(درەو):  تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق ناردنی داهات‌و خەرجی سێ مانگی تری هەرێمی كوردستانی كردوە بە مەرج بۆ ناردنی (700 ملیار) دینارەكە، وەزارەتی دارایی هەرێم بەپەلە خەریكی ئامادەكردنی راپۆرتە، دەیەوێت تا یەكشەممە راپۆرتەكە تەواو بكات، بۆ ئەوەی خاتوو تەیف لە هەفتەی داهاتوودا یەكەم گوژمەی 700 ملیار دیناری دووه‌می قەرزەكەی بۆ بنێرێت.  تەیف سامی وەزیری دارایی حكومەتی فیدراڵ لە دوا كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراقدا رایگەیاندووە، تا حكومەتی هەرێمی كوردستان "میزان المراجعە" واتا داهات‌و خەرجی، بۆ هەر سێ مانگی (7-8-9) رەوانەی وەزارەتی دارایی عێراق نەكات، ئامادە نییە (700 ملیار) دیناری قەرزەكە بۆ هەرێم بنێرێت.  رۆژی 18ی ئەم مانگە، وەفدی حكومەتی هەرێم بە سەرۆكایەتی ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی چووە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، داهات‌و  خەرجی حكومەتی هەرێمی لەماوەی شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵ خستەڕوو.  وەزیری دارایی عێراق داوای داهات‌و خەرجی سێ مانگی دواتر دەكات، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، ئێستا وەزارەتی دارایی هەرێم سەرقاڵی ئامادەكردنی میزان مراجعەی ئەو سێ مانگەی ترەو دەیەوێت تا رۆژی یەكشەممە تەواوی بكات‌و ئاڕاستەی وەزارەتی دارایی عێراقی بكات، بۆ ئەوەی لە هەفتەی داهاتوودا بەغداد دەستبكات بە ناردنی گوژمەی یەكەمی (700 ملیار) دیناری قەرزەكە.  حكومەتی هەرێم تا رۆژی 8ی ئەم مانگە پرۆسەی دابەشكردنی موچەی مانگی تەموزی فەرمانبەرانی درێژكردەوە، ئەمڕۆ 26ی تشرینی یەكەمە هێشتا فەرمانبەران موچەی مانگی ئابیان وەرنەگرتووە، لە سنوری سلێمانی هێشتا ساڵی نوێی خوێندن دەستی پێنەكردووەو مامۆستایان بەهۆی دواكەوتنی موچەكانیانەوە بایكۆتی پرۆسەی خوێندنیان كردووە.  بەپێی راپۆرتی وەفدی حكومەتی هەرێم، لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا تێكڕای داهاتی هەرێمی كوردستان بڕەكەی (7 ترلیۆن‌و 918 ملیار) دینار بووە، ئەمە لەكاتێكدایە تێكڕای خەرجی ئەو شەش مانگە بریتی بووە لە (8 ترلیۆن‌و 395 ملیار) دینار بووە.  رۆژی 17ی ئەیلولی ئەمساڵ، دوای سەردانێكی مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ بەغداد، ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بڕیاریدا تا ئەوكاتەی ناكۆكی نێوان هەرێم‌و بەغداد لەبارەی یاسای بودجە یەكلادەبێتەوە، بڕی (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینار بە قەرز بۆ هەرێم بنێرێت بەمەبەستی دابینكردنی خەرجی موچەی فەرمانبەران، ئەم پارەیە بە سێ مانگ بۆ هەرێم خەرج دەكرێت‌و هەر مانگێك بڕی (700 ملیار) دینار، قەرزەكە بۆ مانگەكانی (ئەیلول‌و تشرینی یەكەم‌و تشرینی دووەم)، بەڵام حكومەتی هەرێم بەهۆی ئەوەی لە دابەشكردنی موچە دواكەوتبوو، لە وەرگرتنی یەكەم بڕە پارەدا، موچەی مانگی (تەموز)ی پێ دابەشكرد.  ئەم (2 ترلیۆن‌و 100 ملیار) دینارەی كە بەغداد بە قەرز بۆ هەرێمی دەنێرێت، بەپێی بڕیارەكەی لە شایستە داراییەكانی هەرێم بۆ ساڵی 2023 دەبڕدرێت، ئەگەر شایستەكانی هەرێم لەم ساڵەدا بەشی پێدانەوەی قەرزەكەی نەكرد، ئەوە لە شایستەكانی 2024 دەبڕدرێت، واتا حكومەتی هەرێم بۆ وەرگرتنی ئەم قەرزە، شایستەی ساڵی دارایی داهاتووی خۆشی خستوەتە رەهنەوە. 

درەو: راپۆرتی: پێگەی ئەمواج میدیا لەدوای هەڵگیرسانی جەنگی غەزە, سیاسیە عێراقیەكان بەتوندی ئیدانەی ئیسرائیلیان كرد, لە بەرامبەردا پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان خۆیان لە روداوەكان بەدورگرتووەو بێدەنگیان لێكردووە, بەڵام هەردوو پارتە ئیسلامییەكە لەكوردستانی عێراق, بەتوندی دژایەتی هێرشی ئیسرائیلیان كرد بۆ سەر غەزە. لەگەڵ توندبونەوەی رەخنەكانی ژمارەیەك لایەنی كاریگەر لە بەغداد لەبارەی جەنگی غەزە, كوردستانی عێراق خۆی لە دۆخێكی سەغڵەتدا دەبینێتەوە. گروپە چەكدارە شیعیەكان, لە عێراق هۆشدارییان دا لەوەی هێزەكانی ئەمریكا دەكەنە ئامانج, ئەگەر واشنتۆن بەشێوەیەكی راستەوخۆ دەستوەردان بكات لە غەزە, یاخود ئەگەر "ئیسرائیل گۆڕەپانی جەنگەكە فراوان بكات". هەر لەسەر ئەو بنەمایە, زنجیرەیەك هێرشیان كردە سەر هێزەكانی ئەمریكا, بە لەچاوگرتنی ئەوەی كوردستانی عێراق دوو بنكەی ئەمریكییەكانی میوانداری كردووە, ئەوەش لەكاتێكدایە, ململانێی هەولێر لەگەڵ لایەنە كاریگەرە شیعییەكان, رەنگە ئەوە ناكۆكییە ناوخۆییەكانی عێراق توندتربكاتەوە. (18)ی تشرینی یەكەم و بۆ جاری دووەم لە (20)تشرینی یەكەم, قەوارەیەك بەناوی "بەرهەڵستكارانی ئیسلامی لە عێراق" هەوڵی هێرشكردنە سەر بنكەی حەریری ئاسمانی داوە بە فرۆكە بێفرۆكەوان, كە دەكەوێتە دوری (70) كیلۆمەتر لەشاری هەولێر. هەردوو هێرشكە شكستیانهێناوەو هیچ زیانێكیان لێنەكەوتووەتەوە, هەمان ئەو گروپە نادیارە, لە (21) تشرینی یەكەم رایگەیاند, بە فرۆكەی بێفرۆكەوان بنكەی داگیركەری ئەمریكای لە نزیك فرۆكەخانەی هەولێری نێودەوڵەتی كردووەتە ئامانج, روون نیە ئاخۆ ئەو بنكەیەی مەبەستێتی, بنكەی حەریرە یان نا. •    بنكەی حەریر, كە بە ناوی "باشور"یش ناسراوە, میوانداری هێزەكانی ئەمریكا دەكات, دەكەوێتە دەشتێك لە لادێ‌, هێرشەكانی پێشووتر بۆ سەر بنكە, هاوڵاتیانی مەدەنی لەناوچەكە روبەڕوی مەترسی كردووەتەوە. •    هیچ زیانێك لەو بنكە سەربازییە گەورەیەی هاوپەیماننانی نزیك لە فرۆكەخانەی هەولێری نێودەوڵەتی رانەگەیەندراوە. •    ئەو بنكەیە دەكەوێتە بەرزایی ناوەندێكی شارستانی سەرەكی, لەڕابردوودا بە مووشەك كراوەتە ئامانج لەلایەن هەندێك گروپی نادیاری ترەوە. •    ئەو دوو روداوەی ئەم دواییە لە حەریر, بەشێكە لە زنجیرەیەك هێرشی زۆر بۆ سەر بنكەكانی ئەمریكا لە پاریزگای ئەنبار لە خۆرئاوای عێراق و سوریا, هەروەك بەم دواییە كەشتیەكەی سەربە هێزی دەریایی ئەمریكا لە دەریای سور فرۆكەیەكی بێفرۆكەوان و چەند موشەكێكیان تێكشاند, كە لەیەمەنەوە ئاڕاستەكرابوو, ڕەنگە ئامانجەی باشوری ئیسرائیل بوبێت. "عێراق و ئیسرائیل: كورتەیەك لە روداوە سەرەكییەكان" -عێراق جەنگ دژی ئیسرائیل رادەگەیەنێت 1948 وەك بەشێك لە هاوپەیمانی عەرەبی, عێراق جەنگی دژی ئیسرائیل راگەیاند, عێراق تاكە وڵاتی عەرەبیە كە واژوی لەسەر ئاگربەست نەكردووە لەگەڵ ئیسرائیل, ئەوەش بەو مانایەی ئەو دووڵاتە لەو كاتەوە تائێستا لە دۆخی جەنگدان. -ئیسرائیل هێرش دەكات سەر ئوزیراك 1981 ئیسرائیل هێرشی كردە سەر كورەی ئۆزیراكی ئەتۆمی عێراقی لەباشوری بەغدادی پایتەخت, كە بەشێكی كورەكەی تێكشاندو  (10)سەربازی عێراقی ئەندازیارێكی فەرەنسی تیاد كوژراو, بەناوی پرۆسەی ئۆپرا ناسرا. -ئاڕاستەكردنی موشەكی سكۆد بۆ ئیسرائیل لە ساڵی 1991 عێراق (42) موشەكی ئاڕاستەی ئیسرائیل كرد لە جەنگی كەنداو. -كوردستان نەوتی عێراق رەوانەی ئیسرائیل دەكات لە ساڵی 2014 كوردستانی عێراق یەكەم باری نەوتی كێشە لەسەری لەڕێی توركیاوە رەوانەی ئیسرائیل كرد. لەگەرمەی توندبونەوەی ئاڵۆزییەكان لە ناوچەكە, دەسەڵاتدارانی هەرێم خۆیان لەدۆخێكدا سەختدا دەبینن, ئێران و هاوپەیمانەكانی لە بەغداد بەردەوام هەولێریان بە میوانداریكردنی ئیسرائیل تۆمەتباركردووە, كە سەركردە سیاسیەكانی كورد ئەمە رەتدەكەنەوە. •    لەمانگی ئازاری (2022) سوپای پاسداران كۆمەڵێك موشەكی ئاڕاستەی هەولێر كرد, لەوەڵامی پرۆسەیەكی نهێنی ئیسرائیل لەناوخۆی ئێران, سوپای پاسداران بانگەشەی ئەوەیكرد "سەنتەرێكی ستراتیجی" ئیسرائیلی كردووەتە ئامانج. •    هەتا مانگی ئازاری (2023), پێش بڕیارەكەی توركیا بە راگرتنی نەوتی باكوری عێراق, بەهۆی ململانێیەكی یاسایی لەگەڵ بەغداد, بەشێكی زۆری نەوتی خاوی هەناردەكراو لە هەرێمی كوردستانەوە رەوانەی ئیسرائیل دەكرا,  لەمانگی شوباتی رابردودا, ئیسرائیل رۆژانە (183) هەزار بەرمیلی نەوتی رۆژانەی لە هەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكرد, كە نزیكەی نیوەی نەوتی خاوی هەناردەكراوی كوردستانی دەكرد. •    لە چارەكی یەكەمی ساڵی (2023), (40%)ی پێدوایستی نەوتی ئیسرائیل لە هەرێمی كوردستانەوە هاوردە دەكرا, بۆ روبەڕوبونەوەی ئەو كورتهێنانی كتوپڕە, ئیسرائیل پەنای بردووە بۆ ئەفریكاو بەرازیل. لەدوای هەڵگیرسانی جەنگی غەزە, سیاسیە عێراقیەكان بەتوندی ئیدانەی ئیسرائیلیان كرد, بەپێچەوانەی هاوتا عەرەبیەكانیان, حزبە كوردییە دەسەڵاتدارەكان لەهەولێرو سلێمانی تائاستێكی زۆر بێدەنگیان لێكرد, هیچ لێدوانێكیشیان لەبارەی هێرشەكەی بنكەی حەریر نەداوە. •    یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە بارەگاكەی لە سلێمانیە, هیچ بەیاننامەیەكی لەبارەی ململانێی حەماس و ئیسرائیل بڵاونەكردووەتەوە. •    لەكاتێكدا, پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان خۆیان بەدورگرت لە روداوەكان, هەردوو پارتە ئیسلامییەكە لەكوردستانی عێراق بەتوندی دژایەتی هێرشی ئیسرائیلیان كرد بۆ سەر غەزە. •    لە (18) تشرینی یەكەم, یەكگرتووی ئیسلامی لەسلێمانی خۆپیشاندانێكیان رێكخست, بۆ دەربڕینی پشتیوانی لە فەلەستینیەكان. •    لە (20)ی تشرینی یەكەم, كۆمەڵی دادگەری كوردستان, پلانیان دانا بۆ ڕێكسختنی خۆپیشاندانێك لەناو شاری هەولێر, كە پارتی دیموكراتی كوردستان باڵادەستە تیادا, هێزە ئەمنیەكان ناچاریان كردن خۆپیشاندانەكە ببەنە نا هۆڵێك, رەنگە ئەوە ئاماژەیەك بۆ ئەوەی كە دەسەڵاتداران بیانەوێت هەموو چالاكییەك بۆ غەزە بخنە نزمترین ئاست. •    كوردەكانی عێراق تا ئاستێك دەكەونە ناو دەرەوەی ئەو چالاكییە پشتیوانیە فراوانە عەرەبیە لەگەڵ فەلەستینیەكان, بەپێچەوانەی پارتی ئیسلامییەكان كە پشتیوانی فەلەستین دەكەن. •    لەناو كوردەكان پشتوانیەكی جەماوەری گەورەنیە بۆ فەلەستنیەكان, رەنگە بەشێكی پەیوەندی بەو هاوكارییە بەردەوامەوە هەبێت كە ماوەی چەند دەیەیەكە لەگەڵ ئیسرائیل هەیەتی, بەپێیەی هاوبەشێكی دەگمەنە دژی هەژموونی عەرەبی و ئێرانیە لە ناوچەكە. ئایندە ئەگەر ململانێی غەزە بەردەوامبێت, رەنگە ئەوە سەركردەكانی كورد بخاتە دۆخێك, كە بە باشتری بزانن خۆیانی لێ بەدوربگرن. •    پێدەچێت ئەو بنكانەی هێزە ئەمریكیەكانیان میوانداری كردووە لە كوردستانی عێراق, ببنە ئامانجی گروپە چەكدارە عێراقییەكان, ئەوەش وادەكات هاوڵاتیانی مەدەنی روبەڕوی زیان ببنەوەو دەسەڵاتدارانی هەولێرش بخاتە ژێر فشاری وەڵامدانەوە. •    سەركردەكانی كورد روبەڕوی هیچ جۆری فشارێك نابنەوە لە بازنەكانی هەڵبژاردن, بۆ تێوەگلان لە ململانێی غەزە, بۆیە هەوڵی تەواوی خۆیان دەدەن بێدەنگیلێبكەن. •    ئەگەر لە ڕووی سیاسیەوە فشاریان لێبكرێت یاخود هێرشی گەورە بكرێتە سەر كوردستانی عێراق, پێدەچێت سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستان پەنا بۆ گوتاری نەتەوەیی بەرێت, لەبارەی هەوڵەكانی لەباردنی هەرێمی كوردستان, لەگەڵ ئەوەشدا بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەگەڵ ئەو كێشە ئیقیلیمە بەشێوەیەكی راستەوخۆ مامەڵە ناكات.  

