‌تى ئه‌مریكاو ناتۆ، ڕووسیاش دانـى به‌و سیسته‌مه نوێیه‌دا نا به‌و مه‌رجه‌ى هه‌ژمون و سنورى ئێستاى بپارێزرێت. به‌ڵام له‌دواى ساڵى (1999) ه‌وه بینییان ئه‌مریكاو ئه‌وروپا هه‌ریه‌كه له پۆڵه‌نداو هه‌نگاریاو چیك بانگهێشت ئه‌كه‌ن بۆ یانه‌ى ئه‌وروپى و ئه‌یانكه‌ن به ئه‌ندامى ناتۆ. ئه‌مریكا دڵنیایی دا كه چه‌كى ئه‌تۆمى له‌و وڵاتانه جێگیر ناكات و ڕووسیاش بێده‌نگــى هه‌ڵبژارد. ئینجا ساڵى (2004) جۆرج ده‌بلیو بوشى سه‌رۆكى ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كان له ووته‌یه‌كیدا ڕاى گه‌یاند"ڕۆمانیاو سلۆڤاكیاو سلۆڤینیاو بولگاریاو لیتوانیاو ئیستۆنیا" ئه‌بن به ئه‌ندامى ناتۆ!. هه‌موو ئه‌م وڵاتانه پێشوتر به ده‌ست یه‌كێتى سۆڤیه‌ته‌وه بون. بۆیه كرملین گه‌یشت به‌و باوه‌ڕه‌ى كه هه‌ڕه‌شه‌كه به توندى وه‌ربگرێت. پاشان ساڵى (2008) ئیداره‌ى ئه‌مریكا به سه‌رپه‌رشتى ڕاسته‌وخۆى باراك ئۆباماو ئه‌ندامێتى هه‌ریه‌كه له: بولگاریاو نه‌مساو توركیاو ڕۆمانیا پرۆژه‌ى هێڵى بۆڕى نابۆكۆ-Nabucco Pipeline ئیمزا ئه‌كه‌ن، بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى له ناوه‌ڕاستى ئاسیا (له قه‌زوینه‌وه) وه بۆ ناوه‌ڕاستى ئه‌وروپا (ئه‌م گازه‌و هێڵه‌كه‌ش به بناگوێى ڕووسیادا ببه‌ن و هیچ ئه‌رزشى بۆ دانه‌نه‌ن). له‌گه‌ڕێكى تردا..به‌هۆى نزیكی زۆری له رووسیاو پۆتینه‌وه، به پاڵپشتى ئه‌مریكاو ئه‌وروپا خه‌ڵكى ناڕازى ئۆكراینا ساڵى (2014) ڤیكتور یانۆكۆفیچ - Viktor Yanukovych ى سه‌رۆكى ئۆكراینایان دووچارى هه‌ڵهاتن كرد بۆ مۆسكۆ و كۆشكه شاهانه‌یه‌كه‌شیان كرد به مۆزه‌خانه. تیمێكى دیكه‌یان هێنایه پێشه‌وه كه نزیكن له خۆرئاواوه‌و، ماوه‌یه‌كى زۆریشه له هه‌وڵى ئه‌وه‌دان (بوون) ئۆكراینا بكه‌ن به ئه‌ندامى ناتۆ! ئه‌مجاره‌یان، ڕووسیا بیرى له‌وه كرده‌وه نیمچه دوورگه‌ى قرم (كریمیا) بخاته‌وه ژێر ڕكێفى خۆیه‌وه. بۆ ئه‌مه‌ش ساڵى (2014) شه‌ڕى كریمیاى كرد (كریمیا: ئه‌كه‌وێته باكورى ده‌ریاى ڕه‌ش و باشورى ئۆكرایناوه، دوورگه‌كه له ڕووى سه‌ربازیی و ماددییه‌وه پێگه‌یه‌كى گه‌وره‌ى هه‌یه، به‌تایبه‌ت میناى سیفاستوبول كه زۆربه‌ى هێزه جیهانییه‌كان له‌وێوه به‌ر یه‌ك كه‌وتون). به داگیركردنى كریمیا ئیتر هاوپه‌یمانان ناتوانن هیچ هاریكارییه‌كى سه‌ربازییان له خواره‌وه (له‌ده‌ریاى ڕه‌شه‌وه) پێ بگات. جگه له‌وه‌ى مه‌ترسیی به یه‌كداكێشانى ناتۆ و ڕووسیا له قرم هێڵى بۆڕیی نابۆكۆى په‌كخست. به‌تایبه‌تیش ئه‌وكاته جیهان سه‌رقاڵبو به شه‌ڕى دژه تیرۆر (داعش) ه‌وه. ناوچه‌ى ململانێ و هێڵـى پێشه‌وه‌ى جه‌نگ بۆ ڕووسیا هه‌ڵگیرسانى قه‌یرانى سوریا له ساڵى (2011) دا، بیانوى دایه ڕووسیا بپه‌ڕێته‌وه بۆ ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست و له ده‌ریاى ڕه‌شه‌وه به ئاوه‌كانى مه‌ڕمه‌ڕه‌دا كه‌شتییه سه‌ربازییه‌كانى ڕووسیا گه‌یشتنه میناى ته‌رتوس له سوریا. تا ئێستاكه ڕووسیا لایه‌نێكى گرنگى جه‌نگ و ململانێكانه له سوریا. ئیداره‌ى ئه‌مریكاش په‌لهاویشتنه ئابورییه‌كانى چین و سه‌ربازییه‌كانى ڕووسیایان به گه‌وره‌ترین مه‌ترسی له‌سه‌ر ئاسایشى نیشتیمانى خۆیان پێناسه‌كردووه. بۆیه له ساڵى (2016) له ڕۆمانیاو له ساڵى (2020) له پۆڵه‌ندا چه‌ك و مووشه‌كى دوورهاوێژیان جێگیركرد. سێهه‌م: چه‌مكسازیی، تیۆرسازیی: تیۆرى به "ئاسایشكردن" Securitization Theory تیۆر له‌ناو بابه‌تى په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا یارمه‌تی زیاترمان ئه‌دات بۆ تێگه‌یشتن له دیارده‌كان. تیۆرى به ئه‌منیه‌تكردن "ئاسایشكردن" ساڵى (1983) له میانه‌ى له چاپدانى كتێبه‌كه‌ى "بارى بوزان-Barry Buzan" ه‌وه هات " خه‌ڵك، ده‌وڵه‌ت، ترس: كێشه‌ى ئاسایشى نیشتیمانى له په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا" دواتر بوزان و چه‌ند تیۆرسێنێكى تر "قوتابخانه‌ى كۆبنهاگن" یان كرد به به‌شێكى گرنگ له زانستى په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. به پێى ئه‌م قوتابخانه‌یه سیاسه‌تى ئاسایشى نیشتیمانى شتێكى سروشتى نییه، به‌ڵكو به ووردى له‌لایه‌ن سیاسه‌تمه‌داران و بیریارانه‌وه داڕێژراوه. لێره‌دا به ئه‌منیه‌تكردن ئه‌وه‌یه كاتێك پرسێك به "هه‌ڕه‌شه" و "مه‌ترسى" ناوه‌زند ئه‌كرێت، ئیتر ئه‌بێت ده‌سته‌ڵاتى كۆمه‌ڵایه‌تى و سیاسى بۆ ئاماده‌بكرێت. به مانایه‌كى تر پرسه ئه‌منییه‌كان هه‌ر له ده‌ره‌وه نایه‌ن، به‌ڵكو ئه‌بێت له‌ناوه‌وه له‌لایه‌ن ئه‌كته‌ره ئه‌منییه‌كانه‌وه ناویان لێ بنرێت، بۆ نمونه ناونانى " كۆچبه‌ران " به مه‌ترسى له‌سه‌ر ئاسایشى نیشتیمانى، وا ئه‌كات ئیتر "كۆچبه‌ر" له پرسێكى كه‌متر له پێشینه‌وه بگۆڕێت بۆ بابه‌تێك كه ڕاسته‌وخۆ ڕووبه‌ڕووى ببنه‌وه، له هه‌موو ئاسته‌كانى "سنوره‌كان" دا. ئه‌م تیۆره جه‌خت له‌وه ئه‌كاته‌وه كه خۆى له بنه‌ڕه‌تدا پرسه‌كان مه‌ترسیدار نیین، به‌ڵام كه "به ئه‌منى ئه‌كرێن" ئیتر ده‌بنه كێشه‌ى ئاسایش. ئینجا ئه‌م "ئاسایش" ه پێشووتر له‌چوارچێوه‌یه‌كى ته‌سكدا له میانه‌ى جه‌نگى ساردى سۆڤیه‌ت و ئه‌مریكادا وه‌ك پرسى ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ى سه‌ربازیی ئه‌بینرا. ئیتر دواتر "ئاسایشى ناوچه‌یی" و "ئاسایشى ووزه" و "ئاسایشى ژینگه" و "ئاسایشى كۆمه‌ڵایه‌تى" و...تادوایی هاته ناو دونیاى نوێوه. لێره‌وه "پرسه‌كان" یان "دیارده نوێیه‌كان" هه‌موویان به ئه‌منى ئه‌بن و، به هه‌ڕه‌شه بۆ سه‌ر كه‌لتورو ناسنامه‌و ئاستى ئابوریی و داهات وێنا ئه‌كرێن. كاتێك له‌ساڵى (2021) دا له ناكاو هێزه‌كانى ئه‌مریكا له ئه‌فگانستان كشانه‌وه، له‌ماوه‌ى كه‌متر له هه‌فته‌یه‌كدا ته‌واوى ئه‌فگانستان و به به‌هاى (85) ملیار دۆلار چه‌ك و كه‌ره‌سته‌ى سه‌ربازیی ئه‌مریكى كه‌وته ده‌ستى بزوتنه‌وه‌ى تاڵیبان. ئه‌مه‌ش پرسیارى گه‌وره‌ى له‌سه‌ر كه‌سێتى ئه‌مریكا له جیهان دروست كرد، زیاتر له‌وه‌ش بو به هانده‌رێك بۆ پۆتین و گوڕى وه‌رگرت, ئیتر له زستانێكى سارددا هه‌م گه‌مارۆى ووزه بخاته سه‌ر ئه‌وروپا و هه‌م بیرۆكه‌ى داگیركردنى ئۆكرانیا بخاته جێبه‌جێكردنه‌وه(7). ئۆكراینا پێشوتر (200) ساڵ له‌ژێر فه‌رمانڕه‌وایی ڕووسه‌كاندا بوه، به‌لاى ڕووسه‌كانه‌وه ئۆكراینا به‌شێكى گرنگه له ناسنامه‌و زمان و جوگرافیاو ڕه‌سه‌نایه‌تى ڕووس، كه هه‌ر ماوه‌ى جارێك ناتۆ و ئه‌مریكا ده‌ستى تێوه‌رئه‌ده‌ن له به‌رژه‌وه‌ندى خۆیان. هه‌ر له سه‌ره‌تاى جه‌نگه‌كه‌وه‌و نرخى له (60) دۆلاره‌وه گه‌یشته (94) دۆلار، ۆولأ ستریت جۆرناڵ واى بینى نرخى نه‌وت بگاته ( 100- 120$) دۆلار، دواتر گه‌یشته هه‌مان نرخ و زیاتریش (8). به‌رپابونى قه‌یرانی گه‌وره‌ى گازى سروشتى له ئه‌وروپا و فرۆشتنى گازو ووزه‌و دانه‌وێڵه‌ى ڕووسی به دراوى وڵاته‌كه خۆى "ڕۆبلأ" ماناى وایه ڕووسیا كارى خۆى سه‌ركه‌وتوانه كردوه‌و، ئیداره‌ى ئه‌مریكاش كارته‌كانى لاوازن. ته‌نانه‌ت ئیداره‌ى بایدن داواى كرد كه ئۆپیك ئاستى به‌رهه‌مهێنانى نه‌وت به‌رزتر بكاته‌وه، ئۆپیك هه‌ر له سه‌ره‌تاوه گوێیان به داواكه‌ى نه‌داوه. هه‌ریه‌كه له ڕووسیاو چین و ئێران سێ فاكته‌رى گه‌وره‌ن له سه‌ر نرخى وزه له جیهانداو، هاوپه‌یمانى یه‌كترن. له‌لایه‌كى تره‌وه، خاڵێكى دیكه‌ى لاوازى ئه‌وروپا ئه‌وه‌یه كه سوپایه‌كى یه‌كگرتوویان نییه، هه‌موو بوونى سه‌ربازیی خۆیان به‌ستۆته‌وه به "ناتۆ" وه، ناتۆش له ژێر هه‌ژمونى ئه‌مریكادایه. چواره‌م: هێڵى بۆڕیی گاز له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى زانینى ئه‌وه‌ى جۆر و شێوازى دابه‌شبونى په‌یوه‌ندییه‌كانى هێز له په‌یوه‌ند به پرسى وزه‌دا چۆنه، به‌ستراوه به ناسینى حه‌وزه‌كانى ستراتیجییه‌كانى وزه و هاوپه‌یمانێتییه‌كان له‌و ناوچانه، ئه‌مه‌یه "جیۆپۆڵه‌تیكى ووزه": ساڵى (2010) هه‌ریه‌كه له قوبرس و ئیسرائیل جاڕى ئه‌وه‌یاندا له سنوره ئاوییه‌كانى خۆیان له ژێر ئاودا گازى سروشتییان دۆزیوه‌ته‌وه. له (ئۆگه‌ستى 2019) هه‌ریه‌كه له قوبرس و ئیسرائیل و یۆنان به پاڵپشتى ویلایه‌یه‌كگرتوه‌كان له ئه‌سینا ڕێككه‌وتنیان بۆ هاوپه‌یمانى گازى سروشتی واژۆكرد. ته‌نانه‌ت فرانك فانون -Frank Fannon یاریده‌ده‌رى وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكا بۆ سه‌رچاوه سروشتییه‌كان ئاماده‌ى كۆبونه‌وه‌كه بو. به‌یه‌كیشه‌وه هه‌ریه‌كه له میسرو قوبرس و ئیسرائیل و یۆنان لوتكه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاستیان بۆ وزه هه‌یه، هه‌ردوو سه‌رۆك و وه‌زیرى ده‌ره‌وه‌ى پێشوى ئه‌مریكا ترامپ و مایك پۆمبیۆ پاڵپشتى گه‌وره‌یان بۆ پرۆژه‌كه ڕاگه‌یاند. دۆزینه‌وه‌ى ئه‌م یه‌ده‌گه له كێڵگه‌كانى لێڤاسان-Leviathan ى ئیسرائیل و ئه‌فرۆدیتى-Aphrodite قوبرس له‌لایه‌ك توركیاى نیگه‌ران كرد له باشورى حه‌وزه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست، له‌لایه‌ك وه‌ك خه‌ونێكى ستراتیجى له باشورى ئه‌وروپا هاتۆته دى، كه ئیدى ئه‌وروپا پێویستى به گازى سروشتى ڕووسیا نابێت و، گاز له قوبرس (وه‌ك وڵاتێكى ئه‌وروپى) و ئیسرائیله‌وه هاورده ئه‌كات. له‌سه‌ره‌تاى (2021) دا هێڵى بۆڕى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى-East- Med Pipeline به درێژایی (1900كم) و به بڕى (7) ملیار دۆلار كه‌وته كار بۆ گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى ئیسرائیل و قوبرس له ڕێگه‌ى یۆنانه‌وه بۆ ئیتاڵیاو مه‌كه‌دۆنیاو سربیاو...تادوایی(9). ئه‌م پرۆژه‌یه هه‌راو گۆڵمه‌زى زۆرى پێوه‌یه: - له‌و ناوچه‌یه كێشه‌ى قوبرس به هه‌ڵواسراوه‌یی ماوه‌ته‌وه، توركیا دان به ده‌وڵه‌تى قوبرسى یۆنانیدا نانێت و قوبرسه توركیه‌كه‌ش به په‌راوێزخراوه‌یی ماوه‌ته‌وه له‌لایه‌ن كۆمه‌ڵگه‌ى نێوده‌وڵه‌تییه‌وه، گرفتى گازى سروشتى ئه‌مه‌شى قوڵتركردۆته‌وه. هه‌ر سێ ته‌وه‌ره سه‌ره‌كیه‌كه‌ى گازى سروشتى په‌یوه‌ندییه‌كى خراپیان له‌گه‌ڵ توركیا هه‌یه: قوبرس- یۆنان- ئیسرائیل، ئه‌مه‌ش بوه‌ته هۆى ئه‌وه‌ى پرۆژه‌كه توركیا په‌راوێز بخات و گرژیی ناوچه‌یی لێ بكه‌وێته‌وه. - ڕووسیا له سوریا خۆى جێگیركردوه‌و، توركیاش نایه‌وێت ناوچه‌كانى باكورى ڕۆژهه‌ڵاتى سوریا كه یه‌ده‌گى نه‌وت و گازى سروشتیان تێدایه به ده‌ست هێزه كوردییه‌كانه‌وه بن. - ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست بۆ خۆى یه‌كتربڕینى نێوان سێ كیشوه‌ره: ئاسیاو ئه‌فریكاو ئه‌وروپا (هه‌ریه‌كه له میسرو ئیسرائیل و قوبرس و یۆنان و توركیا) سنورى ئاوى هاوبه‌شیان هه‌یه. - گرفتى ژینگه‌و، كۆچبه‌ران و، قاچاخچێتى كردن به مرۆڤ و...تادوایی له‌م ناوچه‌یه به‌رده‌وامى هه‌یه. - جێگیربونى كه‌شتى سه‌ربازیی ئیتاڵیاو فه‌ڕه‌نسا وه‌ك دووڵات كه ئه‌كه‌ونه سه‌ر ده‌ریاى سپى بۆ دژایه‌تى مانۆڕه‌كانى توركیا. - جێگیربونى كه‌شتى سه‌ربازیی ئه‌مریكاو به‌ریتانیا له ده‌ریاى سپى - هاندانى ئیسرائیل له ده‌وڵه‌تێكى هاورده‌كارى گازى سروشتییه‌وه بۆ به‌رهه‌مهێنه‌رو هه‌نارده‌كار (ئیسرائیل: له نه‌وه‌ته‌كانه‌وه گازى سروشتى له ئازه‌ربایجانه‌وه به خاكى توركیادا هاورده ئه‌كرد، ماوه‌یه‌كیش له 2008 تا 2012 له میسره‌وه گازى هاورده ئه‌كرد). - له مارتى 2021 دا كۆمپانیاى دیلیك دریلینگ-Delek Drilling ى ئیسرائیلى (22%) ى پشكه‌كانى كێڵگه‌ى گازی تامار-Tamar ى به به‌هاى زیاتر له (1) ملیار دۆلار به مه‌باده‌له پیترۆلیۆم-Mubadala Petroleum ى ئیماراتى فرۆشت (10). - حه‌وزه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست (میدیتریانه-Mediterranean) به سه‌ركردایه‌تى فه‌ڕه‌نسا له ئه‌وروپاو ئیسرائیل له ڕۆژهه‌ڵاتى ناوین و به‌ریتانیاو ئه‌مریكا چاویان له‌وه‌یه ئه‌و یه‌ده‌گه نه‌وت و گازه‌ى له كه‌ركوك و هه‌رێمى كوردستان هه‌یه بیكه‌نه به‌شێك له كوتله‌ى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى. بۆیه له‌به‌رانبه‌ر ئه‌م هه‌نگاوانه‌ى خۆرئاوادا، كۆمپانیا ڕووسیه‌كان و توركییه‌كان له‌هه‌موو بواره‌كانى خزمه‌تگوزاریی نه‌وتدا له گه‌رمیانه‌وه تا زاخۆ به‌شداریی ئه‌كه‌ن. 4- 1. بۆچـى ئیداره‌ى ئه‌مریكا بڕیارى كشانه‌وه‌یدا له پاڵپشتــى كردنى پرۆژه‌ى هێڵـى بۆڕى ئێست- مێد؟ ڕۆژى (9ى جانیوه‌رى 2022) نامه‌یه‌كى نافه‌رمى له وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكاوه ئه‌گاته به‌شه‌كانى تایبه‌ت به پرسى ووزه له وه‌زاره‌ته‌كانى ده‌ره‌وه‌ى یۆنان-قوبرس- ئیسرائیل، له نامه‌كه‌دا هاتوه كه ئیداره‌ى ئه‌مریكا پاڵپشتییه‌كانى بۆ پرۆژه‌ى هێڵى بۆڕییه‌كه‌ى رۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ڕائه‌گرێت، ئه‌م پرۆژه‌یه گرژی هه‌رێمایه‌تى هێناوه‌ته ئاراوه‌و، پێویسته یه‌ده‌گى زیاده‌ى گاز له‌و ناوچه‌یه له ڕێگه‌ى كێبڵى كاره‌باییه‌وه بۆ به‌رهه‌مهێنان و سه‌رپێخستنى پرۆژه‌ى كاره‌باى هه‌رێمایه‌تى هاوبه‌ش به‌كار ببرێت. له زانستى په‌یوه‌ندییه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا به‌مجۆره دۆكیۆمێنتانه كه نافه‌رمیانه ئاڕاسته ئه‌كرێت ئه‌وترێت ( نا كاخه‌ز- Non paper). ئه‌م نامه‌یه، له‌كاتێكدایه كه ئه‌مریكاو ئه‌وروپا بێى بیسمیلایان له ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌یه‌كى مه‌ترسیدار كردووه له‌گه‌ڵ ڕووسیا (به دیاریكراوى مانگێك پێش هه‌ڵگیرساندنى جه‌نگى نێوان ڕووسیاو ئۆكرانیا بو). پرۆژه‌ى گازى سروشتى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى بێ ئه‌ندازه گرنگى بۆ ئه‌مریكاو خۆرئاوا به گشتى هه‌یه، بۆیه هیچ بیانویه‌ك ناكاته ئه‌وه‌ى هیچ توێژه‌رێك باوه‌ڕ به‌وه بكات كه پاڵپشتى ئه‌وروپاو ئه‌مریكا بۆ ئه‌م پرۆژه‌یه ڕائه‌گیرێت، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌م خاڵانه‌ى لاى خواره‌وه هه‌ن: یه‌كه‌م/ له‌م ساته‌وه‌خته‌دا، به دۆكیومێنتێكى نا-فه‌رمى كه له به‌شێكى وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئه‌مریكاوه ده‌رچوه، هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵیدا یه‌كێتى ئه‌وروپاش داواى ڕاگرتنى پرۆژه‌یه‌ك ئه‌كات كه وه‌ك ئاوى حه‌یات پێویستى ئێستاى ئه‌وروپایه، ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌سته به قه‌یرانى ئۆكرانیاوه، موجامه‌له‌یه‌كى ئه‌مریكایه بۆ توركیا بۆ ئه‌وه‌ى له ڕووسیا نزیك نه‌بێته‌وه. چونكه ئه‌م پرۆژه‌یه ماوه‌ى (10) ساڵه ئازارى دڵ و مێشكى توركیا ئه‌دات. ئه‌گه‌ر مه‌به‌ستى ئیداره‌ى ئه‌مریكا بۆ كۆتایی هێنان به پرۆژه‌كه بوایه، له‌ڕێگه‌ى باڵوێزخانه‌ى ئه‌و سێ وڵاته‌وه له واشنتۆن ئاگادارى ئه‌كردنه‌وه. دووه‌م/ پرۆژه‌كه به‌لاى ئیداره‌ى ئه‌مریكاوه گرژیی و ناكۆكى ناوچه‌یی ئه‌هێنێت نه‌ك ئاشتى و هاریكاریی و بوه‌ته هۆى پشتگوێ خستنى توركیا له ناوچه‌كه‌دا. هه‌ربۆیه توركیا بڕیاره‌كه‌ى ئه‌مریكاى وه‌ك سه‌ركه‌وتنێكى گه‌وره بۆ خۆى وێناكرد، پێده‌چێت په‌یامه‌كه‌شیان به خراپ وه‌رگرتبێت، ئه‌یانگوت " ئه‌بێت هه‌موو هێڵێك بۆ ئه‌وروپا ئه‌بێت به توركیادا تێ په‌ڕبێت". به‌ڵام لێره‌دا ئه‌وه هه‌یه كه هه‌م په‌یوه‌ندییه‌كانى توركیاو ئیسرائیل لاوازه، هه‌م توركیا دان نانێت به ده‌وڵه‌تى قوبرس دا. سێهه‌م/ ئه‌مریكا ئه‌یه‌وێت پرۆژه‌ى گازى سروشتى له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى له‌گه‌ڵ پلان و سیاسه‌تى ژینگه‌یی ئه‌وروپا بگونجێت. بۆیه پێشنیارى كردووه بكرێت به تۆڕێكى ئاڵوگۆڕى كاره‌باو كێبڵ له ناوچه‌كه‌دا. یه‌كێتى ئه‌وروپا بڕیارى داوه به ڕێژه‌ى (25%) تا ساڵى (2030) به كارهێنانى گازى سروشتى كه‌م بكاته‌وه‌و تا (2050) ش به‌ته‌واوى گازى سروشتى به‌كار نه‌هێنێت. چواره‌م/ پرۆژه‌كه تێچوویه‌كى زۆرى هه‌یه‌و وه‌كو پێویستیش ناتوانێت چاره‌سه‌رى قه‌یرانى ووزه‌ى ئه‌وروپا بكات. به‌گشتى، له كاتى دۆزینه‌وه‌ى گازى سروشتى دا، كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌كانى بوارى ووزه له ساڵى (2010) ه‌وه به لێشاو ڕوویان كرده ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست، ماوه‌ى (10) ساڵ هه‌ریه‌كه له Noble Energy و Exxon Mobile ى ئه‌مریكى، بریتش پیترۆلیۆم- BP ى به‌ریتانى، Totalى فه‌ڕه‌نسى، Eniى ئیتاڵى، Delek Drilling ى ئیسرائیلى، DEA ى ئه‌ڵمانى و به‌مدواییه‌ش ئیماراتى عه‌ره‌بى هه‌موو هێزى سیاسی و ئابوریی و دیبلۆماسی خۆى ته‌رخان كردووه بۆ ئه‌وه‌ى به‌ره‌و ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست بكشێت، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش په‌یوه‌ندییه‌كانى له ساڵى (2021) دا له‌گه‌ڵ ئیسرائیل و توركیا ئاسایی كرده‌وه‌و، له‌ساڵى (2022) شدا دواى دوانزه ساڵ له شه‌ڕو قه‌یرانى سوریا سه‌رۆكى سوریا "به‌شار ئه‌سه‌د" سه‌ردانى ئیماراتى عه‌ره‌بى كرد.. ئایا ئه‌م هه‌موو كۆمپانیا زه‌به‌لاحه‌ى بوارى نه‌وت و گازى سروشتى و ده‌یان كۆمپانیاى دیكه‌ش كه له سنورى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاستن، له خۆیانه‌وه هاتوون؟. ئایا بێ ئاگان له‌وه‌ى كه ئه‌وروپا هه‌زاران كیلۆمه‌تر بۆڕى گازو نه‌وتى ڕاكێشاوه له سه‌ده‌ى پێشوتردا، ئایا ئێستا له خوار پێیه‌كانى خۆیانه‌وه گازى سروشتى دۆزراوه‌ته‌وه؟. ڕاكێشانى (1900) كیلۆمه‌تر بۆڕى گازى سروشتى به‌ناوى "پرۆژه‌ى ئێست مێد" و خه‌رجى (7) ملیار دۆلار و ده‌ستپێكردنى گواستنه‌وه‌ى گازى سروشتى قوبرس و ئیسرائیل به‌ره‌و یۆنان و وڵاتانى دیكه له ساڵى (2021) دا به‌ته‌نها بابه‌تێكى ئاساییه‌و پیًشوتر بیرى لێ نه‌كراوه‌ته‌وه؟. پێنجه‌م: خۆرئاواو پرسه ژینگه‌ییه‌كانى تۆڕى وزه‌ى ئه‌وروپى نیشانیداوه، به پێى ئه‌و بۆنده‌ى ئه‌وروپا بۆ ژینگه‌ى پاك "European Green Deal" هه‌یانه ئامانجیانه تا ساڵى (2050) ئه‌وروپا بگه‌یه‌ننه ئاستى بێلایه‌نى له كێشه ژینگه‌ییه‌كان، وه‌ك ئاژانسى وزه‌ى جیهانى به (سفرى ته‌واوه‌تى- Net Zero) ناوى ئه‌بات. به پێى ئه‌م نه‌خشه ڕێگایه ئیتر ئه‌وروپا هیچى تر پشت به نه‌وت و گازى سروشتى نابه‌ستێت (نه ده‌رى ئه‌هێنێت نه هاورده‌ى ئه‌كات). ئه‌وروپاو ووڵاتانى ئه‌كه‌ونه سه‌ر ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست ڕێككه‌وتننامه‌ى جێگیریان له دواى كۆتایی هاتنى جه‌نگى سارده‌وه هه‌یه، وه‌كو ڕێككه‌وتننامه‌ى به‌رشه‌لۆنه- Barcelona Declaration ى ساڵى (1999): چونكه ئه‌م سێ كیشوه‌ره ئه‌كه‌ونه سه‌ر یه‌ك ده‌ریاو ناویان ناوه شه‌راكه‌تى ناوچه‌ى یۆرۆ و ده‌ریاى سپى (Euro- Mediterranean Partnership) دواتر له ساڵى (2008) ئه‌مه ناونرا یه‌كێتى بۆ ده‌ریاى ناوه‌ڕاست (Union for Mediterranean) به پێى ئه‌م ڕێككه‌وتنامانه‌شه كه ئه‌وروپا ده‌ست له هه‌ر وڵاتێك وه‌رئه‌دات به‌ناوى هاوكارییه‌وه له ده‌ریاى سپى وه‌كو: سوریاو لوبنان و قوبرس و لیبیاو...تادوایی. هه‌ربۆیه، ئیداره‌ى ئه‌مریكاش داواى كردووه به پێى سیاسه‌ته ژینگه‌ییه‌كانى ئه‌وروپا پرۆژه‌ى گازه‌كه‌ى ده‌ریاى سپى به‌ڕێوه بچێت، بۆ ئه‌مه‌ش ده‌رخسته‌یه‌كى تر خراوه‌ته سه‌ر مێزه‌كه: دامه‌زراندنـى هێڵێكى هاوبه‌شـى كاره‌بایی گه‌وره بۆ گواستنه‌وه‌و به‌كاربردنى ئه‌و گازه زیاده‌یه‌ى كه له كه‌ناراوه‌كانى قوبرس و ئیسرائیل و میسر دا به‌رهه‌م دێت له‌گه‌ڵ یۆنان، به‌مه‌ش سێ ده‌وڵه‌تى دراوسێ له كیشوه‌رى جیاوازه‌وه په‌یڕه‌وى له ژینگه ئه‌كه‌ن. به‌ڵام ئه‌وه ئه‌وه‌نده ئاسان نییه، چونكه ڕووبه‌رێكى گه‌وره‌ى تێ ئه‌كه‌وێ كه زیاتره له (1300 میل)، ئینجا دیسان ئه‌م پرۆژه‌یه‌ش ناڕه‌زایه‌تى توركیاى لێ ئه‌كه‌وێته‌وه. له ڕووى یاسایشه‌وه، له‌و ئاوانه‌دا به پێى بڕیارى نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كان ناوچه‌ى ئابوریی دیاریكراو (EEZ) هه‌یه، كه زیاتر به‌لاى توركیادا تێ ئه‌په‌ڕن. به‌گشتى، پسپۆڕان لایانوایه له دواى بڕیاره‌كه‌ى ئه‌مریكا له‌سه‌ره‌تاى (2022) ه‌وه ئیتر ئه‌و گازه‌ى له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى هه‌یه ته‌نها بۆ ده‌ریاى سپى و ناوچه‌یه‌كى دیاریكراوه، له ڕووى ئابورییه‌وه په‌یوه‌ندییه‌كى ئه‌وتۆى به ئه‌وروپاوه نابێت. وه‌به‌رهێنه‌كانیش زیاتر به‌دواى قسه‌و لێدوانه‌كانى وه‌زیرى وزه‌ى ئیسرائیلى كارین حه‌رار-Karin Elharrar كه وتى ساڵى (2022) ئۆفیسه‌كه‌ى زیاتر فۆكه‌س ئه‌خاته سه‌ر ووزه نوێبوه‌وه‌كان-طاقه المتجدده-Renewable Energy بۆ به‌رهه‌مهێنانى وزه به‌تایبه‌تى له ڕێگه‌ى با و خۆره‌وه(12). شه‌شه‌م: هه‌رێمى كوردستان- عێراق: توانا هایدرۆكاربۆنییه‌كان، پێگه‌ى جوگرافی، بڕیارى سیاسیی ژماره‌ى دانیشتوانى هه‌رێمى كوردستان (6) ملیۆن كه‌سى تێپه‌ڕاندووه، زیاتر له (5) ملیۆنیان له‌شاره‌كاندا ئه‌ژین. (1.4) ملیۆنێك و چوارسه‌ت هه‌زار كه‌س مووچه له حكومه‌ت وه‌رئه‌گرن، بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش مانگانه ێویستیان به (870) ملیار دینارى عێراقیه كه ئه‌كاته نزیكه‌ى (750) ملیۆن دۆلارى ئه‌مریكى. تیایدا هێزه چه‌كداره‌كانى هه‌رێم (270) هه‌زار كه‌سن(13). ئه‌گه‌رچـى وه‌زاره‌تـى سامانه سروشتییه‌كانى هه‌رێمى كوردستان، بانگه‌شه‌ى ئه‌وه ئه‌كات كه له نێوان (3.7 بۆ 5.3) تریلیۆن پێ سێجا گازى سروشتى و (45 بۆ 60) ملیار به‌رمیل نه‌وتى یه‌ده‌گى هه‌یه. په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تى-MIRS لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كى بۆ شیكردنه‌وه‌ى داتاكان له سالًى (2020) دا بڵاوكردۆته‌وه به‌ناونیشانى " سه‌ركه‌شیی سه‌رچاوه پیترۆلیه‌كانى كورستان" ئه‌وه ئه‌سه‌لمێنێت ئه‌و یه‌ده‌گه ڕاسته‌قینه‌ى كه په‌سه‌ند كراوه له‌لایه‌ن كۆمپانیاكانه‌وه له كێلًگه‌كان له‌وه كه‌متره كه وه‌زاره‌تى سامانه سروشتییه‌كان بانگه‌شه‌ى بۆ ئه‌كات. هه‌رچۆنێك بێت هه‌رێمى كوردستان له نێوان پله‌ى حه‌وته‌م بۆ نۆیه‌مین یه‌ده‌گى گازى سروشتى جیهاندایه له نێوان (3 % بۆ 5%) ى یه‌ده‌گى گازى سروشتى جیهانى هه‌یه(14). بونى تواناى هایدرۆكاربۆنى بۆ هه‌رێمى كوردستان له چوارچێوه‌ى ده‌وڵه‌تى عێراقدا، ئاڕاسته‌ى بیركردنه‌وه‌ى قووڵی پێویسته له ناو گه‌مه‌و ململانێ هه‌رێمایه‌تیه‌كاندا: بیركردنه‌وه له پێگه‌ى جیۆپۆڵه‌تیكى ووزه‌ى هه‌رێمى كوردستان، واته جوگرافیاى سیاسی و هه‌ڵكه‌وته‌ى هه‌رێمـى كوردستان چه‌ند كاریگه‌ریی ئه‌خاته سه‌ر ئه‌و یه‌ده‌گه سروشتییه‌ى كه هه‌یه‌تى؟ هه‌رێمى كوردستان ڕاسته‌وخۆ سه‌رى له‌ناوخوانى ئه‌و جه‌نگه‌دایه كه له‌ناوچه‌ى قه‌زوین له نێوان ڕووسیاو ناتۆدا هاتۆته ئاراوه. هه‌روه‌ها زۆر ڕاسته‌وخۆتر سه‌رى له‌ناوخوانى ئه‌و هاوكێشه‌یه‌دایه كه له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست بۆ پرسى وزه‌و ژینگه‌و ململانێ سیاسییه‌كان له ئارادایه. له ئێستادا كۆمپانیا ڕووسیه‌كان له كوردستان كارئه‌كه‌ن، ئێرانیش وه‌ك هاوپه‌یمانێكى ڕووسیا له هه‌موو بوارێكى كاركردنى هه‌رێمى كوردستاندا ئاماده‌یی هه‌یه، له‌هه‌مان كاتدا ئه‌ڵمانه‌كان له (2014) ه‌وه سه‌رقاڵى مه‌شق و ڕاهێنانن به هێزى پێشمه‌رگه‌ى كوردستان و فه‌ڕه‌نسیه‌كان كورد به دۆستى خۆیان ئه‌زانن و، ئه‌مریكییه‌كانیش گه‌وره‌ترین بنكه‌ى سه‌ربازییان له‌هه‌رێمى كوردستان هه‌یه. به‌مانایه‌كى تر هه‌رێم و گازه سروشتییه‌كه‌ى كه‌وتۆته نێوان سێ كوتله یان سێ حه‌وزه‌ى جیاوازى وزه: حه‌وزه‌ى ده‌ریاى سپى ناوه‌ڕاست له باكورى خۆرئاواوه، حه‌وزه‌ى قه‌زوین له ڕۆژهه‌ڵات و باكورى ڕۆژهه‌ڵاته‌وه، حه‌وزه‌ى كه‌نداو (قه‌ته‌ر و ئیمارات و سعودیه) له باشوره‌وه. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته ئه‌گه‌ر هاوسه‌نگى نه‌پارێزێت ئه‌وا هێڵى وزه‌ى كوردستان ناوچه‌كه توشى ئاشوبێكى گه‌وره ئه‌كاته‌وه. به ئاشكرا ئه‌م ڕه‌نگدانه‌وه‌یه ئه‌بینین له هه‌رێمى كوردستان، كاتێك ئیمارات له‌گه‌ڵ ئیسرائیل و توركیا په‌یوه‌ندییه‌كانى ئاسایی ئه‌كاته‌وه، به‌دوایدا سه‌رۆكى حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان "مه‌سرور بارزانى" سه‌ردانى ئیمارات و سه‌رۆكى هه‌رێمى كوردستان "نێچیرڤان بارزانى" سه‌ردانى توركیا ئه‌كات. كاتێك قه‌یرانى گازى سروشتى دروست ئه‌بێت له ئۆكراینا و، ئه‌میرى قه‌ته‌ر سه‌ردانى ئه‌مریكا ئه‌كات، به‌دوایدا سه‌رۆكى حكومه‌تى هه‌رێم له (15ى شوباتى 2022) له‌سه‌ر بانگهێشتى میرى قه‌ته‌ر "ته‌میم بن حه‌مه‌د" سه‌ردانى قه‌ته‌ر ئه‌كات. پاشان سه‌رۆكى حكومه‌ت له میانه‌ى به‌شدارى لوتكه‌ى ووزه‌ى ئه‌تله‌نتیك له ئیمارات (ئازارى 2022) گوتى " گازى سروشتى ڕه‌وانه‌ى به‌غداو توركیاو ئه‌وروپاش ئه‌كه‌ین". ئینجا له‌میانه‌ى به‌شدارى له لوتكه‌ى ئابوریی دێلفی له ئه‌سینا له نیسانـى 2022 دا جیگرى سه‌رۆكـى حكومه‌تى هه‌رێم "قوباد تاڵه‌بانى" گوتـى " ئامانجـى ئێمه ئه‌وه‌یه گازى كوردستان بگه‌یه‌نینه ئه‌وروپا". ئیتر هه‌ر له‌م سه‌روبه‌ندانه‌دا، كۆمارى ئیسلامى ئێران (به ئاگادارى ڕووسیا) ڕاسته‌وخۆ مووشه‌كبارانى هه‌ولێرى پایته‌ختى كوردستان و ماڵى به‌ڕێوه‌به‌رى جێبه‌جێكارى كارگروپ "شێخ باز به‌رزنجى" كرد. له كاتێكدا (40%) هێڵى بۆڕى نه‌وتى كوردستان و به‌بازاڕكردنى "ڕۆس نه‌فت" لێى به‌رپرسه، هه‌رگیز ڕووسیاو ئێران ڕێگه‌ناده‌ن گازى سروشتى هه‌رێمى كوردستان نه ببێته جێگره‌وه‌ى گازى ئێرانى بۆ عێراق، نه ببێته جێگره‌وه‌ى گازى ڕووسیا بۆ ئه‌وروپا. ئه‌كرێت هه‌رێمى كوردستان كار له‌سه‌ر پاراستنى باڵانسى هێز بكات و بێلایه‌نى خۆى بپارێزێت (وه‌ك چۆن فینله‌ندا له بن ده‌ستى ڕووسیادا وڵاتێكى ئه‌وروپیه‌و كه‌س ناوى ناهێنێت). به‌ڵام ڕه‌نگه باشترین سیناریۆ ئه‌وه بێت كه هه‌رێمى كوردستان له چوارچێوه‌ى ده‌ستورى عێراقدا به پێى مادده‌كانى (111، 112، 116 و 122) و هه‌روه‌ها به پێى یاساى ژماره (22) ى ساڵى (2005) ى تایبه‌ت به‌یاساى نه‌وت و گاز له په‌رله‌مانى كوردستان ده‌رچوێندراوه، هه‌رێم مافى به‌كارهێنانى ده‌سته‌ڵاته‌كانى خۆى هه‌یه. له‌به‌رانبه‌ردا عێراق گاز بۆ به‌رهه‌مهێنانى كاره‌با له ده‌ره‌وه هاورده ئه‌كات، ئێستا له‌م (2022) ه‌دا عێراق (1.6) یه‌ك ملیارو شه‌ش سه‌ت ملیۆن دۆلارى ئێران قه‌رزارى پاره‌ى كاره‌باو گازه، یه‌ك له‌سه‌ر سێى ئه‌و كاره‌بایه‌ى له عێراقدا هه‌یه له ئێرانه‌وه دابین ئه‌كرێت. به‌ڵام له چوارچێوه‌ى سزاكانى ئه‌مریكا بۆ سه‌ر ئێران عێراق ناتوانێت ئه‌و پاره‌یه بدات به ئێران. بۆیه وا باشه هه‌رێم و حكومه‌تى مه‌ركه‌زى بگه‌نه ڕێككه‌وتنێك، كه گازى هه‌رێمى كوردستان نزیكترین ڕێگه‌یه بۆ ئه‌وه‌ى كاره‌باى عێراقى له‌سه‌ر بینا بكرێت، به‌مه‌ش هه‌م گرفته سیاسیه‌كان و هه‌م پرسه داراییه‌كانى نێوان هه‌ردوولا چاره‌سه‌ر ئه‌بن، وه هه‌م ئه‌م ڕه‌شه‌باى جه‌نگه‌ى له‌ناوچه‌كه‌دا هه‌ڵیكردووه كه‌متر ڕووئه‌كاته عێراق. "له‌هه‌موو شوێنێكدا پرسى نه‌وت و گاز، ته‌نها پرسى نه‌وت و گاز نییه له ڕووى پێكهاته‌ى كیمیاوى و پێداویستى جیۆلۆجییه‌وه، ته‌نها بابه‌تى ئابوریی نییه به‌ڵكو پرسى ژینگه‌و ئاسایش و سیاسه‌ت و جیۆپۆڵه‌تیكیشه. ئه‌توانین بڵێین: پێم بڵێ بۆڕییه‌كه له كوێوه ئه‌ڕوات، پێت ئه‌ڵێم چاره‌نوست به‌ره‌و كوێ ئه‌ڕوات؟". ئه‌نـــــجام و كۆتایی ئه‌وه‌ى په‌یوه‌سته به "ئاسایشى وزه" ه‌وه به گشتى به‌رزى و نزمى نرخى نه‌وت و گازى سروشتى یه. پرۆژه‌ى گازى سروشتى ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى به‌رده‌وام ئه‌بێت، بڕیارى پاشه‌كشه‌ى ئیداره‌ى ئه‌مریكا ته‌نها تاكتیكێك بو له ڕێگه‌ى كاخه‌زێكى نافه‌رمییه‌وه. ئه‌وه‌ى ئه‌مه زیاتر پشت ڕاست ئه‌كاته‌وه، ئیمزاكردنى دێڵێكى نوێى ئیسرائیل و میسرو یه‌كێتى ئه‌وروپایه له حوزه‌یرانى 2022 دا بۆ هه‌نارده‌كردنى ئه‌و گازه‌ى له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى سپى هه‌یه. هه‌روه‌ها سه‌رۆكى كۆمسیۆنى یه‌كێتى ئه‌وروپا " ئورسولا فونده‌رلاین" له‌هه‌مانكاتدا ڕایگه‌یاند، سوود له گازى سروشتى قوبرس و ئیسرائیل وه‌ك جێگره‌وه‌ى گازى ڕووسیا ئه‌بینن. له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا، یه‌كێتى ئه‌وروپاو ئه‌مریكا له‌سه‌ر به‌رنامه ژینگه‌ییه‌كانیان بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ى پشت به‌ستن به نه‌وت و گازى سروشتى به‌رده‌وام ئه‌بن. هه‌روه‌هل فشارخستنه سه‌ر ئۆپیك به‌رده‌وام ئه‌بێت بۆ خستنه ڕووى زیاترى بڕى نه‌وت. هه‌موو ئه‌مانه ناكاته ئه‌وه‌ى تا ناوه‌ڕاستى (2023) نرخى نه‌وت له‌خوار (70$) دۆلاره‌وه ببینین. به‌ڵام له (2023) و (2024) دا ڕۆژێك دێت نرخى نه‌وت له خوار (40$) دۆلاره‌وه ئه‌بینین. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، بۆ چه‌ندین ساڵى داهاتوو گازى سروشتى ته‌وه‌رى سه‌ره‌كى بازاڕ و ململانێ جیۆپۆڵه‌تیكییه‌كان ئه‌بێت. ئه‌وه‌ى په‌یوه‌سته به "جیۆپۆڵه‌تیك" ه‌وه، زیاتر ڕووسیاو ڕووسه‌كان بایه‌خى پێ ئه‌ده‌ن، جیۆپۆڵه‌تیك وه‌ك "بازاڕ" نییه ناسنامه‌ى نه‌بێت و نه‌وت بفرۆشیت و دۆلارى خۆت وه‌ربگریت، به‌ڵكو لێره‌دا سنورێك هه‌یه. كونبون (كونكردن) ى به ئه‌نقه‌ستى بۆڕییه‌كه‌ى نۆرد-ستریم 2 له ده‌ریاى به‌لًتیق ڕه‌تكردنه‌وه‌ى بازاڕى ئابوریی سه‌رمایه‌داریی خۆرئاواییه‌و، سزادانى خۆرئاوایه له كۆمه‌ڵێك سنوره‌وه.. وه‌كو دیاریكردنى ده‌سته‌ڵاتى جیۆپۆله‌تیكیی ڕووسیا، سنورى ده‌روونى و ِشڵه‌ژان، سنورى ئابوریی، كاریگه‌ریی خراپ خستنه سه‌ر به‌هاى یۆرۆ. تایبه‌تمه‌ندییه‌كى سه‌ره‌كى كه ئه‌م جه‌نگه‌ى ڕووسیاو ئۆكراینا جیا ئه‌كاته‌وه له جه‌نگه جیهانییه‌كانى دیكه، ئه‌وه‌یه جه‌نگه‌كه له برى كاریگه‌رى گه‌وره‌ى سه‌ربازیی و ئابوریی و دارایی و سیاسى بخاته سه‌ر دوو ووڵاتى ڕاسته‌وخۆى به‌شدار، قورسایی و كاریگه‌رییه سیاسی و ئابورییه‌كه‌ى خستۆته سه‌ر ته‌واوى جیهان و ئه‌وانه‌ى به نا-ڕاسته‌وخۆ له جه‌نگه‌كه‌دا به‌شدارن. به مانایه‌كى دیكه، بۆ ناوه‌ندێكى وزه‌ى وه‌ك هه‌رێمى كوردستان چه‌نده ده‌رفه‌تێكى گه‌وره‌یه له‌م چه‌ند مانگه‌دا ژێرخانێكى ئابوریی به‌هێز بۆ خۆى دروست بكات به‌هۆى به‌رزى نرخى گازو نه‌وته‌وه، هێنده‌ش پێویسته ژیرانه‌تر مامه‌ڵه به كارتى وزه‌وه بكات له جه‌مسه‌رگیریی نوێى جیهانى و هه‌رێمایه‌تییدا. کلیک لێرە بکە بۆ داونلۆدکردنی ئەم بابەتە بە شێوەی PDFە به‌هرۆز جه‌عفه‌ر: سه‌رۆكـى په‌یمانگه‌ى مێدیتریانه‌یه بۆ توێژینه‌وه‌ى هه‌رێمایه‌تی، دكتۆرا له په‌یوه‌ندییه ئابورییه نێوده‌وڵه‌تیه‌كان – زانكۆى قوبرصـى نێوده‌وڵه‌تـى. بيبلؤطرافيا 1-US. Energy Information Administration (2012) Global natural gas consumption doubled from 1980 to 2010. For more: https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=5810 2-جزيرة نت (2019) كم نستهلك من النفط؟.. حقائق عن الذهب الأسود بالعالم. للمزيد اضغط هنا https://www.aljazeera.net › 2019 › كم... 3-Statista (2021) Daily global crude oil demand 2006-2026 – Statista 4-Mammadyarov, E (2007) "A new way for the Caspian region: cooperation and integration". Turkish Policy Quarterly (TPQ). P 2-8. 5-Henderson, S (2022) "Reality Check for Israel’s Natural Gas Plans", The Washington Institute for Near East Policy. 6-Reuters (2021) Explainer: Why Russian exports hold sway over European and British gas prices. See here: https://www.reuters.com/business/energy/why-russian-exports-hold-sway-over-european-british-gas-prices-2021-11-03/ 7-The hill (2022) McCaul says US withdrawal from Afghanistan has emboldened Russia on Ukraine 8-WSJ (2022) What’s Behind Wall Street’s $100 Oil Forecast? 9-Barkey, J (2022) US pipeline withdrawal marks new chapter in Eastern Mediterranean. Ekathimerini:https://www.ekathimerini.com/opinion/1176904/us-pipeline-withdrawal-marks-new-chapter-in-eastern-mediterranean/ 10-Bloomberg (2021) UAE-Israel Ties Deepen as Mubadala Buys Gas Stake for $1 Billion . see here: https://www.bloomberg.com/news/articles/2021-09-02/uae-israel-ties-deepen-as-mubadala-buys-gas-stake-for-1-billion 11-Henderson, S (2022). PS. 12-I24 News (2021) Energy Minister: Israel wants to focus on renewable energy: https://www.i24news.tv/en/news/israel/politics/1639586438-energy-minister-israel-wants-to-focus-on-renewable-energy 13-رووداو (٢٠٢١) وزارة التخطيط: عدد سكان إقليم كوردستان 6.17 مليون نسمة https://www.rudaw.net/arabic/kurdistan/180120214 14-Mediterranean Institute for Regional Studies (2020) Stubborn Kurdish Petroleum Resources: Surveying Actual data and investigating the declared Numbers. Research Paper
.jpg)
(درەو): مەكتەبی سیاسی پارتی لە دووەم كۆبونەوەیدا دوای كۆنگرەی 14 پۆستە حزبییەكانی بەمشێوەیە دابەشكرد: • ئاراس حەسۆ میرخان- بەرپرسی مەكتەبی وەبەرهێنان‌و پرۆژەكان • زاگرۆس فەتاح- بەرپرسی مەكتەبی دارایی‌و كارگێڕیی • هێمن هەورامی- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستن • هیوا ئەحمەد مستەفا- بەرپرسی مەكتەبی جەماوەریی • رێبوار یەڵدا- بەرپرسی مەكتەبی هەڵبژاردن • سالار عوسمان- بەرپرسی مەكتەبی راگەیاندن • چنار سەعد عەبدوڵا- بەرپرسی مەكتەبی دراسات‌و ئەكادیمیا • جەعفەر ئیمینیكی- بەرپرسی مەكتەبی پەیوەندییەكان • سەربەست لەزگین- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی هەولێر • پشتیوان سادق- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی دهۆك • كەمال كەركوكی- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی كەركوك- گەرمیان • عەلی حوسێن- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی سلێمانی • فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی بەغداد • نەوزاد هادی- بەرپرسی مەكتەبی رێكخستنی موسڵ‌و شەنگال
.jpg)
نەوزادی موهەندیس بەشی دووەم • ئاشكرایە كەرتی وزە كە خۆی دەبینێتەوە لە نەوت و گازی سروشتیدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان،بۆتە سەرچاوەی یەكەمی داهات بۆ هەردوولا و كەرتەكەش كەرتێكی گەورە و گرنگ و كاریگەر و هەستیاریشە بۆسەر بڕیارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەكان و پێویستە گرنگی زیاتری پێبدرێت لەسەرخان و ژێر خانی ئەو كەرتەدا بۆئەوەی بەبەردەوامی گەشە و پێشكەوتنی زیاتری تیادا ئەنجامبدرێت،بۆئەوەی بتوانێت توانا و وزەی بەرهەمهێنانیان زیاتر بكات،لەبەرئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهەردووكیان بڕی 145 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگیان تیادایە و چوارهەم وڵاتە لە جیهاندا لەدوای هەریەكە لە فەنزەوێلا و سعودیە و ئێرانەوە و گازی سروشتی یەدەگیشی بەبڕی 137تریلیۆن پێ سێجا خەمڵێنراوە كە لە پلەی دەهەمدایە لەسەر ئاستی جیهان. كە ڕەنگە بەشی لانی كەم 50-100ساڵی ئایندەش بكات. • لێرەدا باس لە دینگە و پایە گرنگەكانی ژێر خانی كەرتی وزە دەكەین بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كە خۆیان دەبیننەوە لە هەریەكە لە: 1. كێڵگەكانی نەوت 2. تۆڕی بۆری نەوت و گاز گواستنەوە 3. كۆگاكانی هەڵگرتن 4. پاڵاوگەكانی نەوت 5. پیشەسازی پتڕۆ كیمیاویات • بەم شێوەیە هەریەكێك لەم كەرت و وێسگانە گرنگی خۆیان هەیە. لەبەشی دووەمدا باس لە گرنگی تۆڕەكانی بۆری نەوت و غازی سروشتی گوێزەرەوە دەكەین.كە بریتین لە هۆكاری پێكەوەبەستن و گرێدانی كێڵگە نەوتیەكان لەلایەك بە بەندەر و سەكۆكانی هەناردەكردنی نەوتەوە بۆ بازاڕەكانی نەوتی جیهانی دەرەكی و لەلایەكی تریشەوە كێڵگەنەوتیەكان و كۆگاكانی هەڵگرتن لەناوخۆی وڵاتدا پێكەوە گرێدەدات.بۆیە بەبێ بوونی ئەم تۆڕانەی بۆری گواستنەوە ناتوانرێت هیچ كارێك لەكەرتی وزەدا ئەنجامبدرێت،هەر بۆیە بۆریە گوێزەرەوەكان وەك وێسگەی دووەم دەژمێردرێن لە ژێرخانی كەرتی وزەدا و چەندە گرنگی پێبدرێت لەڕووی سازكاری بەردەوامی ساڵانە و پاراستنی،هێندە ژێرخانی كەرتی وزە پتەوتر و سەقامگیرتر دەبێت.بۆریەكانی گوێزەرەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی كاریگەری و گرنگی نێودەوڵەتیشیان هەیە چونكە زۆرجاران بە خاكی ژمارەیەك وڵاتدا تێپەڕدەبن كە ئەمەش پێویست بەڕێكەوتنی سیاسی و ئابوری و ئەمنی و تەكنیكی هەیە و بەم هۆكارەشەوە تۆڕەكانی بۆری گوێزەرەوەی نەوت و غازی سروشتی كاریگەری گەورەیان دەبێت لەسەر پەیوەندیەكانی وڵاتانی ناوچەكە و دونیاش و زۆرجارانیش دەبنە كارتی فشار و دژ بەیەكتریش بەكاردەهێنرێن. 2- هێڵی بۆری گواستنەوە: كە ئەم بەشە زۆر گرنگە و پێویستە زۆر گرنگی پێبدرێت لەڕێگەی سازكاری بەردەوامی تیادا بكرێت و تۆڕی نوێش دابمەزرێنرێت،چونكە نەوتی خاو بەبێ بوونی ئەم تۆڕە لەبۆری هیچ گرنگیەكی نابێت و ناتوانرێت سوودی لێببینرێت. • ئەم بەشە گرنگی و هەستیارەكەی لەوەدایە كە دەبێتە هۆكارێك بۆ دامەزراندنی پەیوەندی نێوان وڵاتان و پێكەوە گرێدانی بەرژەوەندییەكانیان و ڕۆڵی دەبێت لە ئاشتی و جەنگەكاندا ،چونكە ئەم تۆڕی بۆریانە هەندێك جار سنووری نێودەوڵەتی چەندین وڵات دەبڕێت و كەئەم كارەش پێویستی بەڕێكەوتنی پێشوەختەی ئەو وڵاتانە هەیە و دەچێتە چوارچێوەی ڕێككەوتنە نێودەوڵەتیەكانەوە. بەنموونەی بۆری گواستنەوەی ستریم یەك و دووی ڕوسیا بۆ ئەوروپا و هێڵی بۆری باشوور و باكور و دواتریش هێڵی نابۆكۆ و دەیانی تریش لەنێوان وڵاتانی ناوچەكە و دونیاشدا. • هەربۆیە عێراقیش وەك وڵاتێكی بەرهەمهێنی نەوت هەر لەسەرتاوە و لەساڵی 1930وە دەستیكرد بە ڕاكێشان و دامەزراندنی تۆڕێكی بەرفراوان و جیاواز لە بۆری گواستنەوەی نەوتەكەی لەوانە: 1. هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوتی لە كێڵگەكانی باكورەوە بۆ سەر دەریای سپی ناوەڕاست لەڕێگەی حەیفای فەلەستینەوە.دواتر بەهۆی داگیركردنی خاكی فەلەستینەوە لەلایەن ئیسڕائیلەوە ڕاگیرا. 2. هێڵی بۆری گواستنەوی نەوت لە بانیاسی سوریا بۆ لوبنان و بۆ سەر دەریای سپی ناوڕاست و بۆ بەندەری تەڕابولس. 3. لەساڵی 1977دا هێڵی بۆری گەورە ڕاكێشرا بۆ كەناری دەریای سپی ناوەڕاست لەڕێگەی توركیاوە بۆ بەندەری جیهان.كاتێك ئەم بۆریە تەواو بوو عێراق هەناردەی نەوتی لەڕێگەی بۆری نەوتی سوریاوە ڕاگرت. 4. تا ساڵی 1979 عێراق سێ هێڵی بۆری نەوت گواستنەوەی هەبوو لەسەر كەنداوی عەرەبی كە بریتی بوون لە بەندەرەكانی بەكر و خۆر عەمیە و خۆر زوبێر. 5. لەساڵی 1985دا عێراق هێڵێكی بۆری نەوتی دامەزراند كە بەخاكی سعودیەدا تێپەڕ دەبوو تا دەگەیشتە سەر دەریای سوور لە بەندەری یەنبوع. 6. لەساڵی 1988دا،عێراق هێڵێكی بۆری نوێی تری دامەزراند لە جیاتی ئەو هێڵەی پێشتر بەڵام نەگەیشتە توانای تەواوی خۆی.دواتر و لە جەنگی كوێتدا هەموو دەروازە نەوتیەكانی عێراقی داخست. 7. لەساڵی 1996 و 1998 دا عێراق هەستا بە كردنەوە و چاكردنەوەی هەردوو هێڵی بۆری توركی و سوری و بەندەری بەكر كە پێشتر ڕاگیرابوون و لەكاركەوتبوون. بەم شێوەیە عێراق خاوەنی 10 هێڵی بۆری نەوت گوێزەرەوەیە كە بە وڵاتانی ناوچەكەدا تێپەڕ دەبن. • ئەو هێڵی بۆریانەی كە كۆمپانیای نەوتی عێراقی IPC دایمەزراندوون: 1. هێڵی بۆری كركوك-تەڕابولس 12 ئینج – بەندەری تەڕابولس كە لە مانگی ئەیلولی 1932 دەستبەكاركردن كرا و لە 14 تەموزی 1934دا تەواوكرا.و لە 3 /8 یەكەم وەجبەی نەوتی عێراقی گەیشتە بازاڕەكانی جیهان بەبڕی 14500تەن/ڕۆژ لەبەندەری لاهارف لە فەڕەنسا.بەمەش بۆ یەكەم جار نەوتی عێراقی گەیشتە بازاڕەكانی نەوتی جیهانی و تائێستاش بەردەوامە. 2. هێڵی بۆری كەركوك-حەیفا – بەندەری حەیفا كاركردن تیایدا لەمانگی ئەیلولی ساڵی 1932 دەستیپێكرد و لە 14/11/1934دا كۆتایهات، بۆیەكەمجار لە 24/1/1935 لەلایەن مەلیك غازی كرایەوە و یەكەم وەجبەی نەوتیش لە 7/2/1935دا گەیشتە بەندەری حەیفا و تاساڵی 1948 بەردەوام بوو .دواتر بەهۆی جەنگی ئیسڕائیل-فەلەستینەوە ڕاگیرا.دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس لەساڵی 2003دا هەندێك لێپرسراوی ئیسڕائیلی باسیان لە كردنەوەی ئەو هێڵە كردەوە دوای 55ساڵ لە ڕاوەستانی. ئەم هێڵە تیرەكەی 16 ((ئینجە)). 3. هێڵی كەركوك- تەڕابولس بە تیرەی 16 ئینج لە ساڵی 1949دا. 4. هێڵی كەركوك –بانیاس بەتیرەی 30-32 ئینج و بەدرێژی 888كیلۆمەتر لەساڵی 1952 و بەتوانای 400هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا. 5. هێڵی كەركوك- تەڕابولس بە تیرەی 30-32 ئینج لەساڵی 1965 بە توانای 400هەزار بەرمیل/ڕۆژ. 6. هێڵێكی بۆری هەیە كە بەسراوەتەوە بە تۆڕی ئارامكۆ لە ڕۆژهەڵاتی سعودیە بە توانای 650 هەزار بەرمیل/ڕۆژ. 7. هێڵێكی تر كە لەعێراقەوە دەگاتە سەر دەریای سوور بە توانای 1650 ملیۆن بەرمیل/ڕۆژ لە بەندەری یەنبوع. 8. ژمارەیەك بۆری تریش هەن بە توانای جیاواز. 9. لە ئێستاشدا عێراق دەیەوێت هێڵێكی بۆری تر ڕابكێشێت لە بەسرەوە بۆ ئوردون لە بەندەری عەقەبە. • لەهەرێمی كوردستانیشدا لە ئێستادا چەند هێڵی گواستنەوەی نەوتی خاو و غازی سروشتی هەن وەك: 1. هێڵی بۆری گواستنەوەی نەوت لە كێڵگەكانی نەوتی تەق تەق لە كۆیەوە بەدرێژی 81 كم بۆ كێڵگەی خۆرمەڵە لەهەولێر و لەوێشەوە بۆ فیشخابور بەدرێژی 869كم كە 221كم لەناو خاكی هەرێمی كوردستاندایە كە كۆمپانیای كاری كوردی و ڕۆزنەفتی ڕوسیی خاوەندارێتی دەكەن و 675كم دەكەوێتە ناو خاكی توركیاوە كە كۆمپانیای بۆتاشی توركی خاوەندارێتی دەكات و دواتر بەستنەوەی بەهێڵی بۆری نەوتی عێراق –توركیەوە بۆسەر بەندەری جیهان لەسەر دەریای سپی ناوەڕاست. 2. بۆری گواستنەوەی غازی سروشتی لە قادر كەرمەوەا/ كۆرمۆرەی ناوچەی سەنگاو -چەمچەماڵەوە بۆ وێسگەی غازی بەرهەمهێنانی كارەبای چەمچەماڵ و بازیان و هەولێر بە درێژایی 180كم كە لە ئێستادا بڕی 2000مێگاوات كارەبا بەرهەمدێنن. • بەم شێوەیە تۆڕی بۆریەكانی گواستنەوەی نەوت و غازی سروشتی ڕۆڵێكی گەورە و كاریگەر دەبینن لە بونیاتنانی ژێرخانی كەرتی وزەدا،و ئەركی وەزارەتی نەوت و سامانە سروشتیەكانە لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەبەردەوامی كاری چاكسازی و نوژەنكردنەوە و پاراستنی ئەمنیەتیان بۆ دابینبكەن.چونكە بەبێ بوونی تۆڕێكی هاوچەرخی بۆری گواستنەوەی نەوتی خاو یان غازی سروشتی دەرهێنراو لە كێڵگە نەوتی و غازیەكان هیچ سوودێكیان نابێت.
