(درەو): دووپشك یان سكۆرپیۆن، نازناوی ئەو گەنجە كوردەیە كە چەندین وڵاتی ئەوروپی، وەك یەكێك لە دیارترین و داواكراوترین قاچاغچییەكانی مرۆڤ، بەدوایدا دەگەڕێن، دادگایەكی بەلژیكی (121) تاوانی بەسەردا ساغكردووەتەوە، پێگەی ( BBC News)ی بەریتانی، لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا، دوای گەڕان و سۆراغێكی زۆر، دووپشكی لە سلێمانی دۆزیوەتەوەو چاوپێكەوتنی لەگەڵ كردووە. راپۆرتی BBC لە یەكێك لە ناوەندەكانی بازاڕكردن لە عێراق دانیشتوم، روبەڕوی یەكێك لەناودارترین قاچاغچییەكانی مرۆڤ لە ئەوروپا. ناوی بەرزان مەجیدە، ئەو لەلایەن پۆلیسی چەند وڵاتێكی ئەوروپیەوە دواكراوە، بە شانشینی یەكگرتووشەوە (بەریتانیا). بەدرێژایی گفتوگۆكانی ئەمڕۆمان لێرەو، رۆژی دواتریش لە نوسینگەكەی، دەڵێت، نازانێت ژمارەی ئەو كۆچبەرانە چەندە، كە لەڕێی كەناڵی ئینگلیزییەوە رەوانەی كردووە. "رەنگە هەزار كەس بێت، رەنگە دە هەزار كەس، نازانم, حسابم نەكردوون".ئەم كۆبونەوەیەمان، چەند مانگێك لەمەوپێش وا دەردەكەوت، كە كارێكی مەحاڵ بێت. بەهاوكاری لەگەڵ رۆب لۆری، كە سەربازێكی پێشووەو لەگەڵ پەنابەران كاردەكات، دەستمكرد بە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ئەو پیاوەی، كە بەناوی دوو پشك ناسراوە، بۆ قسەكردن لەگەڵی. بۆ ماوەی چەند ساڵێك، خۆی و گروپەكەی كۆنتڕۆڵی بەشێكی گەورەی بازرگانی قاچاغچێتیكردن بە مرۆڤیان كردبوو، بە بەلەم و بارهەڵگر، لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە. لەساڵی (2018)وە، زیاتر لە (70) كۆچبەر، لەكاتی پەڕینەوەیان بە بەلەم گیان لەدەستداوە، تەنها مانگی رابردوو، پێنج كەس لە كەناراوەكانی فەڕەنسا گیانیان لەدەستدا، كە لەنێویاندا كچێكی تیادا بوو تەمەنی حەوت ساڵان بوو. ئەمە گەشتێكی مەترسیدارە، بەڵام رەنگە بۆ قاچاغچییەكان زیاد لەپێویست قازانجدار بێت. رەنگە (6000) جونەیهی ئیستەرلینی-یان دەستبكەوێت، لەبەرامبەر پەڕاندنەوەی هەر كەسێك بە بەلەم، بە هەوڵدانیان بۆ گواستنەوەی نزیكەی (30) هەزار كەس لەساڵی (2023)دا، ئەوا ئەو قازانجە گەورەیەی دەیكەن، بەڕوونی دەردەكەوێت. بایەخدانمان بە دووپشك، لەدوای دیدارمان لەگەڵ كچێكی بچوك دەستی پێكرد، كە لەیەكێك لە كەمپەكانی پەنابەران لە نزیك كالیە، لە باكوری فەرەنسا بینیمان. هێندەی نەمابوو گیان لەدەستبدات، لەكاتی هەوڵدانی بۆ پەڕینەوە لە كەناڵی ئینگلیزی لە بەلەمێكی لاستیكدا. بەلەمەكە بەكەڵكی بەكارهێنان نەهاتبوو، نرخەكەی هەرزان بوو، بە بەكارهێنراوی لە بەلژیكا كڕدرابوو، ئەو (19) كەسەی كە سەرنشینی بوون، چاكەتی رزگاربوونیان لەبەردا نەبووبوو. كێ‌ ئەم خەڵكە دەنێرێتە ناو دەریاوە بەم رێگایە؟ كاتێك پۆلیسی شانشینی یەكگرتوو، كۆچبەرە ناشەرعییەكان دەستیگردەكات، تەلەفونەكانیان لێدەسەنێت و دەیانپشكنێت. لەساڵی (2016) بەدواوە، دەركەوتنی هەمان ژمارە دووبارە دەبووەوە، زۆربەی كات بەناوی "دووپشك"وە تۆماردەكرا (سەیڤ)، هەندێكجاریش وێنەیەكی دووپشك لەسەر ژمارەكە تۆماركرابوو. مارتن كلارك، كە ئەفسەرێكی باڵای لێكۆڵینەوەیە لە ئاژانسی نیشتمانی بۆ روبەڕوبونەوەی تاوان لە شانشسینی یەكگرتوو (NCA) پێی راگەیاندین: ئەفسەرەكان تێگەیشتن لەوەی كە وشەی "دووپشك" ئاماژەیە بۆ پیاوێكی كوردی عێراقی، ناوی (بەرزان مەجید)ە، كە كاتێك تەمەنی (20)ساڵ بووە، لە ساڵی (2006)دا، بەرزان لەپشتی بارهەڵگرێكدا بە قاچاغ خۆی گەیاندووەتە بەریتانیا. سەرەڕای ئەوەی، دوای تێپەڕبوونی ساڵێك، رێگەی مانەوەی پێنەردراوە، بەڵام بۆ چەند سالێك لە شانشینی یەكگرتووە ماوەتەوە، هەندێكی لە زیندان بەسەربردووە، بە تۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی پەیوەست بەچەك و مادەی هۆشبەر، دواجار لەساڵی (2015)دا رەوانەی عێراق كراوەتەوە. دوای ماویەكی كورت، كە پێدەچێت بە "میراتی" لە برا گەورەكەیەوە بۆی مابێتەوە، كە لە بەلژیكا زیندان بووە، مەجید دەستیكردووە بە كاری قاچاغچێتی مرۆڤ. مەجید لەنێوان ساڵانی (2016_2021)وە بە دووپشك ناسراوە، پێدەچێت گروپی (سكۆرپیۆن) كۆنتڕۆڵی زۆربەی بازرگانی بە قاچاغبردنی مرۆڤی كردبێت، لەنێوان ئەوروپاو شانشینی یەكگرتوو. كاره‌كانی پۆلیسی نێودەوڵەتی كە ماوەی دووساڵ بەردەوامبوو، بووە هۆی سزادانی ئەو گروپە لە دادگاكانی شانشینی یەكگرتوو و فەرەنساو بەلژیكا. بەڵام دووپشك توانی خۆی رزگاربكات لە دەستگیركردن و هەڵهات. لە نائامادەبوونی خۆیدا، لە دادگایەكی بەلژیكا بە (121) تۆمەتی پەیوەیست بە بەقاچاغبردنی مرۆڤ سزادراوە. لەمانگی تشرینی یەكەمی (2022)، سزای زیندانی (10)ساڵ و پێبژاردنی بڕی (968) هەزار یۆرۆی بەسەردا سەپێنرا. لەوكاتەوە، شوێنی دووپشك نەزانراو بووە، ئەوە ئەو لوغزە بوو ویستمان یەكلایبكەینەوە. لەڕێی یەكێك لە ناسراوەكانی رۆبەوە، پیاوێكی ئێرانیمان ناسی، وتی: مامەڵەی لەگەڵ كۆمپانیای سكۆرپیۆن كردووە كاتێك هەوڵی پەڕینەوەی كەناڵی ئینگلیزی داوە، سكۆرپیۆن بە ئێرانییەكەی راگەیاندووە، لە توركیا نیشتەجێیە، لە دوورەوە سەرپەرشتی كارەكانی دەكات. لە بەلژیكاش، بەدواداچونمان بۆ براگەورەكەی مەجید كرد، ئەو ئێستا لە دەرەوەی زیندانە، ئەویش وتی: رەنگە دووپشك لە توركیا بێت. بەلای زۆرینەی ئەو كۆچبەرانەی روودەكەنە شانشینی یەكگرتوو، توركیا بە خاڵی دەستپێكردنی هەنگاوەكانیان دادەنرێت، بە لەچاوگرتنی یاسای كۆچی تایبەتی بەخۆی، ئەوا بە ئاسانی ڤیزا چوونە ناوەوە بۆ وڵاتەكەی بۆ گەشتیارانی وڵاتانی ئەفریكاو ئاسیاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەستدەكەوێت. هەوڵەكانمان گەیاندین بە قاوەخانەیەك لە ئەستەنبوڵ، كە قاچاغچیەكانی مرۆڤ سەردانی دەكەن، بەرزان مەجید بەمدواییانە لەوێ‌ بینراوە. بەدواداچونە سەرەتاییەكانمان وەك پێویست بەڕێوەنەچوو، پرسیارمان لە بەڕێوەبەر كرد، ئەگەر لەبارەی ئەو بازرگانەوە زانیاریمان بداتێ‌، لەوكاتەدا قاوەخانەكە بێدەنگ بوو. دوای ماوەیەكی كورت، پیاوێك بەلای مێزەكەماندا تێپەڕی، چاكەتەكەی لادا بۆ ئەوەی پیشانمان بدات كە دەمانچەی پێیە، ئەوە بیرهێناوەیەك بوو بۆ ئێمە، كە لەگەڵ كەسانی مەترسیدار مامەڵە دەكەین. وێستگەی دواتر ئەنجامی باشتری هەبوو، پیانوتین، مەجید بەمدواییە بڕی (200) هەزار یۆرۆی لە نوسینگەیەكی دراو داناوە، كە چەند شەقامێك لێرەوە دوورە، ژمارەكەمان لەوێ‌ بەجێهێشت، نیوە شەوی دواتر، زەنگی تەلەفونەكەی رۆب لێیدا. ژمارەی تەلەفونی پەیوەندیكەرە دەرنەچوو، لەكۆتایدا دەركەوت كەسێك تەلەفون دەكات دەڵێت: ئەو بەرزان مەجیدە. كاتەكە زۆر درەنگ و زۆر ناچاوەڕوانكراو بوو، كات نەبوو بۆ تۆماركردنی سەرەتای تەلەفونەكە، رۆب ئەوەی لە بیرە، كە ئەو دەنگە لە هێڵەكەوە هات وتی:" بیستومە بەدوای مندا دەگەڕێیت" پێموت "تۆ كێی؟" "دووپشكی؟" وتی "ها، ئایا دەتەوێت بەو ناوە بانگم بكەیت، ئەوە باشە". رێگایەك نەبوو بۆ زانینی ئاخۆ ئەوە بەرزان مەجیدی راستەقینەیە، بەڵام ئەو وردەكارییەی پێشكەشی كرد، هاوتای ئەوەیە ئێمە دەیزانین لەبارەیەوە. وتی تاساڵی (2015) لە نۆتنگهام ژیاوە، كاتێك دیپۆرتكراوەتەوە، بەڵام ئەوەی رەتكردەوە، لە بازرگانی قاچاغچێتیەوە گلابێت. "ئەوە راست نیە" رەتیدەكەمەوە." ئەوە تەنها ده‌زگاكانی راگەیاندنن". هێڵكە بەردەوامە لە بچڕان، سەرەڕای نەرمونیانی لێكۆڵینەوەكانمان، بەڵام هیچ بەڵگەیەكی نەدا لەبارەی شوێنەكەی. هیچمان نەدەزانی لەبارەی ئەوەی چی وەختێ‌ یان ئاخۆ جارێكی تر پەیوەندی دەكاتەوە یان نا، لەوكاتەدا یەكێك لەلایەنە ناوخۆییەكان بە رۆب-یان راگەیاند، لە ئێستادا كۆمپانیای سكۆرپیۆن، تێوەگلاوە لە بەقاچاغبردنی كۆچبەران لە توركیاو یۆنان و ئیتاڵیا. ئەوەی گوێمان لێبوو بێزاركەربوو، نزیكەی (100) پیاو و ژن و منداڵ دەخزێنرێنە ناو بەلەمێكەوە، كە تەنها بۆ هەڵگرتنی (12) كەس رێگەپێدراوە. زۆربەی كات ئەوانەی بەلەكەمان لێدەخوڕن، قاچاغچی بێئەزموون لە كاروباری كەشتیوانی، رێگای مەترسیدار دەگرنەبەر لەنێوان كۆمەڵێك دورگەی بچوك، بۆ خۆلادان لە مەفرەزەكانی ئێشكگری كەناراوەكان. بە درێژایی (10) ساڵی رابردوو، زیاتر لە (720) هەزار كەس هەوڵیانداوە لە خۆرهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاستەوە، بپەڕنەوە بەرەو ئەوروپا- لەنێوان ئەو كەسانەشدا، نزیكەی (2500) كەس گیان لە دەستداوە، كە زۆرینەیان خنكاون. جولیا شافیرمایەر، لە كۆمەڵەی دەریای سپی ناوەڕاستی خێرخوازی (SOS) دەڵێت: بازرگانەكان ژیانی خەڵك روبەڕوی مەترسییەكی زۆر دەكەنەوە،"پێموانییە جیاوازییەك هەبێت بەلای ئەوانەوە، ئەگەر ئەو خەڵكە بژین یان بمرن". لەوكاتەی دەرفەتمان بۆ رەخسا پرسیار لەبارەی بورجی دووپشك بكەین، كتوپڕ, جارێكی تر پەیوەندی پێوەكردینەوە. جارێكی تر رەتیكردەوە قاچاغچی بێت، لەگەڵ ئەوەشدا واپێدەچێت پێناسەی ئەو بۆ ئەو وشەیە ئەوەبێت، كەسێك بەشێوەیەكی جەستەیی ئەو ئەركە ئەنجامبدات، نەك كەسێك كە سەرەداوەكان بجوڵێنێت. پێی وتین:" پێویستە لەسەرتان لەوێ‌ بن"، وتیشی:" تائێستا لەوێ‌ نیە". ئەوەشی وت كە ئەو تەنها "پیاوی پارەیە". وادەردەكەوت مەجید, سۆزێكی زۆر كەمی بۆ ئەو كۆچبەران دەرببڕێت كە خنكاون. وتی: خودا ئەوە دەنوسێت كاتێك دەمریت، بەڵام هەندێكجار ئەوە هەڵەی خۆتە" خودا هەرگیز ناڵێت بچنە ناو بەلەمەوە". وێستگەی داهاتوومان هاوینەهەواری مەرمەریس بوو، پۆلیسی توركیا پێی وتین، پێیوایە كۆمپانیای سكۆرپیۆن ڤیلایەكی هەیە، پرسیارمان كردو تەلەفونێكمان بۆ هات لە كەسێكەوە، پێی وتین ئەو لەگەڵی نەرمونیان بووە. دەیزانی مەجید تێوەگلاوە لە بە قاچاغبردنی مرۆڤ، وتی لەگەڵ ئەوەی ئەو پرسە شڵەژانی بۆ دروستكردووە، بەڵام نیگەرانییەكەی لەبارەی پارەبووە، نەك چارەنوسی كۆچبەرەكان. "گوێی پێنەداون، ئەوە بەڕاستی خەمناكە". وتیشی: بەمدواییانە مەجیدی نەبینیوە لە ڤیلاكەی لە مەرمەریس، سەرەڕای ئەوەی كەسێكیان پێی راگەیاندووە، رەنگە لە عێراق بێت". كەسێكی تر جەختی كرد لەوەی، بورجی دووپشكیان لە دوكانێكی ئاڵوگۆڕی دراو بینیوە لە سلێمانی، كە شارێكی هەرێمی كوردستانی عێراق. دەرچووین، ئەگەر نەتوانین دووپشك لێرە بدۆزینەوە (لە سلێمانی)، بڕیارماندا كە ئیتر رادەستبین و وازبهێنین. بەڵام لایەنی پەیوەندیەكانی رۆب توانیان پەیوەندی پێوەبكەن، لەسەرەتادا، زۆر گۆمانی هەبوو، دەترسا لەوەی پلانمان دانابێت بە رێگایەك لە رێگاكان بۆ ڕفاندنی و گێڕانەوەی بۆ ئەوروپا. گۆڕینەوەی شەپۆلێك كورتە نامە بەدوایدا هات، سەرەتا لەلایەن لایەنەكانی پەیوەندی رۆبەوە، دواتر لە خودی رۆب خۆیەوە، دووپشك وتی: رەنگە چاوپێكەوتنمان لەگەڵ بكات، بەمەرجێك ئەگەر رێگەی پێبدرێت خۆی شوێنەكە دیاریبكات، ئەوەمان بەدورزانی، ترساین لەوەی داوی بۆ نابێتینەوە. دوای ئەوە كورتەنامەیەك هات بە سادەیی نوسیبووی" تۆ لەكوێی؟". وتمان ئێمە لە ڕێگاین بۆ ناوەندی بازاڕێكی نزیك، دووپشك پێی وتین: لە قاوەخانەیەك لەوێ‌ لە قاتی زەمینی یەك ببینین. لە كۆتایدا بینیمان بەرزان وەك یاریزانێكی گۆڵفی دەوڵەمەند دەردەكەوت، پۆشاكێكی كەشخەی لەبەردابوو، پانتۆڵێكی جینزی تازەو، كراسێكی شینی كراوەو چاكەتێكی رەش. كاتێك دەستی لەسەر مێزەكە دانا، نینۆكەكانیم بینی خەت خەتكرا بوون. لەوكاتەدا، سێ‌ پیاو لە مێزێكی نزیك دانیشتن، وامان لێكدایەوە كە تیمە ئەمنییەكەی بن. جارێكی تر رەتیكردەوە، كە یاریزانێكی گەورەو سەرۆكی رێكخراوێكی تاوانكاری بكات، وتی: گروپەكانی تر هەوڵیانداوە تێوەی بگلێنن. "كاتێك هەندێك كەس دەستگیردەكرێن، دەڵێن:" ئێمە لەبەرژەوەندی ئەو كاردەكەین". ئەوانە هەوڵی ئەوە دەدەن سزایەكی كەمتر بدرێن". واش دەركەوت كە ئازاردەچێژێت، بەهۆی ئەوەی قاچاغچیەكانی تر پاسپۆرتی بەریتانیان بەدەستهێناوەو درێژەیان بە بازرگانییەكەیان داوە. "لەماوەی سێ‌ رۆژدا، یەك كەس (170 بۆ 180) كەسی لە توركیاوە رەوانەی ئیتاڵیا كردووە، هەڵگری پاسۆرتی بەریتانیاشە، منیش دەمەوێت بچم بۆ وڵاتێكی تر بۆ ئەنجامدانی كاری بازرگانی، ناتوانم". كاتێك فشارمان لێكرد لەبارەی بەرپرسیارێتی لە مردنی كۆچبەران، ئەوەی دووبارەكردەوە كە لەتەلەفونەكەدا وتی، ئەو تەنها پارەی وەرگرتووەو شوێنی بۆ دەستبەركردوون. بەلای ئەوەوە، قاچاغچی ئەو كەسەیە كە كۆچبەران بە بەلەم و بارهەڵگر دەگوازێتەوە:" كەسم نەخستووەتە ناو بەلەمەوەو هەرگیز كەسیشم نەكوشتووە". گفتوگۆكەمان كۆتایهات، بەڵام سكۆرپیۆن داوای لە رۆب كرد، بۆ بینیی ئەو دوكانی ئاڵۆگۆڕی دراوەی، كە لە شاری سلێمانی كاری لێدەكات. نوسینگەیەكی بچوك بوو، هەندێك نوسین بەزمانی عەرەبی لەسەر جامخانەكەی نوسرابوو، لەگەڵ چەند ژمارەیەكی مۆبایل، خەڵكی دەهات بۆ رادەستكردنی پارەی پەڕینەوە، رۆب وتی: لەكاتی بوونیدا لەوێ‌ پیاوێكی بینیوە، سندوقێكی پڕ لە بارەی پێبووە. لەم بۆنەیەدا، سكۆرپیۆن قسە لەبارەی چۆنیەتی چوونە ناو ئەم بوارە دەكات لەساڵی (2016)، كاتێك چەند هەزار كەسێك روویان لە ئەوروپا كردووە. "كەس زۆری لێنەكردوون، خۆیان ئەوەیان هەڵبژاردووە، لە قاچاغچییەكان دەپاڕانەوەو دەیانەوت تكایە ئەوە بكەن لەپێناوی ئێمە، هەندێكجار قاغچییەكان دەیانەوت:" تەنها لەڕێی خودا یارمەتیان دەدەم"، دواتر سكاڵایان دەكردو دەیانوت ئەوە راستە نییە". سكۆرپیۆن دانی بەوەدانا، كە یەكێك بووە لەو دوو كەسە سەرەكییەی لەنێوان ساڵانی (2016و 2019) سەرۆكایەتی كارەكانی بەلژیكاو فەرەنسایان كردووەو، مامەڵەی ملیۆنەها دۆلاریان كردووە لەو كاتەدا. "هەندێك كارم بۆ كردوون، پارە، شوێن، نەفەر، قاچاغچی... لەنێو هەموویاندا بووم". ئەوەی رەتكردەوە كە تائێستا تێوەگلابێت لە بە قاچاغبردنی مرۆڤ، بەڵام هەڵسوكەوتەكانی وادەردەكەوێت پێچەوانەی ئەوەبێت. سكۆربیون ئەوەی نەزانی، كاتێك تەماشای تەلەفونەكەی دەكرد، رۆب وێنەی رەنگدانەوەی شاشەی مۆبایلەكەی لەچوارچێوەی وێنەیەكی رۆشنی پشتیەوە گرت، كە بەدیوارەكەی پشتیدا هەڵواسرا بوو. ئەوەی رۆب توانی لەو رێیەوە بیبینێت، لیستی ژمارەی پاسپۆرتەكانی گەشتكردن بوو، كە دواتر زانیمان قاچاغچییەكان ئەو شتانە دەنێرن بۆ بەرپرسە عێراقییەكان و بەرتیلیان دەدەنێ‌، بۆ دەركردنی ڤیزای ساختە، تا كۆچبەرەكان بتوانن گەشت بۆ توركیا بكەن. ئەوە دوا شت بوو كە لە دووپشك بینیمان. لەهەموو قۆناغێكدا، دۆزینەوەكانمان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی شانشینی یەكگرتوو و ئەوروپا بەشكردووە.  تائێستا ئان لوكویاك، داواكاری گشتی لە بەلژیكا، كە بەشداری لە سزادانی سكۆرپیۆن كردووە، هیوادارە رۆژێك بێت عێراق رادەستیان بكاتەوە. ئەو دەڵێت:" ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگە، ئاماژەی ئەوەی بۆ بنێرین كە ناتوانین چیت بوێت بیكەت"." لەكۆتایدا رۆژێك دێت كە دەكەوێتە دەستمان".