راپۆرتی: درەو 🔵 لەگەڵ ئەوەی سێ پارێزگاکەی هەرێم (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) رێژەی (10%)ی روبەر، (18%)ی دانیشتوان، (32%)ی دەروازە سنورییەکانی (15) پارێزگاکەی عێراق پێکدەهێنێت، بەڵام بەپێی داتاکانی هەردوو وەزارەتەکانی دارایی (عێراق و هەرێم) لە نیوەی یەکەمی (2023)دا؛ 🔻 کۆی داهاتە نانەوتییەکانی (15) پارێزگاکەی عێراق (2 ترلیۆن و 563 ملیار) دینار بووە، بەڵام داهاتی نانەوتی لە (3) پارێزگاکەی هەرێم (2 ترلیۆن و 74 ملیار) دینار بووە. واتە داهاتی نانەوتی هەرێم ڕێژەکەی (81%)ی داهاتی (15) پارێزگاکەی عێراق بووە. بۆ نمونە؛ 🔹 داهاتی "باجی داهات و سامان" لە (15) پارێزگاکەی عێراق (782 ملیار و 372 ملیۆن ) دینارە، لە کاتێکدا لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (290 ملیار و 721 ملیۆن) دینار کۆکراوەتەوە کە (37%)ی قەبارەی ئەو داهاتەیە لە (15) پارێزگای عێراق کۆکراوەتەوە. 🔹 داهاتی "باجی شمەک و رەسمی وەبەرهێنان"،  لە (15) پارێزگاکەی عێراق (422 ملیار و 515 ملیۆن) دینار بووە، لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (561 ملیار و 446 ملیۆن) دینار کۆکراوەتەوە، کە ڕێژەی (133%) قەبارەی داهاتی (15) پارێزگاکەی عێراقە. 🔹 داهاتی "رەسم"، لە (15) پارێزگاکەی عێراق (610 ملیار و 580 ملیۆن) دینار بووە، لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (261 ملیار و 551 ملیۆن) دینار کۆکراوەتەوە، کە ڕێژەی (43%) قەبارەی داهاتی (15) پارێزگاکەی عێراقە. یەکەم؛ بەراوردی داتا بنەڕەتییەکانی نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان و داهاتە نانەوتییەکان بەشێوەیەکی گشتی بڕو قەبارەو جۆری سەرچاوەی داهاتی نانەوتی لە رووی ئابوورییەوە، بەستراوە بە چەند فاکتەرێکی وەک روبەری وڵات و ناوچەو یەکە کارگێڕییەکان، ژمارەی دانیشتوان، دەروازەی سنوری و قەبارەی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ...هتد، بۆیە لێرەدا تیشک دەخەینە سەر کۆمەڵێک داتاو ئامارەی فەرمی تایبەت بە عێراق و هەرێمی کوردستان، بەشێوەیەک؛ 1.    روبەری گشتی عێراق (438 هەزار و 314) کیلۆمەتر دووجایە، (15) پارێزگای لەژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراق و (3) پارێزگای (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) حکومەتی هەرێمی کوردستان بەڕێوەی دەبات. (15) پارێزگاکەی عێراق (397 هەزار و 671) کیلۆمەتر دووجای بە رێژەی (91%) و سێ پارێزگاکەی هەرێم (40 هەزار و 643) کیلۆمەتر دووجای بە رێژەی (9%) روبەری گشتی عێراق پێکدەهێنن. بەڵام (3) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان روبەرەکەیان (10%)ی روبەری (15) پارێزگاکەی عێراقە. 2.    بەپێی داتاکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ژمارەی گشتی دانیشتوانی وڵاتەکە تا کۆتایی ساڵی (2022) بە (42 ملیۆن و 248 هەزار و 833) کەس دەخەمڵێنرێت. بەپێی داتاکانی دەستەی ئاماری هەرێمیش دانیشتوانی هەرێم دەگاتە (6 ملیۆن و 556 هەزار و 752) کەس. بەم پێیە دانیشتوانی (15) پارێزگاکەی عێراق (35 ملیۆن و 692 هەزار و 81) کەس بە ڕێژەی (74%) و هەرێمیش (16%)ی دانیشتوانی گشتی عێراق پێکدەهێنن. بەجۆرێکی دیکە (3) پارێزگاکەی هەرێم بەڕێژەی زیاتر لە (18%)ی دانیشتوانی (15) پارێزگاکەی عێراق دانیشتووی هەیە. 3.    پاڵپشت بە داتاکانی دەستەی گشتی گومرگی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی عێراق بەتەنها خاوەنی (19) خاڵی سنوری و نێودەوڵەتی (وشکانی، ئاوی و ئاسمانی) فەرمییە. هەرێمی کوردستان خاوەنی (6) دەروازەی فەرمی (وشکانی و ئاسمانی) فەرمییە. واتە دەروازە سنورییەکانی سێ پارێزگاکەی هەرێم (32%)ی دەروازە سنورییەکانی (15) پارێزگاکەی عێراق پێکدەهێنێت. 4.      بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) لە چەند سەرچاوەیەکی جیاوازە داهاتی نانەوتی خۆی کۆکردووەتەوە، کۆی بڕەکەی لە (15) پارێزگاکەی عێراق بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 563 ملیار و 925 ملیۆن و 531 هەزار و 368) دینار. لە کاتێکدا وەزارەتی دارایی هەرێم ئەوەی ئاشکرا کردووە کە داهاتی نانەوتی لە (3) پارێزگاکەی هەرێم لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دینار. بەم پێیەش  ئەو داهاتەی حکومەتی هەرێم کۆیکردووەتە ڕێژەکەی دەگاتە نزیکەی (81%)ی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگادا کۆیکردووەتەوە. لێرەدا تیشک دەخەینە سەر بەشێک لە نمونەی ئەو سەرچاوانەی داهات، ئەوانیش؛ •    یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانی داهاتی نانەوتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان، بریتییە لە داهاتی "باجی داهات و سامان"، هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق بەو ژمارە گەورەیەی لە رووی (روبەر، ژمارەی دانیشتوان و خاڵی سنوری و یەکەی گومرگی و یەکەی کارگێڕی) بەراورد بە هەرێمی کوردستان، لە شەش مانگی یەکەمی (2023) تەنها بڕی (782 ملیار و 372 ملیۆن و 724 هەزار و 248) دیناری وەک داهاتی نانەوتی کۆکردووەتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دیناری کۆکردووەتەوە کە (37%)ی قەبارەی ئەو داهاتەیە حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگای عێراق کۆی کردووەتەوە. •    داهاتی "باجی شمەک و وەبەرهێنان"، هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023)دا تەنها بڕی (422 ملیار و 515 ملیۆن و 551 هەزار و 896) دیناری وەک داهاتی نانەوتی لە رێگەی باجی شمەک و وەبەرهێنان کۆکردووەتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دیناری کۆکردووەتەوە، کە هێندەی ڕێژەی (133%) قەبارەی ئەو داهاتەیە حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگای عێراق کۆی کردووەتەوە. •    داهاتی "رەسم"، هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە شەش مانگی یەکەمی (2023) تەنها بڕی (610 ملیار و 580 ملیۆن و 283 هەزار و 467) دیناری وەک داهاتی نانەوتی لە رێگەی داهاتی رەسمە جیاوازەکانەوە کۆکردووەتەوە، لە کاتێکدا حکومەتی هەرێمی کوردستان لە (3) پارێزگاکەی هەرێم بڕی (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دیناری کۆکردووەتەوە کە ڕێژەکەی دەگاتە (43%) قەبارەی ئەو داهاتەی حکومەتی عێراق لە (15) پارێزگای عێراق کۆی کردووەتەوە. ئەگەر چی ئەم داتایانە، لە بەرزی ڕادەی کۆکردنەوەی داهات بۆ حکومەتی هەرێمی کوردستان لایەنێکی ئەرێنی هەیە، هەندێکیش وای نیشان دەدات کە کۆنەکردنەوەی داهات لە (15) پارێزگاکانی عێراق بەشێکی پەیوەندیدارە بە پرسی گەندەڵی و خۆدزینەوە لە باج و رەسمەکان و چاوپۆشی کردنی حکومەتی عێراق لە کۆکردنەوەی داهات. بەڵام بەپێچەوانەوە بۆ خەڵک و دانیشتوانی هەرێمی کوردستان و موچەخۆران بارگرانی هێناوە، چونکە هەموو پرسەکە لەوەدا کۆنابێتەوە کە حکومەتی هەرێم چاوپۆشی نەکردووە لە کۆکردنەوەی داهات، بەڵکو حکومەتی هەرێم جگە لە هەوڵی زیاتر بۆ کۆکردنەوەی داهات دەستی بردووە بۆ زیادکردنی باج و روسومات و پێبژاردنەکان... هەوڵدان بۆ زیادکردنی سەرچاوەکانی داهاتی نانەوتی. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). دووەم؛ داهاتە نانەوتییەکانی عێراق لە نیوەی یەکەمی (2023)دا بەپێی ڕاگەیەندراوەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا لە چەند سەرچاوەیەکی جیاوازەوە بڕی (2 ترلیۆن و 563 ملیار و 925 ملیۆن و 531 هەزار و 368) دیناری وەک داهاتی نانەوتی کۆ کردووەتەوە، بە جۆرێک؛ 1.     داهاتی "باجی داهات و سامان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (782 ملیار و 372 ملیۆن و 724 هەزار و 248) دینار. 2.    داهاتی "باجی شمەک و رەسمی وەبەهێنان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (422 ملیار و 515 ملیۆن و 551 هەزار و 896) دینار. 3.    داهاتی "رەسم" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (610 ملیار و 580 ملیۆن و 283 هەزار و 467) دینار. 4.    داهاتی "پشکی داهات لە قازانجی کەرتی گشتی" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (213 ملیار و 439 ملیۆن و 917 هەزار و 858) دینار. 5.    داهاتی "سەرمایەگوزاری" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (29 ملیار و 60 ملیۆن و 469 هەزار و 216) دینار. 6.    داهاتە جیاوازە نانەوتییەکانی دیکە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (505 ملیار و 956 ملیۆن و 584 هەزار و 683) دینار. بۆ وردەکاری مانگەکانی نیوەی یەکەمی (2023)(بڕوانە خشتەی ژمارە (2))     سێیەم؛ داهاتە نانەوتییەکانی هەرێم لە نیوەی یەکەمی (2023)دا بەپێی ڕاگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا لە چەند سەرچاوەیەکی جیاوازەوە بڕی (2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن و 603 هەزار) دیناری وەک داهاتی نانەوتی کۆ کردووەتەوە، بە جۆرێک؛ 1.     داهاتی "باجی داهات و سامان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (290 ملیار و 721 ملیۆن و 865 هەزار) دینار. 2.    داهاتی "باجی شمەک و رەسمی وەبەهێنان" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (561 ملیار و 446 ملیۆن و 31 هەزار) دینار. 3.    داهاتی "رەسم" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (261 ملیار و 551 ملیۆن و 659 هەزار) دینار. 4.    داهاتی "سەرمایەگوزاری" کە بڕەکەی بریتی بووە لە (33 ملیار و 395 ملیۆن و 29 هەزار) دینار. 5.    داهاتی وەرگیراو لە حکومەت و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کە بڕەکەی بریتی بووە لە (171 ملیار و 418 ملیۆن و 464 هەزار) دینار. 6.    داهاتە جیاوازە نانەوتییەکانی دیکە کە بڕەکەی بریتی بووە لە (756 ملیار و 64 ملیۆن و 555 هەزار) دینار. بۆ بەرچاورونی داهاتە نانەوتییەکانی هەرێم لە نیوەی یەکەمی (2023)(بڕوانە خشتەی ژمارە (3))   هاوپێچەکان داهاتی گشتی شەش مانگی یەکەمی (2023)ی وەزارەتی دارایی عێراق داهاتی نانەوتی شەش مانگی یەکەمی (2023)ی وەزارەتی دارایی هەرێم   سەرچاوەکان؛ 1.    ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، تایبەت بە داهاتە گشتییەکەکانی عێراق لە نیوەی یەکەمی 2023 دا. 2.    ڕاگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حکومەتی هەرێمی کوردستان تایبەت بە داهاتە نەوتی و نانەوتییەکان لە نیوەی یەکەمی (2023)دا.  

درەو: راپۆرتی: عەمار عیماد - هاوڵاتی تاپڕێكی ئیشنەكردووی سەردەمی ئینگلیز بووەتە مۆتەكە بۆ رۆژنامەنووس گوهدار زێباری كە لە ئێستادا لە زینداندا، كەسوكارەكەی دەڵێن، ئەو تۆمەتەی "بۆ هەڵبەستراوە" و تاپڕەكە هی ئەو نیە، بە وتەی پارێزەرەكانی دادوەر خۆشی وتی لەوانەیە قسەكانی گوهدار بۆ من تارادەیەك قەناعەت بۆ من درووست بكات، بەڵام سێ پۆلیس سوێندیان لەسەر خواردووە، باوكی گوهدار دەڵێت گەشبین نیم بە ئازادكردنی لەوانەیە كێشەیەكی تری بۆ درووست بكەن. محەمەد عەبدولحەمید باوكی گوهدار زێباری رۆژنامەنووسی زیندانیكراو، لە چاوپێكەوتنێكی رۆژنامەی هاوڵاتیدا باس لە سزادان و زیندانیكردنی گوهدار زێباری دەكات: ئەو رۆژەی كوڕەكەم دەستگیركرا لە گوند نەبوو هاتبوو بۆ ماڵی خوشكی خۆی لە ئاكرێ، دەوروبەری كاتژمێر 9 هێزێكی ئاسایش كە نزیكەی (10) ئۆتۆمبێل بوون گوهدار دەستگیر دەكەن دواتر پشكنینی ماڵ دەكەن، تاپڕێك لەگەڵ چەند فیشەكی تاپڕەكە دەدۆزنەوە دواتر یەكێكیان دەیكاتە ناو ئۆتۆمبێلی گوهدار تاوەكو بڵێن ئەو تاپڕە هی گوهدارە، تاپڕەكە هی باپیری گوهدارە و دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ئینگلیز ئەوەندە كۆننە هەر ئیش ناكات، تەنیا بۆ جوانی و یادەوەری هەڵگیراوە. گوهدار زێباری و چوار چالاكوان و رۆژنامەنووسی تر لە 16ی ئۆكتۆبەری 2021 لەلایەن دادگای تاوانەكانی هەولێرەوە بە شەش ساڵ زیندانی حوكمدران بە تۆمەتی سیخوڕی و هەوڵدان بۆ كودەتا و ئاژاوەگێڕی، لە مانگی شوباتی 2022 بە فەرمانێكی سەرۆكایەتی هەرێم سزای گوهدار و هاوڕێكانی 60% كەكرایەوە، جگە لە شێروان كە 50% سزاكەی كەمكرایەوە، بە پێی بڕیارەكەی سەرۆكایەتی هەرێم وابڕیار بوو 16ی ئازاری 2023 گوهدار زێباری ئازادبكرێت، بەڵام دواتر لە لایەن دادگای كەتنی هەولێرەوە بە حەوت مانگ زیندانی تر سزا درا بە تۆمەتی "گۆڕینی لۆڤۆی ئۆتۆمبێلەكەی". دوای حەوت مانگ بڕیاربوو لە مانگی ئابی 2023 ئازادبكرێت بەڵام بە تۆمەتی هەڵگرتنی چەكی بێموڵەت جارێكی تر سزای شەش مانگی تر زیندانی بەسەردا سەپێندرا، بڕیارەكە لە رۆژی 2ی تشرینی یەكەمی 2023 درا بەتۆمەتی هەڵگرتنی تاپڕێكی سەردەمی ئینگلیز كە كاری نەدەكرد و تەنیا بۆ جوانی. محەمەد عەبدولحەمید باوگی گوهدار زێباری، دەڵێت: بەو تەمەنەوە زیاتر لە (100) لەگەڵ دایكی و براو خوشكەكانی سەردانی هەولێرمان كردووە، زیاتر لە پێنج جارێش بە دڵێكی پڕ هیواوە دەهاتینە پێش دەرگای دادگای هەولێر تاوەكو گوهدار لەگەڵ خۆمان ببەینەوە، بەردەوام لە پێش دادگا نزامان دەكرد، بەڵام دواجار بەدەست بەتاڵی و خەمێكی قوڵەوە، گەڕاینەوە ئاكرێ. ریڤینگ یاسین پارێزەری تیمی بەرگری لە رۆژنامەنووسان و چالاكانی بادینان،  بەڵگەی تەواو و درووست نەبوو بیسەلمێنێت، گوهدار تاپڕی هەڵگرتووە، یان موڵكی ئەو بووە، بڕیارێكی نادادوەرانەبووە، كەیسێك درووستكراوەو لەبەر دادوەر دانراوە تا بڕیاری لەسەر بدات، دادوەر خۆیشی بڕوای بە بڕیارەكەی خۆی نیە، ئەو مادەیەی گوهداری پێسزادراوە، مادەی 15ی یاسای چەكە بڕیاری سزادانی شەش مانگە بەڵام لەبەر ئەوەی گوهدار بۆ ماوەی مانگێك و چواردە رۆژ لە ئاسایش راگیراوە، ئەو ماوەیەی بۆ حیساب دەكرێت،  واتا چوار مانگ و چواردە رۆژی تر ئازاد دەكرێت. باوكی گوهدار دەڵێت تەحەدا دەكەم گودار فیشەكێكی لە كڵاشینكۆف یان هەر چەكێكی تر تەقاندبێت، زۆر رقی لەچەك بووەو هەرگیز حەزی نەدەكرد چەك هەڵبگرێت، لەسەر ئەو تاپڕە بەقسەی پارێزەرانی بێتپێشتر وەك سزای دارایی 150 هەزار دیناریان داوە بە دادگا سەرەتا دادوەر وتی ئەمە هەر بەچەك حساب ناكرێت، دواتر بابەتەكەیان گەورە كرد، دۆسیەی سیخۆریكردن و لۆگۆی ئۆتۆمبێل و تاپڕیان هەموو بە ئەنقەست بۆ گوهدار درووستكرد. رەمەزان ئەرتیسی پارێزەرێكی تری تیمی بەرگری لە رۆژنامەنووسان و چالاكانی بادینان دەڵێت: بە قسەی سێ پۆلیس تاپڕێك لەگەڵ 150 فیشەكی كڵاشینكۆف، لەگەڵ دوو دوربینی سەربازی لەناو ئۆتۆمبێلەكەی گوهدار زێباری دۆزراوەتەوە، گوهداریشرەتی دەكاتەوە ئەو شتانە هی ئەو بن دادوەر لەسەر قسەی شاهید حاڵەكان بڕیاریدا بە سزادانی گۆهدار بۆ شەش مانگ، گوهدار وتی ئەو تاپڕ و فیشەك و دوربینانە هی من نین، دادوەر خۆشی وتی كاك گوهدار لەوانەیە قسەكانی تۆ تا رادەیەك قەناعەت بۆ من درووست بكات، بەڵام سێ پۆلیس سوێندیان خواردووە كە ئەمانە هی تۆن بۆیە لەسەر قسەی ئەوان بڕیاری دەركردووە. باوكی گوهدار دەڵێت: ئەو سێ پۆلیسەی سوێندیان خواردووە، ماڵی خۆیان وێرانكردووە چونكە كوڕەكەم بێ تاوانە، هیچ جارێك شەڕە قسەیەك یان شتێكی خراپی نەكردووە، سێ كوڕم هەیە گوهدار لە هەموویان بچوكترەو زۆۆرم خۆش دەوێت، دوای ئەو هەموو ستەم و ناهەقیانە گەشبین نیم بە ئازادكردنی لەوانەیە پێش ئازادكردنی جارێكی تر كێشەیەكی تری بۆ درووست بكەن، تەنیا خوامان هەیە هیچی تر ناڵیم، گوهدار محەمەد عەبدولحەمید ناسراو بە گوهدار زێباری •    ساڵی 1991 لە گوندی هەشتكا سەربە ناحیەی دینارتە لە سنوری قەزای ئاكرێ لە دایك بووە •    لە 2011- 2015 پێشكەشكار و دەرهێنەربووە لە رادیۆی پەیام لە ئاكرێ •    دواتر نوسین و وتار و راپۆرتی بۆ گۆڤارەكانی باشور و شەیدا ئامادەكردووە •    لە 2012 -2015 پەیامنێری سپێدە بووە •    لە 2014 پەیامنێری سپێدە رۆیشتووە بۆ كۆبانی •    لە 2015- 2019 پەیامنێری ئێن ئاڕتی بووە •    لە 2018 ەوە نوێنەری سەنتەری میترۆ یە لە ئاكرێ  