.jpg)
شیكاری:درەو • ئەو داهاتەی بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەی موچەخۆرانەوە لە (7) ساڵی ڕابردوودا بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار، لە هەردوو کابیەی هەشتەم و نۆیەمدا. • کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕی (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دیناری فەرمانبەرانی هەرێم پاشەکەوتکردووە. • لە کابینەی نۆیەمدا حکومەتی هەرێم بڕی (8 ترلیۆن 190 ملیار) دیناری موچەخۆرانی بڕیوە. • کەواتە کۆی شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم (23 ترلیۆن و 209 ملیار و 502 ملیۆن و 450 هەزار) دینارە. یەکەم؛ سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) چییە؟ لە یاسای موچەی فەرمانبەرانی میری و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008 هەموارکراو بە ڕوونی باس لە هەردوو بابەتی سەرە موچە (عەلاوە) و بەرزە موچە (تەرفیع) کراوە، بەجۆرێک لە؛ (مادەی سێیەم) بڕگەی یەکەم: پلەکانی فەرمانبەران و سەرمووچەی ساڵانەیان و ماوەی پلە بەرز کردنەوەیان بەم شێوەیە دەبێت کە لە خشتەی مووچەکان و سەرمووچەی ساڵانە هاتووە (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)) سەرمووچەی ساڵانە لە (مادەی پێنجەم)ی یاساکەدا هاتووە: سەرمووچەی ساڵانە دەدرێت بە فەرمانبەر لە کاتی تەواو کردنی (1) ساڵ لە خزمەتی وەزیفی بە رەچاو کردنی مادە (9)ی ئەم یاسایە. هەروەها لە (مادەی نۆیەم)دا هاتووە؛ یەکەم: ئەگەر نەتوانرا فەرمانبەر پلەی بەرز بکرێتەوە بۆ پلەی دواتر یان پێدانی سەرمووچەی ساڵانەی بۆ گەیشتن بە بەرزترین رادەی مووچەی پلەکەی، دەکرێت بەردەوام سەرمووچەی ساڵانەی پێ بدرێت لە پلەی دواتری پلەکەی خۆی. دووەم: فەرمانبەری پایە (11)ی پلە یەکی وەزیفی سەرمووچەی بەردەوام دەبێت کە تێپەڕ نەبێت لە نزمترین رادەی پلە باڵاکان (ب) پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر لە (مادەی شەشەم)ی یاساکەدا هاتووە؛ یەکەم: پلە بەرز کردنەوە بریتییە لە گواستنەوەی فەرمانبەر لەو وەزیفەیەی کە تێیدایە بۆ وەزیفەیەک کە راستەوخۆ دەکەوێتە پلەیەکی بەرزتر دوای پلەی پێشتری لە پلەبەندنی وەزیفی. سەبارەت بە مەرجەکانی پلە بەرز کردنەوەی فەرمانبەر هەر لە (مادەی شەشەم) و بڕگەی (دووەم) هاتووە: هەبوونی ئەم مەرجانەی کە لە خوارەوە هاتوون لە کاتی پلە بەرز کردنەوە: ا. هەبووونی پلەی بەتاڵ یان وەزیفەی بەتاڵ لە پلەیەکی بەرزتر لەو پلەیەی کە تێیدایە لەنێو (چمن) میلاکی وەزیفی فەرمانگەکەی. ب. تەواوکردنی ماوەی بڕیاردراو بۆ پلە بەرزکردنەوە کە هاتووە لە خشتەی ژمارە (١). ج. دەبێت فەرمانبەر مەرجەکان و توانای پێویستی هەبێت بۆ ئەو وەزیفەیەی بۆی کاندید دەکرێت بۆ پلە بەرز کردنەوە. د. سەلماندنی تواناکانی فەرمانبەر بۆ وەرگرتنی ئەو وەزیفەیەی کە نیاز وایە پلەکەی بۆی بەرز بکرێتەوە بە راسپاردەی سەرۆکی راستەوخۆ و پەسند کردنی سەرۆکی باڵا. لە بەشێکی تری یاساکە تایبەت بە (پێکهێنانی لیژنەی پلە بەرز کردنەوە) لە (مادەی حەوتەم)دا هاتووە؛ یەکەم: بە فەرمانی وەزیر یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت یان کەسی راسپێردراو لیژنەیەکی پسپۆر پێک دەهێندرێت بە سەرۆکایەتی فەرمانبەرێک کە پلە وەزیفیەکەی لە یاریدەدەری بەڕێوەبەری گشتی خوارتر نەبێت و دوو ئەندام کە پلەی وەزیفییان لە بەڕێوەبەر کەمتر نەبێت بۆ بینینی داواکارییەکانی پلە بەرز کردنەوە لە ماوەی 60 رۆژ لە رێکەوتی وەرگرتنی داواکارییەکە و کاندید کردنی فەرمانبەر بۆ پلە بەرز کردنەوە پاش دڵنیابوون لە هەبوونی مەرجەکانی بڕیاردراو بۆ پلە بەرز کردنەوە کە هاتووە لە بڕگە دووەم لە مادە 6ی ئەم یاسایە. دووەم: فەرمانی پلە بەرز کردنەوە دەردەچێت لە لایەن وەزیری تایبەتمەند یان سەرۆکی لایەنی نەبەستراو بە وەزارەت و پلە بەرز کردنەوەکەشی جێبەجێ دەکرێت لە رێکەوتی شایستە بوونی، ئەگەر خودی فەرمانبەر رۆڵی نەبووبێت لە دواکەوتنی پلە بەرز کردنەوەکەی. مادەی هەشتەم یەکەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو هاوتا بوو لەگەڵ یەکێک لە پایەکانی پلەی بەرزکراوەکە، ئەوا مووچەی پایەتی دواتری پێ دەدرێت کە لەگەڵ مووچەکەی هاوتا بێت. دووەم: ئەگەر مووچەی فەرمانبەری پلە بەرز کراو کەوتە نێوان دوو پایە (مەرتەبە) لەو پلەیەی کە بۆی بەرز کراوەتەوە، ئەوا مووچەی پایەی بەرزتری پێ دەدرێت. خشتەی ژمارە (١) موچەی بنەڕەتی پلەکانی وەزیفی سیستمی موچە بە هەزار دینار دووەم؛ شایستە داراییەکانی موچەخۆران لای حکومەتی هەرێم فەرمانبەران و موچەخۆران دوو جۆر شایستەی داراییان لای حکومەتی هەرێمی کوردستانە، کە ئەوانیش بریتین لە شایستەی (بەرزە موچە)ی فەرمابەران و موچەی (پاشەکەوت، لێبڕین و چارەکە موچە)، لە خوارەوە ڕاڤەی هەردوو ئەو جۆرە شایستەیە دەکەین و قەبارەی ئەو شایستانە لەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕوندەکەینەوە. 1. ڕاگرتنی بەرزە موچەو کاریگەرییەکانی لەسەر فەرمانبەران مامۆستایان لە 1-1-2016ەوە پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران، كە مافێكی یاساییە بەپێی یاسای (موچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت‌و كەرتی گشتی ژمارە 22ی ساڵی 2008)ی عێراق جێگیركراوە، ئەم یاسایە لە هەرێمی كوردستان كاری پێدەكرێت. ڕاگیراوە و تا ئێستا هیچ بڕیارێكی حكومەتی هەرێم نییە بۆ پێدانەوەی ئەو مافە بە فەرمانبەران، ئەم پرسە دوای تێپەڕبوونی نزیکەی (7) ساڵ نە لە یاسای چاکسازی باسی لێوە کراو نە لەسەردانەکەی تیمی حکومەت بۆ پەرلەمانی کوردستان لە ڕۆژی 28ی6ی2021 بووە جێی گفتووگۆی جدی، نە لە ئێستاشدا کە بەرەو ساڵی نوێ دەچین (بەهۆی نەبوونی یاسای بودجە)ەوە دێتە بەر باس. تەنها ئەو نەبێت، بەپێی زانیارییەکان بەپێی (بڕیارێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان) كە رۆژی 26ی تشرینی یەكەمی ئەمساڵ دەریكردووە، حكومەت سەرقاڵی ئامادەكردنی پرۆژە یاسایەكە سەبارەت بە بەرزە موچە (تەرفیع)ی فەرمانبەران. ئەمە لە کاتێکدایە پلە بەرزکردنەوەی هێزەکانی ناوخۆ نەوەستاوەو، پلە بەرزکردنەوە لە وەزارەتی پێشمەرگە دەستی پێکردووەتەوە کە لەم وەزارەتەش لە ساڵی ٢٠١٧ەوە ڕاوەستابو، بەڵام بەپێی نووسراوی ژمارە 7797ی وەزارەتی پێشمەرگە کە لە رۆژی 15-06-2021 دەرچووە و لەلایەن شۆڕش ئیسماعیل، وەزیری پێشمەرگەوە واژۆ کراوە، بڕیاردراوە بە بەرزکردنەوەی پلەی (5 هەزار و 995) پلەدار و پێشمەرگەی سەر بە دیوانی وەزارەت و لیواکان. کەواتە فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایانی هەرێم زەرەرمەندی یەكەمن، کە پیێ داتاکانی بایۆمێتری ژمارەی فەرمانبەرانی مەدەنی و مامۆستایان (710 هەزار و 282) کەسە. جگە لەوەی ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە کێشەی زۆری کارگێڕی وەزیفی دروستکردووە، تەنانەت بە هەزاران فەرمانبەر و مامۆستا هەیه خانەنشین کراون، بەبێ ئەوەی پلەبەرزکردنەوەیان بکرێت، بەمەش ئەو فەرمانبەرانەی مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و پیش وەرگرتنی پلەکەیان خانەنشین بوون بە درێژایی ژیان باجی بڕیاری ڕاگرتنی پلەبەرزکردنەوە دەدەن. بەپێی دواین زانیاری و ئامار کە لە 26ی حوزەیرانی 2021، حازم گۆران، به‌ڕێوە‌به‌ری گشتی خانه‌نشینی هه‌رێم كه سه‌ر به‌وه‌زاره‌تی داراییه ڕایگەندووە، (40 هه‌زار) كه‌س له نێوان 2014 بۆ 2021 له‌هه‌رێمی كوردستان خانەنشین بوون. سەبارەت بەو بڕە پارەیەی کە بەهۆی بڕیاری ڕاگرتنی پلە بەرزکرنەوەی فەرمانبەرانەوە لەسەر حکومەت کەڵەکە بووەو دەبێت، هیچ زانیارییەکی ورد لەبەردەست نییەو حکومەتیش هیچ ڕونکردنەوەکی لەو بارەیەوە نەبووە لەبەر ئەوەی؛ 1. بەشێک لە فەرمانبەران و مامۆستایان دوو پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکە بووە، بەتایبەت ئەوانەی لەدوای 2012 ەوە دامەزراون، یان کاتی پلە بەرزکردنەوەیان کەوتووەتە کۆتاییەکانی ساڵی 2016ەوە کاتێک مافی پلە بەرزکردنەوەیان هەبووە و بەهۆی بڕیارەکەی حکومەتەوە سودمەند نەبوونە. پلە وەزیفییەکانیان لە نێوان (٦-١٠) دایەو (4) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێرەوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 2. بەشێک لە فەرمانبەران و مامۆستیان یەک پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەت کەڵەکەبووە، بەتایبەت ئەوانەی لە ساڵانی (2011 بۆ 2015) لەو مافە سودمەند بوونەو پلەی وەزیفیان لە نێوان (١-٥)دایەو (٥) ساڵ جارێک پلەکانیان بەرز دەکرێتەوە (بۆ بەرچاوڕوونی بگەڕێوە بۆ خشتەی ژمارە (1)). 3. زانیاری ورد نییە لەبارەی کۆی ئەوەی فەرمانبەران و مامۆستایان (هەڵگری چی بڕوانامەیەکن، لە چ پلە و پلکانەیەکی وەزیفیدان، لە چ پۆستێکی ئیداریدان) چونکە دەرماڵەماڵەکان کاریگەری گەورە لەسەر ڕێژەی بەرزبوونەوەی موچەکانیان جێ دەهێڵێت. بەڵام بەشێوەیەکی گریمانەیی بەهای ئەو قەرزەی "بەرزە موچە" كە دەبێت حكومەت بۆ فەرمانبەرانی بگەڕێنێتەوە بەدیاریكراوی نازانرێت، ئەگەر تێكڕای بەرزەموچە بە (50 هەزار) دینار ئەژماربكرێت، كە بۆ هەندێك پلەی وەزیفی لەم بڕە زیاتر‌و بۆ هەندێك تر كەمترە، لەحاڵی دەستپێكردنەوەی خەرجكردنی بەرزەموچە بۆ فەرمانبەران کە ژمارەیان (710 هەزار و 282) موچەخۆرە، کە بۆ هەر مانگێک دەکاتە (35 ملیار و 514 ملیۆن و 100 هەزار) دینار. بەمەش ئەگەر تەنها بۆ فەرمانبەرێک یەک پلە بەرزکردەنەوە و بۆ هەر پلە بەرزکرنەوەیەک (50 هەزار) دینار بخەمڵێنین _چونکە هەر پلە بەرزکردنەوەیەک فەرمانبەر (26 هەزار دینار بۆ 122 هەزار دینار) دەچێتە سەر موچەکەی_ بۆ (7) ساڵی ڕابردوو بەم جۆرەیە؛ • 710 هەزار و 282 موچەخۆری شارستانیX 50 هەزار دینار X 83 مانگ = (2 ترلیۆن و 947 ملیار و 670 ملیۆن و 300 هەزار) دینار. ئەگەر نیوەی ئەو فەرمانبەرانە مافی دوو جار پلە بەرزکردنەوەیان لای حکومەتی هەرێم بێت، ئەوا بەپێی ئەم لێکدانەوەیەی خوارەوە، ئەم بڕەش لە شایستەی دارایی موچەخۆران وەک بەرزە موچە لەسەر حکومەت کەڵەکە دەبێت. • 355 هەزار و 141 موچەخۆری شارستانیX 50 هەزار دینار X 83 مانگ = (1 ترلیۆن و 473 ملیار و 835 ملیۆن 150 هەزار) دینار. بەم پێیەش کۆی ئەو شایستە داراییەی موچەخۆرانی شارستانی کە بەهۆی ڕاگرتنی بەرزە موچەوە بۆ حکومەتی هەرێم گەڕاوەتەوە بریتیە لە؛ • (2 ترلیۆن و 947 ملیار و 670 ملیۆن و 300 هەزار) دینار + (1 ترلیۆن و 473 ملیار و 835 ملیۆن 150 هەزار) دینار = (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار 2. پاشەکەت و لێبڕینی موچە وەک شایستەی دارایی موچەخۆرانی هەرێم لەسەر شانی حکومەت یەکێک لە کاریگەرترین ئەو بابەتانەی ڕاستەخۆ پەیوەندی بە ژیان گوزەرانی هاوڵاتیانەوە هەیە دابینکردنی پژێوی و موچەی موچە خۆرانە، ئەم پرسە ئەگەر بۆ هەر کیان و دامەزراوەیەک جارێک ڕاست بێت، ئەوا بۆ هەرێمی کوردستان و هاوڵاتیەکانی دووجار ڕاستە، چونکە جگە لەوەی کەرتی تایبەت لە هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی لاوازدایەو هاوڵاتیان و خێزانەکان ناتوانن وەک پێویست پشتی پێببەستن، لەگەڵ ئەوەشدا ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن و 250 هەزار) موچەخۆرە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی کوردستان (6 ملیۆن) کەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوانی هەرێمی کوردستان موچە لە حکومەتی هەرێمی کوردستان وەردەگرن. بە دیوێکی دیکەدا بەپێی داتاکانی دەستەی ئامار ژمارەی خێزان لە هەرێمی کوردستان (1 ملیۆن و 201 هەزار) خێزانە واتە بە نزیکەیی هەموو خێزانێک موچەیەکی بەردەکەوێت. ئەم ڕاستییەی سەرەوە گرنگی و بایەخی موچە دەردەخات بۆ هاوڵاتیان و بازاڕ لە هەرێمی کوردستان. بەڵام هێشتا بابەتی هاتن و دابەشکردن و دابەشنەکردنی موچە هاوشێوەی ئەزمونی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەواڵی گەرم و بە پەلەی ئامرازو کەناڵەکانی ڕاگەیاندنە. لە بانگەشەی هەڵبژانی (30/9/2018) لایەنە سیاسییەکان بانگەشەی گێڕانەوەی موچە پاشەکەوت کراوەکان و کردنەوەی ژمارەی حیسابی بۆ موچە خۆران دەکرا، لەگەڵ دەستبەکاربوونی کابینەی نۆیەم موچەخۆران لە چاوەڕوانی گڕانەوەی موچە پاشەکەوتکراوەکانیان بوون، بەڵام ئەم کابینەیە بیدعەیەکی نوێی داهێناو ناوی نا، لێبڕین، ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی (2020) ژمارەی پێوانەیی تۆمارکرد لە خەرج نەکردنی موچەی موچە خۆران (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران کەتووەتە لای حکومەتەوە، بە دوو جۆرە ئەوانیش بریتین لە؛ أ. پاشەکەوتی مووچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی هەشتەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) مووچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە (23) مانگیش چارەکە مووچەو (11) مانگیش بەشێک لەم موچەکانیان پاشەکەوت کرا. سەبارەت بە کۆی پارەی پاشەکەوتەی موچەخۆران سەرۆكی حكومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان رایگەیاند، قەرزەکانی سەر حکومەتی هەرێم زیادیان کردووە و بونەتە نزیکەی 28 ملیار دۆلار و نیو لە ماوەی