درەو: "غازی سنوری یەكێتی لەژێر چاودێری و فەرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هەموو هەرێمی كوردستانە، بەڵام رۆژانە زیاتر لە 300 هەزار بەرمیل نەوت لە سنوری پارتی بەرهەمدەهێندرێت و لە بازاڕدا ساغ دەكرێتەوە، یەكێتی ئاگاداری نیەو داهاتەكەشی ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، بۆیە یەكێتی تاسەر ئامادە نیە غازەكەی بخاتە دەستی حكومەتەوەو پارتیش داهاتی نەوتەكەی بۆخۆی بەرێت، ئێستا بافڵ تاڵەبانی سەرقاڵی گفتوگۆكردنە لەگەڵ بەغداد و بەرپرسانی واشنتۆن لەبارەی غازەوە" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتیە كە بۆ (درەو) قسەی كرد. بەرپرسە باڵاكەی یەكێتی لەبارەی نەوت و غازی هەرێمەوە قسەی بۆ (درەو) كردوو ئاماژەی بەوەكرد، ئێستا یەكێتی لە ئاستی بەغداد و لایەنی ئەمریكاشەوە لە هەوڵی ئەوەدایە غازەكەی بەكاربهێنێت، لە ئێستادا رۆژانە زیاتر لە (500) ملیۆن پێ سێجا غازی سروشتی بە بۆری رەوانەی وێستەگانی كارەبا دەكرێت و زیاتر لە (هەزار) تەن غازی LPG ماڵان لە كێڵگەی غازی كۆمرمۆر كە لە سنوری یەكێتیە بەرهەم دەهێندرێت و بە چاودێری و فەرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەرژەوەندی گشتی خەرج دەكرێت. بەڵام ئەوەندەی زانیاریمان هەیە رۆژانە (300) هەزار بەرمیل نەوت لە سنوری پارتی بەرهەمدەهێندرێت و لە بازاڕەكاندا ساغدەكرێتەوە بەرمیلی بە (35 - 40) دۆلارو بەشێك لە پارەكەی بۆ كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانەو بەشێكیشی بۆ كۆمپانیاییەكانی پارتیە، هیچ لەو داهاتەی نەوت ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش وەك شەریكی حكومەت ئاگاداری داهات و بەكارهێنانی ئەو نەوتە نیە، بۆیە یەكێتی بڕیاریداوە لەمەودوا دەستەوستان ناوەستێت، غازەكەی بداتە حكومەت و پارتیش نەوتەكەی بۆخۆی بەرێت. (درەو) پەیوەندی بەچەند سەرچاوەیەكی ناو یەكێتی كرد ئەوانیش پشتڕاستی ئەوەیان كردەوە، لە ئێستادا جموجوڵی یەكێتی هەیە بە ئاراستەی بەكارهێنانی ئەو غازەی كە لە سنوری خۆیدایەو بەرامبەر بە نەوتەكەی پارتی بەكاری بهێنێت. ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەكرد بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لە چەند رۆژی رابردوودا لەگەڵ خودی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق و لایەنە عێراقییەكان باسی لە كەرتی غاز كردووەو شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵیدا، هەروەك لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكاش ئەو پرسەی جوڵاندووە، دوێنێ بافڵ تاڵەبانی لە واشنتۆن لەگەڵ جێگری یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ سەرچاوەكانی وزە كۆبووەتەوەو ئاماژەی بەوەكردووە: یەكێتی هەوڵەكانی چڕكردووەتەوە بۆ داڕشتنەوەی سیاسەتێكینیشتمانی پێشكەوتوو بۆ كەرتی وزە تاوەكو ببێتە مایەی گەشەكردن و ئاوەدانی نەك هۆكارێك بێت بۆ دروستكردنی ناكۆكی. وتیشی، بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە دەكەین" نەوتی بەرهەمهێندراوی هەرێمی كوردستان لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25ی ئازاری 2023 بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، كۆمپانیاكانی نەوتی هەرێمی كوردستان بەردەوامن لە بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەكان و فرۆشتنەوەی بە پاڵاوگەناوخۆییەكان و بەشێكیشی بە تانكەر دەفرۆشرێتە دەرەوەی وڵات. بەپێی راپۆرتی رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەتی نەوت لە ئێستادا رۆژانە (338) هەزار بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی نەوت بەرهەمدەهێندرێت، بەڵام داهاتەكەی ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەرمیلی بە (35 -40) دۆلار دەفرۆشرێت. غازی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا لە 100%ی غازی بەرهەمهێندراو لە هەرێمی كوردستان لە كۆرمۆرە لە سنوری یەكێتی، كە غازی وێستگەكانی كارەبا و غازی ماڵان دابین دەكات. •    كێلگەی كۆرمۆر سێ جۆر بەرهەمی هەیە كە بریتین لە: - (غازی سروشتی) كە بە بۆری رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ‌و هەولێر، بەپێی دواین راپۆرتی دانەغاز، ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە لە غاز لە كێڵگەی كۆرمۆر گەیشتوەتە (520) ملیۆن پێ سێجای رۆژانە، ئەمەش بەهۆی پرۆژەیەكی پەرەپێدانەوە كە بەمدواییە كۆمپانیاكە لە كێڵگەكەدا جێبەجێی كردووە.     - (كۆندێنسەیت) كە تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی، بەپێی دواین راپۆرتی داناغاز، بەرهەمی كۆندێنسەیت لە كۆرمۆر ئێستا رۆژانە بۆ (34 هەزارو 300) بەرمیل بەرزبوەتەوە - غازی شلی ماڵان (LPG) كە پێداویستی غازی ماڵان‌و كارگەكان دابین دەكات، كۆمپانیای دانەغاز ئەم غازە دەفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، ئێستا كۆمپانیای (ساوس كوردستان) گرێبەستی كڕین‌و گواستەوەی ئەم غازەی بەدەستەوەیە، رۆژانە لە كێڵگەكەدا زیاتر لە (هەزار) تەن غازی شل بەرهەم دەهێنرێت، كۆمپانیای ساوس كوردستان بە تانكەر غازەكە دابەش دەكات بەسەر شارەكانی هەرێمدا بەمجۆرە: - 12 تانكەر غاز بۆ هەولێر - 11 تانكەر بۆ سلێمانی - 7 تانكەر بۆ دهۆك •    دانەغاز لە راپۆرتی خۆیدا بۆ (9) مانگی ئەمساڵ، بە تێكڕا بڕی (85) دۆلاری بۆ نرخی هەر بەرمیلێك (كۆندێنسەیت) دیاریكردووە، بڕی (43) دۆلاریشی بۆ نرخی هەرمیلێك غازی (LPG) دیاریكردووە. كۆرمۆر.. سەرچاوەی غازی كوردستان كۆرمۆر دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادر كەرەم)، ئەم ناحیەیە تاوەكو ساڵی 1976 سەربە قەزای خورماتوو بووە، واتە لەسەر پارێزگای كەركوك ئەژماركراوە، بەڵام لەو ساڵەدا خراوەتەسەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 جارێكی تر ناحیەی قادر كەرەمی لەڕووی ئیدارییەوە دەستكاری كراو خرایە سەرقەزای چەمچەماڵ. كۆرمۆر تاوەكو ساڵی 2003‌و بەر لە رووخانی رژێمی سەددام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی عێراقدا بوو، دوای روخانی سەددام كێڵگەكە كەوتەوە دەست حكومەتی هەرێم، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گازی لە هەردوو بلۆكی (كۆرمۆر)و (چەمچەماڵ)ی بەو دوو كۆمپانیایە بەخشی، لە 2015دا غاز لە كێڵگەكە بەرهەمهێنرا، بە بۆری گواسترایەەوە بۆ وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و هەولێر. بەرهەمی ئێستا كێڵگەكە بەمشێوەیە: •    گازی سروشتی: رۆژانە (452 ملیۆن) پێ سێجا •     كۆندێنسەیت: رۆژانە (22 هەزار) بەرمیل، بەتانكەر دەگوازرێتەوە بۆ وێستگەی خورمەڵەو تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ نەوتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی •    گازی شل (LPG): بڕی (1050) تۆن، ئەمە داناگاز خۆی دەیفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، بۆ هەر تەنێك بڕی (315) دۆلار وەردەگرێت، كۆمپانیای (ساوس كوردستان) دەیكڕێت‌و دەیگوازێتەوە.   غاز لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی 2020 لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌، دابەشبونەكە بەمشێوەیە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی •  كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •  كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •  كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •  كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •  كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •  كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا • كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا   راپۆرتی پەیوەندیدار غازی هەرێم لە كێشمەكێشی پارتی‌و یەكێتیدا  كۆرمۆر لەنێوان پرۆژەی پارتی‌و یەكێتیدا گیری خواردووە دادگای فیدراڵی سكاڵایەك لەسەر غازی كۆرمۆر رەتدەكاتەوە غاز قەیرانی دارایی ھەرێم چارەسەر دەکات ؟ كێ هێرش دەكات ؟ دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە غازییەکانی هەرێمی كوردستان توانای کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان

پێشەوا هەورامانی بۆ درەو: •    موچەخۆران لە بانكی (TBI)یش هەژمار بكەنەوە هەر لە رێگای وەزارەتی دارایی هەرێمەوە پارە دەخرێتە سەر هەژمارەكەیان نەك راستەوخۆ لە بەغدادەوە. •    پارەی بەغداد بۆ موچەخۆران هەر لە رێگای وەزارەتی دارایی هەرێمەوە دەبێت •    هەژماری من ئەو ناوەیە كە ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە "تەوتین"مان ناوە درەو: "ئێستا TBI بەشدارە لە پرۆژەی هەژماری من، بەشداری TBI لە هەژماری من بژاردەی زیاتر دەدات بە هاوڵاتیان، ئەگەر موچەخۆران لە بانكی TBIیش هەژمار بكەنەوەو خۆیان تۆمار بكەن، هەر لە رێگای وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستانەوە پارە دەخرێتە سەر هەژمارەكەیان، نەك راستەوخۆ لە رێگای بەغدادەوە" ئەمە لێدوانی پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستانە تایبەت بە (درەو) سەبارەت بە پرسی بانكی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) لە پرۆسەی "تەوتین"كردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان و شێوازی بەشداریكردنی (TBI) لە پرۆسەكە (درەو) پرسیاری ئاراستەی پێشەوا هەورامانی وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستانكرد: تایبەت بە (TBI) سەبارەت بە پرسیاری (درەو) تایبەت بە (TBI) كە ئایا لە چوارچێوەی پرۆژەی هەژماری من كار دەكات وەك بانكەكانی دیكە یاخود راستەوخۆ (TBI) بەستراوەتەوە بە بەغدادەوەو لە وەزارەتی دارایی عێراقەوە پارە دەخرێتە سەر هەژماری ئەو موچەخۆرانەی هەرێم كە لەو بانگە هەژمار دەكەنەوە. پێشەوا هەورامانی بە (درەو)ی راگەیاند: خۆشحاڵین بە بەشداریكردنی (TBI) لە پرۆژەی "هەژماری من"،  بانكی عێراقی بۆ بازرگانی (TBI) یەكێكە لە باشترین و گەورەترین بانكەكانی عێراق و لە هەرێمی كوردستان كار دەكات،  ⁠بەشداری (TBI) بژاردەی زیاتر دەدات بە هاووڵاتیان، چونكە ئێستا هاوڵاتیان بژاردەی (7) بانكی پێشەنگیان هەیە تاكو بەدڵی خۆیان هەژمار لە یەكێكیان بكەنەوە. پارەی بەغداد بۆ موچەی موچەخۆران وەك خۆی دێت لە رێگای وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستانەوە، ئەوەی پێویست بێت لەسەر شانی حكومەتی هەرێمی كوردستان پێشكەشی (TBI) دەكات لە زانیاری فەرمانبەران، واتا هاتنی پارە بۆ موچەخۆران وەك رابردوو دەبێت لە رێگای لقی بانكی ناوەندییەوە لە هەولێر، روونتر بڵێم هەروەكو بانكەكانی دیكەی ناو پرۆژەی "هەژماری من" ئەو موچەخۆرانەی هەرێمی كوردستان كە لە (TBI) هەژمار دەكەنەوە موچەكانیان لە رێگای وەزارەتی دارایی هەرێمەوە دەخرێتە سەر هەژمارەكەیان نەك راستەوخۆ لە رێگای بەغدادەوە، واتا (TBI) دەبێتە بەشێك لە پرۆژەی بە بانكیكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان و موچەی موچەخۆرانی هەرێمیش لە چوارچێوەو دەسەڵاتی راستەوخۆی حكومەتی هەرێمی كوردستان و وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستاندا دەبێت و وەك رابردوو هیچ گۆڕانكارییەكی بەسەردا نایات. هەژماری من بەردەوام دەبێت؟ سەبارەت بە پرسیاری بەردەوامی "هەژماری من" یان وەستانی، لەدوای كاركردنی (TBI) وتەبێژی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت:  لە گەڵ (TBI) بانكەكانی دیكەی ناو پرۆژەی هەژماری من بەردەوام دەبن موچەخۆران ئازادن لە كام بانك خۆیان تۆمار دەكەن، هەروەك هەر پرۆژەیەكی لەو جۆرە لە عێراق و وڵاتانی دیكە، فەرمانبەران خۆیان بژاردەی ئەوەیان دەبێت كە بانكی دڵخوازی خۆیان هەڵبژێرن، هەروەك تامەزرۆی بەشداریكردنی بانكی زیاترین لە پرۆژەكەدا. دوێنێ كە (TBI) دەستی بەكاركردن كرد لەگەڵ ئێمە (16) كەس لە رێگای (TBI) یەوە هەژماری كردبووەوە، ئەمڕۆ (2500) پێشمەرگەی لیوا هاوبەشەكان لە رێگای هەژماری منەوە موچەیان وەرگرتووەو (ATM) بۆ هەموویان دانراوە مانگی داهاتوو ئەو ژمارەیە دەبێتە (25) هەزار موچەخۆران كە لە رێگای هەژماری منەوە موچە وەردەگرن،  پلانی ئێمە ئەوەیە تاوەكو مانگی (9) سەرجەم فەرمانبەرانی مەدەنی لە هەولێر، كە نزیكەی (180) هەزار كەس لە رێگای هەژماری منەوە موچە وەربگرن، لە هەموو ناوچەكانی هەرێمی كوردستان (ATM) دادەنرێت بۆ ئەوەی موچەخۆران دەستیان بگاتە پارە. موچەخۆر چۆن دڵنیا بێت لە موچەكە؟ پێشەوا هەورامانی دەڵێت:  هەژماری من ئەو ناوەیە كە ئێمە لە هەرێمی كوردستان لە "تەوتین"مان ناوە، ئێمە براندینگمان بۆ پڕۆژەكە كرد تاكو بتوانین تیمی پشتگیری و تەكنەلۆژیا دروست بكەین بۆ دڵنیابوون لە پێشكەشكردنی باشترین خزمەتگوزاری، بۆ ئەوەی بە تەواوی  پابەندی ئەو ڕێنماییانە بین كە لەلایەن بانكی ناوەندییەوە دانراون، هەژماری من و تەوتین هیچ جیاوازییەكیان نییە. دەمەوێت بە روونی بە فەرمانبەران و موچەخۆرانی هەرێم بڵێم: *  فەرمانبەر دەتوانێت 100%ی مووچەكەی لە ئامێری ATM دەربهێنێت، هەر هەواڵێكی پێچەوانەوەی ئەمە زانیاریی ناڕاستە. * هەژمارەكان هی فەرمانبەرانن و حكومەت ناتوانێت بە هیچ شێوەیەك پارە لە هیچ هەژمارێك دەربهێنێت. * پارەكەت لە هەموو بانكە مۆڵەتپێدراوەكان لە لایەن بانكی ناوەندی عێراقەوە بیمە كراوە. لە ئێستادا (7) بانك بەشداری لە پرۆژەی هەژماری من: •    بانكی RT •    بانكی جیهان •    بانكی TBI •    بانكی BBAC •    بانكی بەغداد •    بانكی ئیسلامی عێراقی •    بانكی ئەهلی عێراقی    