راپۆرتی: درەو بڕیار وایە رۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023) لە (15) پارێزگای عێراق بە بەشداری زیاتر لە (6 هەزار) کاندیدی سەربەخۆ و حزبی و کاندیدی هاوپەیمانی سیاسی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوە بچێت. بۆ ئەم هەڵبژاردنە (66) کاندیدی سەربەخۆ و (39) هاوپەیمانی سیاسی و (29) پارتی سیاسی کێبڕکێ لەسەر (275) کورسی دەکەن، جگە لە (10) کورسی کۆتای پێکهاتەکان. بەڵام هێشتا هەڵبژاردنەکە لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵنگاری کارگێڕی، تەکنیکی، سیاسی و ئەمنیدایە... لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر رۆڵی ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئەنجامدانی هەڵبژاردن، کێبڕکێی کاندیدەکان و رێوشوێن و ئاڵنگارییەکانی بەردەم هەڵبژاردنەکە... سەرەتا لە دانیشتی ژمارە شانزەی رۆژی (27/3/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەئامادەیی (288) ئەندامی سەر بە لایەن و پارت و هێزە جیاواز و تەنانەت سەربەخۆ و نوێنەرانی جوڵانەوە ناڕازییەکانی عێراق، کە بەشێکیان پێیان وابوو هەمواری یاسای هەڵبژاردن خزمەت بە هێزە سیاسییە کلاسیک و تەقلیدییەکان دەکات. بەڵام هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (12)ی ساڵی (2018) بە زۆرینەی دەنگ پەسەندکرا. بەپێی هەمواری نوێی یاساکە، هەر پارێزگاکایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت، لە بری ئەوەی هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەک دابەشبکرێت، وەک ئەوەی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) پەیڕەوی لێکرا، کە تێیدا (18) پارێزگاکەی عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو. ئەم هەموارکردنە نوێیەی یاساکەش گەڕانەوە بوو بۆ ئەو یاساییەی کە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی (12/5/2018)ی پێ بەڕێوەچوو. لە (20ی حوزەیرانی 2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەکو وادەی ئەنجامدانی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەستنیشانکرد، وەک پابەندبوون بەو بەرنامە وزارییەی حکومەتی عێراق پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی کردبوو، کە دوای تێپەڕینی (10) ساڵ بەسەر دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە کۆتایی مانگی نیسانی (2013) بەڕێوەچوبوو. ئەم خولەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە کۆی (18) پارێزگا تەنها (15) پارێزگاکەی عێراق دەگرێتەوەو لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) هەڵبژاردن بەڕێوە ناچێت. سەرباری ئەوەی دادگای باڵای ئیتحادی بڕیاری دا بە نادەستوری بوونی ماددەی (2) لە یاسای ژمارە (2)ی ساڵی (2019) یاسای هەمواری یەکەمی یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ژمارە (3)ی ساڵی (2009)، پەیوەست بە درێژکردنەوەی تەمەنی کاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، کە پێچەوانەی حوکمی مادەکانی (2/یەکەم/ب و ج) و (6)ی دەستوری کۆماری عێراقی ساڵی (2005)ە، بەپێی بڕیاری ژمارە (124/ئیتحادی/2023) لە (24/9/2023) ئەم فەرمانە دەرچووە. بەپێی زانیارییەکان (6 هەزار و 414) کەس داواکاری خۆ پاڵاوتنیان پێشکەشی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کردووە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، بۆ کێبڕکێ کردن لەسەر (275) کورسی لە (15) پارێزگاکەی عێراق، جگە لە (10) کورسی بۆ پێکهاتەکان بەجۆرێک؛ (4) کورسی بۆ مەسیحییەکان، (2) کورسی بۆ کوردانی فەیلی، (2) بۆ سابیئەی مەندائی، بۆ هەر یەکێک لە پێکهاتەکانی ئێزیدی و شەبەک (1) کورسی. تا ئێستا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق (3) جار "پرۆسەی ئەزمونی" ئەنجام داوە کە دواهەمینیان لە 10/10/2023 بووە، بەمەبەستی دڵنیابوون لە سەلامەتی و کارپێکردنی ئامێرەکانی دەنگدان، وەک ئامادەکارییەک بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، بە ئامانجی چۆنیەتی زاڵبوون بەسەر ئەو کێشانەدا کە لەوانەیە لە ڕۆژی دەنگداندا ڕوبدات و دڵنیابێت لە خێرایی و وردی ئامێرەکانی هەڵبژاردن. هەڵوێستەیەک دەربارەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لەئەنجامی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانی ئۆکتۆبەری ساڵی (2019) کە خواستی سەرەکیان چاکسازی و باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان بوو لە بەغدای پایتەخت و پارێزگارەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، لە وەڵامی داواکاری خۆپیشاندەران بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاکان، پەرلەمانی عێراق بڕیاریدا بە هەڵپەساردنی کاری ئەنجومەنەکان نەک هەڵوەشاندنەوەیان، بەهۆی نادەستوریبوونی درێژکردنەوەی ماوەی کارکردنیان دوای کۆتایی هاتنی خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان. هەر لەو بارەیەوە دادگای باڵای فیدراڵی ڕایگەیاند، هەڵپەساردنی کارەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەپێی دەستورە و بە مانای هەڵوەشاندنەوەی بوونی ئەو ئەنجومەنانە نییە وەک دەستەیەکی خۆجێیی دەستوری، لەوبارەیەوە دادگا بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و تیایدا ڕاگرتنی بەردەوامی کارەکانی لەبەرچاوگرت لە بەیاننامەکەی دادگادا هاتووە: "بەردەوامی کاری ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، جا چ ئەنجومەنی نوێنەران بن یان دەستە خۆجێییەکان دوای کۆتایی هاتنی خولی هەڵبژاردنەکانیان، پێشێلکردنی مافی خەڵک دەکەن بۆ دەنگدان، هەڵبژاردن، کاندیدکردن و پێشێلکردنی ئیرادەی دەنگدەر". هەروەها لە ڕاگەیەنراوەکەدا ئاماژە بۆ ئەوەش کراوە "ئەوەی لە بڕگەی (سێیەم - 1)ی یاسای ژمارە (27)ی ساڵی (2019)ی هەمواری دووەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (12)ی ساڵی (2018)دا هاتووە بە مانای هەڵوەشاندنەوەی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان وەک دەستەیەکی خۆجێیی دەستوری نایەت، بەڵکو وەستاندنی بەردەوامی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانەیە لە تێپەڕاندنی ماوەی دیاریکراوی خۆیان، ئەمەش گەڕانەوەی ئیرادەی خەڵک دەستەبەر دەکات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی". مێژووی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق یەکەمین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی لە عێراق لە ساڵی (2005) هاوتا لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، کە لە بارودۆخێکی ئەمنی سەختدا ئەنجامدرا، رێژەیەکی بەرزی بایکۆتی هێز و گروپە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی تێدا تۆمار کرا. لەکاتێکدا هەڵبژاردنی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی (2009) بەڕێوەچوو ڕێژەی بەشداری دەنگدەران لەو هەڵبژاردنەدا گەیشتە (51%) هەڵبژاردنەکەش تەنها لە (14) پارێزگاو بەبێ پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و کەرکوک بەڕێوەچوو. سەبارەت بە هەڵبژاردنی سێیەم و کۆتاجار بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان، بە بەشداری (50%)ی دەنگدەران لە ساڵی (2013) بەڕیوەچوو، ئەم هەڵبژاردنەش تەنها لە (12) پارێزگای عێراق ئەنجامدرا، جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (کەرکوک، نەینەوا و ئەنبار)یش بە بیانوی گرژی سیاسی و ئاڵۆزی و ناسەقامگیری ئەمنی لەو کاتەدا هەڵبژاردنیان تێدا دواخرا. دوای تێپەڕبوونی (10) ساڵ لە بەڕێوەچوونی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان لە عێراق، ئێستا بە ڕادەیەکی زۆر نەخشەی سیاسی و گۆڕانکاری گەورە بەسەر گۆڕەپانەکەدا هاتووە، هاوپەیمانی سیاسی نوێ دەرکەوتووەو هێزی سیاسی نوێ سەریان هەڵداوە، کە پێشتر بەشداری سیاسی و کاریگەری ئەوتۆیان نەبوو، چونکە بەدرێژای (10)ساڵی رابردوو عێراق بە قەیرانێکی ئەمنی گەورەدا تێپەڕی بەتایبەت سەرهەڵدانی داعش و دەستگرتنی بەسەر بەشێکی زۆری خاکی عێراقدا لە مانگی (حوزەیرانی 2014)ە بەدواوە، کاریگەری گەورەی بەسەر دیمەنە سیاسییە گشتییەکەی عێراقدا هێناوە. لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2013) هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی عێراق لە (7) پارێزگادا لە پێشەنگی ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا بوو، دواتر هاوپەیمانی هاوڵاتی بە سەرۆکایەتی عەمار حەکیم لە پلەی دووەم، پاشانیش هاوپەیمانی ئەحرار بە سەرۆکایەتی موقتەدا سەدر پلەی سێیەمی هێنابوو. بایەخی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجومەنی پارێزگاکان زۆر ئەرک ئەنجام دەدەن، لەوانە چاودێریکردنی کارەکانی پارێزگار و فەرمانگەو بەڕێوەبەرایەتیە حکومییەکان لە پارێزگاکەدا، بۆیە نەبوونی ئەوان دەبێتە هۆی نەبوونی رەگەزێکی جەوهەری لە چاودێریکردنی ئەدای پارێزگار و دۆخی ئیداری و تەکنیکی و دارایی … نەبوونی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ماوەی (2019 - 2023) بووە بە هۆی نەبوونی سەقامگیری ئیداری لە هەندێک بواردا لە پارێزگاکاندا، جگە لە گۆڕانکاری زۆری پارێزگارەکان لە هەندێک لەو پارێزگایانە لە ئەنجامی ئیقالەکردن و دەستلەکارکێشانەوە و بەخشین لە پلە و پۆستەکانیان، لەکاتێکدا لە کاتی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان دۆخی ئیداری سەقامگیرتر بووە، پارێزگارەکان توانیویانە خولی کاری خۆیان تەواو بکەن کە (4) ساڵە، ئەمەش رۆڵ و گرنگی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ دامەزراوەکان نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (1) ئەو گۆڕانکاریانە نیشان دەدات کە لە هەندێک پارێزگا دوای بڕیاری هەڵپەساردنی کاری ئەنجومەنی پارێزگاکان لە پۆستی پارێزگار ڕوویانداوە.   سەرباری ئەوەی ئەنجومەنی پارێزگاکان نوێنەرایەتی پێویستییەکی دەستووری و کردەیی دەکەن، بەو پێیەی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 لامەرکەزی ئیداریی تەبەنی کردووە، بە ئاشکرا و بە دەقی ڕاشکاو بۆ بەرجەستەکردنی لامەرکەزی ئیداری، ئاماژەی بە دروستکردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی کردووە، وەک بنکەی نوێنەرایەتی خەڵکی پارێزگاکان و پیادەکردنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ ئەو مەبەستە.   دەسەڵاتەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجومەنی پارێزگاکان مومارەسەی کاری یاسادانان و چاودێریکردن دەکەن، لە مادەی (2)ی یاسای پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمێکدا ژمارە (21)ی ساڵی (2008)دا هاتووە کە ئەنجومەنی پارێزگاکان "دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێریکردنی هەیە لە پارێزگاکەدا و مافی ئەوەی هەیە کە یاسای خۆجێی دەربکات بۆ ئەوەی بتوانێت کاروباری خۆی بەپێی بنەمای لامەرکەزی کارگێڕی بەڕێوەببات، بەمەرجێک ناکۆک نەبێت لەگەڵ دەستوور و یاسا فیدراڵیەکان کە دەکەونە چوارچێوەی دەسەڵاتە تایبەتەکانی دەسەڵاتە فیدراڵیەکانەوە" ئەو دەقەی سەرەوە دەسەڵاتی فراوانی بە ئەنجومەنی پارێزگاکان لە سنووری کارگێڕی پارێزگاکاندا داوە، بە تایبەت ڕۆڵی یاسادانان، نەک تەنها ڕۆڵی چاودێری. وەک  لە مادەکەی سەرەوەدا هاتووە کە هیچ ناکۆکییەک لەگەڵ پسپۆڕی و دەسەڵاتە فیدراڵیەکاندا نەبێت، بۆ نمونە مەبەست لەو ناکۆکییە ئەوەیە لە بواری پەیوەندییەکانی دەرەوە، ئەنجومەنی پارێزگاکان مافی ئەوەیان نییە ڕێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان ئەنجام بدەن، هەروەها مافی ئەوەیان نییە نێردەی دیپلۆماسی بنێرن و بە جیا لە دەوڵەت. هەروەها لە مادەی (7)ی یاسای پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمدا ژمارە (21)ی ساڵی (2008)، دەسەڵات و ئەرکەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی خستووەتەڕوو، لەوانە هەڵبژاردن و دوورخستنەوەی سەرۆکی ئەنجومەن و جێگرەکەی و پارێزگار و جێگرەکانی، دەرکردنی یاسا و ڕێسا و ڕێنمایی خۆجێی بۆ ڕێکخستنی کاروباری کارگێڕی و دارایی، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی کاروباری خۆی بەپێی بنەمای لامەرکەزی کارگێڕی بەمەرجێ دژ بە دەستورو یاسا ئیتحادییەکان نەبێت، هەروەها یاسا ئەرکی داڕشتنی سیاسەتی گشتی پارێزگا و دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە هەموو بوارەکاندا پێدەدات، بە هەماهەنگی هاوبەش لەگەڵ وەزارەتەکان و لایەنە پەیوەندیدارەکان، لە ئەگەری ناکۆکی، ئەولەویەت دەدرێت بە بڕیارەکەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئامادەکردنی بودجەی ئەنجومەن و پەسەندکردنی بودجەی پارێزگا، جگە لە چاودێریکردنی هەموو چالاکییەکانی وەزارەتەکانی دەوڵەت لە پارێزگادا بۆ دڵنیابوون لە ئەنجامدانی کارەکانیان بەشێوەیەکی دروست. کێبڕکێی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (6 هەزار و 414) کاندید کێبڕکێ دەکەن، لەو ژمارەیەش تەنها (66) کاندید بەشێوەیەکی سەربەخۆ وەک کاندیدی تاک کاندید کراون، ئەوانی دیکەش لەناو حزب و هاوپەیمانی سیاسیدان. بۆ ئەم هەڵبژاردنە (39) هاوپەیمانی سیاسی و (29) پارتی سیاسی کێبڕکێ لەسەر (275) کورسی لە (15) پارێزگاری عێراق دەکەن، جگە لە (10) کورسی بۆ پێکهاتەکان بە جۆرێک؛ (4) کورسی بۆ مەسیحییەکان، (2) کورسی بۆ کوردە فەیلیەکان، (2) کورسی پێکهاتەی سابیئەی مەندائی، و (1) کورسی بۆ هەریەک لە ئێزیدی و شەبەکەکان. ئەو کورسیانەی کە کێبڕکێیان لەسەر دەکرێت لەلایەن هاوپەیمانی و حزب و کاندیدەکانەوە دابەشبوونە بەسەر پارێزگان، وەک لە چارتی ژمارە (1) رونکراوەتەوە.   زۆرترین ژمارەی کورسی بۆ پارێزگای بەغدا تەرخان کراوە بەرێژەی (22%) کۆی کورسییەکان کە ژمارەکەی (62) کورسیییە، لە دوای ئەویش پارێزگای نەینەوا دێت بە (33) کورسی و نزیکەی (12%)ی کورسییەکان، پاشان بەسرە بە (28) کورسی و بە نزیکەی (10%)ی کورسییەکان، دابەشکردنی ژمارەی کورسییەکان لە هەر پارێزگایەکدا لەسەر بنەمای ئەو میکانزمەیە کە هەر پارێزگاکەک ئەنجومەنەکەی لە (12) ئەندام پێکدێت، ئەگەر ژمارە دانیشتوانەکەی لە (ملیۆنێک) زیاتر بوو ئەوا بۆ هەر (200 هەزار) کەسێک لە سەروی ئەو ژمارەیەوە کورسییەکی بۆ زیاد دەرکرێت. ئەو هەڵبژاردنانەی کە لەلایەن کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراقەوە ئەنجام دراوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان لە سەرەتای دامەزراندنی لە ساڵی (2005)ەوە تا (10/10/2021) توانیوەیەتی سەرپەرشتی دەیان هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بکات، تواناکانی کۆمسیۆن پەرەسەندنی زۆری بەخوە بینیوە بەتایبەت لە رووی بە ئەلیکترۆنی کردنی پرۆسەکەو گۆڕانکاری لە ژماردنی دەستییەوە بۆ ژماردنی ئەلیکترۆنی و ڕیزکردن و پەسەندکردنی کارتی ئەلیکترۆنی دەنگدەر لەبری کارتە سادەو کاغەزییەکان کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی دامەزراندنی کۆمیسیۆندا بەکارهدەێنران، بەڵام هەمیشە مەترسی ئەنجامدانی ساختەکاری مۆتەکەی هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد بووەو تا ئێستا نەتوانراوە ئەو مەترسییە لای پارت و لایەنە سیاسییەکان بڕەوێتەوە. بەڵام دوای ئەو ئەزمونە درێژەی کەڵەکەبووە، کۆمسیۆن لە ژێر ئەم ئیدارەیەی ئێستای خۆیدا توانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021)دا سەرەڕای پێشکەشکردنی تانەو تەشەرەکان تا ڕادەیەک سەرکەوتووانە ئەنجام بدات. خشتەی ژمارە (2) پرۆسەی هەڵبژاردنەکان کە لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانەوە ئەنجام دراوە نیشان دەدات.   ئاڵنگارییەکانی بەردەم پرۆسەی هەڵبژاردن 1. ئاستی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا: بەشێوەیەکی گشتی ڕێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی عێراقدا هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، بە جۆرێک دوای ئەوەی لە یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە ساڵی (2005) ئەنجامدرا رێژەی بەشداری گەیشتە (79.36%)، لە هەڵبژاردنی خولی دواتری ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی (2010) دابەزی بۆ (62.4%)، دواتریش دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی بۆ خوار ئاستی چاوەڕوانکراو، تا لە دواین هەڵبژاردندا ئاستەکە گەیشتە ڕێژەی بەشداریکردنی (43.54%) دەنگدەر، سەرەڕای ئەوەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بوو لە خواست و داخوازی و وەڵامدانەوەی ناڕەزایەتییەکانی کۆمەڵگای عێراقییەوە سەرچاوەی گرتبوو، جگە لە گۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردن بۆ سیستەمی تاک دەنگی نەگوازراوەو دەرفەتدان بە کاندیدی سەربەخۆ، دابەشکردنی پارێزگاکان بۆ چەندین بازنەی هەڵبژاردن، پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ هەڵبژاردن، ئەمەش گەورەترین ئاڵنگارییە کە ڕوبەڕووی هەڵبژاردنەکان دەبێتەوە. 2. تانەدان لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان: هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2021 دەرخەری ئەوە بوو، سەرەڕای بەکارهێنانی ئامێری پێشکەوتووی ئەلیکترۆنی و پشتڕاستکردنەوەی بەڵگەنامەکان و رێوشوێنی جدی لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانەوە، بوونی چاودێری چڕی نێودەوڵەتی لەسەر هەڵبژاردنەکان، بەڵام تانەدان لە هەڵبژاردنەکەو ئەنجامەکەی ئێجگار زۆر بوو. 3. بەشدارینەکردنی هێزە کاریگەرەکان: بەشدارینەکردنی رەوتی سەدر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکاندا ئاڵنگاری بۆ جێبەجێکردنی رێوشوێنەکان و ئەنجامەکانی هەڵبژاردن دروست دەکات، بەتایبەت لەو ناوچانەی کە زۆرینەی لایەنگرانی ڕەوتی سەدری تێدایە، ئەمەش ڕەنگە کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەکان هەبێت. 4. ئەگەری گەڕانەوە بۆ ژماردنی دەستی: لە دوایین هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەوە پەسەند کرا کە پێویستە ژماردنی دەستی لەگەڵ ئەنجامی ژماردنی ئەلیکترۆنی لە (5%) کەمتر بێت، بۆیە لە حاڵەتی ژماردنەوەی دەنگەکان ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایی دروست ببێت. 5. پێشێلکاری هەڵبژاردن: هەندێک لە پارێزگاکانی عێراق بەتایبەت پارێزگاکانی (کەرکوک، دیالە)، ڕووبەڕووی تەحەدای گەورە دەبنەوە لە ڕووی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە، کە ڕەنگە لە کاتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن، لە ڕۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و تەنانەت پێش ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان پێشێلکاری زۆر دروست بکات، بە تایبەتی لە پارێزگای کەرکوک کە لە ساڵی (2005)ەوە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی تێدا ئەنجام نەدراوە. 6. ئاڵنگارییە لۆجستییەکان: کۆمسیۆن ڕوبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری لۆجستی دەبێتەوە، گرنگترینیان ئاڵنگاری دابینکردنی کامێرای چاودێرییە کە لە یاساکەدا هاتووەو لەلایەن کۆمسیۆنەوە ئامادەکراوە لە قەزاو ناحیەکان، ئەمە لە کاتێدا  لەهەندێ ناوچە پێداویستییە سەرەتاییەکانیان تێدا نییە. لە لایەکی دیکەوە، ڕادەی پشتبەستن بە تۆمارەکانی کامێرا لە چاودێریکردنی پێشێلکارییەکان و ئەگەری هەژمارکردنیان وەک سکاڵای سوور لەبەردەم دادوەرانی کۆمسیۆندا. سەرچاوەکان -    مرکز المنصة للتنمیة المستدامة، انتخابات مجالس المحافظات في العراق، تشرین الاول 2023، علی الموقع؛ https://bitly.ws/XXiQ -    درەو میدیا، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق، 22/6/202، لینکی بابەت؛ https://bitly.ws/XXj9 -    درەو میدیا، بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک، 26/7/202، لینکی بابەت؛ https://bitly.ws/XZIC  