چەند مانگی رابردوو ملیارو نێوێک زیاد بووە . لە بەشێکی قسەکانی تایبەت بە قەرزی موچە پاشەکەوتکراوەکانی فەرمانبەران ئەوەیان ڕاگەیاند کە بەهاکەی بریتیە لە (8 ملیار و 966 ملیۆن و 156 هەزار و 514) دۆلارە، کە بەرامبەرە بە (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار. ئەم زانیارییانەش پێش خەرنەجکردنی موچەی مانگەکانی (4، 5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی لێبڕینەکانی ساڵانی (2021 - 2022)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان بوو لە سەردەمی کابینەی نۆیەم؛ ب. لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە سەرۆکایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%) و (21%) بۆ خەرجکرا. بەڵگەش بۆ ئەوەی کە سەرۆکی حکومەتی هەرێم (مەسرور بارزانی) لە دانیشتنی رۆژی 5/10/2020 لە پەرلەمان ئەم لێبڕینانەی بە قەرز لەسەر حکومەتەکەی هەژمار نەکردبووە، ڕۆژی 28/6/2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی کوردستان ڕایگەیاند؛ "كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لەمانگی 3ی 2020 (28 ملیار و 476 ملیۆن و 675 هەزار دۆلارە بووە، بەڵام لە مانگی 3ی 2021 گەیشتووەت بە: 31 ملیار و 637 ملیۆن دۆلار". دواتریش لە ڕونکردنەوەیەکدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ کە زیاکردنی ئەو (3) ملیار دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەکانی فەرمانبەران بۆ مانگەکانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان". کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییەی موچە خۆران لە کابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتیە لە؛ • (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار • (10) مانگ بە لێبڕینی (21%) X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار • کەواتە کۆی ئەو موچانەی لەکابینەی نۆیەمدا لەموچە خۆران بڕاوە دەکاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار کەواتە کۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی کوردستان، کە بەهۆی لێبڕین و پاشەکەوتی موچە لە لایەک و ڕاگرتنی پلە بەرزکردنەوەی فەرمانبەران لە لایەن حکومەتی هەرێمەوە لەلایەکی دیکە، بریتی لە؛ (10 ترلیۆن و 597 ملیار و 997 ملیۆن) دینار پاشەکەوت (لە کابیەی هەشتەم) + (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار (لە کابیەی نۆیەم) + (4 ترلیۆن و 421 ملیار و 505 ملیۆن 450 هەزار) دینار ڕاگرتنی بەرزە موچە (لە کابینەی هەشتەم و نۆیەم) = (23 ترلیۆن و 209 ملیار و 502 ملیۆن و 450 هەزار) دینار. (بڕوانە خشتەی ژمارە(3)). خشتەی ژمارە (2) شێوازی خەرجکردنی موچە لە ماوەی (2015 - 2021) لە هەرێمی کوردستان خشتەی ژمارە (2) شایستە داراییەکانی فەرمانبەران لای حکومەتی هەرێمی کوردستان
.jpg)
ڕووناک شێخ جەناب ئەوانەی لە ساتی شەهیدبوون و رۆژگارە سەختەكاندا بەیاننامەیان لە دژی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی دەردەكرد، دوێنی لە ساڵیادی شەهید بوونیاندا بۆ مەرام و مەبەستی تایبەت، بەبێ ئامادەبوونی كەسوكار و هاوڕێ و هاوسەنگەرە راستەقینەكانی یادی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی دەكەنەوە. لە كۆڕێكدا چەند كەسێك باس لە مێژوویەک دەکەن کارکتەری ناو. ئەو شۆڕشەن ، شەنوكەوی مێژوویەك دەكەن كە خۆیان تێدایە کارەكتەری ناو ئەو شۆڕشەن، بە هەزارانی وەك کاکە شەهاب و هاوڕێكانی گیانی خۆیان بەختكرد و ئەمانیش لە سێبەری ئازایەتی ئەو شەهیدانەدا مێژوو ئاوەژۆ دەكەن و بێئەمەكی خۆیان بە ئازایەتی سەركردە شەهیدەكان رووپۆش دەكەن. ئەوان بوون لە ساتی شەهیدبوونی کاکە شەهاب و هاوڕێكانیدا بەیاننامەیان لەسەر کاکە شەهاب و هاوڕێکانی بڵاودەكردەوەو بە ترسنۆك و راكردوو وەسفیان دەكردن لە كاتێكدا شەهید شەهاب و هاوڕێکانی بۆ دیداری هەڤاڵ مام جەلال دەیویست لە ئێرانەوە خۆی بگەیەنێتە سوریا، بەڵام كە هاوسۆزی خەڵكی و ئازایەتی و مەردایەتی کاکە شەهاب و هاوڕێکانیان بینی ئینجا بەیاننامەكەیان كشاندووە. ئەوانەی ئەمڕۆ بەناوی كۆمەڵەوە پڕۆپاگەندە بۆ سەركردە دڵسۆز و شەهیدەكان دەكەن و لە بێكەسی كورددا ئێستا خۆیان وەك پاڵەوان نماییش دەكەن، ئەوان نە هاوڕێ و نە جێمتمانەی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی بوون، ئەوان هەمان بێوەفاكانی جارانن كە چەندین ساڵ و دوای شەهیدبوونی كەڵەپیاوانی شۆڕش و كۆمەڵە و یەكێتی، بۆ خولەكێكیش بیری شەهید شەهاب و هاوڕێكانیان لە دڵی خۆیاندا بەرز رانەگرتووە، ئازایەتی و قوربانیدان و وەفایان لێوەفێرنەبوون، ئێستا خۆیان لێبووە بە پاڵەوانی رۆژگاری سەختی خەبات. ئەو ساتانەی کاکە شەهاب لە ژێر ئەشكەنجەی بەعسدا، خوێن لە جەستە و پەنجەكانی دەچۆڕا و ئامادەنەبوو وشەیەك لەسەر هاوڕێكانی بڵێت، ئەمان سەرقاڵی بەرژەوەندیە كەسیەكانی خۆیان و بوون. ئەوانەی دوێنێ لەبەردەم شاشەدا خۆیان بە هاوڕێ و نزیكەكانی شەهید کاکە شەهاب دەدایە قەڵەم، ئەوان هەمیشە و لە مێژووی خەبات و تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، بە پێچەوانەی رێبازو بیروباوەڕەكانی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی رۆیشتوون و هیچ وانەو رەوشتێكی لێوە فێرنەبوون. ئەوانە چۆن لەروویان دێت باسی خەباتی کاکە شەهاب و هاوڕێکانی بكەن و خۆیان بخەنە هاوشانی، لەكاتێكدا هەر ئەمانەبوون هیچ نەما بە خەبات و نەبەردیەكانی کاکە شەهاب و هاوڕێ کانیان نەكەن؟ ئێمەی هاوڕ و دۆست و كەسوكاری شەهید شەهاب، ئەوە دەزانین یادكردنەوەی شەهیدەكان پیشەو ئاكاری مرۆڤە جوامێر و بەوەفاكانە، بەڵام بەهەموو ئەوانە دەڵێن، لە 46 ساڵی رابردوودا جوامێریەكمان لە ئێوە نەبینی، یادێكی سەروەرانەمان لە ئێوە نەبینی وەفا و ئاكارێكی پڕ شكۆمان لە ئێوە نەبینی، خێرە ئەمڕۆ لە پێناو چی مەرامێكی شەخسی یادی شەهید شەهاب و هاوڕێکانی دەكەنەوە و خۆتان كردووەتە میراتگری؟ بەشێكی زۆر لە شاهیدی ئەو رۆژگارە سەختانە لەژیاندان، هەموو ئەوەیان بیرە كە ئێوە چۆن دەتانویست بۆ مەرامی شەخسی خۆتان مێژووی کاکە شەهاب و هاوڕێكانی بشوێنن و چەندین رێگەتان تاقیكردەوە، بەڵام گەلی خەباتگێڕی كورد زۆر لەوە وشیار بوو وە وشیار ترە كە ئێوەی بێوەفا و ناجوامێر، وەك چۆن لە رابردوودا نەتانوانی مێژوویان بشێوێنن، ئەمڕۆش ناتوانن بە مێژووی ناجوامێریتانەوە، مێژووی پڕ لە قوربانیدان و جوامێری کاکە شەهاب و هاوڕێكانی بشێوێنن. دروود بۆ گیانی پاكی کاکە شەهاب و سەرجەم شەهیدانی كۆمەڵە و یەكێتی و كوردستان. ڕووناک شێخ جەناب
.jpg)
درەو: لە ماوەی یەك هەفتەدا (42) هاوڵاتی لە شارەكانی رۆژهەڵاتی بەتەقەی راستەوخۆی هێزە ئەمنیەكانی ئێران شەهید بون و زیاتر لە ( هەزارو 500) كەسیش برینداربوون. لە بۆكان (12) شەهید، لە جوانڕۆ (7) شەهید، لە سنە (7) شەهید، لە مهاباد (4) شەهید. رێكخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو ئاماری شەهیدانی یەك هەفتەی بڵاوكردەوە. لە ماوەی حەوتووی ڕابردوودا، لانی کەم ٤٢ هاووڵاتی کورد بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان کوژران و زیاتر لە ١٥٠٠ کەسیش بریندار بوون. بە پشتبەستن بە ئاماری تۆمارکراو لە ناوەندەی ئاماری ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، لە ڕۆژی سێشەممە، ٢٤ی خەزەڵوەرەوە هەتا ڕۆژی دووشەممە، ٣٠ی خەزەڵوەر، لە بەرخۆدانی شارەکانی کوردستان لانی کەم ٤٢ هاووڵاتی لەلایەن هێزە حکومەتییەکان کوژران. بەپێی بەڵگەکانی بەردەستی هەنگاو، ٤٠حاڵەت بەرامبەر بە ٩٥٪، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان کوژراون، کە زۆربەیان سەر و سینگیان کراوەتە ئامانجی تەقەکان. هەروەها هاووڵاتییەک لەدوای ڕفاندنی لەلایەن هێزە حکومەتییەکان، لە ژێر ئەشکەنجەدا کوژرا و هاووڵاتییەکی دیکە بەهۆی سەختی برینەکەی لە ئەنجامی لێدانی چەقۆ کوژرا. پۆلێنبەندی ٤٢ هاووڵاتی کوژراو لە ٩ شاری کوردستاندا بە شێوەی خوراوەیە: شاری بۆکان ١٢ حاڵەت شاری جوانڕۆ ٧ حاڵەت شاری سنە ٧ حاڵەت شاری مەهاباد ٤ حاڵەت شاری پیرانشار ٤ حاڵەت شاری کامیاران ٢ حاڵەت شاری سەقز ٢ حاڵەت شاری دیواندەرە ٢ حاڵەت شاری دێولان ١ حاڵەت شاری بانە ١ حاڵەت شیاوی ئاماژە پێدانە، کە ئاماری کوژراوەکان لەم ڕێژەیە زۆرترە، کە تیمی لێکۆڵینەوەی هەنگاو دوای پشتڕاستکردنەوە و لێکۆڵینەوەی زیاتر ڕایاندەگەیێنێت. ڕێکخراوی مافی مرۆڤی هەنگاو، سەرەڕای شەرمەزارکردنی توندوتیژی لەڕادەبەدەری هێزە حکومەتییەکان بەرامبەر بە هاووڵاتییانی کورد، پێی وایە ڕووداوەکانی ٤٨ کاتژمێری ڕابردوو لە شارەکانی کوردستان و بەتایبەت جوانڕۆ، "کۆمەڵکوژی" بووە. هێرشی نیزامی بۆ سەر شارەکانی کوردستان، بە شێوەیەکی سیستامتیک و بەرفراوان بەمەبەستی تایبەتی کوشتنی تاکی کورد ئەنجام دەدرێت. ناوی کەسانی کوژران بە وردەکارییەوە: شەوی سێشەممە، ٢٤ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-فواد محەممەدی خەڵکی کامێران، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری کامێران کوژرا. ٢-زانیار مورادی خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٣-عیسا بیگلەری خەڵکی سەوڵاوا، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٤-سامان قادربەیگی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ڕۆژی پێنجشەممە، ٢٥ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-دانیال پابەندی تەمەن ١٧ ساڵ و خەڵکی سەقز، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سەقز کوژرا. ٢-بورهان کەرەمی خەڵکی کامێران، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری کامێران کوژرا. ٣-سالار موجاور خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٤-ئەسعەد ڕەحیمی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٥-محەممەد حەسەن زادە خەڵکی بۆکان، بە لێدانی چەقۆ لەلایەن هێزە حکومەتییەکان کوژرا. ٦-فەرهاد خوسرەوی خەڵکی کرماشان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ڕۆژی پێنجشەممە، ٢٦ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-شاهۆ بەهمەنی خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٢- ئارام حەبیبی خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٣-عەبدوڕەحمان بەختیاری خەڵکی سەقز، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سەقز کوژرا. ٤-هەژار مام خوسروەی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٥- ئەمجەد عینایەتی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٦-هیوا جان جان خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٧- ئازاد حوسێن پوور خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٨- مستەفا شەعبانی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. ٩-ئومێد حەسەنی خەڵکی سنە، لەدوای دەستبەسەرکرانی لەژێر ئەشکەنجەی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە گیانی لەدەست دا. ١٠-ئاسۆ قادری خەڵکی ڕەبەت، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بانە کوژرا. ١١-غەفور مەولودی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. هەینی، ٢٧ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-محەممەد ئەحمەدی گاگاش خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٢-ئەمیر فەراستی شاد خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. ٣-میلاد مەعروفی خەڵکی بۆکان، کە پێشتر بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان بریندراکرابوو بەهۆی سەخی برینەکەیەوە گیانی لەدەست دا. ٤-سەید کەماڵ ئەحمەدپووری خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٥-مێهران ڕەحمانی خەڵکی مەهاباد، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری مەهاباد کوژرا. ٦-شەهریار محەممەدی خەڵکی بۆکان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری بۆکان کوژرا. شەممە ٢٨ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-فواد سواری خەڵکی دیواندەرە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. ٢- حەبیبوڵڵا فەتحی خەڵکی دیواندەرە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری دیواندەرە کوژرا. ٣-حوسێن عەبدپەنا خەڵکی سنە، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری سنە کوژرا. یەکشەممە ٢٩ی خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-عیرفان کاکایی خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٢-بەهالدین وەیسی تەمەن ١٦ ساڵ و خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٣-سولێمان شوکری خەڵکی بۆکان، کە پێشتر بریندارکرابوو، بەهۆی سەختی برینەکەیەوە گیانی لەدەست دا. ٤-موحسێن نیازی خەڵکی دێولان، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری دێولان کوژرا. ٥-جەلال قوربانی خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. ٦-تاهێر عەزیزی خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. ٧-کاروان قادر شوکری تەمەن ١٦ ساڵ و خەڵکی پیرانشار، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری پیرانشار کوژرا. دووشەممە ٣٠ خەزەڵوەری ٢٧٢٢ ١-ئیسماعیل گوڵ عەنبەر خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٢-جەوهەر فەتاحی خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٣-تەحسین میری خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٤-جەماڵ ئەعزەمی خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا. ٥-مەسعوود تەیموری خەڵکی جوانڕۆ، بە تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە حکومەتییەکان لە شاری جوانڕۆ کوژرا.