(دره‌و):  ئیئتیلافه‌كه‌ی نوری مالیكی پرۆژه‌یه‌كی بردوه‌ته‌ په‌رله‌مان بۆ درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان، ئامانجی سه‌ره‌كیش ئه‌وه‌یه‌ ئه‌مساڵ كوردستان هه‌ڵبژاردنی خۆی بكات، به‌ڵام ئه‌گه‌ر وه‌رزی یاسادانانی په‌رله‌مان درێژنه‌كرێته‌وه‌، چاره‌نوسی هه‌ڵبژاردنی كوردستان بۆ ساڵی داهاتوو دواده‌كه‌وێت.  ئیئتیلافی ده‌وڵه‌تی یاسا كه‌ نوری مالیكی سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات، پرۆژه‌یه‌كی بردوه‌ته‌ ناو په‌رله‌مانی عێراق بۆ درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق، لیژنه‌ی یاسایی په‌رله‌مان پرۆژه‌كه‌ی وه‌رگرتووه‌.  درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگی تر، ته‌نیا مه‌به‌ست لێی سازدانی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌، چونكه‌ عێراق له‌ كۆتاییه‌كانی ساڵی داهاتوو هه‌ڵبژاردن ده‌كات و سه‌رباری ئه‌مه‌ش، لایه‌نه‌ عێراقییه‌كان پشتبه‌ست به‌ بڕیارێكی پێشتری دادگای فیدراڵی ئاماده‌ نین به‌ كۆمسیۆنی ئێستا هه‌ڵبژاردن بكه‌ن و بۆ هه‌ڵبژاردنی داهاتوو ده‌یانه‌وێت په‌یكه‌ری كۆمسیۆن بگۆڕن بۆسه‌ر شێوازه‌ كۆنه‌كه‌ی پشكێنه‌ی حزبی، واتا دادوه‌ره‌كان له‌ كۆمسیۆن دوورده‌خه‌نه‌وه‌.  ئه‌مڕۆ وه‌رزی یاسادانانی په‌رله‌مانی عێراق كۆتایی دێت  رۆژی 7ی ئه‌یلول وه‌رزی یاسادانان ده‌ستپێده‌كاته‌وه‌، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق كه‌ ئه‌ركی سه‌رپپه‌ره‌شتیكردنی هه‌ڵبژاردنی كوردستانی پێ سپێردراوه‌ رۆژی 7ی ته‌موز واده‌ی یاسایی كۆتایی دێت و ده‌بێت به‌ر له‌و واده‌یه‌ بۆ جاری دووه‌م ته‌مه‌نی یاسایی له‌ په‌رله‌مانه‌وه‌ بۆ درێژبكرێته‌وه‌.  ئێستا كه‌ په‌رله‌مان ده‌كه‌وێته‌ پشووی وه‌رزیی خۆیه‌وه‌، دوو ئه‌ركی گرنگی له‌به‌رده‌مدایه‌، یه‌كه‌م په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری خشته‌كانی یاسای بودجه‌، به‌تایبه‌تیش له‌به‌ر رۆشنایی رێككه‌وتنی هه‌ردوو حكومه‌تی هه‌رێم له‌باره‌ی موچه‌و نه‌وت هه‌روه‌ها هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكێكی نوێ بۆ په‌رله‌مان له‌ شوێنی محه‌مه‌د حه‌لبوسی سه‌رۆكی دورخراوه‌، لایه‌نه‌ شیعه‌كان ماوه‌ی هه‌فته‌یه‌ك مۆڵه‌تیان به‌ لایه‌نه‌ سوننه‌كان داوه‌ له‌ناو خۆیاندا له‌سه‌ر كاندیدێك بۆ پۆستی سه‌رۆكی په‌رله‌مان رێكبكه‌ون، به‌ڵام  سوننه‌كان هێشتا به‌ قوڵی ناكۆكن. به‌هۆی ئه‌م بارودۆخه‌وه‌ پێشبینی ناكرێت موحسین مه‌نده‌لاوی كه‌ له‌بری سه‌رۆكی په‌رله‌مانه‌، وه‌رزی یاسادانان درێژبكاته‌وه‌، به‌تایبه‌تیش كه‌ دڵنیایه‌ له‌وه‌ی ئه‌گه‌ری وه‌رزه‌كه‌ درێژبكاته‌وه‌ هه‌فته‌ی داهاتوو خۆی له‌ پۆسته‌كه‌ لاده‌برێت، مه‌نده‌لاوی ئه‌مڕۆ به‌ر له‌ سازدانی دانیشتتنی په‌رله‌مان سه‌ردانی دادوه‌ر جاسم عمێری سه‌رۆكی دادگای فیدراڵی كردووه‌، به‌ڵام ورده‌كاری گفتوگۆكه‌یان هێشتا نازانرێت.  به‌پێی ئه‌وه‌ی (دره‌و) به‌دواداچوونی بۆ كردووه‌، مه‌نده‌لاوی به‌نیازه‌ له‌دوای پشووی یاسادانه‌ناوه‌، واتا له‌ ئه‌مڕۆوه‌ ته‌نیا یه‌ك دانیشتنی نائاسایی سازبكات، ئه‌وه‌ش بۆ په‌سه‌ندكردنی هه‌مواری یاسای بودجه‌.  واتا ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌ر په‌رله‌مان وه‌رزی یاسادانانی خۆی درێژنه‌كاته‌وه‌، پرۆژه‌كه‌ی ده‌وڵه‌تی یاسا بۆ درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژانه‌كان په‌كی ده‌كه‌وێت، چونكه‌ به‌پێی یاسای به‌ركار له‌ ده‌ره‌وه‌ی وه‌رزی یاسادانان، دانیشتنی نائاسایی ته‌نیا بۆ پرسی بودجه‌ ساز ده‌درێت نه‌ك بابه‌تی تر.   دادگای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم كاركردنی به‌ بڕگه‌ی (دووه‌م) له‌ مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری كاندیده‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان راگرت، ئه‌م سیسته‌مه‌ له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌و پارتی دیموكراتی كوردستان تێبینی هه‌یه‌ له‌سه‌ری، به‌تایبه‌تیش له‌ بابه‌تی چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا.  له‌دوای بڕیاره‌كه‌ی دادگای فیدراڵییه‌وه‌، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق كاره‌كانی خۆی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان له‌ رۆژی 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ راگرت.  ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانی عێراق ته‌مه‌نی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان درێژبكاته‌وه‌، ده‌رفه‌تێكی نوێ دێته‌ پێشه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مساڵ هه‌ڵبژاردن له‌ كوردستان بكرێت، به‌ڵام ئه‌مه‌ پێویستی به‌وه‌ ده‌بێت سه‌ره‌تا په‌رله‌مان ته‌مه‌نی وه‌رزی یاسادانانی خۆی درێژبكاته‌وه‌ كه‌ ئه‌مڕۆ كۆتایی دێت، پاشان پێویستی به‌ كۆده‌نگی كوتله‌كانی ناو په‌رله‌مانی عێراق هه‌یه‌ به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردنی درێژكردنه‌وه‌كه‌. 

  درەو: 🔻 رۆژی (8/5/2024) کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی، بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ ڕاگەیاند؛ 🔹 کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (183ملیۆن) دۆلار بووەو (61 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. 🔹 لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕای رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرمیل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بە جۆرێک؛ 🔹 رۆژانە (28 هەزار و 379) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (47 هەزار و 931) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور و هیچ بەرهەمێکی لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە نەبووە. 🔹 هەر بەپێی ڕاگەیەندراوەکە بەرمیلێک نەوتی هەرێم بە (30) دۆلار بە بازرگانانی ناوخۆ فرۆشراوەو لە ڕێگەی تانکەرەوە گواستراوەتەوە. یەکەم؛ پوختەی ڕاگەیەندراوەکەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی رۆژی (8/5/2024) کۆمپانیای کۆمپانیای (DNO)ی نەوت و غازی نەرویجی بەرهەم و قازانجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی (2024) ڕاگەیاند، لە هەموو ئەو ناوچانەی کاری تێدا دەکات و بەپێی ڕاگەیەندراوەکە؛ لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا کۆی گشتی داهاتی کۆمپانیا نەوتییەکە (183 ملیۆن) دۆلار بووەو (61 ملیۆن) دۆلار قازانجی کردووە. وەک لە ڕاپۆرتەکەدا هاتووە، "پوختەی بەرهەمهێنان"ی کۆمپانیاکە لە ماوەی ناوبراودا بە تێکڕای رۆژانە (74 هەزار و 772) بەرمیل نەوتی خاو بووە، کە لە کێڵگەکانی هەرێمی کوردستان بە تێکڕا (57 هەزار و 232) بەرمیل نەوتی رۆژانە، لە دەریای باکوور (14 هەزار و 217) بەرمیل نەوتی رۆژانەو لە ڕۆژئاوای ئەفریقا بە تێکڕا (3 هەزار و 323) بەرمیل نەوتی رۆژانە بووەو وەک پشکی کۆمپانیاکە مامەڵەیان لەگەڵ کراوە. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش کردووە لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵ، بەرهەمهێنانی گشتی لە ناوچەی گرێبەستی تاوکێ کە کۆمپانیای (DNO) پشکی (75%)ی تێدا هەیە، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم و داخستنی بۆری نەوتی کوردستان بۆ بەندەری جەیهان لە مانگی ئازاری (2023)ەوە تاڕادەیەکی زۆر کەوتووەتەوە سەر پێ و  گەیشتە تێکڕا (76 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە. پوختەی پشکی شایستەی دارایی کۆمپانیاکە نزیکە لە (30) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک بەشێوەی کاش و فرۆشتنی بەرهەمەکە بە بازرگانان و تانکەر یان بە بۆری دەگوازرێتەوە بۆ پاڵاوگە ناوخۆییەکان. دووەم؛ کۆمپانیای (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی، لە چوارچێوەی گرێبەستی کێڵگەکانی نەوتی (فیشخابوور و تاوکێ) کە بە گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوە، لەگەڵ کێڵگەی نەوتی بەعشیقە، گرێبەستی لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان هەیە، بەجۆرێک؛ 1.    ناوچەی گرێبەستی تاوکێ: هەردوو کێڵگەی نەوتی (فیشخابور و تاوکێ) دەگرێتەوە، لە بەر ئەوەی هەردوو کێڵگەکە بە یەک گرێبەست دراوە بە کۆمپانیا پشکدارەکان، بۆیە بە ناوچەی گرێبەستی "تاوکێ" ناسراوەو (75%) پشکەکانی دراوە بە کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی و (25%) کۆمپانیای گنێڵ ئێنێرجی تورکی وەبەرهێنانی تێدا دەکات. 2.    کێڵگەی نەوتی بەعشیقە: یەکێکی دیکەیە لەو کێڵگە نەوتیانەی کۆمپانیای (DNO)ی نەرویجی پشکی (64%) تێدا هەیە و (16%)ی پشکەکانیشی دراوە بە کۆمپانیای وزەی تورکی (TEC)  و (20%)ی پشکی حکومەتی هەرێمی کوردستانە و لە ناوەڕاستی نیوەی یەکەمی ساڵی (2022) گەیشت بە قۆناغی بەرهەمهێنان. سێیەم؛ بەرهەمی کاری (DNO) لە کێڵگە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان لە چارەکی یەکەمی (2024)دا پاڵپشت بەو داتایانەی کۆمپانیای (DNO) بڵاوی کردووەتەوە، لە ڕابردووشدا وەرزانە ڕاپۆرتی کارو چالاکییەکانی خۆی لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بڵاوکردووەتەوە، لە سەرجەم ئەو ناوچەو کێڵگانەی پشکدارە تێیدا، لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا بە تێکڕای رۆژانە (76 هەزار و 310) بەرمیل نەوتی خاوی بەرهەمهێناوە، بە جۆرێک؛ رۆژانە (28 هەزار و 379) بەرمیل نەوتی لە کێڵگەی تاوکێ و (47 هەزار و 931) بەرمیل نەوتی کە کێڵگەی فیشخابور و هیچ نەوتێکی لە کێڵگەی نەوتی بەعشیقە بەرهەم نەهێناوە. لەم خشتانەی خوارەوەدا، رونکراوەتەوە، کە بەشێوەی وەرزی (چارەکە ساڵ)ەکانی ڕابردوو بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان لە چی ئاستێکدا بووەو پوختەو پشکی کۆمپانیاکە تێدا تێیدا رونکراوەتەوە.      

درەو: راپۆرتی:  د. دانا عەلى ساڵح / پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان،  د. باخان ئاکۆ نەجمەدین / پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان گۆڤاری ئاییندەناسی بەرایی هەرێمی کوردستان بە یەکێک لە دیارترین بکەرە نادەوڵەتییەکانی جیهان ئه‌مڕۆ هەژمار دەکرێت. بە گۆڕینی ڕژێمی سیاسی لە عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣ و پەسەندکردنی دوایین دەستووری عێراق لە ساڵی ٢٠٠٥، هەرێمەکە وەک یەکەیەکی فیدراڵی بە فەرمی ناسێنرا کە سەرەتایەکی باش بوو بۆ گەشەکردنی پەیوەندییە ده‌ره‌كییه‌كانی هەرێمی کوردستان لە سه‌ر ئاستی هه‌رێمی و نێودەوڵه‌تی، لە نێویشیاندا وڵاتی چین. ڕووخاندنی ڕژێمی عێراق؛ كردنه‌وه‌ی ده‌روازه‌یه‌كی باش بوو بۆ سەرەتای پەیوەندیی ڕاستەقینەی نێوان چین و هەرێمی کوردستان. پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو لایەنە بەرەو قۆناغێکی نوێ هه‌نگاوی نا، کاتێک چین، به ‌تایبه‌تی کۆمپانیا نەوتییەکانی، وەک ناوچەیەکی ستراتیژی و خەڵاتێکی مەزن له‌ هەرێمی کوردستانیان ڕوانی، بۆ دەستەبەرکردنی خواستە ئایندەییەکانیان لە بواری وزە و نەوت، بە تایبەتتر لە پاش ڕاگەیاندنی پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا (Belt and Road Initiative-BRI) لە لایەن حکومەتی چینەوە لە ساڵی ٢٠١٣دا. جگه‌ له‌مه‌، چین بە پەرۆشەوە هەنگاوی بۆ پتەوکردنی پەیوەندییە دیلۆماسییەکانی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا نا، به ‌تایبه‌ت پاش کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتی لە هەولێر لە ساڵی ٢٠١٤دا. لێرە بەدواوە، پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بە جۆرێک فراوان بوو كه‌ جگە لە پەیوەندیی ئابووری و بازرگانی، لە سەرجەم بوارەکانی دیکەی وەک کولتووری، زانستی و فەرهەنگی… هتد؛ گه‌شه‌ی کرد. ئه‌م توێژینەوەیە هەوڵێکە بۆ تیشکخستنەسەر پەیوەندیی دوولایەنەی چین و هەرێمی کوردستان لە لایەک و خستنەڕووی سیناریۆ ئایندەییەکانی ئەم پەیوەندییە لە لایەکی دیکە. باسی یه‌كه‌م: هه‌رێمی كوردستان و چین: به‌رژه‌وه‌ندییه ئاڵوگۆڕكراوه‌كان هەر چەندە چین و هەرێمی کوردستان دوو ئەکتەری ناهاوتا و نایەکسانن لە سەرجەم بوارەکانی ئابووری، سیاسی، سەربازی، بازرگانی و… هتد، بەڵام ئەوەی ئەو دوو لایەنەی پێکەوە کۆ کردووەتەوە بریتییە لە بوونی بەرژەوەندیی هاوبەشی دوولایەنە، کە لە بەشەکانی داهاتوودا بە وردی شرۆڤەی بابەتەکە دەکەین.   ته‌وه‌ری یه‌كه‌م: چین و هه‌رێمی كوردستان: پێگه‌ و بایه‌خی نێوده‌وڵه‌تی چین جگە لە فراوانیی ڕووبەرەکەی کە گەورەترین وڵاتی جیهانە و مەزندە دەکرێت بە (٩.٥٩٦.٩٦٠کم٢) کە ڕووبەرەکەی هێندەی ڕووبەری ئەمەریکا و ئەورووپایە کە ئەمەش هۆکارە کە ببێتە خاوەن پێگەیەکی جیۆپۆلەتیکی گرنگ و بەبایەخ، لە هەمان کاتدا چین زۆرترین دانیشتووانی جیهان پێک دەهێنێت کە پشتبەست بە ئاماری (٢٠٠٥)، ژمارەی دانیشتووانەکەی دەگاتە (١.٣٠٦.٣١٣.٨١٢) کەس. لە ڕووی گەشەی ئابووری و بازرگانییەوە چین پێش هەموو دەوڵەتانی جیهان کەوتووە، کە زیاتر لە (٤٠٠٠٠٠) کۆمپانیا لە (١٧٠) دەوڵەتی جیاوازی جیهانەوە لە چین سەرمایەگوزاری دەکەن([1]). داهاتی گەشەی بەرهەمی ناوخۆیی چین لە ٢٠٢١دا بە (١٧.٧) ترلیۆن دۆلار مەزندە کرا([2]). هەروەها چین لە ساڵی ٢٠٢٣دا گەورەترین هەناردەکاری ئۆتۆمبێل بووە لە جیهاندا، کە نزیکەی (٤.٩١) ملیۆن ئۆتۆمبێلی هەناردە کردووە. لە هەمان ساڵدا، وەبەرهێنانی لە بواری پیشەسازیی تەکنەلۆژیا بە بەهای (٥٤.٤٥) ملیار دۆلار زیادی کردووە لە نێوان کانوونی دووەم تاکوو تشرینی دووەم، کە (٣٧.٢٪)ی کۆی گشتیی وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی بیانیی چین پێک دەهێنێت لەو ماوەیەدا([3]). لە ڕووی سەربازییەوە، چین خەرجییە سەربازییەکانی لە (٥٠) ملیار دۆلارەوە بۆ (٢٧٠) ملیار دۆلار زیاد کردووە لە نێوان ساڵانی ٢٠٠١ بۆ ٢٠٢١. پەیمانگای نێودەوڵەتیی ستۆکهۆڵم بۆ لێکۆڵینەوەی ئاشتی (SIPRI)، لە ڕاپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات کە لە ساڵی ٢٠٢١ بۆ یەکەم جار خەرجییە سەربازییەکانی جیهان گەیشتووەتە نزیکەی (٢.