درەو: " هێزەكەی پارتی دەستپێشخەربوون و چوونە سەر رەبییەكانی سوپای عێراق، ئەو رەبیەیانە كە دەیڕوانی بەسەر كەمپی مەخموردا، پەكەكە بە رێككەوتن تەسلیمی سوپای عێراقی كرد، چونكە سوپای عێراق هەردوو مەرجەكەی پەكەكەی قبوڵكرد، لەو ناوچەیە پەكەكە گومانی لە هێزەكەی پارتی هەیە بۆیە ئەو بارەگایانەیان تەسلیمی سوپای عێراق كرد، زۆرینەی فەرماندەی ئەو هێزەی سوپای عێراق لە هەولێر دەژین و خانوو ئۆتۆمبێلی گرانبەهایان پێدراوە" ئەمە قسەی غازی فەیسەڵ بەرپرسی پەیوەندییەكانی مەڵبەندی قەرەچوخی یەكێتییە لە مەخمور.   دەقی چاوپێكەوتنەكە غازی فەیسەڵ بەرپرسی پەیوەندییەكانی مەڵبەندی قەرەچوخی یەكێتی و بەرپرسی هێزی خۆبەخشی یەكێتی لە سنوری مەخمور و چیای قەرەچووخ ووردەكاری شەڕەكەی نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگە بەم شێوەیە بۆ (درەو) دەگێڕێتەوە: ئەو ناوچەیەی چیای قەرەچوخ چەند هێزێكی لێیە ( سوپای عێراق، پێشمەرگەی پارتی، گەریلاكانی پەكەكە، چەكدارانی داعش، هێزێكی یەكێتی لە دامێنی چیاكە) بەردەوام لەو ناوچەیە گرژی هەبووەو بەهۆی مەترسی چەكدارانی داعش ئەو بنكانەی پەكەكە لەو شوێنەی پشتی كامپی مەخمور بوبون بۆ پاراستنی خەڵكی مەدەنی كەمپەكە. كاتی خۆی كە گرژی درووست بوو لە كەمپی مەخمور، پەكەكە هێزەكانی خۆیان هەموو كشاندەوە چوونە قەندیل تەنیا (100 بۆ 120) گەریلایان هێشتەوە لە دەوروپشتی كەمپی مەخمور لە ترسی چەكدارانی داعش،  بەڵام دوو ساڵی رابردوو سوپای توركیا (15) هێرشی كردە سەر ئەو كەمپە بە درۆن و دووجاریش بە فڕۆكەی شەڕكەر، هەمووكاتێكیش خەڵكی مەدەنی شەهید دەبوون، گەریلاكان لەبەر ئەوەی لەگەڵ ئێمە پەیوەندیی و دۆستایەتیان هەیە هاتنە لامانو وتیان چی بكەین؟ ئێمە پێمان وتن ئێوە بەرەسمی لەژێر چاودێری حكومەتی عێراقین و بڕۆن لەگەڵ حكومەتی عێراقی قسە بكەن، ئەوان چوون لەگەڵ بەرپرسانی بەغداد قسەیان كرد، بەغداد پێیانی وت ئێوە دەوروپشتی كەمپی مەخمورمان بدەنێ ئێمە هەم لە زەوی دەتانپارێزین لە داعش، هەم لە ئاسمان دەتانپارێزین لە درۆنی توركیا. پەكەكە پێشتر رێككەوتنی لەگەڵ سوپای عێراق هەبوو، كە باكور و باشور و رۆژئاوای كەمپی مەخموری رادەستی سوپای عێراقی كرد، رۆژهەڵاتی كەمپەكە لای شاخی قەرەچوخیان هێشتەوە لەوێ سێ خاڵیان هەبوو گەریلا، لەو ناوچەیە، بەڵام لە چەند رۆژی رابردوو دیسان درۆنی توركی لێی دانەوە ئەوان جارێكی تر داوایان لێكردین كە چی بكەین ئێمە پێمان وتن لەگەڵ حكومەتی عێراق گفتوگۆ بكەن ئەوان چوونەوە لای حكومەتی عێراق، بۆیە حكومەتی عێراق داوایان كرد بەشی باكوری كەمپەكەشیان رادەست بكەن كە ئەوان بەشی رۆژهەڵات و باشور و رۆژئاواشیان بەدەستەوەیە، بەڵام پەكەكە وتیان ئێمە دوو مەرجمان هەیە: •    دەبێت دڵنیابین لەوەی فڕۆكەی توركی چیدی بۆردومان نەكات •    نابێت هێزی پارتی بێتە ناو ئەو سێ رەبایەیی بەرامبەر كەمپەكە لەبەر ئەوەی ئێمە حەساسیەت و كێشەمان هەیە لەگەڵ پارتی. سوپای عێراق رایانگەیاند كەئێمە هەردوو مەرجەكەمان قبوڵە، سوپای عێراق بەرەسمی هات و ئەو سێ بنكەو خاڵەی لە پەكەكە وەرگرت لە چیای قەرەچووخ وەرگرت بەڵام برادەرانی پارتی هاواریان لێهەستاو زۆر نیگەران بوون لە جێگیربوونی سوپای عێراق لەو ناوچەیە چونكە ناوچەیەكی ستراتیژیەو دەڕوانێت بەسەر كەمپی مەخمور و قەزای مەخمور. پارتی قبوڵی نەبووە هێزی هاوبەش لەوێ بێت بۆیە لەو شاخە یەكەی هەشتای پارتی لێیە كە دوو لیوان لیواكانی (14-18) لەگەڵ هێزێكی زێرەڤانی، كە تەواوی كەرەستەی سەربازییان هەیەو كاتی خۆی لە هاوپەیمانیان وەرگرتووە. لەبەر ئەوەی پارتی لەو ناوچانەو سنوری نەینەوا زۆر لەگەڵ سونە بەینی هەیەو زۆربەی پۆستەكانی ئیدارەی مەخمور و ئەو ناوچانە لای پارتیە و قایمقام و بەرێوەبەری پۆلیس و جێگری پارێزگاری نەینەوا هەموویان پارتین، فەرماندەی زۆربەی ئەو هێزانەی سوپای عێراق لە هەولێرن و ئۆتۆمبێلی درع و خانووی چاكیان پێداون، زۆر هەوڵیاندا پارتی لە رێگەی ئەو پۆستانەوە ئەو سێ خاڵەی كەمپی مەخمور وەربگرن بەڵام سوپای عێراق وتیان ئێمە بە یاسا هاتووین. ساتی روودانی شەڕەكە غازی فەیسەڵ ووردەكاری ساتی شەڕەكە بۆ (درەو) دەگێرێتەوە: دوێنێ دوای ئەوەی نەگەیشتنە ئەنجام و هەموو هەوڵەكانیان بێ سود بوو بۆ چۆڵكردنی ئەو سێ بنكەیەی پەكەكە، لیواكەی پارتی هێرشی بۆسەر سوپای عێراق كرد "هێرشەكەیان نامەردانەبوو" فەرماندەی لیواكەی پارتی چوبوو بۆ لای رەبیەكانی سوپای عێراق ئەو رەبیانەی كە پەكەكە رادەستی سوپای عێراقی كردبوون، لەگەڵ سەربازانی سوپای عێراق قسەیان كردبوو سەلام و تەوقەیان لەگەڵ یەكردبوو، فەرماندەی لیواكەی پارتی وتبووی بۆچی لێرەن و كو هاتینەو دەبێت بڕۆن، سەربازەكانیش وتبوویان ئێمە سریەو فەرماندەی سریەمان هەیە، فەرماندەی فەوجمان هەیە، ئێمە دەرمەكەن پێیان دەڵێین پێویستە لەگەڵ ئەوان قسان بكەن، لای خۆی هەموو رۆژێك لەگەڵ فەرماندەكانی سوپای عێراق بەیەكەوەن و پرۆسەی ژووری هاوبەشیان هەیە هێزەكانی پارتی تیایدا ئەندامن، بۆیە سەربازانی سوپای عێراق وتیان ئێمە ناتوانین ئەم رەبایانە چۆڵ بكەین، هەربۆیە لیواكەی پێشمەرگەی پارتی بە هەمەر و هێزێكی زۆرەوە چەكیان لێڕاكێشابوون و دوان سیانێكیان لە سوپای عێراق چەك كردبوو، تەقە لە نێوانیان درووست دەبێت، لەیەكیان دابوو ، لەو نێوانەدا دوو سەربازی سوپای عێراق كوژراو (6)ی دیكە برینداربوون، دوو پێشمەرگەش كوژراو (8)ی دیكە برینداربوون.  دوای ئەو شەڕە كە ماوەیەكی كەمی خایاند هەموو هاتنە سەرخەت بەڵام حكومەتی بەغداد و حەشدی شەعبی زۆر توڕەبوون، هێزێكی گەورەی حەشدی شەعبی گەیشتە مەخمور وتیان ئەگەر رەبییەكان چۆڵ نەكەن لە ماوەیەكی زۆر كەمدا تا دیبەگە راتان دەپێچین، باشبوو پارتی لاملیان نەكردوو یەكسەر رەبییەكانیان چۆڵكرد و تەسلیمی سوپای عیراقیانكرد هێشتا هێزەكان بەرامبەر یەك ماون، ئێستا ئەو رەبایانە سوپای تێدایەو هێزەكەی پارتی چۆڵیانكرد. ئەو رەبایانەی چیای قەرەچوخ هەر لەسەر كەمپەكەی مەخمورەو   بە نزیكەی (800) مەتر لە كەمپەكەوە دوورن ئەو خاڵانە (500) مەتر لە رەبییەكانی پارتی دوورن. لەوەتەی پێشمەرگە كشاوەتەوە لە 16ی ئۆكتۆبەر تا ئێستا حەشدی شەعبی نەهاتوونەتە ئەو ناوچەیە، بەس سوپای لێبووە، بەڵام دوێنێ لەگەڵ ئەو شەڕە حەشدی شەعبی هاتنە ئەو ناوچەیەو ئێستا لەوناوچەیە جێگیركراون، چاوەڕوانی ئەنجامی ئەو لیژنانەن كە دەریكردوون. ئێستا دۆخەكە ئاساییبووەتەوە بەیاننامەكەی وەزارەتی پێشمەرگە كەمێك تەنازولی تێدایە هەردوولای بەشەهید ئەژماركردووە. ئێستا كەمپەكە بەتەواوی لەژێر دەستی سوپای عێراقەو لەو كاتەوە هیچ بۆردوومانێكی توركیا نەكراوە. ئەو خاڵانەی سوپای عێراق یەك ئەفسەریشی لێنەبووە هەر سەربازی لێبووە،  ئەوان نەیاندەزانی پێشمەرگە لێیان دەدەن. پەكەكە حەزی نەدەكرد هێزەكەی پارتی لەو شوێنە جێگیر بێت، پەكەكەو پارتی حەز بە یەكدی ناكەن، پەكەكە پێی ناخۆش بوو هێزەكەی پارتی لەوێوە چاودێرییان بكەن، ئەگەر هێزەكەی پارتی ئەو خاڵانەی بگرتایە، بەتەواوی دەیتوانی چاودێری كەمپەكە بكات، بۆیە ئەوان گومانیان لە هێزەكەی پارتی هەیە چاوساغی بكەن بۆ بۆردومانی درۆنەكان چونكە چەند جارێك درۆن هاتووەتە سەریان و گەڕاوەو بە چاوی خۆیان بینیویانە. ئێمە شەڕەكەمان لێدیاربوو بە چاوی خۆمان بینیمان، سوپای عێراق نەیاندەزانی بۆ ئەوە چوون، پێشمەرگەی پارتی لەناكاوو بەبەرنامە چوبوونە سەریان، بەهێزێكی زۆرو چەند هەمەرێكەوە،     

مەریوان وریا قانع (هەفتانە تایبەت بە درەو دەینوسێت) ئەوەی ئەم جەنگەی ئیسرائیل و فەلەستینییەکان و پەیوەندیی کورد بەو وڵاتانەوە تیایدا دەژین و ئەوەیش کە پەیوەندیی دیندار و بێدین و بوون و ئامادەگیی دینە جیاوازەکان لەگەڵ یەکدا و ئەوەیش کە پەیوەندیی مەزهەب و ئایدیۆلۆژیا جیاوازەکان بەیەکەوە نیشانیئەدەن، کارەساتێکی ئینسانیی و ئەخلاقیی گەورەیە. هەر هەموویان پێویستییەکی حەیاتیی گەورەیان بە دەسکاریکردن و سەرلەنوێ دارشتنەوە هەیە. جۆری تازەی  پێکەوەبوون و دراوسێبوون و هاوسنووربوون پێویستە، کە جەوهەرەکەی ئەوەبێت هەموومان مرۆڤین و هەموومان مافی ژیان و مافی رێزگرتن و مافی پاراستنی کەرامتمان، هەیە، بەبێ گوێدانە پاشخانی دینیی و ئەتنیی و نەتەوەیی. ئەوەی پێویستمانە جۆرێکە لە فەلسەفەی سیاسیی گەر نەشتوانێت بمانکات بە دۆست و هاوپەیمانی یەکتری، ڕێ لەوەبگرێت ببین بە دوژمنی یەکتریی. فەلسەفەیەکی سیاسیی لەودیوی دابەشکردنی سادەی مرۆڤەکانەوە بۆ دۆست و دوژمن، کاربکات. هاوکات دیدگایەکیشمان بۆ سیاسەەت پێویستە دووری بخاتەوە لە وێناکردنی سیاسەت وەک چالاکیی فیڵ و درۆ و دزیی و جەردەییکردنی بەردەوام، وەک تینویەتییەکی بیمارانە بۆ دەسەڵات، وەک حەزێکی پاسۆلۆژی بۆ حوکمکردنی ئەوانیتر لە دیدێکی دەسەڵاتگەرانەوە، یان وەک توانای قۆرخکردنی هەمووشەوەکانی دەسەڵات و لەوێشەوە قۆرخکردنی هەموو ژیان. ئەوەی پێویستە وێناکردنی سیاسەتە وەک کردەی پێکەوەیی و هاوبەشی مرۆڤەکان بۆ رێکخستنی ژیانی گشتیی خۆیان، وەک یەکێک لە چالاکییە هەرە سەرەکیی و هەرە بنەرەتیی و هەرە بەرپرسیارەکانی مرۆڤ بۆ دروستکردنی جیهانێکی هاوبەش مرۆڤەکان تیایدا وەک بوونەوەری یەکسان و هاریکار بەیەک بژین. دیدگایەک بۆ سیاسەت لانیکەم رێگربێت لەوەی ببین بە دوژمن و بە ناحەزی، یەکتری. لەگەڵ ئەم فەلسەفە سیاسیەدا فەلەسەفەیەکی ئەخلاقیش پێویستە  کە جیاوازيیە  دینیی و کولتوریی و ئەخلاقییەکانمان نەسڕێتەوە و نەخوازێت بەسەر هەموواندا هەمان دین و هەمان کولتور و هەمان  ئەخلاق بسەپێنێت. رێزی پلوارلبوونی بوونی مرۆڤەکان بگرێت و هەوڵی ئەوەنەدات ھەمووان بکات بە کۆپی دینیی و کولتوریی و ئەخلاقیی یەکتری. یەکجۆر بیرکردنەوە، یەکجۆر تێروانین،  یەکجۆر مۆدێلی ژیان، یەکجۆر زمانی سەپێنراو، یەکجۆر کەسایەتی، یەکجۆر وێناکردن، یەکجۆر شوناس، تا بە سەپاندنی یەکجۆر جلوبەرگ و یەکجۆر دەموچاو و یەکجۆر جوڵە و چەمانەوە و شێوازی رۆیشتن، دەگات، بەسەر هەموواندا بسەپێنێت. بە کورتییەکەی فەلسەفەیەکی ئەخلاقیمان پێویستە رێزی جیاوازیەکان بگرێت و لە بەرگریکردن لە هەقیقەتێکی موتڵەقەوە دەستپێنەکات بۆئەوەی لە هەنگاوی دواتردا بەسەر هەمووانیدا بسەپێنێت.   لە رووی ئەخلاقییەوە پێویستمان بە دیدگا و سیستمێکی ئەخلاقیی مەدەنیانە هەیە کە لەسەر دوژمنایەتیکردنی ئەخلاقیی کەسانیتری لە خۆمان جیاواز، کارنەکات. جا ئەو کەسانە کەسانی دینیی جیاواز یان کەسانی نادینیی جیاواز بن. وەک ئێمە دەژین یان جیاواز لە ئێمە. سیستمێکی ئەخلاقییمان پێویستە بە گژ ھیچ شێوازێک لە شێوازە جیاوازەکانی مرۆڤبووندا نەچێتەوە، نەفی پێکەوەبوون و لێبوردن و قبووڵکردنی جیاوازییەکان نەکات، لەسەر ئیھانەکردن و سڕینەوە و پەکخستنی ژیانی گشتیی مرۆڤەکان بەیەکەوە کارنەکات، ژیانی هیچ کەس و گروپێکیش لەسەر جیاوازبوون لە ژیانی زۆرینە، پەلامار نەدات. ئەوەی فەلسەفەیەکی ئەخلاقیی لەم شێوەیە ئاراستەدەکات رێزگرتنی مرۆڤ و بەرپرسیاریبوونە بەرامبەر بە «کەسانیتر»، بە تایبەتی ئەوانەیتر کە وەک ئێمە نین و لە ئێمە جیاوازن. فەلسەفەیەکی ئەخلاقیی مرۆڤ  وەک بوونەوەرێکی عەقڵانیی و سەربەخۆ و خاوەن ماف ببینێت، نەک وەک خاوەنی ئەم یان ئەو دین، یان هەبوون یان نەبوونی دین، یان هەڵگری ئەم یان ئەو کولتور. ئەم خواستە لە ئاستە مێژوویەکەیدا مانای پێکەوەبوونی مرۆڤەکان لەگەڵیەکدا لەسەر بنەمای ھاوڵاتیبوون. هاوڵایبوون وەک چەمکێکی سیاسیی دیاریکراو کە کۆمەڵگاکان لە گەشەی خۆیاندا دایدەهێنن و دەیخەنە شوێنی شێوازە تەقلیدییەکانی تری وێناکردنی مرۆڤەکان. بنەمای ئەخلاقیی وێناکردنی مرۆڤ وەک هاوڵاتیی، گریمانکردنی هەبوون «پەیمانێکی کۆمەڵایەتیی»ە کە  موقەدەسی ژمارە یەکی ئەم پەیمانە، خودی ژیان خۆیەتی، ژیانێک رێزلێگیرا و دەوڵەمەندکراو بە ماف و ئازادیی و بەرپرسیاریەت. مرۆڤ بۆئەوەی ببێت بە مرۆڤ پێویستی بە ئەوانیترە، پێویستی بە کەسانیترە ژیانیان لەگەڵدا بەشبکات، بەڵام ئەوانیتر نەک وەک پرۆژەی کردنیان بەژێردەستەی خود خۆی، یان سەپاندپنی کۆپییەک لە کۆپیەکانیی خود بەسەریاندا، نەک کردنیشیان بە کەسانێک کەمتر لە خود خۆی، بەڵکو وەک بوونەوەری سەربەخۆی خاوەن عەقڵ و خاوەن ماف و خاوەن ھەڵبژاردن و ئیرادەی سەربەخۆ. مرۆڤبوونی مرۆڤ کاتێک شێوە تەندروست و کامڵەکەی وەردەگرێت کە لە پێداویستیی بە ئەوانیترەوە دەستپێبکات، لە دابەشکردنی ژیانەوە لەگەڵ کەسانیتردا سەرچاوەبگرێت. مرۆڤبوونی مرۆڤ چەندە پێویستیی بە ئازادیی شەخسیی ھەیە، هێندەش پێویستیی بە بوون و گەشەدان بە پەیوەندییەکی ئینسانیی ھەیە لەگەڵ کەسانیتری لە خۆی نەچوودا، لەگەڵ خەڵکانێکدا بتوانێت بەیەکەوە و لەگەڵیاندا ژیانێکی ھاوبەش دوستبکەن. ئەمەش ناکۆکە بە ھەموو ئەو دید و روانین و تێگەیشتنانەی لەسەر دروستکردنی جیاوازیی نایەکسان لە نێوان مرۆڤەکاندا کاردەکات، یاخود خراپتر رق و بوغز و خراپەکاریی بەرامبەر بەیەک بەرهەمبهێنێت، کەسانیتر بە «بێکەرامەتتر» و «کەم نرختر» و «کەم مرۆڤتر» بزانێت، مرۆڤەکان لەسەر بنەمای دین و نادین بەسەر گروپ و کەمپ و ئۆردوگای دژەبەیەکدا دابەشبکات، بیانکات بە دوژمنی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دینیی و نادینیی یەکتریی، توانای پێکەوەژیانیان لێبسێنێتەوە، ئاگری شەڕ و ئاژاوەیەکی بێکۆتایی لە نێوانیاندا خۆشبکات. بوونی مرۆڤ بە بەردەوامی بوونیەتی لەگەڵ ئەوانیتردا، بوونیەتی بە پێکەوەیی، بە دەستەجەمعی، ھەنگاوی یەکەمی هەر دیدگایەکی سیاسیی و ئەخلاقیی تەندروست بریتییە لە داننان بەم راستییە سادەیەدا. ھەنگاوی دووھەم وێناکردنی ئەم گشتە ھاوبەشەیە وەک گشتێک کە لە کەسانی ئازاد و خاوەن ماف و خاوەن کەرامەت پێکهاتووە. ئینجا وێناکردنی ئازادیی وەک ژێرخانی سیاسیی و ئەخلاقیی و ئینسانیی ئەم پێکەوەبوونە دەستەجەمعییە. چونکە ببەێ ئازادیی ئەم بوونە پێکەوەییە دەتوانێت ببێت بە زیندان،بە  قەفەزێکی داخراو، بە شوێنێک کەسانێک هەرجارە و بەناوی شتێکەوە ئازادیی و سەربەخۆیی مرۆڤەکان وێرانبکەن و بەناوی شتێکەوە قەفەزی دینیی و نادینیی، قەفەزیی ئایدیۆلۆژیی جیاواز، قەفەزی ئەخلاقیی داخراویان بۆ دروستبکەن. تەنھا دابینکردنی ئازادیی دەتوانێت ئەو دۆخە ئینسانییە دروستبکات کە تیایدا مرۆڤەکان هەم بەیەکتر یەکسان بن هەم ڕکابەری یەکتربن، هەم بەیەکەوە بن و هەم جیاواز و شەخسی و تەنهاش بن. ئەو یاسای ئەخلاقییەی لە دۆخێکی لەو شێوەیەدا سەروەرە، پێداگرتنە لەسەر ئەو راستییەی کە کۆی ئەو کەسانەی بەیەکەوە دەژین ھەموویان مرۆڤن، مرۆڤی ئازاد و یەکسان. سەرجەمی جەمی جیاوازەکانی نێوانیشیان دوای ئەم داننانە بە مرڤبوونی یەکسانیان و بە ئازادییان لەگەڵ یەکتریدا، دروستدەبێت. سەرجەمی ئەو پرنسیپانەش تەنها دوای ئەم دانپیانانە، دەتوانڕەت مانادارتر و قووڵتر و دەوڵەمەندتر بکرێت. بەبۆچوونی من، داننان بە مافی جیاوازبوون، دوای داننان بە مافی یەکسانبوون و ئازادبوونەوە دێت. تەنها دوای داننان بە ئازادیی و یەکسانبوونی یەکتریدا دەتوانرێت مانای نوێ بە ژیانی پێکەوەیی مرۆڤەکان لەگەڵ یەکتریدا ببەخشرێت. جیاوازیی لێرەدا، جیاوازیی نایەکسان و هەرەمیانەی نێوان میلەل و نەحەلی دینیی نییە، ئەو جیاوازییە نییە کە دیندار لە بێدین و ھەڵگری ئەم دین لە ھەڵگری ئەودین، هەژار لە دەولَەمەند، خەڵکی ئەم شوێن لەویتریان، بە گەورەتر و مافدارتر و ئینسانتر دەزانێت، داننان بە جیاوازییدا بەهیچ شێوەیەک مانای ریزکردنی ھەرەمی کەسەکان و گروپەکان نییە، بەڵکو مانای کرانەوەیەکی ئینسانییە بەرووی ئەویتری لەخود نەچوو، دستنەبردنە بۆ ھونەرەکانی ژیانی، بۆ بەها و بیروباوەر و کولتور و شوناسەکانی. ئەوەی پەیوەندیی نێوان فەلەستینیی و ئیسرائیلیەکان، پەیوەندیی نيَوان کورد و نەتەوە سەردەستەکان، پەیوەندیی نێوان دیندارەکان و بێدینەکان، پەیوەندیی شیعە لەگەڵ سونە، پەیوەندیی گروپە سونییەکان لەگەڵ یەکدا، پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتدار و بێدەسەڵات لەو ناوچەیەدا پێویستی پێیەتی دەسکاریکردنێکی ریشەیی دیدگای سیاسیی و دیدگای ئەخلاقیی باڵادەستە لەناوچەکەدا. بەبێ ئەم دەسکاریکردنە لەناو ئەو بازانە ترسناکەی لەمرۆڤخستندا دەسوڕێینەوە، کە ئەو هەموو خوێن و کوشتنەی لەم ناوچەیدا دروستکردوە و دروستدەکات. ئەوەی هێزە باڵادەستەکانی ناوچەکە، بە ئیسلامیی و نائیسلامییەوە، دەیانەوێت ئەنجامیبدەن سەپاندنی شوناسێکی پۆلیسییە بەسەر هەمووماندا، شوناسێک تیایدا گەشە بەو وەهم و خورافەتە ئەدرێت کە گوایە ڕوون و ئاشکرایە ئێمە کێین و چین و چۆن بژین؟  ئێساش ئەم یان ئەو بانگخوازی هاتۆتەسەر، لە پشتی میکرۆفۆنێک و کۆمەڵێک کتێبی کۆنەوە بە هەمووان دەڵێن ئێمە کێین و پێویستە لەسەرمان چۆن بژین. پێماندەڵێن کێمان دەچین بۆ بەهەشت و کێشمان بۆ جەهەنەم، کام وەلی ئەمری سیاسیی بپەرستین و کێش بە دوژمن و دۆزەخیی بزانین. یەک شت وەک راستی رەها لەم ناوچەیەدا ئامادەبێت ئەم ڕاستییەیە: بەبێ دەسکاریکردنی ئەم دۆخە ئێمە لە جەنگەوە بۆ جەنگ و لە کارەساتەوە بۆ کارەسات دەڕۆین.  