.jpg)
(درەو): شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە بەهۆی تێكچوونی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی، سلێمانی بەجێهێشت‌و گەیشتە هەولێر، بڕیارە گەشتی دەرەوە بكات. لەدوای دواین كۆبونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كە رۆژی 8ی ئەم مانگە بەڕێوەچوو، بافڵ تاڵەبانی هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل وەزیری پێشمەرگە‌و چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆی هەرێمی كوردستانی بانگهێشت كرد‌و ئاگاداری كردنەوە لەوەی نابێت بگەڕێنەوە بۆ هەولێر، ئەمەی وەكو فەرمانی یەكێتی پێ راگەیاندن. بەڵام بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە دوێنێوە شۆڕش ئیسماعیل گەڕاوەتەوە بۆ هەولێرو چەند بەرپرسێكی یەكێتی ئاگاداركردووە لەوەی بەنیازە لە هەولێرەوە گەشتی دەرەوەی وڵات بكات‌و نیگەرانە لەو فشارانەی كە بافڵ تاڵەبانی خستویەتییە سەری. (درەو) زانیویەتی، شۆڕش ئیسماعیل نیگەرانە لە بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی‌و پێیوایە بیانوی پێدەگرن لەبارەی ئەو هەنگاوانەی كە بۆ رێكخستنەوەی هێزەكانی پێشمەرگە گرتویەتییە بەر. بڕیارەكەی بافڵ تاڵەبانی بۆ دورخستنەوەی شۆڕش ئیسماعیل‌و چەتۆ ساڵح لە هەولێر هاوكاتە لەگەڵ تێكچوونی پەیوەندییەكانی نێوان پارتی‌و یەكێتی‌و بایكۆتكردنی كۆبونەوەكانی حكومەت لەلایەن قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانەوە كە تائێستاش بەردەوامە. بەگوێرەی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بافڵ تاڵەبانی دەیەوێت هەریەكە لە شۆڕش ئیسماعیل‌و چەتۆ ساڵح لە پۆستەكانیان لابدات‌و كەسانی تر لە یەكێتی لە شوێنیان دابنێت، بەڵام مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت ئامادە نییە ئیمزا لەسەر ئەم گۆڕانكارییە بكات. (درەو) زانیویەتی، چەتۆ ساڵح بریكاری وەزیری ناوخۆ چووەتە دەرەوەی وڵات و نەگەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی ناوخۆ لە هەولێر، پێشتر سەركەوت حەسەن بریكاری پێشووی وەزارەتی ناوخۆ لە پشكی گۆڕان بە (درەو)ی راگەیاند، لەلایەن یەكێتییەوە كاندید كراوە بۆ وەرگرتنی پۆستی بریكاری وەزیری ناوخۆ لە شوێنەكەی چەتۆ ساڵح. ئەم پەرەسەندنە لەكاتێكدایە بڕیارە لە چەند رۆژی داهاتوودا وەفدێكی پارتی سەردانی یەكێتی بكەن بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی كێشەكانی نێوانیانەوە. (درەو) زانیویەتی، یەكێك لە كێشەكانی یەكێتی پەیوەندیدارە بە گۆڕانكاریی لە هەندێك پۆستی حكومیدا كە تیمی پارتی لە حكومەت ئامادە نین ئیمزای لەسەر بكەن، ئەمە لەپاڵ كەیسی كوژرانی عەقید (هاوكار جاف)و گەمارۆدانی ماڵەكەی قوباد تاڵەبانی لە هەولێرو دۆخی دارایی‌و خزمەتگوزاریی لە سلێمانی. یەكێتی سەرباری ئەوەی لەسەر ئاستی جێگری سەرۆك وەزیران بایكۆتی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە، بەڵام چەند وەزیرێكی ئەندامن لە وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم لەگەڵ بەغدادو بڕیارە بەمزوانە وەفدەكە بچێتە بەغدادو ئەندامانی یەكێتیش بەشدار دەبن.
.jpg)
مەریوان وریا قانع ( هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ڕووخانی سێ خانوی خێزانێک لە سلێمانی بەسەریەکدا و گیان لەدەستدانی ژمارەیەکی زۆر لە ئەندامانی ئەو خێزانە، بە ھۆی لێچوونی گازی ئێڵ پی جی لە سیستمی شۆڤاژەوە، دەبێت بەرەو ئەو ڕاستییەمان ببات کە ئێمە لەبەردەم دیاردەیەکی تەواو تازەداین و تێگەیشتن لەو دیاردەیەش پێویستی بە ڕوانین و شیکردنەوەی تازە ھەیە. ئەو خاڵەی پێویستە لێیەوە دەستپێبکەین پێداگرتنە لەسەر ئەو ڕاستییە سادەیە کە ئەم تەقینەوەیە و ئەم داڕمانەی باڵەخانەیەک و ئەم مردنە دەستەجەمعییە، ھەموویان دیاردەی شارین و لەناو شاردا ڕووئەدەن. خودی مردنەکەش خۆی، مردنێکی شارییە و پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی بەو مۆدێلە لە ”بەشاربوون“ەوە ھەیە کە لە دوو دەیەی دواییدا لە کوردستاندا ھاتونەتەکایەوە. پرۆسەی بەشاربوون بەو مانایەی بە ئینگلزیی پێیدەگوترێت ”ئوربانیزەیشن“. شار وەک شار تەنھا شوێنی پرۆسەی کۆمەڵایەتیی تازە نییە، تەنھا شوێنی کۆبوونەوەی خەڵکی جیاواز و شێوە ژیانی جیاوازی لەپاڵیەکدا نییە، بەڵکو شوێنی مردنی تازە و کارەساتی تازەشە. لە پەیوەندیدا بە ڕووداوەکەی گەڕەکی کازیوەوە، سلێمانی ڕووبەرێکی تازەیە بۆ شێوازێکی تازە لە مردن. مردنەکە خۆیشی پەیوەندیی بە جۆرێکی تایبەت لە ”پرۆسەی بەشاربوون“ی سلێمانییەوە ھەیە، نەک بە نەخۆشیی و پەتا و کارەساتی سروشتییەوە. ئەم جۆرە تازەیە لە مردن ڕووداوێکی مرۆڤکردە، بەرھەمی شێوازێکی تایبەتی کارکردنی مرۆڤە لەناو ژینگەکەی خۆیدا، پەیوەندیی بە شێوازێکی تازەی ھەندەسەی شارەوە ھەیە. ھەم نەخشەی خانوەکە و ھەم شوێنەکەی و ھەم ئەو کەرەستانەی لە دروستکردنیدا بەکارھێنراون و ھەم ئەو ئامێرانەی لەناویدا دانراون، نەخشە و شوێن و کەرەستە و ئامێری تازەن و بەشێکن لەو پرۆسەی بەشاربوونەی دوو دەیەیە لە ھەرێمدا، بەڕێوەدەچێت. ئەم ھەندەسە تازەیەی شار، ھەندەسەی دابڕانی کەسەکان و بەشە جیاوازەکانی شارە لەیەکتری، ھەندەسەی دروستکردنی گیتۆ و ژیانی تەریب و بێپەیوەندییە لەنێوان بەشە جیاوازەکانی کۆمەڵگادا، ھەندەسەی دروستکردنی خانوبەرەیە بەشێوەیەکی خێرا کە بە جۆرێکی تازە لە دەوڵەمەندبوونی خێراوە گرێدراوە، ھەندەسەی مامەڵەکردنی شارە بە لۆژیکی بازاڕ نەک بە لۆژیکی دابینکردنی ژیانێکی گشتیی باش بۆ دانیشتوانەکەی، ھەندەسەی مامەڵکردنی شوێنی ژیانە وەک پرۆژەیەکی ئابوریی قازانج فڕێدەری خێرا، ھەندەسەی بازرگانیکردن بە کەرەستە و ئامێری خراپ و نەشیاوەوە، ھەندەسەی نەبوونی شارەزا و لێزانی پیشەیی لە بوارەکانی دانان و بەگەڕخستن و سیانەی وەرزیانەی ئەو کەرەستانە. لە دوو دەیەی ڕابوردودا شار بووە بە یەکەی ھەرەسەرەکیی ناو ژیانی کۆمەڵایەتیی و ئابوریی و سیاسیی و فەرھەنگیی و دینیی کۆمەڵگای ئێمە. زۆرینەی دانیشتوانی ھەرێم لەناو شارە گەورەکاندا دەژین، ڕووداوە گەورەکانی ناو ژیانی ڕۆژانە و ژیانی کۆمەڵایەتیی و فەرھەنگیی و سیاسییش، ھەر لەناو شارەکاندا ڕووئەدەن. جۆرێک لە شڵەژانی گەورە لە شارەکاندا دروستبووە کە لە نووسینێکدا ناوی ”شڵەژانی پێوانەیی“م لێناوە، واتە شڵەژانی ئەو بەھایانەی کە باش لە خراپ ، دەشێت لە ناشێت، جوانیی لە ناشیرنیی. ھتد... لەیەکتری جیادەکەنەوە. بەڵام ئەوەی شوێنی سەرنج و لەسەروەستانە کورتکردنەوەی پرۆسەی بەشاربوونە لای ئەوانەی پرۆسەکانی بەشاربوون لە دونیای ئێمەدا بەڕێوەدەبەن،، لە دروستکردنی خانوبەرە و بازاڕ و مۆڵ و شوێنی گشتیی تازەدا، کەزۆرجار ئابورییەکی پڕ گەندەڵیی ژێرخانەکەیەتی و بەدەستھێنانی قازانجی خێرا و پاراستنی لۆژیکی قۆرخکردن، ئاراستەی دەکات. ئەوەی لەم مۆدێلە تایبەتەی بەشاربووندا غائیبە وێناکردنی شارە وەک ماف. شار وەک ڕووبەر و پانتاییەک بۆ ماف، لەوانەش، بۆ نموونە، مافی ھەبوونی کۆمەڵێک مافی سەرەکیی و بنەڕەتیی کە بریتین لە: مافی ھەبوونی ماڵ، ھەبوونی ئاسایشی کۆمەڵایەتیی، ھەبوونی کار، ھەبوونی ئاستێک لە ژیانی گونجاو، ھەبوونی شوێنی یاریی و پشوودان، ھەبوونی توانای دەستگەیشتن بە زانیاریی، ھەبوونی ئازادیی خۆڕێکخستن و کۆبوونەوە، ھەبوونی ئاو و خۆراک، ھەبوونی توانای بەشداربوون و تەعبیرکردن لە خود، ھەبوونی خزمەتگوزاریی تەندروستیی و خوێندن و پەروەردە و ڕۆشنبیریی، ھەبوونی ژیانی تایبەت و ئاسیش، ھەبوونی ژینگەیەکی پاکژ و تەندروست، ھتد... ئەمە جگە لە مەسەلەی پاراستنی پلورالیزم و فرەڕەنگیی کولتوریی و دینیی و سیاسیی و شێوەژیان لە شاردا، ئینجا پاراستنی مێژو و شوناسی فەرھەنگیی شار و پاراستنی ژیانی کۆمەڵایەتیی، لەناویدا. ئەوەی لە دونیای ئێمەدا غائیبە بەشی ھەرەزۆری ئەم مافانە و وێنانەکردنی شارە وەک ماف، دابڕانی پرۆسەی بەشاربوونە لە دەستەبەرکردنی ئەم مافانە. لەباتی وێناکردنی شار وەک یەکەیەکی گشتیی و ھاوبەشی خاوەن ماف وێناکردنیەتی وەک کۆمەڵێک گیتۆی کۆمەڵایەتیی لەیەکتری دابڕاو و سەرزەمینێک بۆ کەڵەکەکردنێکی بێچاودێریی سەرمایە. گیتۆی تایبەتی فیرعەونەکان بە دابڕاوی لە ڕووبەرێکی گەورەی کەم تا زۆر فەرامۆشکراو، بۆ ئەوانیتر. کە باس لە مافی ئاسایش لە شاردا دەکرێت، تەنھا باس لە مافی پاراستنی ھاوڵاتیان لە دەستدرێژیی و توندوتیژیی و سوکایەتیپێکردن ناکرێت، بەڵکو مافی پاراستنیشیانە لە ئەگەری ڕوودانی ئەو جۆرە کارەساتەی لە گەڕەکی کازیوە، ڕوویدا. کارەساتێک کە پەیوەندیی بە جۆری غازی بەکارھێنراو و بە شێواز و کەرەستەکانی دروستکردنی خانوەکان و بەنەبوونی سیانە و پشکنینی ڕێکخراوەوە، ھەیە. بە کورتییەکەی، ئەم جۆرە کارەساتە پەیوەندییەکی پتەویان بە غیابی وێناکردنی شارەوە ھەیە وەک ماف، لەناویاندا مافی ھەبوونی ئاسیش. بۆیە ئەوەی پێویستە لە خوێندنەوەماندا بۆ ئەم کارەساتە ئینسانییە ئەنجامیبدەین بەستنەوەی شێوازی تۆقێنەرانەی مردنەکەیە بە دیاردەی بەشاربوونێکی تایبەتەوە، کە دەشێت ناوی ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ی لێبنێین. ئەم شێوازە تایبەتەی بەشاربوون لەھەناوی زۆرێک لە پرۆسەکانیدا بێنرخکردنێکی بەردەوام و سیستماتیکی ژیانی ئەو دانیشتوانەی ھەڵگرتوە کە لەناویدا دەژین. ژیان بۆ ئەوەی ببێت بە ژیان پێویستیی بەوەیە خەمی لێبخورێت و مشوری پێداویستییە سەرەکییەکانی بخورێت،.بەڵام ئەم شێوازە لە ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ باز بەسەر ئەو پرنسیپە سادە و سەرەکییانەدا ئەدات و لۆژیکی قازانجێکی خێرا و چاودێرینەکراو ئاراستەیدەکات. ئەم کارەساتە ئەمڕۆکە لە ماڵی ئەو ھاوڵاتیانەدا لە گەڕەکی کازیوە لە سلێمانی ڕوویدا، بەڵام ئەگەری چەندبارەبوونەوەی لە فۆرم و شێوازی جیاوازدا، لە شارەکانی ترى ھەرێمدا، ئەگەرێکی گەورە و ئامادەیە. ھۆکاری سەرەکیی دووبارەبوونەوەکەش ئەو فۆرمی ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ یە کە باسمکرد، فۆرمێک لە ھەموو شارەکانی ھەرێمدا بەخەستیی ئامادەیە و کاریگەریی دوورخایەنی ھێجگار نێگەتیڤی لەسەر ژیانی ئەوانە دەبێت، کە لەو شارانەدا دەژین. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەو ماتەمینە گەورەیە کە بۆ ئەم ڕووداوی مردنە بەکۆمەڵە ھاتۆتەکایەوە دەتوانێت ببێت بە خاڵی وەرچەرخان لە پێداچوونەوەیەکی ڕەخنەییانەی ھەمەلایەنةدا بەکۆی ئەو ھەندەسە تایبەتەی ”بەشاربوونی نابەرپرسیارانە“ لە ھەرێمدا؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە بە بەڵێ ھێجگار زەحمەتە، ئەگەر مەحاڵ نەبێت. لە سەرێکەوە خەریکە خودی ماتەمینییەکە بە حیزبیی و بە سیاسیی دەکرێت، بەمەش ھەم نمایشی سیاسیی شوێنی بیرکردنەوەی ڕەخنەیی دەگرێتەوە ھەم ئەو ڕەھەندە گشتییە لە ماتەمینییەکە دەسێندرێتەوە کە بە پرۆسەی دروستکردنی شارەکانەوەی، دەبەستێتەوە. لەسەرێکی دیکەوە ژێرخانی پرۆسەی بەشاربوون لە ھەرێمدا ھێندە گەندەڵ و قۆرخکراوە، ھێندە بەشێکە لە گرێدانێکی گەورە و ھەمەلایەنی کایەی سیاسیی و کایەی ئابوریی بەیەکەوە، دەتوانێت کارەساتی لەم شێوەیەش بێ بەجێھێشتنی کاریگەرییەکی ئەوتۆ، تێپەڕێنێت.