١) ترلیۆن دۆلار. ڕاپۆرتەکە باس لەوە دەکات کە سێ دەوڵەتی ئاسیایی (چین، هیندستان، ڕووسیا) لە پێشەنگی ئەو دەوڵەتانەن کە زۆرترین خەرجیی سەربازییان هەبووە، کە (٥٢٪)ی هەموو خەرجییەکانیش لە لایەن چین و ئەمەریکاوە بووە([4]). بەدەر لەمانەش، چین یەکێکە لە پێنج دەوڵەتە هەمیشەییەکەی ئەنجوومەنی ئاسایشی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کە مافی بەکارهێنانی ڤیتۆی هەیە، هەروەها یەکێکە لە نۆ هێزە ئەتۆمییەکەی جیهان. شارەزایان و توێژەران هاوڕا نین لە ئاست بۆچوون و پێشبینییەکانیان دەربارەی ڕۆڵ و پێگەی چین لە سیستمی نێودەوڵەتیدا و کاردانەوەی بۆ پێگە و نفووزی ئەمەریکا لە جیهاندا. یەکێک لە دیارترین ئەو توێژەرانەی بە بایەخەوە دەڕوانێتە ئەم بابەتە؛ «ڕۆبەرت پەیپ» (Robert Pape)ە، باوەڕی وایە کە پاش کۆتاییهاتنی جەنگی سارد، دەوڵەتە زلهێزەکان بە تایبەت چین، لە هەوڵدایە کە پارسەنگی هێزی ئەمەریکا بکات لە سیستمی نێودەوڵەتیدا، بەڵام ئەو پارسەنگی هێزەی کە چین پەیڕەوی دەکات بریتییە لە پارسەنگی نەرم (Soft balancing)، جیاواز لەو پارسەنگی هێزە ڕەقەی (Hard balancing) کە یەکێتیی سۆڤیەت لە ماوەی جەنگی سارددا پراکتیزەی دەکرد. بە واتای ئەوەی چین پەنا بۆ بەکارهێنانی ئامرازی ناسەربازی دەبات وەک بنیاتنانی پەیوەندیی دوولایەنە، گەشەپێدانی پەیوەندییە دیپلۆماسی و ئابوورییەکان، بەشداریکردن لە دامەزراوە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان([5]). لە لایەکی دیکەوە پسپۆڕی ئەمەریکیی بواری زانستە ڕامیارییەکان «ساموێڵ هانتگتن» (Samuel Huntington)، ئاماژە بەوە دەکات کە سیستمی نوێی جیهانی ناکرێت بە سیستمی تاکجەمسەری هەژمار  بکرێت، بەڵکوو شێوازێکی جیاوازی بەرجەستە کردووە کە بە «سیستمی تاکفرەیی» (Uni-multi system) ناوزەندی دەکات([6]). مەبەست ئەوەیە ئەمەریکا هێندە بەهێز نییە کە تەنها ڕابەرایەتیی سیستمی جیهانی بکات، لە هەمان کاتیشدا دەوڵەتانی زلهێزی نوێش، وەک چین و ڕووسیا، هێندە بە‌هێز نین کە سیستمێکی فرەجەمسەری بەرجەستە بکەن. سەبارەت بە تیۆری ڕیالیزمی نوێ، وەک تیۆرێکی باڵای بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، لایەنگرانی ئەم تیۆرە بە هەردوو ڕەوتی ‌هێرشبەر و بەرگریکارەوە، کۆکن دەربارەی گەشەی بێوچانی چین و فراوانبوونی نفووزی لە جیهاندا، بە تایبەت لە لایەنی ئابوورییەوە. لەم بارەیەوە «ستیڤن واڵت» (Stephen Walt) پێشبینی دەکات تا ساڵی ٢٠٢٥؛ چین لە ڕووی ئابوورییەوە پێش ئەمەریکا بکەوێت و دەبێتە کاریگەرترین ئەکتەری سیستمی نێودەوڵەتی([7]). لە لایەکی دیکەوە لایەنگرانی ئەم دوو ڕەوتە ناکۆکن دەربارەی ئەو مەترسییانەی کە گەشە و هەڵکشانی نفووز و هێزی چین دروستی دەکات لە سیستمی نێودەوڵەتی بە گشتی و بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکا بە تایبەتی. لەم ڕوانگەیەوە، تیۆرداڕێژەری ڕیالزمی هێرشبەرانە «جۆن میرشایمر» (John Mearsheimer)  جەخت دەکاتەوە لەوەی کە فراوانبوونی هێز و دەسەڵاتی چین دەبێتە هۆی خوڵقاندنی گۆڕانکاری لە پەیکەری سیستمی نێودەوڵەتی. لە بەرمەبنای ئەم بۆچوونانەدا، جۆن میرشایمر سیناریۆیەکی ڕەشبینانەی بۆ ئایندەی جیهان بە گشتی و باکووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە تایبەتی هەیە([8]). پشتبەست بەو گریمانەیەی کە لە ئایندەدا چین باڵادەستی و هێزی لە بواری ئابووریدا دەخاتە خزمەت فراوانکردن و بەهێزکردنی لایەنی سەربازی و بەمەش ئەگەرەکانی دروستبوونی پێکدادانی سەربازیی لەگەڵ ئەمەریکادا زیاد دەکات([9]). هەموو ئەم بۆچوون و گریمانانە ئاماژەن بۆ بەهێزبوونی چین وەک ئەکتەرێکی نوێی جیهان و گەواهیدەری بۆچوونەکانی «هینری کیسنجەر» (Henry Kissinger)ن، بەوەی سەدەی نۆزدە سەدەی ئەورووپایی بووە، سەدەی بیست سەدەی ئەمەریکایی بووە، سەدەی بیست و یەک سەدەی ئاسیایی دەبێت([10]). لە لایەن خۆشیانەوە بەرپرسانی چین جەخت لە هەڵکشانی ڕۆڵ و پێگەی وڵاتەکەیان دەکەنەوە و هەوڵیان بۆ بنیاتنانی سیستمێکی فرەجەمسەری ناشارنەوە. لە نوێترین لێدوانیدا، وەزیری دەرەوەی چین لە سمپۆزیۆمێکدا کە لە سەرەتای ساڵی ٢٠٠٤دا ئەنجام درا، سەبارەت بە ڕەوشی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی دەرەوەی چین لە ساڵی ٢٠٢٣دا، ئاماژەی بەوە دا کە چین هەوڵ و بانگەشە بۆ بنیاتنانی جیهانێکی فرەجەمسەر دەکات و فرەلایەنیی ڕاستەقینە پراکتیزە دەکات. دووپاتی کردەوە کە چین دادپەروەری دەپارێزێت و دیموکراسیەت لە پەیوەندیی نێوان دەوڵەتان بەرەوپێش دەبات، لەگەڵ ڕەچاوکردنی یەکسانی لە نێوان دەوڵەتاندا([11]). له‌ به‌رانبه‌ردا، هه‌رێمی كوردستان دوای ڕاپه‌ڕینی به‌هاری ١٩٩١ كه‌ جۆره‌ ده‌سه‌ڵاتێكی خۆبه‌خۆی دیفاكتۆی به‌ده‌ست هێنا و دواتریش له‌ پڕۆسه‌ی ڕووخاندنی ڕژێمی به‌عسدا هاوكاری وڵاته ‌یه‌كگرتووه‌كان و هاوپه‌یمانان بوو و توانیی به‌شدارێكی كارای بنیاتنانه‌وه‌ی عێراقی نوێ بێت، ئه‌مه‌ وێڕای ئه‌وه‌ی كه‌ وه‌ک هه‌رێمێكی فیدراڵ له‌ ده‌ستووری عێراقیی ساڵی ٢٠٠٥دا به‌ هه‌موو دامه‌زراوه‌كانیه‌وه‌ دانی پێدا نرا، ئه‌مه‌ وای كرد وه‌ک ئه‌كته‌رێكی ناده‌وڵه‌تیی كارا ڕۆڵ و پێگه‌ی به‌ره‌وپێش بچێت و له‌ ئاستی ناوچه‌كه‌ و جیهاندا بدره‌وشێته‌وه‌، هه‌ر له‌ ڕووی پێگه‌ی له‌ عێراق و هه‌ر له‌ ڕووی كاریگه‌ریی له‌ ناوچه‌كه‌ و په‌یوه‌ندییه‌ ده‌ره‌كییه‌كانیشی كه‌ له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ له‌ پارادیپلۆماسییشه‌وه‌ به‌ره‌و پڕۆتۆدیپلۆماسی په‌ڕیبووەوە‌ و هاوبه‌شه‌ ئابوورییه‌كانشیی له‌ هه‌ڵكشاندا بوون. ئه‌مه‌ وێڕای ڕۆڵی كارای هێزی پێشمه‌رگه‌ له‌ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی مه‌ترسیی داعش له‌ ناوچه‌كه‌. هه‌موو ئه‌مانه‌ پێمان ده‌ڵێن كه‌ هه‌رێمی كوردستان له‌ دوای ساڵی (٢٠٠٣)ەوە پتر بووه‌ جێی بایه‌خی وڵاتانی ناوچه‌كه‌ و زلهێزه‌كانی جیهانیش، هه‌ر چه‌نده‌ سه‌رنج و ڕه‌خنه‌ی زۆر له ‌سه‌ر شێوازی حوكمڕانی و ئازادییه‌كان و گه‌شه‌سه‌ندنی سیاسی و ئابووری له‌ هه‌رێم، له ‌سه‌ر ئاستی ناوخۆیی و نێوده‌وڵه‌تی، به‌ فه‌رمی و نافه‌رمییه‌وه‌ هه‌یه‌، ده‌بینین به ‌هۆی هه‌ستیاریی پێگه‌كه‌ی و وزه‌ی زۆر كرانه‌وه‌ی به ‌ڕووی جیهاندا، پتر بووه‌ جێی بایه‌خی زلهێزه‌كان و له‌ نێویشیاندا وڵاتی چین. به‌و پێیه‌شی‌ چین زلهێزێكی هه‌ڵكشاوه، هه‌ڵكشانێكی خێرا له ‌ڕووی ئابووری و نه‌رم له‌ ڕووی ستراتیژی و كولتووری و ڕكابه‌ری زلهێزه‌ گه‌وره‌كانی جیهانه‌ له‌ ڕووی سه‌ربازی و ئاسایشه‌وه‌، بۆ ئه‌مه‌ش هه‌موو هه‌وڵێكی له‌ ناوچه‌ هه‌ستیار و جیۆستراتیژییه‌كانی جیهاندا ده‌خاته ‌گه‌ڕ، له‌ نێویشیاندا هه‌رێمی كوردستان، به‌ڵام چۆن و تا چ ئاستێک؟ ته‌وه‌ری دووه‌م: گرنگیی دوولایەنەی چین  و هه‌رێمی كوردستان بۆ یەكتر هەر چەندە بە بەراورد بە ئەمەریکا و یەکێتیی ئەورووپا و ڕووسیا، چین ئەکتەرێکی نوێیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەگەڵ ئەوەشدا بە هۆکاری پێگە جیۆستیراتیژییەکەی، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگی و بایەخێکی تایبەتی دیپلۆماسیەتی چینە بە تایبەت لە سەدەی بیست و یەکدا، پاش ئەوەی سەرۆکی چین لە کۆتایی ٢٠١٣دا پڕۆژەی پشتگیریی پشتێن و ڕێگەی ڕاگەیاند. گرنگیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەوەدا بەرجەستە دەبێت کە ئاسیا و ئەورووپا و ئەفەریقا پێکەوە دەبەستێتەوە([12]). ڕوانگەی چین بۆ پێگەی جیۆئابووریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؛ تێڕوانینێکی پڕ بایەخە، لەم پێناوەشدا چین پەیڕەوی ستراتیژیەت و پلانی فرەچەشنەیی دەکات بۆ دەستڕاگەیشتنی بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دیارترین نموونە، چین کار دەکات کە پڕۆژە دوورمەوداکەی دەستپێشخەریی پشتێنە و ڕێگا فراوانتر بکات بۆ ڕێڕەوێکی پترۆڵ و بازرگانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. عێراق ڕۆڵێکی گرنگ لەم پڕۆژەیەدا دەبینێت، بە تایبەت لە بواری وزە و نەوتدا، بە تایبەت کاتێک عێراق دەوڵەتێکی دەوڵەمەندی سەرچاوەکانی وزەیە. بۆ نموونە؛ عێراق لە ساڵی ٢٠٢١دا پلەی یەکەمی بەدەست هێناوە بۆ وەبەر‌هێنانی چین لە دەستپێشخەریی پڕۆژەی پشتێنە و ڕێگە، زیاتر لە (١٠.٥) ملیار دۆلاری بۆ پڕۆژەکانی وزە و ژێرخانی دابین کرد([13]). سیاسەتی چین لە هەرێمی کوردستان بەشێکە لە سیاسەتەکانی لە عێراق و ئەویش بەشێکە لە سیاسەتە گشتییەکانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا([14]).  کەواتە هەر چەندە هەرێمی کوردستان هەڵکەوتەیەکی جوگرافیی گرنگی هەیە، بەڵام بۆ چین گرنگیی هەرێمی کوردستان پەیوەستە بە گرنگیی جیۆپۆلەتیکی دەوڵەتی عێراقەوە([15]). بەو پێیەی عێراق بەشێکە لە پڕۆژەی ڕێگەی ئاوریشمی نوێ، بەڵام هەمەچەشنکردنی هاوبەشەکان یەکێکە لە ستراتیژییەکانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەم هاوکێشەیەشدا ناکرێت پێگەی هەرێمی کوردستان وەلا بنرێت. لە چاوپێکەوتنێکیدا کونسوڵی گشتیی چین ئاماژەی بەوە دا کە “هەرێمی کوردستان بەشێک بووە لە ڕێگای ئاوریشمی بازرگانیی مێژوویی”، لە ئێستاشدا عێراق و هەرێمی کوردستانیش بەشێکن لە “دەستپێشخەریی یەک پشتێن و یەک ڕێگا” کە ناسراوە بە “ڕێگای ئاوریشمی نوێ”([16]).   لە ڕێوڕەسمێکی تایبەت بە ڕێگەی ئاوریشم، لە ڕێکەوتی ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، باڵوێزی عێراق لە چین؛ شۆڕش خالید، جەختی لەوە کردەوە ئەمساڵ پێشبینی دەکرێت ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان چین و عێراق بگاتە نزیکەی (٥٠) ملیار دۆلار. بە گوتەی ناوبراو، لە داهاتوودا ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان چین و عێراق بەرەو هەڵکشان دەڕوات، “بە تایبەتی لەگەڵ هەرێمی کوردستان کە کۆمەڵێک کۆمپانیای چینیی باشی لێیە”([17]). له‌ به‌رانبه‌ردا، چینیش گرنگی و بایه‌خێكی زۆری بۆ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌ و یه‌كه‌م كه‌سیش كه‌ پەیی به‌و  گرنگییه‌ بردووه‌ و بایه‌خی پێ داوه‌، له‌ سه‌رده‌می ئۆپۆزسیۆنبوون و له‌ سه‌رده‌می بوونیشی له‌ لوتكه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا له‌ عێراق، مام جه‌لال بووه. له‌ ڕاستیدا چین ده‌روازه‌یه‌كی سیاسی و ئابووری و بازرگانی و كولتووریی گه‌وره‌ و فراوان و پڕبایه‌خه‌ بۆ هه‌رێمی كوردستان، چونكه‌ ئه‌و وڵاته‌، هه‌ر چه‌نده‌ له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ پشتیوانیی سه‌ربه‌خۆیی و جوداخوازی ناكات، لێ له‌ ڕووی بازرگانی و ئابووری و زانستی و كولتوورییه‌وه‌ بایه‌خی تایبه‌تی بۆ هه‌رێمی كوردستان هه‌یه‌، ئه‌مه‌ش له‌ باسی دووه‌می ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا زیاتر ڕوون ده‌بێته‌وه‌. باسی دووه‌م: په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كانی ئێستای نێوان چین و هه‌رێمی كوردستان لە سەردەمی ئێستادا پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان شادەماری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان پێک دەهێنن، لەم پێناوەشدا دەوڵەتان هاوتەریب لەگەڵ گرنگیدانیان بە لایەنی سیاسی و ئاسایش و سەربازی، بە بایەخەوە دەڕواننە پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان. ئەم باسە تەرخان کراوە بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستای پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان، لە هەمان کاتدا تیشک خستنەسەر پایەکانی بەهێزکردنی ئەم پەیوەندییە دیپلۆماسییانە؛ بەشێکی سەرەکیی دیکەی باسەکەیە. ته‌وه‌ری یه‌كه‌م: دۆخی ئێستای په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كان پاش بە فەرمی ناساندنی هەرێمی کوردستان وەک هەرێمێکی سەربەخۆ لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵ، دەرفەتێکی ناوازە بوو بۆ ئەم هەرێمە کە پەیوەندییە دەرەکی و دیپلۆماسییەکانی بە شێوەیەکی یاسایی و دەستووری گەشە پێ بدات. سەبارەت بە پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستووری نوێی عێراق ڕەواییەکی دەستووری بە حکومەتی هەرێم دەدات بۆ پراکتیزەکردنی پەیوەندییەکانی دەرەوەی، هەرێمیش بە مافی یاسایی و دەستووریی خۆی دەزانێت بۆ ئەنجامدانی پەیوەندییەکانی دەرەوە. بۆ نموونە؛ لە بڕگەی چوارەمی مادەی (١٢١)ی دەستوور؛ بوارەکانی کولتووری، کۆمەڵایەتی و گەشەپێدان وەک بەشێک لە دەسەڵاتەکانی هەرێمی کوردستان لە ئاستی دەرەکی ئاماژەی پێ کراوە([18]). هه‌ر چه‌نده‌ هه‌رێمی كوردستان كاری له‌ سه‌ر جێبه‌جێكردنی ئه‌م بڕگه‌ ده‌ستوورییه‌ نه‌كرد، ئه‌و هه‌نگاوی گه‌وره‌تر له‌وه‌ی نا و وه‌كوو نیمچه‌ده‌وڵه‌تێک مامه‌ڵه‌ی كرد. بۆیه‌ هه‌ر دوابەدوای پەسەندکردنی دەستووری نوێی عێراق، حکومەتی هەرێم چەند یاسایەکی دەرکرد و چەند دامەزراوەیەکی بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری دەرەوەی حکومەتی هەرێم دامەزراند. کابینەی پێنجەم بە پێی فەرمانی جێبەجێکاری ژمارە (١٤٣)ی حکومەتی هەرێم، لە ئەیلوولی ٢٠٠٦دا سەردەمێکی نوێی لە پەیوەندییە دەرەکییەکانی دەست پێ کرد بە دامەزراندنی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە، کە دامەزراوەیەکی فەرمی و دانەبڕاوە لە حکومەتی هەرێم و لە ئاست و پلەی وەزارەتدایە. ئامانجە سەرەکییەکانی ئەم فەرمانگەیە بریتین لە پێشخستن و پاراستنی بەرژەوەندییەکانی هاوڵاتییانی کوردستان و ناوچەکە لە دەرەوەی وڵات و هاندانی پەیوەندییە ئابووری و سیاسییەکان لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی([19]). هاوتەریب لەگەڵ دامەزراندنی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە، لە هەمان ساڵدا بە مەبەستی هەماهەنگیکردنی چالاکییە دەرەکییەکان، فەرمانگەی پرۆتۆکۆلی حکومەتی هەرێم پێک هێنرا بۆ هەماهەنگیی کاری پرۆتۆکۆل و ئەتەکێتی سەردانی شاندە بیانییەکان و مەراسیمی کۆبوونەوە و کۆنفڕانسە سیاسییە نێودەوڵەتییەکان لە ناوچەکە و جیهان([20]). کردنەوەی کونسوڵخانەی گشتیی چین لە هەولێر  لە ٣٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤، بە هەنگاوێکی پڕ بایەخی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی هەردوو لایەن هەژمار دەکرێت. هەر چەندە بڕیار بوو چین لە ٢٠١٢دا کونسوڵخانە لە هەولێر بکاتەوە، باڵام بوونی کۆمەڵێک کێشەی لۆجستی؛ پڕۆسەکەی بۆ ساڵی ٢٠١٤ دوا خست([21]). لە ڕێوڕەسمی کردنەوەی کونسوڵی گشتیی چین، سەرۆکی پێشووی حکومەتی هەرێمی کوردستان نێچیرڤان بارزانی جەختی لەوە کردەوە کە کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر دەستپێکی پەیوەندییە کولتووری و ئابووری و سیاسییەکانیان دەبێت لەگەڵ دەوڵەتی ناوبراو([22]). ئەوەی جێگەی ئاماژەیە، کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەرێمی کوردستان لە کاتێکدا بوو کە گرووپی تیرۆرستیی دەوڵەتی ئیسلامیی ناسراو بە  «داعش»؛ هێرشی چڕی بۆ ناوچەکە دەست پێ کردبوو، لە کاتێکدا زۆرێک لە وڵاتان نوێنەرە دیپلۆماسییەکانیان لە هەرێم کشاندنەوە، لە کاتێکدا چین بە کردنەوەی کونسوڵخانە لەو دۆخەدا هەوڵی دا پەیامی “هاوڕێی تەنگانە” بگەیەنێتە هەرێمی کوردستان([23])، ئەمەش پەیامێکی گرنگە کە چین هەوڵ دەدات بەم ڕێگایە پێگەی خۆی وەکوو کێبڕکێکارێکی ئەمەریکا لە ناوچەکە بەهێز بکات، لە کاتێکدا ئەمەریکا ئەکتەرێکی باڵادەستە لە ناوچەکە لە لایەنەکانی سیاسی و ئابووری و ئاسایشەوە([24]). تەنانەت بەر لە کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر، باڵوێزی چین لە بغداد، لە چوار بۆنەی جیاواز لە ساڵاکانی (٢٠٠٥، ٢٠١٢، ٢٠١٣، ٢٠١٤)، سەردانی سەرۆکی هەرێمی کوردستانی کردووە و جەختی لە بەهێزکردنی پەیوەندی دوو لایەنە کردۆتەوە. لە بەرامبەردا، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵیداوە لە ڕێگەی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لە چین جۆرێک لە سەربەخۆیی بەرامبەر بە بغداد  بەدەست بهێنێت و جۆرێک لە پشتیوانی سیاسی بۆ قەوارەی هەرێم دەستەبەر بکات([25]). یەکێکی دیکە لە هەنگاوە پڕ بایەخەکان بۆ هەرێمی کوردستان و واڵاکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دەوڵەتانی هەرێمی و جیهانی، بریتییە لە سەردانی شاندە بیانییەکان بۆ هەرێم لە سەر ئاستە جیاوازەکانی وەک سەرۆکی دەوڵەت، وەزیری