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی، داهاتی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بری (61 ملیار و 521 ملیۆن و 631 هەزار و 700) دیناری بە رێژەی (2%) زیاترە لەو بڕەی کە کۆمپانیای دیلۆیت بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023) ڕایگەیاندووە _یان حکومەتی هەرێم لە بازاڕی ڕەشدا دۆلارەکانی بە نرخێکی گرانتر لە نرخی فەرمی خۆی گۆڕیوە_. 🔻 لە چارەکی دووەمی (2023) بەراورد بە چارەیەکی یەکەمی (2023) داهاتی نەوتی هەرێم لە بازاڕی ناوخۆدا بڕی (251 ملیار و 627 ملیۆن و 424 هەزار و 398) دینار بە رێژەی (863%) زیادی کردووەو لە (29 ملیار و 169 ملیۆن و 961 هەزار و 920) دینارەوە بەرزبووەتەوە بۆ (280 ملیار و 797 ملیۆن و 386 هەزار و 318) دینار. داتاکانی دیلۆیت بۆ داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی 2023 بەپێی داتاکانی کۆمپانیای دیلویت بۆ وردبینی نەوتی هەرێمی کوردستان، داهاتی هەناردەکراوی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بریتی بووە لە (2 ملیار و 177 ملیۆن و 585 هەزار و 940) دۆلار، ئەگەر بە نرخی بانکی ناوەندی عێراق داهاتی نەوت لە دۆلارەوە ئاڵوگۆڕی پێکرابێت بە دینار و هەر دۆلارێک لێکدانی (هەزار و 320) دینار بکرێت، ئەوا کۆی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بریتی دەبێت لە (2 ترلیۆن و 874 ملیار و 413 ملیۆن و 440 هەزار و 800) دینار. هەر بەپێی داتاکانی دیلۆیت بەهای (22 ملیۆن و 98 هەزار و 456) دۆلار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا،  بەپێی هەمان هاوکێشەی پێشتر داهاتی نەوتی فرۆشراوی ناوخۆ لە چارەکی یەکەمی (2023) بریتی دەبێت لە (29 ملیار و 169 ملیۆن و 961 هەزار و 920) دینار. بەم پێیەش بەپێی ڕاپۆرتی دیلۆیت کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا بریتی دەبێت لە (ملیارێک و 253 ملیۆن و 187 هەزار و 254) دۆلار، کە هاوتا دەبێت بە (ترلیۆنێک و 654 ملیار و 207 ملیۆن و 175 هەزار و 280)دینار. (بڕوانە خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) داتاکانی وەزارەتی دارایی بۆ داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەم و دووەمی 2023 بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، داهاتی هەناردەکراوی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023)دا واتە لە (1/1/2023 – 25/3/2023) بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 935 ملیار و 935 ملیۆن و 72 هەزار و 500) دینار. هەر بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی بەهای (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238) دینار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا. بەم پێیەش کۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەم و دووەمی (2023)دا بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 245 ملیار و 902 ملیۆن و 420 هەزار و 738) دینار. کەواتە، بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی داهاتی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بۆرییەوە بری (61 ملیار و 521 ملیۆن و 631 هەزار و 700) دیناری بە رێژەی (2%) زیاترە لەو بڕی کە کۆمپانیای دیلۆی بۆ وردبینی نەوتی هەرێم لە چارەکی یەکەمی (2023) ڕایگەیاندووە _یان حکومەتی هەرێم لە بازاڕی ڕەشدا دۆلارەکانی بە نرخێکی گرانتر لە نرخی فەرمی خۆی گۆڕیوە_. هەرچی دەربارەی داهاتی ئەو بڕە نەوتەیە کە لە بازاڕی ناوخۆدا فرۆشراوە، وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، بەپێی داتاکانی کۆمپانیای دیلۆیت (29 ملیار و 169 ملیۆن و 961 هەزار و 920) دینار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا،  لە چارەکی یەکەمی (2023)دا. لە کاتێکدا بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی بەهای (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238) دینار داهاتی فرۆشی نەوت بووە لە بازاڕی ناوخۆدا لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا. بەم پێیەش داهاتی نەوتی هەرێم لە بازاڕی ناوخۆدا لە چارەکی دووەمی (2023) بریتی بووە لە (280 ملیار و 797 ملیۆن و 386 هەزار و 318) دینار و لەگەڵ داهاتی چارەکی یەکەمدا گەیشتووە بە (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار و 238) دینار. بە مانایەکی دیکە لە چارەکی دووەمی (2023) بەراورد بە چارەیەکی یەکەمی (2023) داهاتی نەوتی هەرێم لە ناوخۆدا بڕی (251 ملیار و 627 ملیۆن و 424 هەزار و 398) دینار بە رێژەی (863%) زیادی کردووە. (بڕوانە خشتەی ژمارە (2)) خشتەی ژمارە (2) هاوپێچ (داتاکانی وەزارەتی دارایی و کۆمپانیای دیلۆیت)    

ئامادەكردنی: د. بەرهەم خالید  مامۆستای زانكۆ ئەگەرچی بە هۆی نەبوونی موچەوە پرۆسەی خوێندن پەکی کەوتووە و خزمەتگوازارییەکانیش تا رادەی وەستان سستبوون، بەڵام ماوەیەکە هەڵمەتێکی میدیایی و پروپاگەندە بۆ پرۆژەی "هەژماری من" لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەڕێوە ئەبرێت و بانگەشە بۆ پرۆژەکە ئەکەن و وەک خۆیان ئاماژەی پێئەکەن "بریتییە بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان ببێت بە ناوەندێک کە تیایدا مامەڵە بە پارەی کاش نەمێنێت، حکومەتی هەرێمی کوردستان دەستیکردووە بە بەدیجیتاڵکردنی پرۆسەی مووچەدان بۆ زیاتر لە یەك ملیۆن سودمەندانی کەرتی گشتی... ئامانج لەم دەستپێشخەرییە ڕێکخستنی شێوازی پێدانی مووچەی فەرمانبەرانی کەرتی گشتی و پەرەپێدانی ئاسایشی دارایی و دابینکردنی کۆمەڵێک خزمەتگوزاریی داراییە بۆ سودمەندان لەوانەش هەژماری پاشەکەوتکردن." واتە پرۆژەکە بریتییە لە پرۆسەی بە دیجیتاڵکردن و بە بانکیکردنی موچەی موچەخۆرانی کەرتی گشتی هەرێم کە ئەمە ئەگەر لە دۆخێکی ئاسایی بکرێت هەنگاوێکی باشە بەڵام گواستنەوەی موچە بۆ بانکە بەناو ئەهلییەکان، کە تا ئێستا بەغدا رازی نییە، وەک دەسکەوتێکی گەورە بانگەشەی بۆ ئەکەن کە گوایە کێشەی موچەخۆران چارەسەر ئەکات و گرفتی هاتنی موچە نامێنێت تەمومژاوی و ئاڵۆزە و رەنگە گرفتەکان زیاتر بکات. دەمەوێت بە سادەیی چەند سەرنج و ئاڵنگارییەک ئەخەمەڕوو کە لەبەردەم ئەم سیستمەدایە: یەکەم: لە سادەترین پێناسەیدا پرۆسەکە بریتییە لە گۆڕینی پارەی کاش بە ژمارە و حساب و رەقەمێک لەسەر کارتێکی بانکی واتە موچەخۆران لەبری پارەوەرگرتن لەمەودوا لە باشترین حاڵەتدا لەبری موچە بە دەستی وەربگرن، ژمارەیەک هاوشێوەی وەحدەی مۆبایل ئەچێتە سەر حساب بانکییەکەیان لەو سیستمە ئەمە تائێرە رەنگە لە رووی رووکەشەوە باش بێت بەڵام ئایا ئەو ژمارەیەی ئەخرێتە سەر حسابی بانکەکە و موچەخۆران تا چەند رەسیدی هەیە بۆ ئەوەی ببێتەوە بە پارە؟ ئایا لەم سیستمە هەموو موچەخۆرانی وەزارەتەکان و خانەنیشینان لە یەک رۆژدا موچەکانیان بۆ دائەبەزێت وەک ئەوروپا یاخود دیسان لەبری لیستی موچە، لیستی پارەخستنەسەر حساب بانکی وەزارەتەکان رائەگەیەنن. بۆ نمونە پەروەردە ٢٠ی مانگ پارە ئەچێتە سەر ئەژماریان، تەندروستی ٢٥ی مانگ و خانەنشین ٣٠ی مانگ و هەتا دوایی؟ دووەم: بەم رێگایە هاوکێشەی موچە کە ئێستا دوو پێکهێنەرەکەی بریتین لە حکومەت و موچەخۆر نێوەندگیرێک دێتە نێوانی و کێشەکە دەبێتە نێوانی موچەخۆران و بانکە ئەهلییەکان، بە واتایەکی تر حکومەت لە هاوکێشەکە دەچێتە دەرەوە و کێشەی موچەخۆر لەگەڵ بانکەکان ئەبێت وەک چۆن ئێستا حکومەت بەشێک نییە لە کێشەی نێوان هاوڵاتی و کۆمپانیاکانی تەلەفۆن و ئینتەرنێت و خاوەن یەکەکانی نیشتەجێبوون و قوتابخانە و زانکۆ ئەهلییەکان ئەم بابەتەش بە کەرتی بەناو ئەهلی ئەسپێرێت. بۆ نمونە موچە نەبێت ئەڵێت من پارەم کردوەتە سەر حسابەکەت بەڵام بانک ئەڵێت پارەم نییە رایکێشیت. ئەوکات بۆ نەبوونی موچە، موچەخۆران ئەبێت ئەبێت خۆپیشاندان دژ بە بانکەکان بکات، چونکە پێشتریش هەندێک لە بانکەکان بە بیانوی نەبوونی رەسید چەند جارێک موچەیان دواخستووە بۆیە پرۆژەکە لە بەرژەوەندی خۆیان و زیانی موچەخۆرانە. سێیەم: لە غیابی سیستمی بانکی پێشکەوتوو و نەبوونی متمانەی خەڵک بە بانک و و کەمی بانکەکان و لقی بانکەکان و نەبوونی ئامێری پارەراکێشانی پێویست ATM، کاتێک موچە دادەبەزێت، خەڵک راستەوخۆ دەیەوێت پارەکانی و کۆی بڕی موچەکەی بە کاش رابکێشێت ئەمەش ئەستەم ئەبێت، چونکە بانکەکان و لقەکانیان دەرەقەتی ژمارەی موچەخۆران نایەن و ناتوانن هەموو پارەکانیان لە چەند رۆژێک پێبدەن. ئەوە سەرەڕای کێشەی موچەخۆرانی دەرەوەی شارە گەورەکان کە لقی بانکەکانی لێ نییە. لەم حاڵەتە رەنگە بانک بڕی پارەی راکێشراو سنوردار بکات بۆ نمونە ئەگەر ملیۆنێک موچەت بێت رەنگە بڵێت بۆت هەیە هەفتەی ١٥٠ هەزار دینار رابکێشیت واتە کۆنترۆڵی خەرجی و گیرفان دەچێتە دەست بانکەکان نەک خەڵک و موچەخۆران. چوارەم: هێشتا زۆرینەی دوکان و مارکێت و بازاڕەکان ئامێری POS ی تایبەت بە فرۆشتنیان نییە لە رێگەی کارتی بانکییەوە و رەنگە زۆرێکیش هەر باوەڕیان پێی نەبێت کە بە کارت پارە وەربگرن ئەگەر دڵنیا نەکرێن ئەو ژمارە ئەلکترۆنیانە ئەبنەوە بە پارە هەتا بتوانن کاڵای پێ بكڕن نەک وەک چەکی بێ رەسید وابێت و تەنها ژمارە بێت. ئەوە سەرەڕای ئەوەی هێشتا زۆرێک لە خەڵک لە بازاڕە گشتی و میللیەکان و لاکۆڵانەکان پێداویستییەکانی رۆژانەیان ئەکڕن و بەشێکی زۆر لە کڕیار و فرۆشیار و موچەخۆران شارەزاییان لە بەکارهێنانی کارتی بانکی و پارەدان و پارەوەرگرتن بە دیجیتاڵی نییە یان متمانەیان پێی نییە. پێنجەم: ئەم سیستمە بە دڵنیایی بێبەرامبەر نابێت، چونکە لەماوەی رابردوودا دەرکەوتووە حکومەت کەسابەت لەگەڵ خەڵک ئەکات و هەر هاوکێشەو مامەڵەیەک پارەی تێدابێت بە دڵنیایی بەلای خۆیدا شکاندویەتیەوە و لە مافی خۆی خۆش نەبووە هەر لە موچەبڕین و دابەشکردنی نەوت و زیادکردنی باج و نرخی هەموو خزمەتگوزاری و سزاکان. لە کاتێکدا نزیکەی ١٠ ساڵە پلەبەرزکردنەوە راگیراوە ئەوەی ماوەی سەرموچەیە کە ساڵانە چەند هەزار دینارێک موچەی موچەخۆران زیاد ئەکات. بۆ نمونە ئەگەر لە ئەژماری من تەنها ١٪ ی موچەکە ببڕدرێت بۆ بانکەکان ئەوا ئەو سەرموچەیەش دەبێتە قوربانی بانکەکان و سیستمی هەژماری من و مانگانە لە موچەخۆران ئەبڕدرێت. ئەوە جگە لەوەی شوێنە بازرگانییەکانیش رەنگە دەرفەتەکە بقۆزنەوە و رسوماتێک ئەگەرچی کەمیش بێت لەسەر پارەدان بە کارت دابنێن کە ئەمیش ئەبێتە بارقورسی زیاتر بۆ سەرشانی موچەخۆران. شەشەم: بە دڵنیایی هاوشێوەی هەندێک لە وڵاتان چاوەڕوان ئەکرێت بازرگان و بزنسە گەورەو مام ناوەند و رەنگە بچوکەکانیش نەچنە ژێرباری بەکارهێنانی سیستمی بانکی دیجیتاڵی تەواو بەو پێیەی زۆربەی ئاڵوگۆڕەکانیان بۆ حکومەت دیار ئەبێت و ئەوەش باجێکی زۆریان ئەخاتەسەر بۆیە هەوڵ ئەدەن مامەڵەکانیان بە کاش بێت و بەردەوام بێت ئەگەر بە داشکاندن و ئۆفەری تایبەتیشەوە بێت بۆ کڕیاران. لە ئەمریکا و و بەریتانیا و ئیتاڵیا و تورکیا و ئەڵمانیا و چەند وڵاتێکی دیکە ماوەیەکە هەڵمەتێکی چڕ بەڕێوەئەجێت دژ بە هەوڵی نەهێشتی کاش کە بە Cashless Society ناسراوە کە خۆی پاشەکشەی زۆری کردووە لە ماوەی ٤ ساڵی رابردوودا کە بڕیاربوو بەکارهێنانی پارەی کاش نەمێنێت. هەر بۆیە لە هەندێک لە چێشتخانە و شوێنە بازرگانییەکانی ئەو وڵاتانە ریکلام ئەکەن و ئەڵێن ئەگەر بە کاش پارەکەت بدەیت ئەوا رێژەیەک داشکاندنت بۆ ئەکەین بۆ نمونە ١٠٪ یان ٢٠٪. حەوتەم: لە رووی سایبەر سیکویریتی و ئاسایشی ئەلکترۆنییەوە پشت بەستن بە سیستمی بانکی و دیجیتاڵی لە وڵاتانی پێشکەوتووش بێ خەوش و کەموکوڕی نییە و بەدەر نییە لە هەوڵی هاککردن و فێڵکردن و بردن و راکێشانی پارەی خەڵک و بازرگانی قەدەغە و فێڵی تر. چ گرەنتییەک هەیە لە هەرێم کە سیستمەکەی هێندە تۆکمە نییە دوای ئەم سیستمە دزین و بڕینی ئەژماری ئەلکترۆنی موچەخۆران و تەنانەت بانکەکانیش روونەدات و ئەوکات لە بازاڕە ئۆنلاین و ئاساییەکانیش دزی لە خەڵک ئەکرێت و هیچ کەسیش نازانێت چۆن مافەکەی بۆ بگەڕێنرێتەوە. بۆیە پێش کارکردن بە سیستمەکە دەبێت ئامادەکاری تەواو هەبێت خولی راهێنان و هۆشیاری هەبێت و متمانە بۆ خەڵک بگەڕێنرێتەوە، چونکە زۆرێک لە خەڵک و موچەخۆران شارەزانین لە داخڵکردنی کارتێکی قسەکردن چ جای موچەو شتکڕینی رۆژانەی لە رێگەی کارتەوە بێت و لەمەودوا لە بری سەرەی ناو فەرمانگەکان، چیرۆکە تراژیدی و کۆمیدییەکانی سەرەی بەردەم ئامێرەکانی پارە راکێشان و بانکەکان و کێشەکانیان دەبێتە باسی میدیاکان و سۆشیاڵ میدیا.