.jpg)
درەو: سوپای پاسدارانی ئێران بەرەسمی هەرێمی كوردستانیان ئاگاداركردووەتەوە، ئەگەر حزبە كوردیەكانی رۆژهەڵات چەك نەكەن، ئەوا لە نزیكترین كاتدا ئۆپەراسیۆنی ئاسمانی و زەمینی لەناوخاكی هەرێم لە دژیان دەستپێدەكەن. سەرچاوەیەكی ئاگادار بە (درەو)ی راگەیاند لە دوو رۆژی رابردوودا وەفدێكی سوپای پاسدارانی ئێران بە ئاگاداری حكومەتی عێراق هاتونەتە هەرێمی كوردستان، وەفدەكە سەردانی هەولێر و سلێمانیانكردووە، بەرەسمی بە حكومەتی هەرێم و بەرپرسانی پارتی و یەكێتیان راگەیاندووە: حزبە كوردیەكانی رۆژهەڵات هەڕەشەن لەسەر ئێران، بۆیە دەبێت چەك بكرێن و نابێت چەكیان پێبێت، خۆ ئەگەر چەكیان نەكەن، ئەوا لە زووترین كاتدا ئۆپەراسیۆنی ئاسمانی و زەمینی لەناو خاكی هەرێم دەستپێدەكەن بۆسەر بنكەو بارەگای ئەو هێزانە جا لەهەر شوێنێك بن. ئەم هەڕەشانەی سوپای پاسدارانی ئێران هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنی ئۆپەراسیۆنی سەرپازی توركیا بۆسەر باشور و رۆژئاوای كوردستان، بۆیە پێدەچێت ئۆپەراسیۆنەكان بە هەماهەنگی ئەنقەرەو تاران بێت. ئەو سەرچاوەیە ئاماژەی بەوەشكردووە، وەفدەكەی سوپای پاسداران ئاگاداری بەرپرسانی هەرێمی كوردستانیان كردووە كە لە هەرێمی كوردستانەوە چەك و كەلوپەلی سەربازی دەچێتە ئێران و دەدرێتە گروپ و چالاكانی كورد لە ئێران، وەفدەكە بەروونی رایانگەیاندووە"لەماوەی رابردوودا دەستبەسەر ژمارەیەكی زۆری چەكدا گیراوە كە لە هەرێمی كوردستانەوە رەوانەی ئێرانكراوە". دوێنێ حكومەتی هەرێمی كوردستان روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوەو رایگەیاند: سەرلەبەری ئەو هەوڵە بێ بنەمایە ڕەتدەكەینەوە كە چەك لە هەرێمی كوردستانەوە بە قاچاغ برابێت بۆ ئێران، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هیچ شێوەیەك ڕێگەی نەداوە و ڕێگەش نادات ئاسایشی وڵاتانی دراوسێ لە ڕێگەی هەرێمەوە تێك بدرێت
.jpg)
نەوزادی موهەندیس بەشی یەكەم • ئاشكرایە كەرتی وزە كە خۆی دەبینێتەوە لە نەوت و گازی سروشتیدا لە عێراق و هەرێمی كوردستان،بۆتە سەرچاوەی یەكەمی داهات بۆ هەردوولا و كەرتەكەش كەرتێكی گەورە و گرنگ و كاریگەر و هەستیاریشە بۆسەر بڕیارە سیاسی و ئابوری و ئەمنی و كۆمەڵایەتیەكان و پێویستە گرنگی زیاتری پێبدرێت لەسەرخان و ژێر خانی ئەو كەرتەدا بۆئەوەی بەبەردەوامی گەشە و پێشكەوتنی زیاتری تیادا ئەنجامبدرێت،بۆئەوەی بتوانێت توانا و وزەی بەرهەمهێنانیان زیاتر بكات،لەبەرئەوەی عێراق و هەرێمی كوردستانیش بەهەردووكیان بڕی 145 ملیار بەرمیل نەوتی یەدەگیان تیادایە و چوارهەم وڵاتە لە جیهاندا لەدوای هەریەكە لە فەنزەوێلا و سعودیە و ئێرانەوە و گازی سروشتی یەدەگیشی بەبڕی 137تریلیۆن پێ سێجا خەمڵێنراوە كە لە پلەی دەهەمدایە لەسەر ئاستی جیهان. كە ڕەنگە بەشی لانی كەم 50-100ساڵی ئایندەش بكات. • لێرەدا باس لە دینگە و پایە گرنگەكانی ژێر خانی كەرتی وزە دەكەین بەشێوەیەكی گشتی لە عێراق و هەرێمی كوردستاندا كە خۆیان دەبیننەوە لە هەریەكە لە: 1. كێڵگەكانی نەوت 2. تۆڕی بۆری نەوت و گاز گواستنەوە 3. كۆگاكانی هەڵگرتن 4. پاڵاوگەكانی نەوت 5. پیشەسازی پتڕۆ كیمیاویات • بەم شێوەیە هەریەكێك لەم كەرت و وێسگانە گرنگی خۆیان هەیە. لەبەشی یەكەمدا باس لە گرنگی كێڵگەكانی نەوت دەكەین.كە بریتین لەسەرچاوەی نەوت و غازی سروشتی و بەبێ بوونی ئەم كێڵگە نەوتیانە ناتوانرێت هیچ كارێك لەكەرتی وزەدا ئەنجامبدرێت،بۆیە كێڵگە نەوتیەكان وێسگەی یەكەم و چاوگی سەرەكین لە ژێرخانی كەرتی وزەدا و چەندە گرنگی بدرێت بەكێڵگە نەوتیەكان لەڕووی گەشەپێدانی و هەڵكەندنی بیری نوێ و سازكاری كردنی بەردەوام تیایاندا هێندەش بڕو وتوانای بەرهەمهێنانیان زیاد دەكات. 1- كێڵگەی نەوتی : كە لە دۆزینەوە و ڕووپێوی و هەڵكەندنی بیرە نەوتەكاندا خۆی دەبێنێتەوە تا دەرهێنانی نەوتە خاوەكە یان ڕاستەوخۆ بۆ بەندەرەكان و ناردنی بۆ بازاڕەكانی جیهان ،یانیش بۆ كۆگاكان و پاڵاوگەكان بۆ پاڵاوتنیان و دەرهێنانی پێكهاتەكانی و بەكارهێنانی بۆ ناوخۆ و دەرەوەی وڵاتیش. • كێڵگە نەوتیەكانی عێراق كێڵگە نەوتیەكانی عێراق لەهەردوو پارێزگای بەسرە و كەركوك چڕدەبنەوە،دوائەوانیش كێڵگەكانی پارێزگای میسان و بەغداد و صلاح الدین و دیالی و نەینەوا دێن. • بەناوبانگترین كێڵگە نەوتیەكانی باشووری عێراق • كێڵگەی ڕومێلەی باكوور بریتیە لە كێڵگە نەوتە زەبەلاحەكەی عێراق.درێژدەبێتەوە لە ڕۆژئاوای شاری بەسرەوە بەرەو باشوور تا بەشی باشووری دەچێتە ناو خاكی وڵاتی كوێتەوە. بریتیە لە نۆهەم گەورەترین كێڵگەی نەوت لە جیهاندا.مێژووی بەكارهێنانی دەگەڕێتەوە بۆ مانگی 11/1970،دەرهێنانی نەوت لەم كێڵگەیەدا لەژێر سەرپەرشتی كۆمپانیای نەوتی باشوور لەبەسرەدایە. • كێڵگەی مەجنون بریتیە لە كێڵگەیەكی زەبەلاح لە پارێزگای بەسرە،نزیكەی 100 هەزار بەرمیل/ڕۆژ بەرهەم دەهێنێت،سەرەڕای ئەوەی توانای بەرهەمهێنانی دەگاتە 600هەزار بەرمیل/ڕۆژ گەر بتوانرێت گەشەی پێبدرێت. • كێڵگەی ڕووباری عومەر بەهەمان شێوە دەكەوێتە پارێزگای بەسرەوە،زۆرێك لە پەناگەی نەوتی هەیە كە هێشتا پێشنەخراون،تائێستاش بەرهەمەكەی زۆر نیە،كە دەگاتە نزیكەی 1000بەرمیل/ڕۆژانە.ڕەنگە تواناكەی دوای پێشخستنی بگاتە 500 هەزار بەرمیل/ڕۆژ. • كێڵگەی ڕۆژئاوای قوڕنە لەگەورەترین كێڵگە نەوتیەكانی عێراقە لە پارێزگای بەسرەدا،ئەم كێڵگەیە دادەنرێت بەدرێژكراوەی بەشی باكوری كێڵگەی ڕومێلەی باكور،بەرهەمهێنان تیایدا لەساڵی 1973دا دەستیپێكردوە،كە بڕی 300هەزار بەرمیل ڕۆژانە بەرهەمدێنێت،دەتوانرێت بگاتە نزیكەی 700 هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە لەكاتی پێشخستنیدا. * بەناوبانگترین كێڵگە نەوتیەكانی ناوەڕاست و باكوری عێراق * كێڵگەی كەركوك كێڵگەی كەركوك دادەنرێت بە پێنجەم گەورەترین كێڵگەی نەوتی لە جیهاندا لە ڕووی تواناو گەورەییەوە،كە بریتیە لە گردۆڵكەیەك كە ڕووباری زێی بچووك دەیكاتە دوو بەشەوە.قوڵی بیرەكانی لەنێوان 450 مەتر بۆ 900 مەتردایە،تێكڕای بەرهەمی بیرێكی نزیكەی 35 هەزار بەرمیل/ڕۆژ.بڕی یەدەگی نەوتی هەبووش لە كەركوك بە نزیكەی 13 ملیار بەرمیل دەخەمڵێنرێت.بەشێوەیەك ڕێژی 12% هەموو یەدەگی نەوتی عێراق پێكدەهێنێت. • كێڵگەی بای حەسەن دەكەوێتە ڕۆژئاوای كێڵگەی كەركوكەوە و تەریبە لەگەڵیدا و بیرەكانی ئەم كێڵگەیە قوڵترن لە بیرە نەوتەكانی كێڵگەی كەركوك. پڕۆسەی بەرهەمهێنان تیایدا دەگەڕێتەوە بۆ مانگی حوزەیرانی ساڵی1959. • كێڵگەی جەمبور دەكەوێتە باكوری ڕۆژهەڵاتی شاری كەركوك،كە تەریبە بە هەردوو كێڵگەی كەركوك و بای حەسەن. پڕۆسەی بەرهەمهێنان تیایدا دەگەڕێتەوە بۆ مانگی 8/1959. • كێڵگەی ڕۆژهەڵاتی بەغداد لە باكورەوە درێژكراوەی هەیە لە پارێزگای صلاح الدین،و درێژكراوەی باشووریشی هەیە لە پارێزگای واست، بڕی بەرهەمەكەی دەگاتە 20هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا،لەكاتێكدا بڕی بەرهەمی گشتی دادەنرێت بە نزیكەی 120هەزار بەرمیل لە ڕۆژێكدا گەر گەشەی پێبدرێت. • كێڵگەی نەوتی خەباز لە پارێزگای كەركوك • كێڵگەی عەین زالە چۆڕبڕ بوە لە پارێزگای نەینەوا. • كێڵگەی بەتمە لەناوچەی شاخاوی لە پارێزگای نەینەوا • كێڵگەی صەفیە لەسەر سنوری سوریا لە پارێزگای نەینەوا. • كێڵگەی گەیارە لە پارێزگای نەینەوا. • كێڵگەی تكریت لە پارێزگای صلاح الدین • كێڵگەی عجێل لە پارێزگای صلاح الدین • كێڵگەی بەلەد لە پارێزگای صلاح الدین • كێڵگەی نەفتخانە لە پارێزگای دیالە لە ناوەڕاستی عێراق. • لەهەرێمی كوردستانیشدا چەندین بلۆك و كێڵگەی نەوتی هەن كە لەدوای ساڵی 2002وە دەستكراوە بە كرداری لێدان و هەڵكەندنی بیرە نەوتیەكان و كاری بەرهەمهێنان و گواستنەوە و فرۆشتنیان تیادا ئەنجامدراوە و هەریەك لەو بلۆك و كێڵگە نەوتیانەش لەلایەن كۆمپانیا بیانیەكانەوە سەرپەرشتی دەكرێن بە هاوبەشی لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا. • لە كوردستاندا تا ئێستا لە 42 جێگە نەوت دۆزراوەتەوە و كۆمپانیا بیانیەكان كاریان تێدا دەكەن: 27 كێڵگەی نەوتی لە و ناوچانەدان كە پارتی دیموكراتی كوردستان تیایدا باڵادەستە 15 كێڵگەی نەوتی لەو ناوچانەدان كە یەكێتی نیشتیمانی كوردستان تیایادا باڵادەستە. • ئەو جێگایانەی كە نەوتی لێدۆزراوەتەوە: • بەم شێوەیە دەبینین كە كێڵگە نەوتیەكان چەندە گرنگن ،هەربۆیە گرنگیدان بەم دینگە سەرەتا و دەستپێكەی ژێر خانی كەرتی وزە هۆكارە بۆ دامەزراندنی هەموو پایە و وێسگەگرنگەكانی دواتریش لە ژێرخانی كەرتی وزەدا.
.jpg)
شیكاری: درەو بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی بۆ چارەکی سێیەمی 2022؛ - لەو کێڵگە نەوتیانەی کە گرێبەستی هەیە لە گەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە تێکڕای ڕۆژانە زیاتر لە (109 هەزار) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە، بە جۆرێک لە کێڵگەی فیشخابور(62 هەزار) بەرمیل، لە تاوکێ (46 هەزارو 500) بەرمیل و لە بەعشیقە زیاتر لە (500) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە لە ڕۆژێکدا. - قازانجی گشتی کارکردنی کۆمپانیاکە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵدا (191 ملیۆن) دۆلار بووە، بەراورد بە چارەکەی دووەمی ئەمساڵ زیاتر لە دوو هێندە زیادی کردووە، بەراورد بە چارەکی سێیەمی ساڵی (2021) سێ هێندە زیادی کردووە. بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان به‌پێی نوێترین ڕاپۆرتی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، بەرهەمهێنانی نەوت لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، کە کۆمپانیاکە لە هەرسێ کێڵگەکە گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە. بە تێکڕا ڕۆژانە لە چارەکی سێیەمی ئەمساڵدا بڕی (109 هەزار و 54) بەرمیل نەوت بەرهەمهێنراوە، بە جۆرێک لە کێڵگەی فیشخابور (62 هەزار) بەرمیل، لە تاوکێ زیاتر لە (46 هەزار و 500) بەرمیل و لە بەعشیقە زیاتر لە (500) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە لە ڕۆژێکدا. ئەمە لە کاتێکدایە، لە چارەکی یەکەمی (2022)دا بڕەکە بریتی بووە لە (106 هەزار و 465) بەرمیلی ڕۆژانە. لە چارەکی دووەمی ئەمساڵ بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (107 هەزار و 178) بەرمیل. واتە لە نیوەی یەکەمی (2022)دا بڕی (106 هەزار و 948) بەرمیل نەوت دەرهێنراوە. بەم پێیەش تێکڕای بەرهەمی هەرسێ کێڵگەی (فیشخابوور، تاوکێ، بەعشیقە) لە نۆ مانگی ڕابردوودا، بە تێکڕای رۆژانە (107 هەزار و 575) بەرمیل نەوتیان لێدەرهێنراوە. ئەمە لە کاتێکدایە بەرهەمی ئەو کێڵگانە لە چارەکی سێیەمی ساڵی (2021) بە تێکڕای ڕۆژانە بریتی بووە لە (105 هەزار و 179) بەرمیل. بەڵام لە نۆ مانگی سەرەتای ساڵی (2021)، بەرهەمەکانیان بریتی بووە لە (109 هەزار و 131) بەرمیلی ڕۆژانەو تەواوەی ساڵی (2021) ڕۆژانە بڕی (108 هەزار و 713) بەرمیلیان لێ بەرهەمهێنراوە. (بڕوانە چارتی ژمارە (1)) چارتی ژمارە (1) پرۆسه داراییەکانی کۆمپانیای (DNO) بە پێی ڕاپۆرتەکەی (DNO) کە داتاکانی خۆی بۆ هەردوو ناوچەی هەرێمی کوردستان و دەریای باکور بڵاو کردووەتەوە، چونکە لە هەردوو ناوچەکە گرێبەستی هەیەو کاردەکات. لە ماوەی چارەکی سێیەمی 2022، تێکڕای بەرهەمی ئەو کێڵگە نەوتییانەی وەبەرهێنانی تێدا دەکات لە هەرێمی کوردستان بریتی بووە لە (109 هەزار و 54) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە. کۆمپانیاکە ئاماژەی بەوەش داوە کە داهاتی گشتی بریتی بووە لە (339 ملیۆن) دۆلار، ئەمەش وای کردووە، لە چوار چارەکی لەسەریەک (300 ملیۆن) دۆلار تێپەڕێنێت. لەو بڕەش (151 ملیۆن) دۆلاری لە بواری خەرجی بەگەڕخستن بە خەرج دراوە. کۆی قازاجی کومپانیا بریتی بووە لە (191 ملیۆن) دۆلارو پوختەی قازانجی کۆتایش بریتی بووە لە (130 ملیۆن) دۆلار. بۆ بەرچاو ڕوونی زیاتر دەربارەی داهات و قازانجی گشتی و پوختەی قازانجی کۆمپانیاکە، بڕوانە (چارتەکانی 2، 3 و 4) خشتەی داتاکان. چارتی (2) چارتی (3) چارتی (4) خشتەی داتاکان سەرچاوەکان - DNO ASA, Interim Results, Third Quarter 2022; https://www.dno.no/media/givbem2n/q3-2022-interim-results-report.pdf - DNO ASA, Q3 2022 Interim Results Presentation; https://www.dno.no/media/zpiakonn/q3-2022-interim-results-presentation.pdf
.jpg)
درەو: بافڵ تاڵەبانی رایدەگەیەنێت، تا دوو ئیدارەیی لەگەڵ پارتی دەڕۆین، ئەوانیش كێشەی ئامۆزاكانیان هەیەو كێشەیەكی قورسە "كارتی بەهێزی غازمان بەدەستەوەیە".. ئەمڕۆ لە قەڵاچوالان بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ ئەنجومەنی مەڵبەندەكانی (سلێمانی و گەرمیان) كۆبووەوە لە كۆبوونەوەكەدا كە (رەفعەت عەبدوڵا و شاناز ئیبراهیم ئەحمەد) ئەندامانی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی ئامادەیبوون، بەشداربوویەكی كۆبونەوەكە بە (درەو)ی راگەیاند لە كۆبونەوەكەدابافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی رایگەیاندوە: • ململانێكانمان لەگەڵ پارتی بەردەوامەو ئەگەر پارتی مل نەدات بۆ داواكاری و خواستەكانی یەكێتی، تا دوو ئیدارەیی لەگەڵ پارتی دەڕۆین. • پارتیش كێشەی ناوخۆی هەیە، ئێستا پارتی كێشەی ئامۆزاكانی هەیەو خۆتان ئەزانن كێشەی ئامۆزاكان قورسن. • ئێمە ئەمانەوێت شەریكبین لە حكومەت، وەك چۆن حكومەت لەسەر بنەمای شەریكایەتی پێكهاتووە. • تەنیا پارتی كارتی نیە بەرامبەر ئێمە ئێمەش كارتی بەهێزمان هەیە بەرامبەر پارتی ئەویش كارتی غازەكەیە • گۆڕانكاری گەورە بووە لە بەغداد، بۆیە بە قورساییەوە دەچینە بەغداد و نوسینگەی مەكتەبی سیاسی دەبەینە بەغداد. • تەواوی بارەگاكانمان لە كەركوك وەردەگرینەوەو بە قورساییەوە دەچینەوە كەركوك، ماڵی مام جەلال لە كەركوك ئاوەدان دەكەینەوە. سەبارەت بە پرۆژەی رێكخستنەوەو هەڵبژاردن لە مەڵبەندەكان، كە لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنی مەڵبەندەكانەوە رەخنەی زۆر ئاراستەی مەكتەبی رێكخستن كرا، بافڵ تاڵەبانی رایگەیاندووە" من هیچم لێنەزانیوە وتویانە ئەنجامەكەی باش دەبێت بەڵام دەركەوت ئەنجامەكەی خراپ بوو" ئاماژەی بەوەشكردووە "پرۆژەكە هەڵناوەشێنمەوە بەڵام لە دوو بۆ سێ مانگی داهاتوودا كۆنفرانسی كۆمیتەكان دەكەین، بەبێ تەكەتولات، چونكە هەمووتان تەكەتولی یەكێتین، یەكێتی ئێستا یەك بڕیارەو یەك دەستە".
.jpg)
درەو: بەهۆی ناڕەزایی و نیگەرانی (ئاسۆ مامامەند، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، دەرباز كۆسرەت رەسوڵ) بافڵ تاڵەبانی بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی هەڵوەشاندەوە، ئەمڕۆش لە قەڵاچوالان لەگەڵ كادرە ناڕازییەكانی حزبەكەی كۆدەبێتەوە. بە بڕیارێكی بڕیاردەر (رەفعەت عەبدوڵا) بەرپرسی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی رۆژی 6/11/2022 سەرپەرشتیاری سنوری مەڵبەندەكانی یەكێتی هەڵوەشێندرایەوە، ئەم بڕیارە نیگەرانی و ناڕەزایی سەرپەرشتیارانی مەڵەبەندەكانی لێكەوتەوە (شاناز ئیبراهیم ئەحمەد سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی دەڤەری سلێمانی، ئاسۆ مامەند سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی كەركوك، دەرباز كۆسرەت رەسوڵ، سەرپەرشتیاری مەڵبەندەكانی هەولێر) دوای ناڕەزاییان لە بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی پۆستەكانیان بە پێی زانیارییەكانی (درەو) بافڵ تاڵەبانی بڕیارەكەی هەڵوەشاندووەتەوەو جارێكی تر ئەوان لە پۆستەكانیان بەردەوام دەبن. بڕیاری رێكخستنەوەو كەمكردنەوەی ژمارەی كادرانی مەڵەبەندەكان ناڕەزایی زۆری لەناو یەكێتی درووستكردووە، لە كۆی نزیكەی (4) هەزار كادری مەڵبەندەكان تەنیا (800) كادری مەڵبەندەكان لە جێگر و بەرپرسی بەشەكان جێگەیان كراوەتەوەو ماونەتەوە، نزیكەی (3 هەزارو 200) كادری یەكێتی دوورخراونەتەوەو ناڕازین لە بڕیارەكە. لە كۆبونەوەی رۆژی 8/11/2022ی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی، رەفعەت عەبدوڵا لێپرسراوی دەستەی كارگێڕی مەكتەبی سیاسی یەكێتی رایگەیاندووە، پەلەكراوە لە گۆڕانكاری ناو مەڵبەندەكان و كێشەو گرفتی زۆری درووستكردووە. بڕیارە كاتژمێر (2:00)ی پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ لە قەڵاچوالان بافڵ تاڵەبانی لەگەڵ كادری مەڵبەندەكانی (سلێمانی و گەرمیان) كۆببێتەوەو چاوەڕوان دەكرێت، گۆڕانكارییەكانش هەڵبوەشێنێتەوە. ئەم كێشەو ناڕەزاییە ناوخۆییانەی یەكێتی هاوكاتە لەگەڵ ناكۆكی و ململانێی نێوان یەكێتی و پارتی، كە لە ئێستادا گەیشتووەتە ئاستێك قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بایكۆتی كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیرانی كردووە.