دەرەوە، نێردراوە دیپلۆماسییەکان… هتد. سەبارەت بە پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لەم بوارەدا، تاکوو ئێستا پەیوەندییەکان تا ڕادەیەک سنووردارە. بۆ نموونە: لە نێوان ساڵانی (٢٠٠٥-٢٠١٧)، لە کۆی (٥٦٧) سەردان لە لایەن شاندی وڵاتانی بیانی کە سەردانی هەرێمی کوردستانیان کردووە و لە لایەن سەرۆکی هەرێمی کوردستانەوە پێشوازییان لێ کراوە، بەڵام هیچ سەردانێک لەم ماوەیەدا لە لایەن چینەوە بۆ هەرێم ئەنجام نەدراوە. لە هەمان ماوەدا، (٢٧٥) سەردان لە لایەن باڵوێزی (٣٩) دەوڵەت و یەکێتی ئەورووپاوە بۆ هەرێم ئەنجام دراوە، باڵوێزی چین تەنها (٣) سەردانی ئەنجام داوە. بە هەمان شێوە، سەبارەت بەو سەردانانەی کە لە لایەن باڵوێزی وڵاتانی جیهانەوە بۆ هەرێمی کوردستان ئەنجام دراوە لە ساڵانی (٢٠١٢-٢٠١٨) کە لە لایەن لێپرسراوی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە پێشوازییان لێ کراوە، لە کۆی (٢٠٤) سەردان، چین تەنها (٤) سەردانی ئەنجام داوە([26]). سەبارەت بە سەردانی شاندە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ دەرەوە، ئەوەی بەدەردەکەوێت سەردانێکی سنووردار بۆ وڵاتی چین ئەنجام دراوە بە بەراورد بە وڵاتەکانی دیکەی جیهان. بۆ نموونە؛ لە ساڵی ٢٠١٤، لە کۆی (١٣) سەردان هیچ سەردانێک بۆ چین ئەنجام نەدراوە. لە ٢٠١٥، لە کۆی (٣٠) سەردان هیچ سەردانێک بۆ چین نەبووە. لە ٢٠١٦، لە کۆی (١٣) سەردان تەنها یەک لەو سەردانانە بۆ چین ئەنجام دراوە بە سەرۆکایەتیی فەلاح مستەفا و شاندی یاوەری لە ڕێکەوتی ٢٤ی ئازاری ٢٠١٦، بە مەبەستی گفتوگۆکردن دەربارەی جەنگی دژ بە داعش و چارەسەرکردنی کێشەی ئاوارەکان لە هەرێمی کوردستان و جگە لە جەختکردنەوە لە پتەوکردنی پەیوەندیی دوو لایەنە. سەبارەت بە ساڵی ٢٠١٧، لە کۆی (١٤) سەردان؛ هیچ سەردانێک بۆ چین ئەنجام نەدراوە([27]). لەگەڵ سنوورداریی ژمارەی سەردانەکان و شاندە دیپلۆماسییەکان لە نێوان چین و هەرێمی کوردستان، بەڵام ڕێڕەوی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە نێوان هەردوو لا لە گەشەی بەردەوامدایە. لە نوێترین هەوڵدا، لە دیدارێکیدا لیۆ جیۆن؛ کونسوڵی نوێی کۆماری چینی میللی لەگەڵ سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣، جگە لە تاوتوێکردنی پەیوەندیی چین و هەرێمی کوردستان و جەختکردنەوە لە خواستی دوولایەنە لە پێناو فراوانکردن و برەودان بە پەیوەندییە هاوبەشەکان، کونسوڵی گشتی ئاماژەی بە پلانی داهاتووی وڵاتەکەی کرد بۆ کردنەوەی بەشی خزمەتگوزاریی ڤیزا([28])، کە ئامانج لێی ئاسانکاریی هاتوچۆی هاوڵاتییانی هەرێمی کوردستانە بۆ وڵاتی چین. لە ڕێکەوتی ٢٤ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، ئەم سەنتەرە بە شێوازێکی فەرمی دەستبەکار بووە([29]). ئەوەی تاکوو هەنووکە جێگەی پرسیارە، بۆچی هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتیی نییە لە چین؟ هەر چەندە شارەزایان وەڵامی جیاواز و تەنانەت دژبەیەکیان هەیە بۆ ئەم پرسە. لەم بارەیەوە د. محەمەد سابیر؛ باڵوێزی پێشووی عێراق لە چین، لە چاوپێکەوتنێکدا باس لەوە دەکات کە “چین جیاواز لە هەموو دەوڵەتانی جیهان؛ نوێنەرایەتیی ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان لە وڵاتەکەیدا پەسەند ناکات، ئەمەش پەیوەستە بە خودی سیاسەتی دەوڵەتەکەوە، واتە نەک تەنها هەرێمی کوردستان، بگرە هیچ پارتێکی سیاسی یاخود هەرێمێکی دیکەی جیهان نوێنەرایەتییان نییە لە چین”([30])، واتە چین هەموو جۆرە پەیوەندییەکی دیپلۆماسیی لەگەڵ ئەکتەرە نادەوڵەتی و قەوارە نیمچەحکومییەکاندا ڕەت دەکاتەوە. لە لایەن خۆیەوە، فه‌لاح مسته‌فا؛ ڕاوێژکاری سەرۆکی هەرێمی کوردستان، ئاماژەی بەوە دا کە هەرێمی کوردستان لە پلانیدایە ژمارەی نێردراوە دیپلۆماسییەکانی لە وڵاتانی جیهان زیاد بکات، لە نێویشیدا لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. هۆکاری نەکردنەوەی نوێنەرایەتیی لە چین بۆ ئەوە گەڕاندەوە کە پاش شەڕی داعش و بڕینی بەشەبودجەی هەرێمی کوردستان لە لایەن حکومەتی ناوەندەوە و دابەزینی نرخی نەوت و بوونی ژمارەیەکی زۆر ئاوارە لە هەرێم، ئاستەنگ بوون بۆ پێشکەشنەکردنی داواکاری بۆ کردنەوەی نوێنەرایەتی لە چین. بە هەمان شێوە، کونسوڵی گشتیی پێشووی چین لە هەولێر (نی روچی Ni Ruchi)، جەختی کردەوە هۆکاری نەبوونی نوێنەرایەتیی هەرێم لە پەکین پەیوەستە بە پێشکەشنەکردنی داوای فەرمی لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە بۆ ئەم مەبەستە([31]). هەندێک لە شارەزایانی بواری پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان جەخت لەوە دەکەنەوە کە چین زیاتر لەوەی گرنگی بدات بە پەیوەندیی نێوان حکومەتی هەرێم و وڵاتەکەی، گرنگی دەدات بە پەیوەندییەکانی لەگەڵ پارتە سیاسییەکانی کوردستان. پەکین دەیەوێت پەیوەندییەکانی لەگەڵ کادیری  پارتە سیاسییە دیارەکانی وەکوو پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان پتەو بکات([32]). هەر چەندە کردنەوەی نوێنەرایەتیی هەرێمی کوردستان لە چین چاوەڕوان ناکرێت هەنگاوێکی ئاسایی و ئاسان بێت، بەڵام ئەوەی جێگەی گومان نییە؛ کردنەوەی ئەم نوێنەرایەتییە سوودێکی زۆر بە پەیوەندییەکانی هەردوو لا لە بوارە جیاوازەکان دەگەیەنێت. ته‌وه‌ری دووه‌م: پایه‌كانی به‌هێزكردنی په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كان سەرجەم پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە نێوان دەوڵەتانی خاوەن سەروەری بێت یان ئەکتەرە نادەوڵەتییەکان، گەشە و پتەوکردنی پەیوەستە بە کۆمەڵێک پایەی دیاریکراوەوە. ئەم بابەتە جێگەی بایەخی ئەم تەوەرەیەی توێژینەوەکەیە. یەکەم: پایه‌ی ئابووری و بازرگانی چەقی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بواری بازرگانییە، بە تایبەت بازرگانی لە کەرتی وزە. ئاسایشی وزە بەشێکی دانەبڕاوە لە دیپلۆماسیەتی چین بەرامبەر بە جیهان بە گشتی و بەرامبەر بە عێراق و هەرێمی کوردستان بە تایبەتتر. ڕاگوزەری مێژووی چین لەگەڵ وزە و نەوتدا مێژوویەکی جیاواز و تایبەتە. لە پاش شۆڕشی چینی، یەکێتیی سۆڤیەت سەرچاوەی یەکەمی دەستەبەرکاری پێداویستییەکانی وزەی چین بوو. پاشان پەیوەندییەکانی ئەم دوو دەوڵەتە بەرەو لاوازی هەنگاوی نا، تا کار گەیشتە ئاستی بەریەککەوتن لە ساڵی ١٩٦٩دا کە ئەمەش هۆکاری سەرەکیی کۆتاییهاتنی پەیوەندیی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە بوو لە بواری وزەدا. لە کۆتایی هەشتاکاندا چینییەکان گەیشتنە ئەو ڕاستییەی کە دەستەبەرکردنی ئاسایشی وزە دەخوازێت لە دەرەوەی سنووری وڵاتەکەیان دەستەبەری سەرچاوەی وزە و نەوت بکەن. سەبارەت بە پەیوەندییەکانی چین و عێراق لە بواری نەوتدا، دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی سەرەتای نەوەدەکان، ئەمەش بە هۆکاری ئەوەی چین هەمیشە دژی سزا و ئابڵووقە ئابوورییەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕۆژئاوا بوو دژ بە عێراق، ئەمەش هۆکارێک بوو کە جۆرێک لە پەسەندکردن لە لایەن ڕژێمی پیشووی عێراق بەرامبەر بە چین هەبێت. پاش پەسەندکردنی بڕیاری نەوت بەرامبەر بە خۆراک لە ساڵی ١٩٩٦، دەرفەتێکی زێڕینی بۆ چین ڕەخساند بۆ بەشداریکردنی لە کەرتی نەوتی عێراق. هەردوو دەوڵەت لە ساڵی ١٩٩٧ گەیشتنە لێکتێگەیشتنێکی هاوبەش کە ڕێگە بە چین بدرێت لە کێڵگەی نەوتی ئەحدەب وەبەرهێنان بکات، بەڵام بە هۆکاری ناسەقامگیریی دۆخی سیاسی و ئەمنی لە عێراق([33]). پاش گۆڕینی ڕژێمی سیاسی لە عێراق، دووبارە چین بە کاراییەوە بەشداریی کرد لە کەرتی نەوتدا، لەم چوارچێوەیەشدا ناکرێت پێگەی هەرێمی کوردستان نادیدە بگیرێت. چین دووەم گەورەترین بەکاربەری نەوتە لە جیهاندا و ڕۆژانە (١١.١) ملیۆن بەرمیل بەکار دەبات([34]). لەم سۆنگەیەوە، گرنگیی عێراق و هەرێمی کوردستان بۆ چین پەیوەستە بە زۆریی ڕێژەی یەدەگی نەوت و گازی سروشتی. دەزگای زانیاریی وزەی ئەمەریکا یەدەگی نەوتی عێراق بە (١١٢) ملیار بەرمیل دەخەمڵێنن، کە بە پلەی دووەم دێت لە سەر ئاستی جیهان دوای دەوڵەتی سعودیە([35]). لە هەمان کاتدا پشتبەست بە زانیارییەکانی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، نەوتی یەدەگی هەرێم دەگاتە (٤٥) ملیار بەرمیل([36])، شەشەم گەورەترین خاوەنی یەدەگی نەوتە لە جیهاندا([37]). یەدەگی غازی سەلمێنراوی هەرێمی کوردستان بە زیاتر لە (٢٥) ترلیۆن پێ سێجا مەزندە دەکرێت، ئەمەش هاوتایە بە (٢٠٪)ی کۆی یەدەگی سەلمێنراوی غاز لە سەرتاسەری عێراق([38]). کۆمپانیا چینییەکان لە پێشەنگی ئەو کۆمپانیا بیانییانەن کە لە هەرێمی کوردستان لە کەرتی وزە وەبەرهێنان دەکەن. لە ئابی ٢٠٠٨دا، کۆمپانیای دەوڵەتیی نەوتی کیمیایی چین (سینۆپیک) کە دووەم گەورەترین کۆمپانیای نەوتە لە چین و گەورەترین پاڵاوگەیە لە ئاسیا، پشکەکانی کۆمپانیای ئەداکسی سویسریی بە بڕی (٧.٢٤) ملیار دۆلار کڕییەوە([39]). بەم شێوەیەش سینۆپێک توانیی دوو کێڵگە نەوتیی لە هەرێم دەست بکەوێت، بە هۆکاری ئەوەی ئەداکس (٣٠٪)ی گرێبەستی هاوبەشی بەرهەمهێنان لە کێڵگەی تەقتەق و (٢٦.٦٧٪)ی سوودی کارکردنی لە کێڵگەی نەوتی سەنگاو هەبوو([40]). لە پاش ساڵی ٢٠٠٩، ئامادەیی کۆمپانیا چینییەکان لە هەرێمی کوردستان گەیشتە لوتکە، بە جۆرێک لە ماوەی ساڵانی (٢٠٠٩-٢٠١٤)؛ ژمارەی بیرەنەوتە وەبەرهێنەکان لە هەرێمی کوردستان گەیشتە ١٦ بیرەنەوت([41]). پاش کشانەوەی هێزی ئەمەریکا لە عێراق لە کانوونی دووەمی ٢٠١١دا، دەرفەتێکی گرنگی بۆ چین ڕەخساند کە پەرە بە پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەکانی بدات لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە تایبەت لە کەرتی وزە و نەوتدا. چین لە ساتی پڕۆسەی ئازادیی عێراقدا پلەی شەشەمی سەر ئاستی جیهان بوو لە لایەنی ئابوورییەوە، لە ساتی کشانەوەی سوپای ئەمەریکا لە عێراق پلەکەی هەڵکشا بۆ پلەی دووەمی سەر ئاستی جیهان([42]). لەگەڵ ئەوەشدا کۆمپانیا چینییەکانی بواری نەوت لە عێراق براوەی زۆربەی گرێبەستە نەوتییەکانە بە بەراورد بە کۆمیانیا ڕۆژئاواییەکان، ئەمەش بە هۆکاری ئەوەی کە کۆمپانیا چینییەکان کۆمپانیای حکومین و بەدوای قازانجدا ناگەڕێن بە پێچەوانەی کۆمپانیا ڕۆژئاواییەکان([43]). هاوشان لەگەڵ کردنەوەی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر، ویستێکی زۆر هەبوو لە لایەن چینەوە بۆ زیادکردنی ڕێژەی هەناردەکردنی نەوت لەو کێڵگانەی لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستاندا بوون، کە زیاتر لە دوو ملیۆن بەرمیل نەوت مانگانە هەناردەی چین دەکرا لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە. لە بەرامبەردا خواستی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ هەناردەکردنی نەوتی خاو بۆ چین زیادی کرد، پاش ئەوەی کێشە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی ناوەند دروست بوو لە ئەنجامی پابەندنەبوونی حکومەتی هەرێم بە ناردنی نەوت لە ڕێگەی بەغدادەوە، لە بەرامبەردا حکومەتی ناوەند بەشەبودجەی هەرێمی بڕی لە بودجەی گشتیی ساڵانە، ئەمەش هۆکارێکی سەرەکی بوو کە خواستی هەرێمی کوردستان بۆ ناردنی نەوتی خاو بۆ چین زیاد بکات، بە تایبەت کە نەوت تاکە سەرچاوەی داهاتی هەرێمی کوردستانە([44]). پەیوەندییە بازرگانییەکانی چین و هەرێمی کوردستان بەردەوام لە هەڵکشاندایە، بە جۆرێک لە ئێستادا چین پلەی سێیەمین هاوبەشی بازرگانیی هەرێمی کوردستان پێک دەهێنێت پاش تورکیا و ئێران. کونسوڵی گشتیی چین ئاماژەی بەوە دا کە ساڵانە بە بڕی (٢.٥) ملیار دۆلار شمەک و کاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی کوردستان دەکرێت، هەروەها جەختی کردەوە کە “هەرێمی کوردستان کانێکی زێڕە بۆ وەبەرهێنانی بیانی”([45]). بۆ نموونە؛ گرووپی کۆمپانیای «ئەلسەرد» (Al-Sard) کە بنکەکەی لە هەرێمی کوردستانە، نزیکەی (٣٠٪)ی کاڵاکانی لە کوردستان دەفرۆشێت، تەنانەت پێش ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق، چین لە ڕێگەی ئێرانەوە کاڵاکانی هاوردەی کوردستان دەکرد([46]). زیاتر لەمەش، کۆمپانیا چینییەکانی بواری پەیوەندیکردن وەک هواوی (Huawei) و زی تی ئی (ZTE) زیاتر لە (٨٠٪)ی پەیوەندییەکانی کوردستان و عێراق دابین دەکەن، لە ڕێگەی سێ کۆمپانیای گەورەی عێراقییەوە؛ ئاسیا سێڵ و زەین و کۆڕەک([47]). لە نوێترین چاوپێکەوتنی نێوان کونسوڵی گشتیی چین و وەزیری بازرگانی و پیشەسازیی هەرێمی کوردستان لە ڕێکەوتی ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤، کونسوڵی گشتی جەختی کردەوە لەوەی کە لە ئێستادا نزیکەی (٦٠) کۆمپانیای چینی لە هەرێمی کوردستان کار دەکەن و هەوڵ بۆ زیادکردنی ئەم ژمارەیەش دەدەن([48]). بۆ نموونە؛ کۆمپانیاکانی وەک (Huawei، Sinoma-Suzhou، CMEC) وەبەرهێنانی فراوان لە هەرێمدا دەکەن. کۆمپانیای (Sinoma-Suzhou) بە تەنها بڕی (١٣.