خەرجی موچە مانگانە بە تێكڕا (941) ملیار دینارە خەرجی دیكە (646) ملیار دینارە درەو: وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان داهات و خەرجی راستەقینەی شەش مانگی یەكەمی 2023ی خستە روو: یەكەم داهات: •    داهاتی فرۆش و هەناردەكردنی نەوت لە 1/1 تا 25/3/2023 دەكاتە: (2 ترلیۆن و 935 ملیار و 935 ملیۆن) دینار. •    بەهای نرخی تەرخانكراو بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی لە 1/1/2023 بۆ 30/6/2023: بڕی (309 ملیار و 967 ملیۆن و 348 هەزار) دینار) •    داهاتی نانەوتی: ( 2 ترلیۆن و 74 ملیار و 597 ملیۆن) دینار واتا مانگانە دەكاتە (346 ملیار ) دینار. •    گوژمەی قەرزی رەوانەكراو بۆ هەرێم لەلایەن بەغداوە: ( ترلیۆنێك و 600 ملیار) دینار •    گوژمەی شایستەی رەوانەكراو لەلایەن بەغدادەوە: (998) ملیار دینار •    كۆی داهاتی حكومەتی هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی 2023 بریتیە لە (7 ترلیۆن و 918 ملیارو 501 ملیۆن) دینار. دوەم: خەرجی: •    خەرجی موچە لە شەش مانگدا: 5 ترلیۆن و 646 ملیار و 572 ملیۆن) دینارە واتا بە تێكڕا مانگانە (941) ملیار دینارە. •    پێدانی بەشێك لە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت و شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان: (ترلیۆنێك و 600 ملیارو 146 ملیۆن) دینار •    پێانی بەشێك لە تێچوی كڕینی وزەی كارەبا لە وێستگەكانی كەرتی تایبەت: (129 ملیارو 815 ملیۆن) دینار •    خەرجی پرۆژەكانی وەبەرهێنان و گەشەپێدانی هەرێمەكان: ( 371 ملیارو 969 ملیۆن) دینار •    خەرجی دیكەی بەكاربردن: (646 ملیارو 997 ملیۆن ) دینار •    كۆی گشتی خەرجیەكان: ( 8 ترلیۆن و 395 ملیار و 501 ملیۆن) دینار سێیەم: جیاوازی خەرجی و داهات لە شەش مانگی رابردوودا: •   كۆی داهات: 7 ترلیۆن و 918 ملیارو 501 ملیۆن دینار •   كۆی خەرجی: 8 ترلیۆن و 395 ملیار دینار و 501 ملیۆن دینار •  بڕی جیاوازی كورتهێنان: 477 ملیار دینار

راپۆرت: درەو ئەو نرخەی وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێمی كوردستان دیاریكردووە بڕی (26) دۆلار كەمترە لەو نرخەی وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم دیاریكردووە، ئامانج رەحیم لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقدا راپۆرتی وه‌زاره‌تی دارایی خوێنده‌وه‌و رایگەیاندووە، ئەگەر هەمان پێوەری یاسای بودجەی 2021 لەبەرچاو بگیرێت، هەرێمی كوردستان بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوت بڕی زیاتر لە (27) دۆلاری دەكەوێت. روانگەی وەفدی هەرێم لەبارەی جیاوازی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت چۆن بووە كە ئێستا یەكێكە لە تەوەرە سەرەكییەكانی كێشەی نێوان هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەبارەی یاسای بودجەوە؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  ئامانج رەحیم راپۆرتەكەی خوێندوه‌ته‌وه‌ وەفدی حكومەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 18ی ئەم مانگە چووە بەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق، بە ئامادەبوونی (تەیف سامی) وەزیری دارایی عێراق، وەفدی هەرێم كە ئاوات شێخ  جەناب وەزیری دارایی سەرۆكایەتیی دەكرد، راپۆرتی دۆخی دارایی خۆی لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا خستەڕوو.  سەرچاوەیەك لە وەزارەتی دارایی هەرێم بە (درەو)ی راگەیاند، سەرەتا ئاوات شێخ جەناب وتەیەكی پێشكەشكردو دواتر ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران راپۆرتی حكومەتی هەرێمى لەبەردەم لیژنەی دارایدا خوێندەوەو، ئومێد سەباح سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە. ناكۆكی لەبارەی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت ! (درەو) كۆپییەكی راپۆرتەكەی وەفدی هەرێمی دەستكەوتووە، بەشێكی راپۆرتەكە تایبەتە بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت، كە یەكێكە لە بابەتە كێشە لەسەرەكانی بودجە لەنێوان هەردوو حكومەتی هەولێرو بەغدادا.  راپۆرتی حكومەتی هەرێم باسلەوە دەكات، لە ماددەی 12ی یاسای بودجەدا، بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی بڕی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم، هەمان ئەو نرخە دانراوە كە بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لە عێراق دانراوە.  بەپێی راپۆرتەكە، فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ تێچووی بەرهەمێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار دیاریكردووە كە دەكاتە (6,9) دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێمی تێكڕای ئەم خەرجییەی بە بڕی (32,91) دۆلار دیاریكردووە، بەمشێوەیە:  •    بڕی (24,32) دۆلار بۆ بەرهەمهێنانی یەك بەرمیل نەوت •    بڕی (8,59) دۆلار بۆ گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت لەسەر بنەمای هەناردەكردنی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە‌و بە نرخی (70) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك، ئەو پارەیەی كە وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم دیاریكردووە بڕی (26) دۆلاری كەمترە لەو نرخەی كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم دیاریكردووە.  حكومەتی هەرێم چی دەڵێ ؟ وەفدی هەرێم رەخنەی لە فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی عێراق هەیە‌و دەڵێ: لە لێكدانەوەیدا بۆ میكانیزمی هاتوو لەیاسای بودجەدا تایبەت بە ئەژماركردنی تێچووی  بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی، زۆر خاڵی گەوهەری لەبەرچاو نەگرتووە، لەوانە: •    سروشتی گرێبەستە نەوتییەكان لە هەرێمی كوردستان، كە گرێبەستی (هاوبەشی لە بەرهەمهێنان)ە‌و كۆمپانیا نەوتییەكانن كە نەوت بەرهەمدەهێنن‌و هەرێم هیچ كۆمپانیایەكی نیشتمانی تایبەت بەخۆی نییە، پشەسازی نەوت لە هەرێم لەلایەن كەرتی تایبەت‌و كۆمپانیا نەوتییەكانەوە بەرهەمهێنانی تێدا كراوە‌و پارەیەكی زۆریان لە پرۆسەی دۆزینەوەو پەرەپێدان‌و بەرهەمهێنان خەرجكردووە، بەبێ ئەوەی هیچ بڕە پارەیەكیان لەچوارچێوەی یاسای بودجەی هەرێمدا لە ساڵانی پێشوو بۆ تەرخان بكرێت، ئەم كۆمپانیایانە خەرجی وەبەرهێنان‌و بەكارخستن‌و پشكی قازانجی خۆیان لە داهاتی هەناردەو فرۆشی نەوت دەگەڕێننەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بۆ وەزارەتی نەوتی عێراق بڕێكی زۆر پارە بۆ خەرجی بەكارخستن‌و وەبەرهێنان‌و پشكی قازانجی كۆمپانیاكان تەرخانكراوە، كە بۆ ساڵی دارایی 2023 بڕەكەی (24 ترلیۆن) دینارە.  •    هێڵی بۆرییەكانی نەوت لای حكومەتی فیدراڵ موڵكی گشتین‌و خاوەندارێتییان بۆ وەزارەتی نەوتی فیدراڵی دەگەڕێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە ئەو بۆرییانەی نەوت كە لە هەرێمی كوردستان هەن لەرێگەی وەبەرهێنانی تایبەتەوە دروستكراون‌و پەرەیان پێدراوە‌و خراونەتەگەڕ، بۆیە خەرجی دروستكردنی ئەم بۆرییانە لە داهاتی هەناردەو فرۆشی نەوتی هەرێم دەردەكرێت.  •    وەزارەتی پلاندانانی حكومەتی فیدراڵ بەگوێرەی نوسراوی ژمارە (264) لە رۆژی 23/5/2023‌و پاڵپشت بە كۆبونەوەی هاوبەش لە رۆژی 26/1/2023 كە نوێنەری فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ‌و نوێنەری كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" بەشداربوون تێیدا، رێككەوتن كرا لەسەر ئەژماركردنی شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان لەچوارچێوەی گەڕەكانی مۆڵەتپێدان بۆ هەرێمی كوردستان، بەدیاریكردنی تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان بە بڕی (19) دۆلار (12 دۆلار بۆ خەرجی بەرهەمهێنان‌و 7 دۆلار بۆ خەرجی گواستنەوە)ی هەر بەرمیلێك نەوت.  •    ئەژماركردنی تێكڕای تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك نەوتی خاو بە بڕی (8 هەزارو 960) دینار واتە (6,9) دۆلار لەلایەن فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵەوە، پێچەوانەی ئەو تەرخانكراوەیە كە لەچوارچێوەی خەرجی سیادیدا بۆ ئەم جۆرە خەرجییە كراوە كە بڕەكەی (3 ترلیۆن‌و 800 ملیار) دینارە.  •    پێوەری پێشنیازكراو لەلایەن فەرمانگەی ئابوری وەزارەتی نەوتی فیدراڵ بۆ ئەژماركردنی تێكڕای خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی یەك بەرمیل نەوت، لەلایەن كۆمپانیا نەوتییە بەرهەمهێنەرەكانەوە لە كوردستان لە كۆبونەوەی رۆژی 23/8/2023 بە فەرمی رەتكرایەوە.  •    پێشتر حكومەتی فیدراڵ دانی ناوە بە خەملاندنی نزیك لە واقع سەبارەت بە تێچووی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان‌و شایستەی كۆمپانیا نەوتییەكان بەگوێرەی گرێبەستی هاوبەشیكردن كە لەنێوانیاندا كراوە، ئەمەش بەڕوونی لە بڕگەی (دووەم/ ا)ی ماددەی (11)ی یاسای بودجەی فیدراڵی ژمارە (23)ی ساڵی 2021دا دەردەكەوێت، ئەمەش لەرێگەی پابەندكردنی هەرێم بە بەرهەمهێنانی بڕی (460 هەزار) بەرمیل رۆژانە، هاوكات لەگەڵ داواكارییەكەی بۆ ئەوەی تەنیا (250 هەزار) بەرمیلی بە نرخی سۆمۆ بێت‌و بڕی (50 هەزار) بەرمیلی بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی‌و بەرهەمهێنانی كارەبا بێت‌و ئەوەی دەمێنێتەوە كە بڕەكەی (160 هەزار) بەرمیلە، تەرخان بكرێت بۆ خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت‌و شایستەكانی تر، ئەم بڕە كە بۆ خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت تەرخانكراوە، رێژەی 34%ی تێكڕای بەرهەمهێنانی نەوت پێكدەهێنێت (160/460 × 100= 34%). ئەگەر هەمان رێژە هەژمار بكەین (بەهۆی ئەوەی سۆمۆ نەوتەكە دەفرۆشێت)، ئەوكاتە شایستەی هەرێم‌و كۆمپانیاكان بەمشێوەیە دەبێت (80 $ تێكڕای نرخی فیعلی بەرمیلێك × 34%= 27,2$) ئەمە دەیسەلمێنێت ئەو بنەمایەی كە لایەنی تایبەتمەند لە وەزارەتی نەوت پشتی پێبەستووە لە ئەژماركردنی خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم (6$ بۆ هەر بەرمیلێك) ستەمێكی روونی تێدایە‌و شایستەی كۆمپانیاكانی تێدا لەبەرچاو نەیگراوەو وادەكات هەرێم نەتوانێت شایستەی ئەو كۆمپانیایانە بدات‌و بەمە وەبەرهێنانی نەوت رادەوەستێت‌و وادەكات هەرێم نەتوانێت پابەندییە نەوتییەكانی جێبەجێ بكات.  ژمارەكانی وەزیری بەوەكالەت كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەوەكالەت رۆژی 4ی ئەیلولی ئەمساڵ لەگەڵ وەفدی دانوستانكاری حكومەتی هەرێم بەشداری كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی كرد. لە كۆنگرەكەدا، كەمال محەمەد رایگەیاند، بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریس لە پێنج تانە پێكهاتووە كە دژی دۆسیەی نەوتی هەرێم تۆماركراوە، خۆشەبەختانە چوار دۆسیەی لەبەرژەوەندی هەرێم شكاوەتەوە كە بریتین لە دۆسیەكانی (ئیدارەدان- بەرهەمهێنان- گواستنەوە- عەمباركردن)‌و دادگاكە لەم بوارانەدا مافی بە هەرێم داوە، بەڵام لە بابەتی (فرۆشتنی نەوت)دا حەقی بە هەرێم نەداو دەبێت لەڕێگەی كۆمپانیای "سۆموە" بێت.  وەزیری بەوەكالەت ئاماژەی بەوەكرد" لە 25ی ئازارەوە هەناردەی نەوتی هەرێم راگیراوە، بەڵام تاوەكو بەر لە راگرتنی هەناردە، بە داهاتی نەوت شایستەی كۆمپانیاكان‌و مانگانەش موچە دابین كراوە". "راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لەبەرژەوەندی عێراقدا نییە، چونكە راگرتنی 400 هەزار بەرمیل ئەگەر بۆ هەر بەرمیلێكیش (70 دۆلار) ئەژمار بكەین، واتا مانگانە (850 ملیۆن) دۆلار زیان لە داهاتی عێراق دەكەوێت" كەمال محەمەد وای وت. وەزیری ئاسمانە سروشتییەكان هەرێم ئاشكرایكرد" لە 25ی حوزەیران وەزارەتی نەوتی عێراق داوایكردووە ئێمە لە 50 هەزارەوە دەستپێبكەین تا 140 هەزار بەرمیل رادەستبكەین، ئێمە لە 25ی حوزەیراندا ئەو نەوتەمان رادەستی پاڵاوگەی (كار) كرد كە بۆ عێراق كار دەكات، ئێستا رۆژانە بە تێكڕا (85 هەزار) بەرمیل نەوت بە عێراق دەدەین، بەڵام لەوكاتەوە یەك دینارو یەك دۆلار بۆ بەرهەمهێنان خەرج نەكراوە، ئەمەش بەبەهانەی ئەوەی دەڵێن بۆ كرێی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوە هەر بەرمیلێك 6 دۆلار حساب دەكەین".   لەبارەی ناكۆكییەكان سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەنێوان هەرێم‌و بەغداد، ئاماژەی بەوەكرد" گرێبەستەكانی ئێمە وەكو هەرێمی كوردستان جیاوازە لە گرێبەستەكانی عێراق، چونكە عێراق كۆمپانیای نیشتمانی بەرهەمهێنانی نەوتی خۆی هەیە، بەڵام ئێمە لەرێگەی كۆمپانیاوە دەیكەین. لە 24ی ئابدا لەگەڵ كۆمپانیاكان كۆبوینەوە كە نرخی دیاریكراو بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەلایەن  وەزارەتی نەوتی عێراقەوە بە (6 دۆلار) دیاریكراوە‌و ئەوە لە بودجەدا پەسەندكراوە، كۆمپانیاكان هەموویان بە فەرمی وەڵامی ئێمەیان دایەوە‌و وتیان ئێمە ناتوانین بەو (6 دۆلار) بەردەوام بین لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت". وەزیری سامانە سروشتییەكان داوای لە وەزارەتی نەوت‌و حكومەتی عێراق كرد پێداوچوونەوەیەك بە بابەتی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەدا بكات، بۆ ئەمەش نمونەی بەوە هێنایەوە كە "لە عێراق چەندین كێڵگە هەن تێچووی بەرهەمهێنانیان تێیاندا زیاتر لە 30 دۆلارە". لەبارەی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت بە تێكڕا لە هەرێمی كوردستان، ئاشكرایكرد" ئێمە بۆ وەبەرهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت پێویستمان بە 24 دۆلارە‌و بۆ گواستنەوەش پێویستمان بە (7 دۆلار)ە، واتا تێكڕای خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێم (31 دۆلار)ە‌و بەو (6 دۆلار)ەی دیاریكراوە كۆمپانیاكانی هەرێم ناتوانن نەوت بەرهەم بهێنن".  

  (درەو): بەگوێرەی راپۆرتی وەفدی حكومەتی هەرێم كە رۆژی 18ی ئەم مانگە لەبەردەم لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق خراوەتەڕوو، پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بەمشێوەیە بووە: •    تێكڕای هەناردەو فرۆشی نەوت لە 1/1/2023 بۆ 25/3/2023 بریتیی بووە لە (352 هەزارو 83) بەرمیل نەوتی رۆژانە. (هەناردەی نەوتی هەرێم لەلایەن توركیاوە لە 25ی ئازاری ئەمساڵدا راوەستا) •    لە 25ی حوزەیرانەوە كە یاسای بودجەی عێراق كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن تاوەكو رۆژی 14ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ (واتا لەماوەی 100 رۆژدا)، حكومەتی هەرێم بڕی (8 ملیۆن‌و 43 هەزارو 594) بەرمیل نەوتی رادەستی وەزارەتی نەوتی عێراق كردووە بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی، واتا لەم ماوەیەدا بە تێكڕا رۆژانە هەرێم نزیكەی (80 هەزار) بەرمیل نەوتی رادەستی عێراق كردووە، كەچی لەم ماوەیەدا حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی ئەم بڕە نەوتە خەرج نەكردووە. •    بە تێكڕا بڕی نەوتی بەرهەمهێنراوی نەوتی هەرێم لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بریتی بووە لە (10 ملیۆن‌و 200 هەزارو 524) بەرمیل. •    داهاتی نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێمی كوردستان لە شەش مانگی یەكەمی ئەمساڵدا بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆ بریتی بووە (309 ملیارو 967 ملیۆن) دینار.  