.jpg)
راپۆرتی: فازل حەمەرەفعەت "كە تەمەنم گەیشتە (13) ساڵ باوكم بەزۆر بەشویدام، هێندە منداڵ بووم نەم دەزانی شو چیەو بۆچی هاتوون بمبەن....ئەو كاتەی هاوسەرەكەم لەشەڕی براكوژیدا شەهید بوو، موئمین لە سكمدا بوو، دوای نزیكەی چل رۆژ موئمین لەدایك بوو، هەرچی دەردەسەری دنیایە بینیومە " ئەمە چیرۆكی (مرواری)یە، ئەو ژنەی كە رۆژی پێنج شەممەی رابردوو لە گەڕەكی بەكرەجۆی شاری سلێمانی لەلایەن (موئمین)ی كوڕیەوە لە كاتی نوێژكردندا كوژرا. مروارییەك لەناو قوڕو لیتەی ژیاندا مرواری دووجار هاوسەرگیریی كردووە، هاوسەرگیری یەكەمی ساڵی 1978دا بووە كە ئەوكات تەمەنی تەنیا (13 ساڵ) بووە، خۆی دەگێڕێتەوە" باوكم بەزۆر بەشویدام، رۆژێكیان چووم گوڵەبەڕۆژە بكڕم، كە هاتمەوە سەیارەیەك لەبەر دەرگاكەمان بوو، خوشكە گەورەكەم وتی هاتوون بتبەن". مرواری كە رۆژی 11ی ئەم مانگە لەكاتی نوێژكردندا لەسەر بەرماڵەكەی لەلایەن (موئمین)ی كوڕە بچوكییەوە كوژرا، ناوی تەواوەتیی (مرواری حەمەفەرەج)ە، باسلەوە دەكات كاتێك پێیان وتووە "تۆ شو دەكەیت !" هێندە منداڵ بووە نەیزانیوە شوكردن چییە‌و لەماڵ چوەتە دەرەوە بۆ گوڵەبەرۆژە خواردن. مرواری ژنێكی گەنم رەنگ، بە ئیرادەو قسەزان بوو، وەكو زۆرینەی ژنانی كۆتاییەكانی سەدەی رابردوو لە روخساریدا نەهامەتی‌و دەردەسەییەكانی ژیان دەبینرا، ئەو لەناو دۆزەخی (هاوسەرگیری زۆرەملێ)و (بەشودانی پێشوەختە) ژیانی دەستپێكردووە، لێدان‌و راكردن‌و چەرمەسەری ناو دێهات‌و باوەژن‌و دەركردنی بینیوە. "ساڵی 1965 لە گوندی (ژاڵەی سەرو) لە سلێمانی لە دایكبووم، ئێمە (6) خوشك بووین، ژیانمان زۆر ناخۆش بوو، منداڵ بووم كە باوكم لە دایكم جیابووەوە، باوكم ژنی تری هێنایەوە، باوەژنەكەم زۆر خراپ بوو لەگەڵمان، كە ئیوارە نانی ئەداینێ ئەیوت بچن لە ماڵان بخەون، ئێمەش دەچوونە ماڵی دراوسێكان ئەخەوتین". لەبارەی هاوسەرگیریی یەكەمییەوە، مرواری دەڵێ" من نە كچێتی‌و نە گەنجێتیم نەدیوە، هەر نەمزانی شوو چیە كە بەشوویان دام، منیان گواستەوەو بردمیان بۆ گوند، من هیچ كارێكی گوندم نەدەزانی، لە گوند هەموو ئیشێكیان پێدەكردم، بەردەوامیش لێیان دەدام، خەسوم‌و مێردەكەم زۆر خراپ بوون بەرامبەرم، رۆژێكیان بەشیش هێندەیان لێدام ئیتر نەم ئەتوانی بجوڵێم، سێ رۆژ لە جێگەدا بووم، دواتر رامكردو ئەوێم بەجێهێشت". دوای شەش ساڵ‌و بەدیاریكراوی لە 1984دا مرواری هاوسەرگیری دووەمی كردووە لەگەڵ باوكی (موئمین)دا، وەكو خۆی دەیگێڕێتەوە" شووی بە پێشمەرگەیەك كردووە، ئیتر لەوكاتەوە هەوڵیداوە جارێكی تر خۆی دروست بكاتەوە، بەڵام پیاوەكەی بەردەوام لە شاخ بووە". "ساڵی 1989 پیاوەكەم هاتەوە ناو شارو دەستگیركرا، بردیان بۆ (عەمارە)، ئەو ساڵانە زۆرترین نەهامەتیم بینی، بەردەوام بەڕێگەی زیندانەوە بووم، هەرچۆنێك بێت ساڵی 1990 ئازادكرا، كەمێك ئیستقرارمان كرد، ساڵی 1995 لە شەڕی براكوژیدا پیاوەكەم شەهید بوو، بە برینداری دەستی پارتی كەوت دواتر شەهیدیان كرد، دوای دوو ساڵا ئیسك‌و پروسكیمان دەستكەوتەوە". لە چاوەڕوانی (ژینۆ)دا ! "كە پیاوەكەم شەهید بوو من سكم هەبوو، پێش چلەی پیاوەكەم (موئمین) لە دایكبوو، من سێ كوڕو كچێكم هەیە، ئەوكات گرانی بوو، زۆر بەزەحمەت‌و نەهامەتی منداڵەكانم بەخێوكرد، دەردەسەری زۆرم دی، منداڵەكانم زۆر بەڕەزالەت بەخێوكرد، ئێستا منداڵەكانم لێشیان بدەم ئاوڕ نادەنەوە چونكە ئەزانن چۆنم بەخێوكردوون" مرواری ئاوا باسی چیرۆكی لەدایكبوونی موئمینی كوڕی دەكات. ئەو تاقانە كچێكی هەیە كە ماوەی چەند ساڵێكە چووەتە ریزی هێزەكانی پارتی كرێكارانی كوردستان‌و بووە بە "گەریلا"، مرواری بەر لەوەی بە یەكجاریی ژیان بەجێبهێڵێ تاكە یەك ئاواتی هەبوو، بە چاوی پڕ لە گریانەوە دەیوت:" تەنیا چاوەڕێی ئەوەم (ژینۆ) سوپرایزێكم بۆ بكات‌و خۆی بكات بە ماڵدا". مرواری ژنێكی خاوەن ئیرادەو بەهێز و خاوەن خەبات بوو كەم خۆپیشاندان و چالاكی سیاسی هەبووە لەشاری سلێمانی و دەوروبەری بەشداری نەكردبێت. منداڵی سەردەمی جەنگ موئمین لە دایكبووی ساڵی 1995 بوو، واتە منداڵی سەردەمی شەڕی ناوخۆیی كوردستانە لەنێوان پارتی‌و یەكێتی، شەڕێك كە ماوەی چوار ساڵ بەردەوام بوو، بەهۆیەوە زیاتر لە (2 هەزار) كەس لە هەردوولا كوژران. ئەو ساڵە كە موئمین لە دایكبوو، باوكی كە ناوی (كەریم حسێن) بوو، ماوەی نزیكەی (40) رۆژ بوو لە شەڕی براكوژی نێوان پارتی‌و یەكێتیدا كوژرا بوو، واتە موئمین بەبێ باوكیی هاتە دنیاوە، ئەمە وایكرد هەر لە منداڵییەوە زیاتر لە هەر كەسێك هۆگری (مرواری) دایكی ببێت. نامەیەك لە گۆڕستانەوە ئێوارەی رۆژی 12ی ئەم مانگە هەواڵی خۆكوشتنی گەنجێك لە گۆڕستانی (عەواڵ) شاری سلێمانی بڵاوبووە، دواتر دەركەوت ئەو گەنجە رۆژێك پێشتر لە ماڵەوە دایكی خۆی كوشتووە. (موحسین كەریم) برای موئمین لەبارەی رووداوەكە قسەی بۆ (درەو) كرد، وتی:" رۆژی پێنج شەممە ماڵێكی خزممان بۆ نانی ئێوارە دەعوەتیان كردبووین، سەعات دووی پاشنیوەڕۆ تەلەفۆنم بۆ دایكم كرد، لە ماڵی خوشكێكی بوو (پورم)، وتم بە موئمینی براشم بڵێ ئێوارە بێن بۆ ئەو ماڵە، دایكم وتی زۆر باشە من ئێستا خۆم لێرەوە تەكسیەك دەگرم‌و دەچم، دایكم سەرەتا چووەتەوە بۆ ماڵ بۆ ئەوەی لەوێ نوێژەكەی بكات‌و دواتر لەگەڵ موئمین پێكەوە بێن". "كاتێك من چوومە ماڵەكە بۆ نانخواردنی ئێوارە، وتم دایكم بۆ نەهاتووە، تەلەفۆنم بۆ دایكم كرد، براكەم (موئمین) هەڵیگرت: وتی دایكم نوێژ ئەكات ئینشەڵا كاتێكی تر، چونكە ئێستا ماڵەكە كۆدەكەینەوە (چونكە بەتەمابوون جارێكی تر ماڵەكەیان بگوازنەوە بۆ شوێنێكی تر). دواتر موئمین تەلەفۆنی كرد وتم: بۆ نەهاتن ئێمە چاوەڕێین، وتی: ناتوانین بەیانی دێین چونكە سەرقاڵی كۆكردنەوەی ماڵەكەین، ئەو كاتەی من قسەم لەگەڵ كرد سەعات (7:30) بوو، موئمین زۆر ئاسایی بوو، هیچ شڵەژان‌و جیاوازییەكم لە تۆنی دەنگ‌و قسەكردنیدا نەبینی" موحسینی برای ئاوا چیرۆكەكەی گێڕایەوە. رۆژێك دوای ئەم گفتوگۆ تەلەفۆنیانەی نێوان موحسین‌و موئمینی برای، لە كاتژمێر (4:30) خولەكی ئێوارەی هەینیدا موئمین تەلەفۆن بۆ یەكێك لە پورزاكانی دەكات كە ئەفسەری ئاسایشە، بەڵام پورزاكەی لەوكاتەدا سەرقاڵ دەبێت‌و وەڵامی ناداتەوە، پاش چەند خولەكێك موئمین نامەیەكی بۆ ناردووە، لەنامەكەدا نوسیویەتی" من دوێنێ دایكی خۆم كوشتووە لە ماڵەوەیە، ئێستاش لە قەبرستانی عەواڵم خۆم دەكوژم". دوای بینینی ئەم نامەیە، پورزاكەی راستەوخۆ تەلەفۆن بۆ بنكەكانی پۆلیس‌و ئاسایش دەكات لەو سنورە، بۆ ئەوەی بگەنە گۆڕستانەكە، ئەو پیاوە وەكو ئەوەی بۆ براكانی موئمینی گێڕاوەتەوە، هەر لەوكاتەدا تەلەفۆنی بۆ موئمین كردوەتەوە، پێی وتووە" بە قوربانت بم نەكەیت، كێشە نیە تازە دایكت تیا چووە، بەڵام خۆت مەكوژە"، بەڵام قسەكانی بێسود بووە، لەوكاتەدا گوێی لە دەنگی تەقە بووە. ئەوكاتەی موئمین خۆی كوشتووە، پۆلیس لە نزیك سیاجی گۆڕستانەكە بوون، گوێیان لە تەقەكە بووە، كە چونەتە سەر تەرمەكەی موئمین، هێشتا موبایلەكەی بە دەستەوە بووە. "فەیسبوكەكەی داخست‌و بێدەنگ بوو" موئمین پێشتر لە سەر شەقامی راپەڕین- تاسڵوجە لەفەی دەفرۆشت، مانگێك بەر لەوەی خۆی‌و دایكی بكوژێت، لەگەڵ چەند كەسێكدا كە لەسەر ئەو شەقامەدا كاریانكردووە، توشی شەڕو دەمەقاڵێ بووە، بەپێی قسەی موحسینی برای، ئەو كەسانە لە موئمینیان داوە‌و دەمانچەیان لێ راكێشاوە، موئمین چوەتە بنكەی پۆلیسی ئەزمەڕ بۆ ئەوەی سكاڵا تۆمار بكات، بەڵام ئەو كەسانە بەر لە موئمین چونەتە بنكەی پۆلیس‌و ئەوانیش سكاڵایان تۆماركردووە. "پۆلیس براكەمیان بردبوو بۆ نەخۆشخانەو دواتر بردیان بۆ زیندان، سەری تەقەڵ بوو، لوتیان شكاندبوو، تۆمەتبارەكان دەسوڕانەوەو هیچیان بەرامبەریان نەدەكرا، بۆیە زۆر بێتاقەت بوو، هەر بەهۆی ئەوەوە وازی لەكارەكەی هێنا" موحسین ئاوا باسی ژیانی براكەی كرد بەر لە رووداوی كوشتنەكە. دوای ئەو شەڕە، موئمین‌و دایكی ماڵەكەیان لە گەڕەكی راپەڕینەوە گواستوەتەوە بۆ خانویەكی كرێ لە بەكرەجۆ. "دایكم‌و موئمین زۆر هۆگری یەك بوون، بەردەوام بێ یەك نەیاندەتوانی بژین، من پێموایە یان بێتاقەت بووە یان فیشەكی لەدەست دەرچووە، فیشەكێك بەلای سەری دایكمدا تیخی كردووە، لەژوورێك فیشەكەكەی بەركەوتووە گواستویەتیەوە بۆ ژوورێكی تر، دوو گومانم هەیە یان ئەوەتا بەهۆی خەفەت لەو كێشەیە كۆتایی بە ژیانی خۆی‌و دایكشم هێنا، یان ئەوەتا زۆرجار لەگەڵ دایكم سوعبەتیان دەكرد رەنگە لە دەستی دەرچوبێت، هەرچەندە براكەم هەرگیز دەمانچەی هەڵنەگرتووە". هێشتا پۆلیس بەتەواوەتی هۆكاری پشت رووداوەكەی بەكرەجۆ نازانێت، سەركەوت ئەحمەد وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی بە (درەو)ی راگەیاند" ئێستا سەرقاڵی لێكۆڵینەوە بۆ ئەوەی بزانن موئمین ئەو دەمانچەی لە كوێ دەستكەوتووە، هەر زانیارییەكی نوێمان دەستكەوێت بۆ میدیاكانی رادەگەیەنین". بەگوێرەی قسەی موحسینی برای، لەدوای ئەو شەڕەی كە لەگەڵ هاوڕێكانیدا كردویەتی، موئمین فەیسبوكەكەی داخستووە‌و بێدەنگ بووە. لەناو بێدەنگیدا " مرواری و موئمین دوو كەسی هۆگر پێكەوە، بەحۆرێك موئمین وتویەتی هەرگیز جێت ناهێڵم، ئەگەر وڵات جێبهێڵم بەبێ تۆ ناڕۆم" ئەمە قسەی "بێریڤان" پورزای موئمین و خوشكەزای مروارییە ئەو لەبەر ئەوەی دایكی خوشكی مرواریەو زوو كۆچی دواییكردووە هەمیشە وەك دایكی سەیری مرواری كردووە. (بێریڤان) قسەی بۆ (درەو) كرد " موئمین بەردەوام لەناو بێدەنگیدا لەناو تەنیاییدا بوو، بەردەوام جلی رەش، بێتاقەت خەمناك، بەڵام زۆر مرۆڤێكی نەرم‌و نیان‌و لەسەرخۆ بوو، تا شەشی ئامادەیی خوێندبوو، زۆریش زیرەك بوو، لەبەر هەژاریی وازی هێناو دەستی بەكاركردن كرد". "من شۆك بووم، چونكە موئمین زۆر پورمی خۆشدەویست، هەمیشە دەیوت ئەگەر زەواجیش بكەم تۆ جێناهێڵم". سەبارەت بە هۆكاری ئەو جۆرە كوشتنانە بەرهەم عومەر توێژەری كۆمەڵایەتی بە (درەو)ی راگەیاند: ژینگەی كۆمەڵایەتی زۆر كاریگەری هەیە لەسەر ئەوەی تۆ ئەم بڕیارە هەڵەیە بدەیت، یان ئەوەتا خوێندنەوەیەكی كورتبینانەت هەیە، یان ئەوەتا خێرابووە لە بڕیارەكەدا، یان ئەوەتا خەڵكانی تر هەبوون، لە پشتەوە خوێندبێتیان بە گوێیا، بڕیاری هەڵە وەقفی كۆمەڵایەتی هەیە، كۆمەڵگە كەمتر ئەو كەسانە وەردەگرن كە دایكی خۆیان دەكوژن، بۆیە پەنای بۆ خۆكوشتنی خۆشی بردووە، دوای 24 سەعات، چونكە ترسی لەوە بووە كۆمەڵگە بە ئاسانی وەریبگرێتەوە، رەنگە لەدەستی دەرچوبێت، بەڵام بەرگەی ئەو رەفتارەی خۆی نەگرتووە، بینیویەتی چی قوڵاییەك لە ژیانیدا درووست دەكات بۆیە بڕیاری خۆكوشتنی داوە، ئامادە نەبووە هیچ كەسێكی تر بۆی چارەسەر بكات و هاوكاری بێت، ئامادەنەبووە ئەو قورساییەی بەسەر شانیەوە بووە تەسلیمی هیچ كەسێكی تری بكات. دواین نامەكانی موئمین ! ئەوەی تائێستا زانراوە، موئمین لەدوای خۆی دوو نامەی بەجێهێشتووە، نامەی یەكەم ئەو نامەیە كە لەرێگەی موبایلەوە لە سەروەختی خۆكوشتنیدا بۆ پورزاكەی ناردووە، نامەی دووەمیشی چوار نوسراوە كە لەسەر كاغەزی نۆت نوسیویەتی، ئەم نامانە هێشتا پشتڕاست نەكراونەتەوە‌و براكانی گومانیان لە راست‌و دروستی هەیە. موحسینی برای دەڵێ" هەموو شوێنێك گەڕاین، شوێنی خۆكوشتنەكەی، ماڵەوەو جلەكانیشی ئەو نامانەمان نەبینیوە، نازانم، هەندێك وشەی تیایە، مەسەلەی بنكەی ئەزمەڕو كوشتنی دایكم كە لەكاتی نوێژدا كوشتویەتی پشتڕاستی ئەوە دەكەنەوە كە ئەو نامانە هی خۆیەتی، بەڵام دەستوخەتەكە بەهی ئەو ناچێت‌و گومانی ئەوە دەكەین بەناوی ئەوەوە نوسیبێتیان، بەجۆرێك ناوی هاوڕێكانی تێدایە كە لێیان خۆش دەبێت". نمونەی یەكێك لە نامەكان: ئەوان درۆیان بەناوی منەوە هەڵبەستبوو، ویستم ئەو كێشەیە چارەسەر بكەم‌و بڕۆم بۆ مەركەزی ئەزمەڕو راپەڕین خۆم تەنازول بكەم، بەس تازە كار لەكار ترازا، تازە دەوام نیەو ناشتوانم تا یەكشەمە بوەستم، ببورە دایە گیان لەسەر بەرماڵەكەو لەكاتی نوێژدا تۆم كوشت، توخوا گەردنم ئازاد بكەن. موئمین كەریم حسێن (رەشید) خواتان لەگەڵ • مرواری ئەو چاوپێكەوتنەی لە (19/12/2020) دا كردووە لەگەڵ كەناڵی (ستێرك) https://sterktv1.net/1000-rabori-19-12-2020/
.gif)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.png)