٤) ملیۆن دۆلاری لە هەرێمی کوردستان وەبەر هێناوە([49]). جگە لە بواری بازرگانی و نەوت، چین ڕۆڵێکی سەرەکی و کاریگەر لە پڕۆژە وەبەرهێنانەکانی هەرێمی کوردستان دەبینێت. بۆ نموونە؛ چین بە بڕی ٥ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی کردووە لە هەرێم بە دروستکردنی یەکەیەکی نیشتەجێبوون بە ناوی «Happy City»کە پێشبینی دەکرێت زیاتر لە (٨٠٠٠) هەلی کاری نوێ بڕەخسێنێت([50]). لە هەنگاوێکی هاوشێوەدا، کۆمپانیایەکی چینی لە مانگی ئەیلوولی ٢٠٢٠دا داواکاریی پێشکەش کرد بۆ دروستکردنی پڕۆژەیەک بە ناوی «Touristic City» بە بڕی (٥) بلیۆن دۆلار. لەم بارەیەوە بەڕێوەبەری وەبەرهێنان لە هەولێر ئاماژەی بەوە دا ئەم پڕۆژەیە زیاتر لە (٨٠٠٠) هەلی کار دەڕەخسێنێت. زیاتر لەوەش، لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢١دا کۆمپانیایەکی چینی بەردی بناغەی گەورەترین سەنتەری بازاڕکردنی دامەزراند. کونسوڵی گشتیی چین لە هەولێر کە ئامادە بوو لە ڕێوڕەسمی کردنەوەی پڕۆژەکە، جەختی لەوە کردەوە کە پڕۆژەکە هەنگاوێکی باش دەبێت بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی هەردوو لا لە بوارەکانی ئابووری و بازرگانی([51]). هەر چەندە دەیتایەکی ورد و دروست بەردەست نییە، بەڵام بە هۆکاری زیادبوونی ڕێژەی وەبەرهێنان لە لایەن کۆمپانیا چینییەکانەوە؛ ژمارەیەکی زۆر لە هاوڵاتییانی چین لە کوردستان کار دەکەن، بۆ نموونە: لە ساڵی ٢٠١٦دا نزیکەی (٨٠٠) کرێکار و خاوەنکاری چینی لە کوردستان کاریان کردووە([52]). لە پڕۆژەیەکی دیکەی هاوبەشدا، وەزارەتی کشتوکاڵی هەرێمی کوردستان لەگەڵ گرووپی نێودەوڵەتیی کۆمپانیای «پاوەر چاینا»ی چینیدا ڕێککەوتننامەی لێکتێگەیشتینان واژۆ کرد بە مەبەستی دروستکردنی چوار بەنداو لە هەرێم. لەم بارەیەوە وەزیری کشتوکاڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە کۆمپانیا چینییەکە گرێبەستێکی باشی پێشکەش بە هەرێم کردووە بە مەبەستی بنیاتنانی بەنداوەکان بە تێچوویەکی کەمتر بە بەراورد بە کۆمپانیا بیانییەکانی دیکە([53]). دەتوانرێت بوترێت گەشەی ئابووری ئەو بوارە ستراتیژییە باڵایەی چینە کە تا ئێستا سەرکەوتووترین دەوڵەت بووە لە بوارەدا، بە جۆرێک چین هەموو هەوڵ و پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی خستووەتە خزمەت گەشەی ئابووری و بازرگانی. هەرێمی کوردستانیش بەدەر نییە لەم هاوکێشە و ستراتیژییە باڵایەی چین، بە جۆرێک بەرهەمەکان و کاڵاکانی وڵاتی چین زۆرێک لە بازاڕەکانی هەرێمی کوردستانیان پاوان کردووە. دووەم: پایەی كولتووری و ڕۆشنبیری چین هەوڵی داوە لە ڕێگەی پراکتیزەکردنی هێزی نەرم و وەک بەشێک لە چالاکییە دیپلۆماسییەکانی لە هەرێمی کوردستان؛ پەیوەندییە زانستی و ڕۆشنبیرییەکانی لەگەڵ ئەم هەرێمە گەشە پێ بدات، ئەویش بە ڕەخساندنی هەلی خوێندن لە چین و ئاشنابوون بە زمان و کولتووری ئەو وڵاتە. کولتوور و زمان هەمیشە بەشێکی سەرەکی و پڕبایەخی سیاسەتی نەرمەهێزی چین بووە بەرامبەر جیهان، لەم بارەیەوە سەدان دامەزراوەی کۆنفۆشیۆسی لە سەرانسەری جیهاندا بۆ ناساندنی کولتوور و زمانەکەی دامەزراندووە([54]). بە مەبەستی پەرەپێدانی پەیوەندییە زانستییە دوولایەنەکان، لە ساڵی ٢٠١٩ بەشی خوێندنی زمانی چینی لە زانکۆی سەڵاحەدین لە هەولێر کرایەوە. لە بەرامبەردا، پلان دانراوە بۆ کردنەوەی بەشی زمانی کوردی لە زانکۆی بەیجینگ([55]). لە بواری زانستییشدا، چین ساڵانە هەلی خوێندن و سکۆڵەرشیپ پێشکەش بە خوێندکارانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەکات. زمان بەشێکی دانەبڕاوە لە دیپلۆماسیەت و هێزی نەرمی چین بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان، لەم بوارەدا کونسوڵخانەی چین لە ئێستادا چالاکیییەکانی بە شێوەیەکی بەرچاو لە فراونبووندایە و ڕۆژانە هەواڵ و چالاکییەکان بە زمانی کوردی لە پەڕە فەرمییەکانیان لە سۆشیالمیدیا بڵاو دەکاتەوە، هەروەها خول و ڕاهێنان پێشکەش بە گەنجانی کورد دەکات بە مەبەستی ناساندنی کولتوور و زمانی چینی([56]). لە نوێترین چالاکیدا، سەنتەری لێکۆڵینەوەی چین لە ١٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤ لە زانکۆی سلێمانی دامەزرا، کە ئامانجی گەشەپێدانی پەیوەندی و لێکتێگەیشتنی هاوبەشە لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و چین لە ڕێگەی ئەنجامدانی توێژینەوە و چالاکیی زانستی و بەهێزکردنی پەیوەندییە کولتوورییەکان و ئەکادیمییەکان. سێیەم: پایه‌ی سیاسی و ئاسایشی پەیوەندییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لە لایەنی سیاسیدا سنووردارە بە بەراورد بە لایەنەکانی وەک ئابووری و بازرگانی، ئەمەش بە پلەی یەکەم پەیوەستە بە خودی سیاسەتی دەرەوەی چین کە پشتگیریی بزووتنە ڕزگاریخوازەکانی جیهان ناکات([57]). هەر لە سەرەتای دامەزراندنی کۆماری گەلی چین لە ساڵی (١٩٤٩)ەوە، پەکین بە توندی دژی سەرجەم بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی جیهان بووە، بە مەبەستی بەدەستهێنانی پشتیوانی بۆ دژایەتیکردنی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی ناوخۆی وڵاتەکەی. چین پڕۆسەی جوداخوازی (Separatism) بە یەکێک لە “سێ هێزە شەڕەنگێزەکە” ناوزەند دەکات، کە هاوتایە لەگەڵ تیرۆر و توندڕەوی. ئامانجی سەرەکیی چین بریتییە لە پاراستی یەکپارچەیی خاکەکەی لە بەرامبەر هەموو ئەو هەوڵانەی دەدرێت بۆ سەربەخۆیی، وەک: کێشەی دوورگەی تایوان و تیبت و ئیگۆرییەکان. چین هەمیشە جەخت لەوە دەکاتەوە کە ئەو نەتەوە و گەلانەی بێ دەوڵەتن، مەرج نییە دەوڵەتی سەربەخۆ پێک بهێنن([58]). لە هەمان کاتدا، چین باوەڕی وایە کە جوداخوازی بە مانای بەرپابوونی جەنگ و سەرهەڵدانی ناسەقامگیری دێت لە جیهاندا([59]). سەبارەت بە هەرێمی کوردستان، ئەگەرچی چین پشتگیری لە مافە ڕەواکانی کورد دەکات چ لە سەر ئاستی دەوڵەتی فیدراڵ یاخود بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی لە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەی تێیدایە، بەڵام پشتگیریی دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان ناکات([60]). دروستبوونی کوردستانێکی سەربەخۆ دەکرێت لە چەند لایەنێکەوە زیان بە بەرژەوەندی و ئاسایشی نیشتمانیی چین بگەیەنێت، یەکەم: دروستبوونی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان ئەگەری هەیە کە سەقامگیریی ناوچەکە بە گشتی بخاتە مەترسییەوە کە ئەمەش زیان بە بەرژەوەندییە ئابووری و ستراتیژییەکانی چین لە ناوچەکەدا دەگەیەنێت. لە هەمان کاتدا، سەربەخۆیی کوردستان دەکرێت پاڵنەرێک بێت بۆ بزووتنەوە ڕزگاریخوازەکانی دیکە بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی. دووەم: دەوڵەتانی دراوسێی کوردستان؛ ئێران و سووریا و تورکیا و عێراق دژی سەربەخۆیی کوردستانن، لە ئەگەری پشتیوانیکردنی چین لە دەوڵەتی سەربەخۆی کوردستان، بەرژەوەندی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەو دەوڵەتانەدا زیانی بەر دەکەوێت. سێیەم: دروستبوونی دەوڵەتی کوردستان بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەوڵەتێک دەبێت کە هاوپەیمانی ڕۆژئاوا و ئەمەریکا دەبێت، ئەمەش بە مانای کەمکردنەوەی ڕۆڵی چینە لە ناوچەکەدا و تا ڕادەیەکی زۆر بەرژەوەندییە ئابووری و ستراتیژییەکانی چین لە ناوچەکە بە شێوەیەکی بەرچاو لاواز دەکات([61]). لە بەر ڕۆشنایی ئەم هۆکارانەدا، پشتگیرینەکردنی چین بۆ ڕێفراندۆمی هەرێمی کوردستان جێگەی سەرسوڕمان نەبوو. لە کاتێکدا سەرکردایەتیی هەرێمی کوردستان بانگەشەی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمیان کرد لە ١٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧دا، وەزیری دەرەوەی چین نیگەرانییەکانی دەوڵەتەکەی بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان بۆ بوون بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ نەشاردەوە، بە ئاشکرا ڕایگەیاند کە چین پشتگیریی پرسی ڕیفراندۆم ناکات، لە بەرامبەردا خواستیان بوونی عێراقێکی یەکگرتوو و یەک پارچەیە([62]). سەبارەت بە بواری ئاسایشی سەربازی، تا ڕادەیەکی زۆر پەیوەندییەکانی ئەم دوو لایەنە سنووردارە، هەر چەندە لە ماوەی سەرهەڵدانی داعش لە ناوچەکە و چڕکردنەوەی هێرشەکانی بۆ هەرێمی کوردستان، چین پشتیوانیی خۆی بۆ کورد لە شەڕی دژ بە داعش دەربڕی. لە هەمان کاتدا، چین بە شێوەیەکی نافەرمی کوردانی باشوور و ڕۆژئاوای بە چەکی چینی پڕچەک کرد([63]). جگە لەمەش، لە ماوەی هێرشەکانی داعش بۆ هەرێمی کوردستان، بەردەوام چین هاوکاریی مرۆیی پێشکەش بە کوردستان کردووە([64]). هاوکاری و پەیوەندییە ئاسایشییەکانی چین بەرامبەر بە هەرێمی کوردستان، زیاتر لە بواری ئاسایشی تەندروستیدا بەرجەستە بووە. بۆ نموونە؛ هاوکات لەگەڵ بڵاوبوونەوەی پەتای کۆرۆنا (COVID-19)، دەرفەتی ڕەخساند بۆ چین بە مەبەستی بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە شێوەیەکی بەرچاو دەستەبەرکاری ئاسایشی تەندروستیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە نێویشیدا هەرێمی کوردستان بوو کە بە دیپلۆماسیەتی دەمامک (Mask Diplomacy) ناوزەند کرا. هەر لە سەرەتای سەرهەڵدانی پەتای کۆرۆنا، چین هاوکارییەکانی بەردەوام بوو بۆ دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بە ڕزگارکەری ناوچەکە ناسێنرا. لە هەمان کاتدا، چین پێداویستی و کەلوپەلی تەندروستیی پێشکەش بە هەرێمی کوردستان کرد. لەم بارەیەوە وەزیری تەندروستیی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کە “چین هاوڕێی تەنگانەی حکومەتی هەرێمی کوردستانە”([65]). بە تێڕوانین لە پایەکانی بەهێزکردنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان، دەردەکەوێت کە پایەی ئابووری و بازرگانی لە ئاستی باڵای گرنگیپێدانی چین دێت بەرامبەر بە هەرێم. هەر چی پایەی کولتووری و ڕۆشنبیری و سیاسی و ئاسایشە، ڕیزبەندیی دووەم و سێیەمیان لە دیپلۆماسیەتی چین بەرامبەر هەرێم گرتووە. باسی سێیه‌م: سیناریۆكانی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌‌كانی هه‌رێمی كوردستان و چین له‌م باسه‌دا، له‌ ڕێی یه‌كێک له‌ ته‌كنیكه‌ باوه‌كانی ئه‌نجامدانی توێژینه‌وه‌ ئاینده‌ییه‌كانه‌وه‌ كه‌ بریتییه‌ له‌ سیناریۆ (Scenario)، هه‌وڵی خوێندنه‌وه‌ی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان و چین ده‌ده‌ین. یه‌كه‌م: سیناریۆی به‌رده‌وامی ئه‌م سیناریۆیه‌ له ‌سه‌ر ئه‌م گریمانه‌یه‌ وه‌ستاوه‌: “ئه‌گه‌ر چین و هه‌رێمی كوردستان له‌ ئاستی ئێستای گرنگیدانیان به‌ په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كانیان ‌له‌ ڕووی پایەی‌ ئابووری و كولتوری و زانستی و سیاسی و ئاسایشییه‌وه به‌رده‌وام بن و به‌غدا گرفتی یاسایی و سیاسیی بۆ ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ دروست نه‌كات، ئه‌وا په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌ قووڵبوونه‌وه‌ و فراوانبوون به‌و ڕه‌وته‌ی كه‌ ئێستا هه‌یه‌تی؛ به‌رده‌وام ده‌بێت‌”. به‌ چه‌ند خاڵێک ئه‌م سیناریۆیه‌ زیاتر ڕوون ده‌كه‌ینه‌وه‌:     چین و هه‌رێمی كوردستان ئه‌گه‌ر له‌ ڕه‌وتی به‌ره‌وپێشبردنی په‌یوه‌ندییه‌كانیان له‌ ڕووی ئابووری و بازرگانییه‌وه‌ وه‌ک ئه‌وه‌ی كه‌ تا ئێستا هه‌یه‌؛ به‌رده‌وام بێت، ئه‌وا قه‌باره‌ی بازرگانیی نێوانیان زیاتر ده‌بێت و به‌رژه‌وه‌ندیی گه‌وره‌ له‌ نێوان هه‌ردوو لادا زیاتر ده‌بێت و چین هه‌رێمی كوردستان ده‌كاته‌ هه‌رێمێكی گرنگ بۆ ساغكردنه‌وه‌ی كاڵاكانی له‌ بواری ته‌كنه‌لۆژیای زانیاری و ڕێگاوبان و ئامرازه‌كانی گواستنه‌وه‌ و بواری ته‌ندروستی. هه‌رێمی كوردستانیش به‌ نرخێكی كێبڕكێكار و تا ڕاده‌یه‌ک هه‌رزانتر له‌ وڵاتانی دی، ده‌ستی به‌ كاڵا و شمه‌ک و خزمه‌تگوزاریی چینیدا ڕاده‌گات، به‌مه‌ش له‌ فشاری وڵاتانی دی ڕزگاری ده‌بێت.     جگه‌ له‌مه‌، چین ژماره‌ی فێرخوازانی كورد له‌ زانكۆكانی خۆی و ناوه‌نده‌كانی توێژینه‌وه‌ی وڵاته‌كه‌ی له‌ زانكۆكانی هه‌رێم زیاتر ده‌كات و هه‌وڵی بڵاوكردنه‌وه‌ی كولتوور و به‌های چینی و زمانه‌كه‌ی به‌هێزتر ده‌كات، به‌مانه‌ش زیاتر له‌ ناوه‌ندی جه‌ماوه‌ری و بڕیاربه‌ده‌ستان و گه‌نجانی بڕیاربه‌ده‌ستی ئاینده‌ی هه‌رێم نزیكتر ده‌بێته‌وه‌ و بۆ قووڵكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كان لێی به‌هره‌مه‌ند ده‌بێت.     هه‌روه‌ها چین له‌ بواری سیاسی و ئاسایشیدا هه‌وڵی بره‌ودانی زیاتر به‌ پته‌وكردنی په‌یوه‌ندی و هه‌ماهه‌نگیی زیاتر ده‌دات و بایه‌خی زیاتر به‌ ئاسایشی خۆراک و ته‌ندروستی له‌گه‌ڵ هه‌رێم ده‌دات، له‌ ئاینده‌ی پڕ له‌ مه‌ترسیی بڵاوبوونه‌وه‌ی هاوشێوه‌كانی كۆڤید نۆزده‌دا چین پێگه‌ی خۆی زیاتر له‌گه‌ڵ هه‌رێم پته‌وتر ده‌كات.     هه‌ر چه‌نده‌ چین مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ هه‌رێم ناكات، به‌ڵام زیاتر بوونی په‌یوه‌ندییه‌ ئابووری و بازرگانی و زانستی و فه‌رهه‌نگییه‌كان وا ده‌كه‌ن كه‌ چین له‌ سلێمانییش كونسوڵخانه‌ی خۆی بكاته‌وه‌، به ‌تایبه‌ت كه چین هاوپه‌یمانی وڵاتی ئێرانه‌ و سلێمانییش له‌و وڵاته‌وه‌ له‌ ڕووی سیاسی و جوگرافییه‌وه‌ هاوسنوور و نزیكه.‌     به ‌پێی ئه‌م سیناریۆیه‌، به‌غداد به ‌هۆی پشتیوانیی وڵاتانی زلهێزه‌وه‌ ناتوانێت هه‌رێمی كوردستان ته‌واو سنووردار بكات و هه‌رێم مامه‌ڵه‌كانی له ‌ڕێی باڵوێزخانه‌ی چینه‌وه‌ له‌ به‌غداد په‌ره‌ به‌ په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ چین ده‌دات. دووه‌م، سیناریۆی پاشه‌كشه‌ و داڕمان ئه‌م سیناریۆیه‌ له ‌سه‌ر ئه‌م گریمانه‌یه‌ وه‌ستاوه‌: “ئه‌گه‌ر هه‌رێمی كوردستان له ‌ڕووی په‌یوه‌ندییه‌ ده‌ره‌كییه‌كانیه‌وه‌ له ‌لایه‌ن به‌غداوه‌ سنووردار بكرێت و حكومه‌تی چین له‌ ڕێگه‌ی به‌غداوه‌ هه‌موو چالاكییه‌ دیپلۆماسی و كونسوڵییه‌كانی به‌ڕێوه‌ ببات و كونسوڵخانه‌ی خۆی له‌ هه‌ولێر دابخات و ناكۆكییه‌ ناوخۆییه‌كانی هه‌رێم په‌ره‌ بسێنن و گرفته‌كانی حوكمڕانی فراوان ببن، ئه‌وا په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كانیان پاشه‌كشه‌ ده‌كات و پایه‌كانی په‌یوه‌ندییه‌كانیان لاواز ده‌بن”. به‌ پێی ئه‌م سیناریۆیه‌، كه‌موكووڕی و دژیه‌كی و گرفته‌كانی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌ ورده‌ورده‌ ده‌رده‌كه‌ون و كێشه‌ بۆ ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌ سه‌ر هه‌ڵده‌ده‌ن، سه‌رئه‌نجام په‌یوه‌ندییه‌كان له‌ ئاستی ئێستایاندا نامێننه‌وه‌ و به‌ره‌ودواوه‌ هه‌نگاو ده‌نێن و لاواز ده‌بن، یاخود تێک ده‌چن. ئه‌م سیناریۆیه‌ كاتێک ڕوو ده‌دات كه‌ له‌ سه‌ر چه‌ند ئاستێكی جیاواز ڕووداوه‌كان به‌ ئاڕاسته‌ی پاشه‌كشێدا بچن‌. به‌ چه‌ند خاڵێک ده‌توانین زیاتر ڕه‌هه‌نده‌ جیاوازه‌كانی ئه‌م سیناریۆ مه‌ترسیداره‌ ڕوون بكه‌ینه‌وه‌:     گۆڕاوی سه‌ره‌كی و مه‌ترسیداری ئه‌م سیناریۆیه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ مامه‌ڵه‌ی داهاتووی به‌غدا له‌گه‌ڵ پرسی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم، كه‌ به ‌پێی ئاماژه‌كانی حوكمی دادگای باڵای فیدراڵیی ژماره‌ (٢٢٤)ی (٢١/٢/٢٠٢٤)([66]) سه‌باره‌ت به‌ مووچه‌ی مووچه‌خۆرانی هه‌رێم، كه‌ تێیدا جه‌خت له‌و ماده‌ ده‌ستوورییانه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندییه‌ ده‌ره‌كییه‌كانیان ته‌نها به‌ تایبەتمەندیی فیدراڵی داناوه‌، كه‌ ڕه‌نگه‌ له‌ داهاتوودا، له‌ ئه‌گه‌ری پێشكه‌شكردنی هه‌ر داوایه‌ک له‌ دژی فه‌رمانگه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم و هه‌ر چوارده‌ نوێنه‌رایه‌تییه‌كه‌ی هه‌رێم له‌ ده‌ره‌وه‌، به‌ بڕیارێكی ئه‌و دادگایه‌ هه‌موویان دابخرێن، ئه‌مه‌ش كاریگه‌ریی نه‌رێنیی له‌ سه‌ر كۆی جووڵه‌ دیپلۆماسییه‌كانی هه‌رێم ده‌بێت و په‌یوه‌ندیی چین و هه‌رێمیش لێی بێبه‌ش نابێت.     شانبه‌شانی ئه‌و پێشهاته‌، چین ڕه‌نگه‌ ئاستی كونسوڵخانه‌ی خۆی له‌ هه‌رێم نزم بكاته‌وه‌ بۆ پله‌ی كونسوڵخانه‌، یان بریكاری كونسوڵی، یاخود كونسوڵی فه‌خری و زۆربه‌ی كاروباره‌كان بباته‌وه‌ به‌غدا.     له‌ ئه‌گه‌ری به‌رده‌وامبوونی پارته‌كانی ده‌سه‌ڵات له‌ ناكۆكی و ململانێ، له‌و‌ دۆخه‌ ئاشتییه‌ فشه‌ڵه‌ی كه‌ هه‌رێمی پێدا تێده‌په‌ڕێت، ئه‌گه‌ری دووباره‌ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی جه‌نگی ناوخۆ و دابه‌شبوونی هه‌رێم بۆ دوو ئیداره‌، گۆڕاوێكی تری مه‌ترسیداری ئه‌م سیناریۆیه‌ن.     