  نه‌وشیروان مسته‌فا 2007 له‌ دووای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه‌ هه‌مو پرسه‌ چاره‌نوسیه‌کانی عیراق سه‌رله‌نوێ هاتونه‌ته‌وه‌ سه‌ر ده‌زگای باس و پێداچونه‌وه‌. زۆری ئه‌و پرسانه‌ پێشتر له‌ قانونی ئیداره‌ی ده‌وڵه‌تی عیراق و دووای ئه‌و له‌ ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عیراق دا ره‌نگیان داوه‌ته‌وه‌. یه‌کێ له‌و پرسه‌ چاره‌نوسی‌یانه‌ کێشه‌ی نه‌وته‌. ئه‌گه‌ر سه‌رده‌مێ، یا رۆژێ له‌ رۆژان، ئابوری عیراق فره‌ به‌رهه‌م و داهات و ده‌رامه‌تی فره‌ سه‌رچاوه‌ بوبێ، ئه‌وا له‌ سه‌رده‌می سه‌دام حسێن دا، به‌ تایبه‌تی له‌ ساڵانی جه‌نگه‌کانی دا، بۆته‌ وڵاتێکی تاک به‌رهه‌م و تاک سه‌رچاوه‌ی دارایی، که‌ ئه‌ویش نه‌وته‌. له‌ دووای روخانی رژێمی به‌عسه‌وه، له‌ سه‌رده‌می مه‌جلیسی حوکم و دووای ئه‌و له‌ سه‌رده‌می وه‌زاره‌ته‌کانی د. ئه‌یاد عه‌لاوی، د. ئیبراهیم جه‌عفه‌ری و، نوری مالیکی،‌ که‌ جۆرێ له‌ رۆشنایی له‌ بودجه‌ی عیراق دا دروستبووه‌ ئه‌م راستیه‌ ده‌رئه‌که‌وێ که‌ نه‌وت بۆته‌ سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌کی بودجه‌ی عیراق، هه‌ر له‌ بودجه‌ی ساڵی 2003ه‌وه‌ تا دووایین بودجه‌ که‌ بودجه‌ی ساڵی 2008 ه‌. هه‌ندێ جار داهاتی نه‌وت 96%ی بودجه‌ی عیراقی داپۆشیوه‌. داهاتی بودجه‌ی ساڵی 2008 ی عیراق خه‌مڵێنراوه‌ به‌ 50 تریلیۆن و 777 ملیار و 81 ملیۆن دینار له‌وه سه‌روی‌ 45 تریلیۆن و 180 ملیاری له‌ فرۆشتنی نه‌وت دابین ئه‌کرێ. بۆیه‌ نه‌وت له‌ قۆناغی ئیستادا بۆته‌ فاکته‌رێکی گرنگ له‌ بڕیاردانی چاره‌نوسی عیراق دا. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش بو که‌ له‌ کاتی په‌لاماردانی عیراق دا ته‌نیا جێگه‌ی ئه‌مه‌ریکا پاراستی وه‌زاره‌تی نه‌وت و دامه‌زراوه‌کانی نه‌وت بو، ته‌نیا که‌رتی ئابوریش که‌ ئه‌مه‌ریکا دووای داگیرکردنی عیراق بایه‌خی پێدا که‌رتی نه‌وت بو. * ساڵی 1972 مه‌جلیسی قیاده‌ی سه‌وره‌ له‌ عیراق به‌ سه‌رکردایه‌تی سه‌دام حسێن نه‌وتی عیراقی به‌ سه‌رمایه‌ و داووده‌زگاکانیه‌وه‌ «ته‌ئمیم» کرد و، هه‌مو بواره‌کانی نه‌وت و قۆناغه‌کانی ده‌رهێنان و فرۆشتنی کرده‌ مۆنۆپۆڵ و موڵکی ده‌وڵه‌ت. له‌وه‌تی ئه‌مه‌ریکا هاتۆته‌ عیراقه‌وه‌ کێشه‌ی نه‌وت، وه‌کو زۆر پرسی چاره‌نوسسازی تر، بۆته‌ پرسی رۆژ، عیراق به‌ داهاتی نه‌وت به‌ڕێوه‌ ئه‌چێ. بۆ ره‌فتار له‌ گه‌ڵ‌ پرسی نه‌وت دوو بۆچونی سه‌ره‌کی هه‌بوه‌، که‌ تا ئیستاش یه‌کلایی نه‌بۆته‌وه‌: بۆچونی یه‌که‌م: مانه‌وه‌ی نه‌وت، له‌ هه‌مو قۆناغه‌کانی دا – دۆزینه‌وه‌ی، هه‌ڵێنجانی، فرۆشتنی، دابه‌شکرنی داهاتی - به‌ ده‌س حکومه‌تی ناوه‌ندیه‌وه‌ له‌ به‌غداد. به‌یکه‌ر – هامیلتۆن له‌ راپۆرته‌که‌یان دا به‌شێکی تایبه‌تی‌یان بۆ ته‌رخان کردووه‌ و، چه‌ند جارێ باسی نه‌وتیان کردووه‌ و، له‌ دو راسپارده‌دا رای خۆیان به‌ ئاشکرا نووسیوه‌: راسپارده‌ی ژماره‌ 23: داوا ئه‌کا تا کۆتایی 2006 و سه‌ره‌تای 2007 قانونی نه‌وت له‌ عیراق ده‌ربچێ. راسپارده‌ی 28 ئه‌ڵێ: دابه‌شکردنی داهاتی نه‌وت، ئه‌بێ ده‌رامه‌تی نه‌وت بڕوات بۆ حکومه‌تی ناوه‌ندی و به‌ سه‌ر دانیشتوان دا دابه‌شبکرێ. نابێ کۆنترۆڵی داهاتی نه‌وت له‌و کێڵگانه‌دا که‌ له‌ پاشه‌ڕۆژدا ئه‌دۆزرێنه‌وه‌ بدرێته‌ ده‌س هه‌رێمه‌کان، یا کۆنترۆڵی کێڵگه‌کانی نه‌وت بدرێته‌ ده‌س هه‌رێمه‌کان مه‌گه‌ر به‌ سازان و هاوکات بێ له‌ گه‌ڵ‌ ئاشتبونه‌وه‌ی نیشتمانی» ئه‌م بۆچونه‌ هی ئه‌مه‌ریکیه‌کانه‌ هه‌ر له‌ سه‌رده‌می ده‌سه‌ڵاتی حاکمی مه‌ده‌نی عیراق‌ پۆل بریمه‌ره‌وه‌ تا سه‌رده‌می سه‌فیر زاڵمای خه‌لیلزاد و دووای ئه‌و سه‌فیر راین کرۆکه‌ر. هه‌وڵی سه‌پاندنیان داوه‌ له‌ به‌رگێکی قانونی دا. بیانویشیان بۆ ئه‌م بۆچونه‌ ئه‌وه‌یه‌ که‌ نه‌وت فاکته‌ری مانه‌وه‌ی ئه‌رز و گه‌ل و ده‌وڵه‌تی عیراقه‌ به‌ یه‌کگرتویی. عه‌ره‌بی سوننه‌ پشتیوانی له‌م بۆچونه‌ ئه‌که‌ن. جگه‌ له‌وه‌ی زۆرایه‌تی عه‌ره‌بی سوننه‌ له‌ گه‌ڵ‌ دامه‌زراندنه‌وه‌ی عیراقێکی ناوه‌ندیی به‌ هێزن، که‌ سه‌رله‌نوێ ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، ئابوری، جه‌نگی له‌ ده‌ستی حکومه‌تێکی ناوه‌ندی به‌هێزدا کۆ بکرێته‌وه‌، مه‌ترسی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ ئه‌گه‌ر ره‌فتار له‌ گه‌ڵ‌ پرسی نه‌وت بکه‌وێته‌ ده‌س هه‌رێمه‌کان، ئه‌وان بێبه‌ش بکرێن له‌ داهاتی نه‌وت چونکه‌ تا ئیستا مه‌یدانی نه‌وتی دۆزراوه‌ و دامه‌زراوه‌ی ده‌ر‌هێنانی نه‌وت له‌ ناوچه‌کانی ئه‌وان دا نیه‌. جگه‌ له‌ سوننه‌ی عه‌ره‌ب، هه‌ندێ له‌ شیعه‌کانی عه‌ره‌ب به‌ بیانوی دابین کردنی دادپه‌روه‌ری له‌ دابه‌شکردنی داهاتی سامانی سروشتی عیراق دا لایه‌نگری ئه‌م بۆچونه‌ن، ئه‌وانه‌ش به‌ ته‌مان له‌ رێی کۆنترۆڵی نه‌وته‌وه‌ کۆنترۆڵی هه‌مو عیراق بکه‌ن به‌ شیعه‌ و سوننه‌ و کورده‌وه‌. هه‌ندێ کوردیش پشتیوانی له‌م بۆچونه‌ ئه‌که‌ن به‌ بیانوی ئه‌وه‌ی نه‌وتی کوردستان له‌ چاو نه‌وتی عیراق دا که‌مه‌، له‌ باتی ئه‌وه‌ی کورد به‌و نه‌خته‌ نه‌وته‌ی خۆی دابکه‌وێ باشتره‌ به‌شدار بێ له‌ نه‌وتی مشه‌ی عیراق دا. ئه‌مه‌ش بیانویه‌که‌، زۆرتر له‌وه‌ی پشت ئه‌ستور بێ به‌ لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی زانستی، بۆ هاوئاوازیه‌ له‌گه‌ڵ‌ سیاسه‌تی نه‌وتی ئه‌مه‌ریکیه‌کان‌. بۆچونی دوه‌م: مانه‌وه‌ی هه‌مو مه‌یدانه‌کانی که‌ ئیستا نه‌وتیان لێ ده‌رئه‌هێنرێ به‌ هه‌مو دامه‌زراوه‌کانیه‌وه‌ له‌ ده‌س حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غدادا‌، به‌و مه‌رجه‌ی داهاته‌که‌ی به‌ پێ‌ی ژماره‌ی دانیشتوان و پێویستی ئه‌و ناوچانه‌ی له‌ سه‌رده‌می به‌عس دا زه‌ره‌ری زۆرتریان لێ که‌وتوه‌ یا زۆرتر پێویستیان به‌ گه‌شه‌ پێدانه‌، له‌ پاڵ ئه‌م ده‌سه‌ڵاته‌ ناوه‌ندیه‌دا سه‌لماندنی مافی هه‌رێمه‌کان بۆ دۆزینه‌وه‌ی مه‌یدانی نوێ و هه‌ڵێنجان و فرۆشتنی. ئه‌م بۆچونه‌ به‌ راده‌ی یه‌که‌م له‌ لایه‌ن کورده‌وه‌ داکۆکی لێ کراوه به‌ تایبه‌تی، چونکه‌ ته‌جروبه‌ی کورد له‌ گه‌ڵ‌ حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غداد له‌ بواری نه‌و‌ت دا یه‌کجار تاڵ و خوێناویه‌. هه‌مو ناوچه‌ نه‌وتیه‌کانی کوردستان که‌وتونه‌ته‌ به‌ر شاڵاوی ته‌هجیر و ته‌عریب و، هه‌مو دامه‌زراوه‌ نه‌وتیه‌کانی عیراق له‌ کورد بژار کراون‌. له‌ ساڵی 1927 ه‌وه‌ نه‌وت له‌ کوردستان ده‌رئه‌هێنرێ. حکومه‌تی ناوه‌ندی به‌غداد نه‌ک هیچ به‌شێکی داهاتی نه‌وتی بۆ ئاوه‌دانکردنه‌وه‌ی کوردستان و باشکردنی ئاستی گوزه‌رانی خه‌ڵک و بنیاتنانی ژێرخانی ئابوری به‌ کار نه‌هێناوه‌، به‌ڵکو به‌ ده‌رامه‌تی نه‌وت گه‌وره‌تری مه‌کینه‌ی جه‌نگیی دروست کردووه‌، کوردستانی پێ وێران و کوردی پێ قڕ کردوووه‌. * له‌ رۆژانی نوسینی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عیراق دا پرسی نه‌وت ناکۆکیه‌کی دژوار بو له‌ نێوان لایه‌نی کوردی له‌ لایه‌ک و لایه‌نی عه‌ره‌بی و ئه‌مه‌ریکی له‌ لایه‌کی تره‌وه‌. سه‌ره‌نجام چه‌ند ماده‌یه‌ک به‌ نیوه‌وناچڵ له‌ ژێر گوشاری لایه‌نی کوردی دا سه‌باره‌ت به‌ نه‌وت و غاز خرایه‌ ده‌ستوره‌وه‌. ماده‌ی 111: نه‌وت و گاز موڵکی هه‌مو گه‌لی عێراقه‌ له‌ هه‌مو هه‌رێم و پارێزگاکان دا. ماده‌ی (112): یه‌که‌م- حکومه‌تی فیدراڵ هه‌ڵده‌ستێت به‌ به‌ڕێوه‌بردنی نه‌وت و گازی ده‌رهێنراو له‌ کێڵگه‌کانی ئێستادا له‌گه‌ل حکومه‌تی هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌م هێنه‌کاندا به‌ مه‌رجێ داهاته‌کانی دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌ش بکرێت، که‌ بگونجیت له‌گه‌ڵ‌ دابه‌ش بونی دانیشتوان له‌ هه‌مو ناوچه‌کانی وڵاتدا و له‌گه‌ڵ‌ دیاری کردنی به‌شێک بۆ ماوه‌یه‌کی دیاری کراو بۆ هه‌رێمه‌ زیان لێ که‌وتوه‌کان که‌ له ‌لایه‌ن ڕژێمی پێشوه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی بێ دادی بێ به‌ش کراون و زیانیان لێ که‌وتوه‌ دووای ئه‌وه‌، به‌ جۆرێک په‌ره‌پێدانی هاوسه‌نگ بۆ هه‌مو ناوچه‌ جیاجیاکانی ولاَت دابین بکات و ئه‌مه‌ش به‌ یاسا ڕێک ده‌خرێت. دوه‌م- حکومه‌تی فیدراڵ و حکومه‌تی هه‌رێم و پارێزگا به‌رهه‌م هێنه‌کان به‌ یه‌که‌وه‌ هه‌ڵده‌ستن به‌ نه‌خشه‌کێشان بۆ ستراتیژیه‌ پیویسته‌کان بۆ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بردنی سامانی نه‌وت و گاز به‌ جۆرێک به‌رزترین سود بۆ گه‌لی عێراق به‌دی بێنێت به‌ پشت به‌ستن به‌ نوێترین ته‌کنه‌لۆژیا و پره‌نسیپه‌کانی بازاڕ و هاندانی به‌رهه‌م هێنان.  سه‌ره‌ڕای ئه‌م دوو ماده‌یه‌ ماده‌یه‌کی تریش خرایه‌ ده‌ستوره‌وه‌ که‌ ئه‌ویش به‌شێکی پێوه‌ندی به‌ نه‌وته‌وه‌ هه‌بو. پێش روخانی رژێمی به‌عس هه‌ندێ گرێبه‌ست له‌ گه‌ڵ‌ هه‌ندێ کۆمپانیای بیانی ئیمزا کرا بو بۆ گه‌ڕان به‌ دووی نه‌وت و ده‌رهێنانی دا. ئه‌و ماده‌یه‌ ئه‌بو ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ بپارێزێ. ماده‌ی 141: «ئه‌و یاسایانه‌ی له‌ ساڵی (1992) به‌ولاوه‌ له‌ هه‌رێمی کوردستان دانراون و به‌رده‌وام کاریان پێ ده‌کرێت و هه‌مو بڕیاره‌کانی حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان –به‌ بڕیاره‌کانی دادگا و گرێبه‌سته‌کانیشه‌وه‌- کاریان پێ ده‌کرێت مه‌گه‌ر هه‌موار بکرێت، یان هه‌ڵبوه‌شێندرێنه‌وه‌ به‌ پیی یاساکانی هه‌رێمی کوردستان له‌ لایه‌ن لایه‌نی تایبه‌تمه‌نده‌وه‌ که‌ ناکۆک نه‌بن له‌گه‌ڵده‌ست» * له‌ سه‌رده‌می وه‌زاره‌ته‌که‌ی مالیکی دا کێشه‌ی نه‌وت له‌ نێوان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان و حکومه‌تی ناوه‌ندی دا به‌ زه‌قی ئاشکرا بو. د. حسێن شه‌هرستانی وه‌زیری نه‌وت له‌ کابینه‌که‌ی مالیکی دا، که‌ له‌ سه‌ر لیستی ئیئتیلافی شیعه‌یه‌، به‌ ئاشکرا دژی گرێبه‌سته‌کانی پێشووی نێوان حکومه‌تی هه‌رێم و کۆمپانیا بیانیه‌کان دووا و، داوای کرد که‌ سه‌رله‌نوێ به‌ هه‌مو گرێبه‌سته‌کان دا بچنه‌وه‌ و، دووای ئه‌وه‌ی له‌ سلێمانی و هه‌ولێر چه‌ند گرێبه‌ستێکی نوێ ئیمزا کران، شه‌هرستانی هه‌موو ئه‌م گرێبه‌ستانه‌ی به‌ «ناقانونی» دانا و، هه‌ڕه‌شه‌ی سزادانی له‌و کۆمپانیا بیانی‌یانه‌ کرد که‌ گرێبه‌ستی نه‌وتیان له‌ گه‌ڵ‌ هه‌رێمی کوردستان ئیمزا کردووه‌. ئه‌م کێشه‌یه‌ چه‌ند لایه‌نی جیاوازی هه‌یه‌: لایه‌نی سیاسی له‌ هه‌مو گفتوگۆکانی کورد – به‌عس دا، سه‌رانی به‌عس به‌ ئاشکرا ئه‌یان وت بۆیه‌ رێگه‌ ناده‌ن که‌رکوک بخرێته‌ سه‌ر «ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی کوردستان» چونکه‌ ئه‌بێته‌ بنچینه‌ی ئابوری ده‌وڵه‌تی کوردی و جیابونه‌وه‌ی کوردستان له‌ عیراق. عه‌قلیه‌تی ئیستای شه‌هرستانی نواندنه‌وه‌ی هه‌مان عه‌قلیه‌تی شۆڤێنی نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌کانی عه‌ره‌بی سه‌رده‌می حوکمی مه‌له‌کی و جمهوری عیراقه‌. لایه‌نی ده‌ستوری گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ بۆ حوکمی مه‌رکه‌زی و، هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ماده‌کانی 111 و 112 و 141 ی ده‌ستوری عیراقه‌ که‌ جۆرێکه‌ له‌ گه‌ره‌نتی ده‌ستوری بۆ جێبه‌جێ کردنی سه‌ره‌تای فیدرالی «دابه‌شکردنی ده‌سه‌ڵات و سامان و ئه‌رز» له‌ نێوان هه‌رێم و ناوه‌ندا. کێشه‌که‌که‌ ئه‌گه‌رچی به‌ رواڵه‌ت خراوه‌ته‌ قاڵبی قانونیه‌وه‌ به‌ڵام جه‌وهه‌ره‌که‌ی سیاسیه‌. لایه‌نی ئابوری ئه‌یه‌وێ ژێرخانی ئابوری کوردستان وه‌کو جاران به‌ لاوازی بمێنێته‌وه‌ و، نه‌توانێ پشت به‌ خۆی ببه‌ستێ و تا هه‌تایه‌ هه‌ر ده‌سنده‌خۆری حکومه‌تی ناوه‌ندی بێ، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌رگیز بیر له‌ جیابونه‌وه‌ نه‌کاته‌وه‌. * له‌ سه‌رده‌می سه‌فیر زاڵمای خه‌لیل زادا پرۆژه‌یه‌ک بۆ قانونی نه‌وت و غاز له‌ عیراق ئاماده‌ کرا و، له‌ ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عیراق دا به‌ په‌سه‌ندکراوی تێپه‌ڕی و نێردرایه‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بۆ په‌سه‌ندنی. خه‌لیلزاد ئه‌یویست ئه‌و قانونه‌ بکا به‌ سه‌رکه‌وتنێکی سیاسی بۆ خۆی و هه‌رچی زوتر له‌ پارله‌مانی عیراق، پێش رۆیشتنی خۆی، تێ بپه‌ڕێ. به‌ڵام قانونه‌که‌ له‌ زۆر لای جیاوازی سوننی و شیعی و کوردی عیراقی و زۆر لایه‌نی عه‌ره‌بیه‌وه، له‌ روانگه‌ی جیاواز و به‌ بیانوی جیاوازه‌وه‌،‌ که‌وته‌ به‌ر هێرش و ره‌خنه‌. سه‌ره‌نجام قانونه‌که‌ به‌ر له‌ په‌سه‌ندنی له‌ پارله‌مانی عیراق دا راگیرا و، خه‌وێنرا. ئه‌گه‌ر ئه‌م قانونه‌ په‌سه‌ند بکرایه ‌هه‌مو ئه‌و مادانه‌ی له‌ ده‌ستوری عیراق دا سه‌باره‌ت به‌ پرسی نه‌وت جێ کرا بونه‌وه‌ و له‌ ریفراندۆمی ده‌ستوردا زۆرایه‌تی خه‌ڵک ده‌نگی بۆ دا بو، به‌ کرده‌وه‌ هه‌ڵئه‌وه‌شایه‌وه‌. ده‌سه‌ڵاته‌کان ئه‌که‌وته‌وه‌ ده‌س حکومه‌تی ناوه‌ندی. بۆ ده‌سپێشکه‌ری و، رێبڕین له‌ تێپه‌ڕینی ئه‌م قانونه‌، حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان به‌ په‌له‌ پرۆژه‌ی قانونێکی بۆ نه‌وت و غاز له‌ کوردستاندا ئاماده‌کرد و حه‌واڵه‌ی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانیی کوردستانی کرد. ئه‌ویش به‌ په‌له‌ و بێ ئه‌وه‌ی ماوه‌ی پێویست بدا به‌ ئه‌ندامه‌کانی و به‌ خه‌ڵک به‌ تێروته‌سه‌لی گفتوگۆی له‌ سه‌ر بکه‌ن، په‌سه‌ندی کرد و خرایه‌ مه‌یدانی کار پێ کردنه‌وه‌. پێش په‌سه‌ندنی ئه‌م قانونه‌ و، پێش روخانی رژێمی به‌عس و دووای روخانی رژێم چه‌ندین گرێبه‌ست له‌ کوردستان دا ئیمزا کراون. په‌سه‌ندنی ئه‌م قانونه‌ چه‌ندین کۆمپانیای بیانی نوێ‌ی هێنایه‌ ناو کایه‌که‌وه‌ و چه‌ندین گرێبه‌ستی تر ئیمزا کران. گرێبه‌سته‌کانی ئیمزا کراون و قانونی نه‌وت و غازی کوردستان هه‌رچی به‌ندوو باوێکی به‌ دوواوه‌ بێ و، هه‌رچی تانه‌یه‌کی لێ بدرێ و، هه‌رچی قسه‌ و باسێکیان له‌ سه‌ر بکرێ، هێشتا به‌ هه‌نگاوێکی زۆر گرنگ دائه‌نرێ له‌ بواری که‌ڵك وه‌رگرتن له‌ سامانی سروشتی کوردستان و بنیاتنانی ژێرخانی ئابوری دا و له‌ بواری دابین کردنی پێویستیه‌ ژیانیه‌کانی خه‌ڵکی کوردستان دا به‌ تایبه‌تی سوته‌مه‌نی و کاره‌با. نابێ کورد به‌ هیچ جۆرێ و له‌ ژێر هیچ گوشارێکی ناوه‌کی و ده‌ره‌کی دا، ده‌سهه‌ڵبگرێ له‌ مافه‌کانی خۆی: مافی خۆ به‌ خاوه‌ن زانینی سه‌رچاوه‌ سروشتیه‌کانی کوردستان - له‌وانه‌ سه‌رچاوه‌کانی نه‌وت و غاز و ئاو – مافی به‌ کار هێنان و وه‌به‌رهێنانی بۆ قازانجی خه‌ڵکی کوردستان. ئه‌مه‌ ئۆباڵی مێژوییه‌ له‌ ئه‌ستۆی سه‌رکردایه‌تی کوردا. * به‌ڵام گه‌وره‌ترین مه‌ترسی له‌ سه‌ر ئه‌م گرێبه‌ستانه‌ ئه‌وه‌یه‌ له‌ تاریکی دا، له‌ ژوری داخراودا، بێ ئاگاداری خه‌ڵکی کوردستان، ته‌نانه‌ت بێ ئاگاداری شاره‌زا و پسپۆڕی ئه‌م بواره‌ ئه‌نجام ئه‌درێن. • لایه‌نه‌کانی گفتوگۆ له‌ سه‌ر پرسی نه‌وت کێن؟ لایه‌نی کوردی کێن؟ حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستانه‌، نوێنه‌ری حیزبه‌کانی ده‌سه‌ڵاتن؟ کۆمپانیای که‌رتی تایبه‌تی کوردستانین؟ کۆمپانیا بیانیه‌کان کێن؟ ره‌گه‌زنامه‌ی کوێ‌یان هه‌یه‌؟ سه‌رمایه‌یان چه‌نده‌؟ پێشتر له‌ بواری نه‌وت دا چییان کردووه‌؟ • گفتوگۆکان له‌ سه‌ر چین؟ گه‌ڕان به‌ دووی نه‌وت دا؟ دۆزینه‌وه‌ی؟ هه‌ڵکه‌ندنی بیر؟ هه‌ڵهێنجانی؟  هه‌ناردنی؟ فرۆشتنی؟ کێ سه‌رمایه‌ی ئه‌نجامدانی قۆناغه‌کانی دابین ئه‌کا و مه‌رجه‌کانی چین و دووایی ئه‌م سه‌رمایه‌یه‌ چۆن وه‌رئه‌گیرێته‌وه‌؟ • قازانجه‌که‌ی چۆن دابه‌ش ئه‌کرێ و پشکێ هه‌ر لایه‌ چه‌نده‌؟ پشکی کۆمپانیاکان؟ پشکی خه‌ڵکی ناوچه‌که‌؟ پشکی حکومه‌تی هه‌رێم؟ پشکی حکومه‌تی به‌غداد؟ * بۆ ئه‌وه‌ی حکومه‌تی هه‌رێم له‌م ململانێیه‌دا له‌ گه‌ڵ‌ حکومه‌تی ناوه‌ندی دا به‌هێز بێ، ئه‌بێ پشت ئه‌ستور بێ به‌ پشتیوانی خه‌ڵک، بۆ ئه‌وه‌ی پشتیوانی خه‌ڵک به‌ ده‌س بهێنێ، ئه‌بێ له‌ هه‌مو هه‌نگاوه‌کانی دا له‌ رۆشنایی دا به‌ ئاشکرا کار بکا.   Wednesday, November 28, 2007  

  درەو: 🔻 بەپێی دواین ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، کە لە کێڵگە نەوتییەکانی (تاوکێ، فیشخابور و بەعشیقە) گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، تایبەت بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو کێڵگانە؛ 🔹 لە چارەکی یەکەمی (2023)، بە تێکڕا ئاستی بەرهەمی رۆژانەی هەرسێ کێڵگەکە بریتی بووە لە (94 هەزار و 719) بەرمیل نەوتی بەرهەمهێنراو. 🔹 لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە لە (25/3/2023)، لە چارەکی دووەمی هەمان ساڵ، ئاستی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستەکانی کۆمپانیاکە بە رێژەی (99.9%) دابەزی بۆ تەنها (65) بەرمیل نەوتی رۆژانە، 🔹 کۆمپانیاکە لە (18ی تەموز)ەوە دەستی بە کارەکانی کردووەتەوە، لە چارەکی سێیەمی (2023)دا تێکڕای ئاستی بەرهەمی گەیاندووەتەوە بە (25 هەزار 984) بەرمیل نەوتی رۆژانە. یەکەم؛ کۆمپانیای (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، بەجۆرێک؛ 1.    ناوچەی گرێبەستی تاوکێ: هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابور و تاوکێ) دەگرێتەوە، لە بەر ئەوەی هەردوو کێڵگەکە بە یەک گرێبەست دراوە بە کۆمپانیا پشکدارەکان, بۆیە بە ناوچەی گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوەو (75%) پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی و (25%) کۆمپانیای گنێڵ ئێنێرجی تورکی وەبەرهێنانی تێدا دەکات. 2.    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیە و (16%)ی پشکەکانیشی دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  و (20%)ی پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. دووەم؛ بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان لە ساڵی (2023)دا به‌پێی ڕاپۆرتەکانی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، بەرهەمی کاری کۆمپانیاکە بەجۆرێک بووە کە؛ 1.    چارەکی یەکەمی (2023)؛ لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، هەردوو کێڵگەکە پێکەوە لە چارەکی یەکەمی (2023) دا بە تێكڕای رۆژانە (93 هەزار و 879) بەرمیل نەوتیان لێ بەرهەم هێنراوە، بە جۆرێک؛ -    کێڵگەی نەوتی فیشخابور: لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی فیشخابور (49 هەزار و 478) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە. -    کێڵگەی نەوتی تاوکێ: لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی تاوکێ (44 هەزار و 400) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە -    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیەو لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی ڕابردوو گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. بەپێی داتاکانی کۆمپانیا نەرویجییەکە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بە تێکڕای رۆژانە لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە تەنها (841) بەرمیل نەوت بەرهەم هێنراوە. کەواتە لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی کە کۆمپانیای (DNO) گرێبەستی هەیە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان، بە تێکڕای ڕۆژانە زیاتر لە (94 هەزار 719) بەرمیل نەوتیان بەرهەمهێناوە. 2.    چارەکی دووەمی (2023)؛ دوای ئەوەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس بڕیاری لەبارەی دۆسیەی هەناردەکردنی نەوتی هەرێم لە ڕێگەی بەندەری جەیهانی تورکییەوە دەرکرد، ئەنجامەکەی ئەوەبوو لە (25ی ئازاری 2023) هەناردەی نەوتی هەرێم بە یەکجاری ڕاگیرا، بووە هۆی ئەوەی لە چارەکی دووەمی هەمان ساڵ، ئاستی بەرهەمی ناوچەی گرێبەستەکانی کۆمپانیاکە بە رێژەی (99.9%) دابەزێت بۆ تەنها (65) بەرمیل نەوتی رۆژانە. 3.    چارەکی سێیەمی (2023)؛ بەپێی دواین ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، کە لە (16ی ئۆکتۆبەری 2023) بڵاوی کردووەتەوە، کۆمپانیاکە لە (18ی تەموز)ەوە دەستی بە کارەکانی بەرهەمهێنانی نەوت لە کێڵگەکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکێ کردووەتەوە، لە چارەکی سێیەمی (2023)دا تێکڕای ئاستی بەرهەمی گەیاندووەتەوە بە (25 هەزار 984) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بەڵام سەرجەم ئەو بەرهەمە بە کڕیارانی ناوخۆ فرۆشراوەو بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمەوە، ڕەوانەی بەندەری جەیهان نەکراوە. تایبەت بە تێکڕای ئاستی بەرهەمی ئەو کێڵگانەی کۆمپانیای (DNO) کاریان تێدەکات لە چارەکەکانی (یەکەم، دووەم و سێیەمی 2023)، بڕوانە چارتی هاوپێچ؛   سەرچاوەکان؛ -    DNO ASA, Q1 2023 Interim Results Presentation; https://bitly.ws/XCZ5 -    DNO ASA, Q2 2023 Interim Results Presentation; https://bitly.ws/XCZI -    Q3 2023 Trading Update and Invitation to Earnings Call https://bitly.ws/XCZa  

مەریوان وریا قانع  تەمەنی ململانێ سەرەکییەکانی خۆرهەڵاتی ناوەڕست سەد ساڵی تێپەراندوە و تا ئەم ساتەش زۆربەی هەرەزۆریان نەک تەنها بەبێچارەسەرکردن ماونەتەوە، بەڵکو خوێناوێکی زۆریشیان لەبەر دەڕژێت. لەسەردەمی جەنگی جیهانی یەکەم و دەرەنجامەکانی دوای جەنگەکە، کە هەرە دیارەکانیان بریتیبوو لە کەوتن و هەڵوەشاندنەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانیی و لەدایکبوونی سیستمی دەوڵەتی نەتەوە لە ناوجەکەدا بوو، دۆخێک دروستبوو تییادا سێ گروپی ئەتنی جیاواز ڕووبەڕووی کێشەی سەخت و هێجگار گەورە بوونەوە. یەکەمیان ئەرمەنییەکان بوون کە لەسەردەمی جەنگەکەدا روبەڕووی جینۆساید بوونەوە و عوسمانییەکان نزیکەی دوو ملیۆنێکیان لێکوشتن، ژمارەیەکی زۆریشیان دیپۆرت کران و بەشێکی تریان وەک کۆچبەری بێماڵ بە جیهاندا بڵاوبوونەوە. ئەم کێشەیە تا ئەمرۆکەش لە فۆرمی جیاوازدا ئامادەیی هەیە، هەم بەشێکە لە یاداوەریی برینداریی گشتی میلەتی ئەرمەن، لە هەر شوێنێکی دنیادا بژین، هەم بەشێکە لە سیاسەتی خوێناویانەی ئەمرۆکەش، وەک لە ململانێ خوێناویەکەی ئەم دواییەی ناگۆرۆ کەرەباخدا بینیمان. سەدان هەزار ئەرمەنی ناچارکران زێدی خۆیان بەجێبهێڵن و برۆن لە ئەرمینیادا بژین. گروپی دووهەمیان کورد بوو، کە لە دوای جەنگەکەوە بوونیان لە ناوچەکەدا کورتکرایەوە بۆ بوونێکی کەمینەیی، بوونی چوار کەمینە لەناو چوار دەوڵەتی تازەدروستکراوی نادیموکراس و دەسەڵاتخواز و ستەمگەردا. وەک کەمینەیەکیش سەرجەمی داخوازییە سیاسیی و کولتوریی و ئەتنییەکانیان، نەک تەنها وەلاوەنران و گوێیان لێنەگیرا، بەڵکو وەک مەسەلەیەکی ئەمنیی مامەلەکردن و لەفۆرمی هەڕەشەدا بۆ بوون و مانەوەی ئەو دەوڵەتانە نیشاندران. گۆڕینی میلەتێک بۆ کەمینە ئەو تاوانە سیاسییە گەورەیە بەرامبەر بە کورد لە سەدەی بیستەمدا دەکرێت. لەو ساتەوە تا ئەمرۆ، ئەو دیاردەیە لەدایکبوەو کە ناوی «مەسەلەی کورد»ە، مەسەلەی میلەتێک کە بە زەبری هێز بە کەمینە کراوە. میلەتێک خواستی ئەوەی هەیە لەو دۆخی کەمینەبوونە دەرچێت و رزگاریببێت. ئەم خواستەش بەناو رووبارێک لە خوێن و کارەسات و نەهامەتیدا تێپەریوە، تا ئەمرۆکەش بەشی هەرەزۆری بەهەمان ناوەرۆکەوە ماوەتەوە. گروپی سێهەمیان فەلەستینیەکان بوون کە خاکەکەیان لێسەندرا و بەشێکی زۆریان وەک پەناهەندە بەناوچەکەدا بڵاوبوونەوە. میلەتێکی بێخاککراو و نیشتەجێکراو لەناو کەمپ و خێمە و سەرسنووری چەندان دەوڵەتانی جیاوازدا. هەوڵدانی بەردەوامی ئەم میلەتە بۆ گەرانەوە بۆسەر خاکەکەی خۆی و بۆ دروستکردنی ژیانێکی سیاسیی سەربەخۆ لەو خاکەدا، جەوهەری کێشەی فەلەستینییەکانە. کێشەکەیان کێشەی داگیرکردنی خاک و رێگرتنە لەوەی لەرووی سیاسییەوە سەربەخۆبن. وەکچۆن کێشەی گەڕاندنەوەی ئەو ژمارە گەورەیەیە لە پەناهەندەی دەرکراو بۆسەر خاک و ناو ماڵەکانی، خۆیان. هیچ یەکێک لەم کێشانە پەیوەندییان بە دین و دیندارییەوە نییە، هۆکاری دروستبوونیشیان پەیوەندیی بە دین و دیندارییەوە نییە. کێشەکان کێشەی سیاسیی و ئەتنیی و نەتەوەیی چەند میلەتێکە کە گۆڕانکارییە گەورەکانی سەدەی بیستەم غەدرێکی مێژوویی گەورەی لێکردون. سەرجەمی ئەو هێزە دینیانەش کە دواتر لەدایکدەبن و جەوهەری کێشەکە دەگۆڕن بۆ کێشێیەکی دینیی، هەم خیانەت لە خودی کێشەکە دەکەن، هەم جۆرێک لە ململانێی دینیی دروستدەکرێن کە قابیلی چارەسەرکردن نییە. هەریەکێکیان بەناوی خوداکەی خۆیەوە بەرگریی لەخۆی دەکات و بەناوی ئەو خودایەوە دەچێتە جەنگەوە. هاوکات جۆرێک لە هاریکاریی و بەدەمەوەچونی دینیی پێشنیاردەکەن کە پرە لە ناکۆکىی و زۆرجاریش تواو هەموو سنورێکی ئینسانیی تێدەپەرێنێت. ئەگەر بەدەمەوەچونی فەلەستینییەکان بۆ هۆکارێکی دینیی بێت چونکە ئەوان موسڵمانن، ئەی بۆچی بۆ هەمان هۆکار بەدەم کوردانی رۆژئاواوە ناچن کە لەیەککاتدا هەم برای ئەتنی و هەم برای دینیی خۆیانن. ئەوانیش لەلایەن دەوڵەتێکی سوڵتانی ستەمگەریی وەک دەوڵەتی تورکیا و سەرۆکێکی دەسەلاتگەری وەک ئەردۆگانەوە پەلامار دەدرێن و کۆمەڵکوژ، دەکرێن. جگە لەمە منداڵێکی بچوووک چ موسڵمان یان جولەکە یان مەسیحی یان بوزیەک بیکوژێت، یان هێزەکی عەلمانیی، تاوانە، تاوانێکی گەورەش. بە کورتییەکەی، نە ئەرمەنییەکان هەموویان دینداربوون، نە فەلەستینییەکان هەموویان موسڵمانن، نە جولەکە هەموویان ئیمانداری دینین، نە کوردیش هەموویان دیندار و موسڵمانن. بەڵام هەموویان خاوەنی کێشەی سیاسیی و نەتەوەیی گەورەن. ئەم کێشەیەش کێشەیەکە لە دەرەوەی دین و دیندارییدا، کێشەی خاک و کێشەی شوناسی ئەتنیی و نەتەوەیین، پەیوەندیی بە خاوەندارێتی خاک و بە مافی سەروەریی سیاسییەوە هەیە. هەموو ڕاکێشانێکی دین بۆ ناو ئەم کێشانە ناپاکییەکی سیاسیی و ئەخلاقیی و ئینسانییە، بەرامبەر بە سەرجەمی ئەو میلەتانە و کێشەکانیان.