دوابه‌دوای ئه‌م دوو گۆڕاوه‌، ئه‌گه‌ری لاوازبوونی په‌یوه‌ندیی دیپلۆماسی و پاشه‌كشه‌ی چین له‌ ناوچه‌یه‌كی لاواز له‌ ڕووی سیاسییه‌وه‌ و نائارام له‌ ڕووی ئاسایشه‌وه‌ ئه‌گه‌رێكی زۆر به‌هێز ده‌بێت و ڕه‌نگه‌ په‌یوه‌ندییه‌كان بباته‌وه‌ چوارچێوه‌ی یه‌كه‌م.     به‌مه‌ش هه‌موو پایه‌ كولتووری و زانستی و ئابووری و بازرگانییه‌كانی تریش پاشه‌كشه‌ ده‌كه‌ن. سێیه‌م: سیناریۆی چاكسازی و به‌ره‌وپێشچوون سیناریۆی سێیه‌م پشت به‌ گریمانه‌یه‌ک ده‌به‌ستێت كه‌ ناوه‌رۆكه‌كه‌ی بریتییه‌ له‌وه‌ی كه‌: “ئه‌گه‌ر گۆڕان له‌ ڕژێمی سیاسیی چینی و دۆخی سیاسی و كیانی هه‌رێمی كوردستاندا ڕوو بدات، به‌ وه‌رگرتنی سه‌ربه‌خۆیی، یاخود بوون به‌ هه‌رێمێكی كۆنفیدراڵی له‌ عێراقدا و له‌ هه‌مان كاتدا بڕیاربه‌ده‌ستانی چین و هه‌رێمی كوردستان گرنگیی زیاتر به‌ قووڵكردنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه دیپلۆماسییه‌كانیان بده‌ن و له‌ ڕووی ئاسۆیی و ستوونییه‌وه‌ به‌ره‌وپێشه‌وه‌ی ببه‌ن، ئه‌وا هه‌رێمی كوردستان نوێنه‌رایه‌تیی دیپلۆماسیی له‌گه‌ڵ چین ئاڵوگۆڕ ده‌كات و په‌یوه‌ندییه‌كانیان به‌ره‌وپێشچوونی ته‌واو به‌خۆیانه‌وه‌ ده‌بینن‌‌”. ئه‌م سیناریۆیه‌ له ‌سه‌ر چه‌ند گۆڕاوێک وه‌ستاوه‌:     له ‌سه‌ر ئاستی چین: ئه‌گه‌ر گۆڕانكاری له‌ ڕژێمی فه‌رمانڕەواییدا ڕوو بدات و كرانه‌وه‌ی زیاتر به ‌ڕووی چاكسازی و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی تایوان و دانپێدانانی هەبێت، له‌ به‌رانبه‌ردا چین له‌ ڕووی ئابووری و پێگه‌ی سیاسییشه‌وه له‌ سه‌ر ئاستی جیهانی زیاتر بچێته‌ پێشه‌وه‌، ئه‌وا زیاتر پڕۆژه‌ ستراتیژییه‌ جیهانییه‌ سیاسی و ئابوورییه‌كانی چالاک ده‌كات، به ‌تایبه‌ت له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و عێراق و هه‌رێمی كوردستانیش. بۆیه‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌ ده‌دات كه‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی له‌ جیهاندا جێ بكاته‌وه‌، له‌ ڕه‌هه‌نده و بواره‌ جیاوازه‌كانیه‌وه‌.     له‌ سه‌ر ئاستی هه‌رێمی كوردستان: ئه‌گه‌ر هه‌رێم به‌ له‌به‌رچاوگرتنی خه‌باتی گه‌له‌كه‌ی و پاڵپشتیی نێوده‌وڵه‌تیی به‌هێز بۆ ئه‌زموونه‌كه‌ی له‌ ناوچه‌كه‌دا سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت، یاخود لانی كه‌م بوو به‌ هه‌رێمێكی كۆنفیدراڵی له‌ عێراقدا و بوو به‌ خاوه‌نی ده‌ستووری خۆی له‌ سه‌ر ئاستی ناوخۆ و جۆرێک له‌ شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی، ئیدی به‌ وه‌رگرتنی ئه‌ندامێتی بێت له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان، یاخود به‌ بەهێزبوونی پێگه‌كه‌ی بێت له ‌ناو عێراقدا، ئه‌وا یه‌كێک له‌ بژارده‌ سه‌ره‌كی و به‌هێزه‌كانی بڕیاربه‌ده‌ستانی؛ پته‌وكردنی په‌یوه‌ندیی سیاسی و دیپلۆماسی و ئابووری و زانستی و فه‌رهه‌نگی ده‌بێت له‌گه‌ڵ چین. هه‌ر چه‌نده‌ ڕه‌نگه‌ هاتنه‌دیی ئه‌م سیناریۆیه‌ بۆ خوێنه‌ر له‌ ئێستادا ئه‌گه‌رێكی لاواز بێت، به‌ڵام لێره‌دا، بۆ داڕشتنی ئه‌م جۆره‌ سیناریۆیه‌،‌ پشت به‌ بیرۆكه‌، یان تیۆری «قوو يان سوانی ڕه‌ش» (البجعة السوداء – Blacksuan)([67])ی «نه‌سیم نیكۆلا تالیب» (Nassim Nicholas Taleb) به‌ستراوه‌، كه‌ پێی وایه‌ ئه‌گه‌ری هه‌ندێک پێشهات لاواز ده‌رده‌كه‌وێت، به‌ڵام كاتێک ڕوو ده‌ده‌ن، كاریگه‌رییان زۆر به‌هێز ده‌بێت.‌ بۆ نموونه‌ جه‌نگه‌ جیهانییه‌كان، ڕووخانی یه‌كێتیی سۆڤیەت و ڕووداوه‌كانی ١١ی سێپته‌مبه‌ر و قه‌یرانی ئابووریی جیهانی، كه‌ وه‌كوو قوو يان سوانی‌ ڕه‌ش‌، كه‌ ده‌گمه‌نن، وا ده‌زانرێت نابینرێن، به‌ڵام كه‌ ده‌ركه‌وتن؛ كاریگه‌ریی گه‌وره‌ دروست ده‌كه‌ن‌. به‌و پێیه‌ی ئه‌سته‌مه‌ بتوانینلە  پرسی ئاینده‌ناسیدا گرفتی نادڵنیایی (اللایقین) تێبپه‌ڕێنین، له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی هۆكار و سه‌رچاوه‌ی نادڵنیایی زۆرن، ئه‌وا باشترین مامه‌ڵه‌ له‌گه‌ڵ نادڵنیاییدا له ‌لایه‌ن بڕیاربه‌ده‌ستانه‌وه‌ بریتییه‌ له‌ گۆڕینی نادڵنیاییه‌كان له‌ مه‌ترسیی ڕاسته‌قینه‌وه‌ بۆ نادڵنیایی بێترس و ئارام (آمن)‌، یان بۆ ده‌رفه‌ت، له‌ پێناو خۆبه‌هێزكردن و په‌ره‌دان به‌ دامه‌زراوه‌ و هه‌نگاونان به‌ متمانه‌وه‌ به‌ره‌و ئاینده‌‌([68]). ئەنجام دیاردەی بەجیهانیبوون و گەشەسەندنی هۆکارەکانی گواستنەوە و پەیوەندیکردن ڕێگەخۆشکەر بوون بۆ لەپێشینەدانانی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان لە سیستمی نێودەوڵەتیدا. هەر چەندە هەر ئەکتەرێکی نێودەوڵەتی هێندەی قەبارە و هێزی خۆی پشکی لەم پەیوەندییانەدا بەر دەکەوێت، بەڵام ئەوەی نکۆڵیی لێ ناکرێت چ دەوڵەتی خاوەن سەروەری چ کیان و هەرێمە نادەوڵەتییەکان؛ بەشێکی دانەبڕاون لە تۆڕی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان. لەم چوارچێوە و فۆڕمەشدا هەر چەندە هاوکێشەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان ناپارسەنگە، کە دوو ئەکتەری جیاواز لە هێز و پێگە و کاریگەرین، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە کە بەئەنجامگەیاندنی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان کارێکی ئەستەم و مەحاڵ بێت، بەڵکوو بەرژەوەندیی هاوبەش کۆکەرەوەی هەردوو ئەکتەرەکەیە. هەرێمی کوردستان پاشخانێکی مێژوویی پتەوی نییە لە چالاکی و پەیوەندییە دەرەکییەکانی، بە فەرمی ناساندنی پەیوەندییەکانی ئەم هەرێمە لە قۆناغە سەرەتاییەکانیدایە، بەڵام جیۆپۆلەتیک و بەردەستبوونی سەرچاوەکانی وزە خوڵقێنەر و پاڵنەری گەشەسەندنی پەیوەندییە دەرەکییەکانیەتی. لە بەرامبەردا، چین وەک زلهێزێکی نوێی جیهان و کاریگەر لە هاوکێشەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لە سەرتاسەری جیهان بە گشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەت، لە پێشینەی ستراتیژییە نزیکمەودا و دوورمەوداکانی داناوە، لەم نێوەندەشدا هەرێمی کوردستان پەراوێز نەخراوە. ڕاسپاردەكان لەسەر بنەمای خوێندنەوە و شرۆڤەکردنی سەرچاوە زانستییەکان، توێژینەوەکە گەیشتووەتە کۆمەڵێک دەرئەنجام، لە گرنگترینیان:     هەر چەندە پەیوەندییە فەرمییە دیپلۆماسییەکانی چین و هەرێمی کوردستان پاشخانێکی مێژوویی قووڵی نییە، چین له‌ ئێستادا هه‌رێمی په‌راوێز نه‌خستووه‌، بە تایبه‌ت له‌ دوای ڕووخاندنی ڕژێمی پێشووی عێراق و نووسینه‌وه‌ی دەستووری نوێ، دەرفەتی گەشەسەندنی پەیوەندییە فەرمییە دوولایەنەکان ڕه‌خسا.     لاسەنگییەکی بەرچاو لە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و هەرێمی کوردستان لە لایەک و پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکان لە لایەکی دیکە بەدی دەکرێت، دەیتا و زانیارییە بەردەستەکان دەرخەری ئەو ڕاستییەن کە تا هەنووکە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی نێوان چین و هەرێمی کوردستان وەک پێویست نین و لە ئاستی چاوەڕوانییەکاندا نییە. بە بەراورد بە پەیوەندییە سیاسی و دیپلۆماسییەکان، پەیوەندییە ئابووری و بازرگانییەکانی چین و هەرێمی کوردستان لە قۆناغێکی گەشەسەندوودایە.     به ‌پشتبه‌ستن به‌ ڕه‌گه‌زی نادڵنیایی له‌ په‌یوه‌ندییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له ‌لایه‌ک و ناجێگیریی دۆخی سیاسی و ئابووری و ده‌ستووریی هه‌رێیم كوردستان له ‌لایه‌كی تر و ناسه‌قامگیریی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان به‌غدا و هه‌ولێر له‌ لایه‌كی تره‌وه‌، پێشبینیکردنی ئایندەی په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كانی هه‌رێم کارێکی سانا نییە و چه‌ندین مه‌رج و بارودۆخ و گۆڕاوی نێوخۆیی هه‌رێم و عیراق و چین و ناوچه‌كه‌ و جیهانیش كاریگه‌رییان له‌ سه‌ر ئاڕاسته‌كانی سیناریۆ ئاینده‌ییه‌كان ده‌بێت.     ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ پشتی به ڕێسای «ئه‌گه‌ر – ئه‌وا» به‌ستووه‌ بۆ داڕشتنی گریمانه‌ی سیناریۆكان، كه‌ تێیدا ئه‌گه‌ری ڕوودانی هه‌ر سیناریۆیه‌ک وابه‌سته‌ی ڕوودانی چه‌ند ئه‌گه‌رێكه‌ به‌یه‌كه‌وه‌، لێره‌شه‌وه‌ هه‌موو سیناریۆكان به ‌ڕووی ئاینده‌دا كراوه‌ن، به‌ به‌رده‌وامی بێت به‌ دۆخی ئێستا، یان داڕمانی په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماسییه‌كان، یاخود گۆڕانكاری و چاكسازی، مه‌به‌ستی سه‌ره‌كییش لێره‌دا دۆزینه‌وه‌ی ئاینده‌كانی ئه‌و په‌یوه‌ندییانه‌یه‌ و به‌رچاوڕوونكردنی به‌رپرسانه‌ بۆ هه‌نگاونان به‌ره‌و ئاینده‌ی خوازراوی خۆیان و قۆستنه‌وه‌ی ده‌رفه‌ته‌كان و خۆپاراستن له‌ سیناریۆی مه‌ترسیدار و هه‌ڕه‌شه‌كانی، ئه‌مه‌ش دنیابینیی نوێ و كاری جددیی پێویسته‌. لێره‌وه‌، لە پێناو هەنگاونان بۆ برەودانی زیاتری پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی هەرێمی کوردستان و چین، کۆمەڵێک پێشنیاز ده‌خه‌ینە ڕوو:     دروستكردنی زیاتری به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووری و بازرگانی له‌ بواره‌ جیاجیاكاندا بۆ چین له‌ هه‌رێمی كوردستان و هه‌وڵدان بۆ به‌شداریكردنی كارا له‌ پڕۆژه‌ی “ڕێگای ئاوریشمی نوێ”.     هەوڵدان بۆ کاراکردنی بڕگەی (٤) له‌ مادەی (١٢١)ی دەستووری عێراق بۆ هه‌رێم، کە ڕێگە دەدات حکومەتی هەرێمی کوردستان نووسینگەی لە کونسوڵخانەکانی عێراق لە دەوڵەتە بیانییەکان هەبێت. بە کاراکردنی ئەم مادە دەستوورییە، هەرێم دەتوانێت نووسینگەی تایبەت بە خۆی لە چین دابمەزرێنێت، به‌مه‌ش په‌یوه‌ندییه‌كان له‌ ڕووی گه‌شه‌پێدان و كولتووری و زانستییه‌وه‌ زیاتر به‌ره‌وپێش ده‌چێت، ڕایه‌ڵه‌كانی په‌یوه‌ندیی باشتر ده‌بن.     بەهێزکردنی پەیوەندییە ڕۆشنبیری و زانستییەکان لەگەڵ وڵاتی چین، لە ڕێگەی پێدانی دەرفەتی زیاتر بە فێرخوازان و توێژەرانی کوردستان بۆ تەواوکردنی خوێندن و ئەنجامدانی توێژینەوەکانیان لەم وڵاتە، کە ئەمەش بناغەی ئاڵوگۆڕی زمان و کولتوورە و سەرچاوەی سەرەکیی نەرمەهێزە و پایەی بەهێزبوونی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانە.     هەوڵدان بۆ کردنەوەی كونسوڵخانەی چین لە شاری سلێمانی کە هاندەری چالاککردنی پەیوەندیییە دیپلۆماسییە دووقۆڵییەکان دەبێت و پەیوەندییەکان دەباتە قۆناغێکی باڵاترەوە. سەرچاوە و پەراوێزەکان ([1])  ئەردەڵان عەبدوڵا (٢٠١٠)، چین زلهێزی نوێی جیهان، هەولێر، بڵاوکراوەی ئاراس، ل١٨، ١٥٤، ١٦٣، ١٦٤. ([2]) زریان ڕۆژهەڵاتی (٧-١٢-٢٠٢٢)، «کوردستان و ململانێ گەورەکەی جیهان»، بەردەستە لە: كوردستان و ململانێ گەورەكەی جیهان | رووداو.نێت (rudaw.net)  مێژووی سەردان: (١٢/٢/٢٠٢٤). ([3]) مديرية الدراسات الإستراتيجية (كانون الثاني 2024)، “المواكبة الشهرية لشؤون الصين”، المركز الإستشاري للدراسات والتوثيق، ص11، 12. ([4]) زریان ڕۆژهەڵاتی، هەمان سەرچاوەی پێشوو. ([5]) Robert A. Pape (2005) “Soft Balancing against the United States’’, International Security, Vol. 30, No. 1., p.17. ([6]) Samuel P. Huntington (1999) “The Lonely Superpower’’, Foreign Affairs, Vol. 78, No. 2, p.36-37. ([7]) Stephen M. Walt (2011) “The End of the American Era’’, The National Interest, No. 116, p.9. ([8]) John J. Mearsheimer (2001) “The Tragedy of Great Power Politics”. New York: W. W. Norton & Company, Inc., p.400-401. ([9]) John Mearsheimer (17 September 2004) “Why China’s Rise Will Not Be Peaceful”. Available at: http://mearsheimer.uchicago.edu/pdfs/A0034b.pdf (Accessed: 20/2/2024) ([10]) د. سەردار عەزیز (٣/٦/٢٠٢١)، “ئێران و چین؛ دەوڵەتی شارستانی”. Rudaw Research   Center. بەردەستە لە: ئێران و چین؛ دەوڵەتی شارستانی (rudawrc.net)مێژووی سەردان: (١٣/٢/٢٠٢٤)، ل٣. ([11])  مديرية الدراسات الإستراتيجية، مصدر السابق، ص7. ([12]) Sun Degang (2019), “China’s Whole-of-Region Diplomacy in the Middle East”, China Quarterly of International Strategic Studies, Vol. 5, No. 1, p.51, 56. ([13])  دیبیکا ساراسواس (تشرینی یەکەمی ٢٠٢٢)، “فاکتەری ئابووری و جیۆپۆلەتیکی لە پەیوەندییەکانی نێوان چین و ئێران”، وەرگێڕان و ئامادەکردنی: تەحسین وسوو عەبدوڵا. وەرزنامەی ئێرانناسی، ژمارە (٥)، ساڵی دووەم، ل٦٨. ([14])  Mohammed Shareef, Ibid, p.71. ([15]) چاوپێکەوتنی باخان ئاکۆ نەجمەدین لەگەڵ د. محەمەد سابیر (٢٠/٢/٢٠٢٤)، سلێمانی. ([16]) ڕووداو دیجیتاڵ (1/9/2021)، “القنصل التجاري الصيني: إقليم كوردستان بمثابة منجم ذهب للمستثمرين الأجانب”. متاح على الرابط الآتي: القنصل التجاري الصيني: إقليم کوردستان بمثابة منجم…| رووداو.نيت (rudawarabia.net) تاريخ الزيارة: (15/2024/2) ([17])  پەیمان محەمەد (١٩/١٠/٢٠٢٣)، “باڵوێزی عێراق لە چین: ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان لەگەڵ چین دەگاتە 50 ملیار دۆلار”، ڕووداو دیجیتاڵ. بەردەستە لە: باڵیۆزی عێراق لە چین: ئاڵوگۆڕی بازرگانیمان لەگەڵ… | رووداو.نێت (rudaw.net) مێژووی سەردانکردن:) ٩/٢/٢٠٢٤) ([18])  دەستووری کۆماری عێراق، ٢٠٠٥. ([19]) ماڵپەڕی فەرمیی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەردەستە لە: حکومەتی هەرێمی کوردستان | فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوە (gov.krd) مێژووی سەردانکردن: (١٩/٢/٢٠٢٤) ([20]) د. دانا عەلی ساڵح بەرزنجی (٢٠٢٠)، پەیوەندییە دیپلۆماسی و کونسوڵییەکان، سلێمانی، چاپخانەی پاشا، ل(٣٣٠-٣٣١). ([21]) Mohammed Shareef, Ibid, p. 87. ([22]) Sercan Çalışkan (9/2/2021), “Growing Chinese Influence in the Kurdistan Regional Government in Iraq’’, Center for Middle Eastern Studies. Available at: ORSAM-Center for Middle Eastern Studies (Accessed: 13/2/2024) ([23]) Ibid. ([24]) صحيفة الاستقلال (6/6/2022)، “تطورات سريعة.. هكذا توسع الصين نفوذها في إقليم كردستان العراق”. متاح على الرابط الآتي:  تطورات سريعة.. هكذا توسع الصين نفوذها في إقليم كردستان العراق | صحيفة الاستقلال (alestiklal.net)تاريخ الزيارة: ( 18/2/2024) ([25]) Mohammed Shareef, Ibid, p. 85. ([26]) الدكتور ياسين محمود چۆمانی (٢٠٢٢)، الدبلوماسية الموازية بين النظرية والتطبيق دراسة حالة إقليم كوردستان، أربيل: مكتب التفسير للطبع والشر، ص397، 398، 399، 406. ([27]) محمد اسماعيل جليل (٢٠٢٣)، کاریگەریی جەنگی داعش لە سەر پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان – عێراق لە ساڵانی (٢٠١٤-٢٠٢٢)، نامەی ماستەر، کۆلێژی زانستە سیاسییەکان، زانکۆی سەڵاحەدین، هەولێر، هەرێمی کوردستان – عێراق، لA 165  – A169. ([28]) ڕووداو دیجیتاڵ (٢٤/١٠/٢٠٢٣)، “سەرۆکی هەرێمی کوردستان و کونسوڵی نوێی چین لە هەولێر کۆ بوونەوە”. بەردەستە لە: سەرۆکی هەرێمی کوردستان و کۆنسوڵی نوێی چین لە… | رووداو.نێت (rudaw.net) مێژووی سەردانکردن: (١٠/٢/٢٠٢٤) ([29])  شفق نيوز (24/1/2024)، “الصين تفتتح مركزاً لإصدار تأشيرات الدخول في إقليم كرستان”. متاح على الرابط الآتي: الصين تفتتح مركزاً لإصدار تأشيرات الدخول في إقليم كوردستان – شفق نيوز (shafaq.com) تاريخ الزيارة: (12/2/2024) ([30]) چاوپێکەوتن لەگەڵ د. محەمەد سابیر، هەمان سەرچاوەی پێشوو. ([31]) Sardar Aziz and Mohammed Shareef, Ibid, p.209. ([32]) Ibid. ([33])  سەردار عەزیز (٢٦/١١/٢٠٢٣)، “چین و نەوتی عێراق”. بەردەستە لە: چین و نەوتی عێراق | Zed Pressمێژووی سەردانکردن: (١١/٢/٢٠٢٤) ([34]) Mohammed Shareef, Ibid, p.71. ([35])  هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحموود (٢٠٢٣)، “گەشەکردنی هەژموونی چین لە عێراق لە سایەی باڵادەستیی ئەمەریکادا (2003-2013)، مجلة جامعة التنمية البشرية، المجلد 9، العدد 4، ل٥٧. ([36])  ماڵپەڕی فەرمیی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەردەستە لە: حکومەتی هەرێمی كوردستان | وەزارەتی سامانە سروشتیەکان (gov.krd) مێژووی سەردانکردن: (٢٢/٢/٢٠٢٤) ([37]) Mohammed Shareef, Ibid, p. 78. ([38]) یاسین تەها (٧/٤/٢٠٢٣)، “هەرێمی کوردستان لە دەروازەی ‘ئۆڤاکۆی’ دا”، دامەزراوەی میدیایی درەو. بەردەستە لە: Draw Media مێژووی سەردانیکردن: (١٦/٢/٢٠٢٤) ([39]) Haider Hamood Radhi Al-SHAFIY (2015), “CNPC, CNOOC and SINOPEC in Iraq: Successful Start and Ambitious Cooperation Plan”, Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia), vol. 9, No. 1, p.93. ([40]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحموود، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٦٠. ([41]) Samuel Ramani (2017), “China in the Middle East: The Iraqi Kurdish Question”. Available at: China in the Middle East: The Iraqi Kurdish Question – The Diplomat (Accessed: 1/2/2024) ([42]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحوود، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٥٥. ([43]) چاوپێکەوتن لەگەڵ د. سەردار عەزيز، هەمان سەرچاوەی پێشوو. ([44]) Sercan Çalışkan, Ibid. ([45]) ڕووداو دیجیتال، القنصل التجاري الصيني: إقليم كوردستان بمثابة منجم ذهب للمستثمرين الأجانب، مصدر السابق. ([46]) Mohammed Shareef, Ibid, p.85. ([47]) Ibid, p.86. ([48]) Kurdistan24 (8/1/2024)، “قنصل الصين: نرغب برفع مستوى العلاقات التجارية مع كوردستان”. متاح على الرابط الآتي: قنصل الصين: نرغب برفع مستوى العلاقات التجارية مع كوردستان (kurdistan24.net) تاريخ الزيارة: (15/2/2024) ([49]) Nurettin Akçay, Ibid. ([50]) Sardar Aziz and Mohammed Shareef, Ibid, p.211. ([51]) Sercan Çalışkan, Ibid. ([52]) Mohammed Shareef, Ibid, p.87. ([53]) Sardar Aziz and Mohammed Shareef (31/5/2022), “Kurdistan in China: Are the Iraqi Kurds Interested in a Relationship?’’. Available at: Kurdistan in China: Are the Iraqi Kurds Interested in a Relationship? | The Washington Institute (Accessed: 26/2/2024) ([54]) هیوا عەزیز سەعيد و هۆشمەن عەتا مەحموود، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٦٢. ([55]) Sercan Çalışkan, Ibid. ([56]) هۆشمەن عەتا (ئازاری ٢٠٢١)، “فاکتەری کوردی لە پەیوەندییەکانی عێراق-چیندا”، سەنتەری لێکۆڵینەوەی ئایندەیی، ژمارە ٦، ل٥٥. ([57]) Sercan Çalışkan, Ibid. ([58]) Mordechai Chaziza (2017), “China and the Independent Kurdish State”, Beign-Sadat Center for Strategic Studies. Available at: China and the Independent Kurdish State (jstor.org) (Accessed: 17/2/2024) ([59]) Nurettin Akçay, Ibid. ([60]) باڵوێز د. محەمەد سابیر، هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل٣٩٨. ([61]) Mordechai Chaziza, Ibid. ([62]) Sercan Çalışkan, Ibid. ([63]) د. مۆردیچای چازیزەی (کانوونی دووەمی ٢٠١٨)، “پرسی کورد لە سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”، وەرگێڕانی: هاوڕێ حەسەن حەمە، ناوەندی کوردستان بۆ توێژینەوە لە ململانێ و قەیرانەکان، ل٧. ([64]) Mohammed Shareef, Ibid, p.88. ([65]) Sercan Çalışkan, Ibid. ([66]) بۆ بینینی ده‌قی بڕیاره‌كه‌، بڕوانه‌ لینكی بڕیاره‌كه‌ له‌ پێگه‌ی فه‌رمیی دادگاكه‌: https://www.iraqfsc.iq/krarid/224_fed_2023.pdf مێژووی سه‌ردان: (5/3/2024) ([67]) بڕوانه‌: نسيم طالب، البجعة السوداء: تداعيات الأحداث غير المتوقعة (2009)، ت: م. حليم نسيب نصر، الدار العربية للعلوم ناشرون، بيروت-لبنان. متاح على الرابط الآتي: https://2u.pw/IGwnHBW تأریخ الزیارة: (5/3/2024) ([68]) د. محمد خميس، معضلة اللايقين وموجهة النزعة السببية في مقاربة الدراسات الاستشرافية، (2022)، المجلة الدولية للبحوث القانونية والسياسية، جامعة قاصدي مرباح ورقلة، الجزائر، المجلد 06، العدد01، (349-379)، (ص375). متاح على الرابط الآتي: https://www.asjp.cerist.dz/en/article/189871   تأریخ الزیارة: (4/3/2024)

راپۆرت: دره‌و  دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر سكاڵای مه‌سرور بارزانی بڕگه‌ی تایبه‌ت به‌ دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستانی به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا راگرت، به‌مه‌ دادگا به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌ ئاشكرا فه‌رمان بكات به‌ راگرتنی هه‌ڵبژاردن، پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی كوردستانی له‌لایه‌ن كۆمسیۆنه‌وه‌ په‌كخست، چونكه‌ به‌بێ به‌ركاربوونی ئه‌م بڕگه‌یه‌ كۆمسیۆن ناتوانێت رێوشوێنه‌كانی خۆی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن ته‌واو بكات، ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا.  بڕیارێك له‌به‌رژه‌وه‌ندی مه‌سرور بارزانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵای مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و جێگری سه‌رۆكی پارتی، فه‌رمانێكی سالاری ده‌ركرد له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ فه‌رمانه‌كه‌دا هاتووه‌، دادگای فیدراڵی جێبه‌جێكردنی بڕگه‌ی (دووه‌م)ی مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان راگرت.  بڕگه‌ی (دووه‌م) له‌ مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنیان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كه‌ به‌ ژماره‌ (7) له‌ 2024دا له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌ ده‌ڵێ:  •    په‌رله‌مانی كوردستان له‌ (100) كورسی پێكدێت كه‌ دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر ئه‌م بازنانه‌ی هه‌ڵبژاردندا:- -    پارێزگای هه‌ولێر: 34 كورسی -    پارێزگای سلێمانی: 38 كورسی -    پارێزگای دهۆك: 25 كورسی -    پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌: 3 كورسی دادگا جێبه‌جێكردنی ئه‌م بڕگه‌ی له‌ سیسته‌مه‌كه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان راگرتووه‌ تا ئه‌وكاته‌ی چاره‌نوسی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی یه‌كلا ده‌بێته‌وه‌.  مه‌سرور بارزانی كه‌ له‌دوای بڕیاره‌كه‌ی ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022وه‌ بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان، به‌رده‌وام دادگای فیدراڵی به‌وه‌ ناوده‌برد كه‌ "دادگایه‌كی ناده‌ستورییه‌"، هه‌ڵبژاردنی كوردستان ناچاریكرد په‌نا بۆ دادگاكه‌ ببات و ئه‌مجاره‌ دادگاكه له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و بڕیاری ده‌ركرد.  مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌ چی كردووه‌ ؟ دوێنێ مه‌سرور بارزانی له‌رێگه‌ی پارێزه‌ره‌كه‌یه‌وه‌ (ئه‌یاد كاكه‌یی) له‌به‌رده‌م دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایه‌كی له‌دژی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تۆماریكرد. ‌له‌م سكاڵایه‌دا مه‌سرور بارزانی داوای له‌ دادگای فیدراڵی كرد فه‌رمانێكی سالاری (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان.  مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌سه‌ر (سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024) هه‌یه‌، كه‌ له‌لایه‌ن  كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ سكاڵاكه‌یدا هاتووه‌، مه‌سرور بارزانی له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری رۆژی 21ی شوباتی ئه‌مساڵی دادگای فیدراڵی، تانه‌ی له‌ كاره‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان داوه‌، تانه‌كانی له‌م خاڵانه‌دا كورت ده‌بێته‌وه‌:  •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ دابه‌شكردنی (100) كورسییه‌كه‌ی په‌رله‌مانی كوردستان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، سه‌رپێچی بڕیاری دادگای فیدراڵی كردووه‌، كورسییه‌كانی له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر بازنه‌كاندا دابه‌شكردووه،‌ نه‌ك ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێم، پشتبه‌ستن به‌م پێوه‌ره‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوری عێراقه‌ كه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی كردووه‌ به‌ بنه‌ما نه‌ك ژماره‌ی ده‌نگده‌ران، داوا له‌ دادگای ده‌كات ئه‌م بڕیاره‌ی كۆمسیۆن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌.  •    له‌ دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستاندا، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان بنه‌مایه‌كی تری ده‌ستوری پێشێلكردووه‌ كه‌ له‌ مادده‌ی (49/ یه‌كه‌م)ی ده‌ستوردا هاتووه‌و داوای له‌به‌رچاوگرتنی نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان ده‌كات له‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاساداناندا، له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی نه‌بوونی ده‌قێكی یاسایی، دادگای فیدراڵی له‌ بڕیاری 21ی شوباتی 2024ی خۆیدا بابه‌تی نه‌خشه‌ی  ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن و دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی داوه‌ به‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای دادپه‌روه‌ریی و یه‌كسانیی، بۆیه‌ ده‌بێت كۆمسیۆن پابه‌ند بێت به‌ بنه‌مای ده‌ستوریی تایبه‌ت به‌ نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان، به‌دیاریكراویش توركمان و مه‌سیحییه‌كان، واتا مه‌سرور بارزانی له‌م ده‌رگایه‌وه‌ ده‌یه‌وێت كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه‌، چونكه‌ مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ تانه‌ له‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی بدات به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان و ئێستا ده‌یه‌وێت له‌چوارچێوه‌ی (100) كورسییه‌كه‌دا كورسی بۆ پێكهاته‌كان ته‌رخان بكرێت. •    دادگای له‌ بڕیاره‌كه‌یدا ده‌ڵێ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی "بابه‌تی"یانه‌ ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات و كورسییه‌كانی به‌سه‌ردا دابه‌ش بكات، ئه‌و بنه‌مایه‌ی كه‌ كۆمسیۆن به‌كاریهێناوه‌ بنه‌مایه‌كی بابه‌تییانه‌ نییه‌.  •    مادده‌ی (2/یه‌كه‌م/ج)ی ده‌ستور ده‌ڵێ" نابێت یاسایه‌ك ده‌ربكرێت كه‌ پێچه‌وانه‌ بێت له‌گه‌ڵ ماف و ئازادیه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان كه‌ له‌ ده‌ستوردا هاتوون)، بێبه‌شكردنی پێكهاته‌كان له‌ نوێنه‌رایه‌تیكردن له‌ په‌رله‌مانی كوردستان پێچه‌وانه‌ی بنه‌مای ده‌رفه‌تی یه‌كسان و یه‌كسانییه‌ له‌به‌رده‌م یاسادا‌ بۆ هه‌موو عێراقییه‌كان، چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسی و بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن واده‌كات پێكهاته‌كان نه‌توانن كێبركێ له‌سه‌ر كورسییه‌كان بكه‌ن و هیچ كورسییه‌ك به‌ده‌ست  نه‌هێنن كه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی یاسادانانی هه‌رێمی كوردستاندا نوێنه‌رایه‌تییان بكات. مه‌سرور بارزانی هه‌ڵبژاردن دواده‌خات ؟ له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵا یاساییه‌و ئه‌و خاڵانه‌ی له‌باره‌ی سه‌رپێچییه‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان خستویه‌تیه‌ به‌رده‌م دادگای فیدراڵی، مه‌سرور بارزانی داوا له‌ دادگای فیدراڵی عێراق ده‌كات: •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌  سكاڵاكه‌و هاوپێچه‌كانی ئاگاداربكاته‌وه‌.  •    حوكم بدات به‌ ناده‌ستوریبوونی مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024 كه‌ له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌.  •        تا ئه‌وكاته‌ی بڕیار له‌سه‌ر ئه‌م سكاڵایه‌ ده‌درێت، دادگای فیدراڵی فه‌رمانێكی سالاریی (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، چونكه‌ ئه‌گه‌ر دادگا وه‌ڵامی سكاڵاكه‌ بداته‌وه‌و پێكهاته‌كان به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن و لیست پێشكه‌ش بكه‌ن، ئه‌وكاته‌ ده‌بێت له‌ڕووی هونه‌ری و لۆجستییه‌وه‌ رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن دووباره‌ بكرێنه‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدایه‌ كه‌ گرێبه‌سته‌كانی كۆمسیۆن له‌گه‌ڵ كۆمپانیا جیهانییه‌كان خه‌رجییه‌كی زۆر ده‌خه‌نه‌ سه‌ر شانی ده‌وڵه‌ت. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌، دادگای فیدراڵی فه‌رمانی سالاریی بۆ راگرتنی ئه‌و مادده‌یه‌ی په‌یڕه‌وی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن ده‌ركردو كاركردنی به‌ مادده‌كه‌ راگرت تا ئه‌وكاته‌ی ئه‌نجامی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی یه‌كلاده‌بێته‌وه‌.  سه‌رباری ئه‌وه‌ی كۆمسیۆن له‌ فه‌رمانه‌كه‌یدا به‌ ئاشكرا داوای راگرتنی كاره‌كانی كۆمسیۆنی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن نه‌كردووه‌، به‌ڵام به‌وپێیه‌ی دابه‌شكردنی كورسییه‌كان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن یه‌كێك له‌ بابه‌ته‌ جه‌وهه‌رییه‌كانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و كۆمسیۆن ئه‌م بڕگه‌ی له‌ په‌یڕه‌وه‌كه‌دا راگرتووه‌‌، ئه‌مه‌ به‌واتای ئه‌وه‌ دێت كۆمسیۆن ده‌بێت كاره‌كانی رابگرێت، چونكه‌ به‌بێ دڵنیابوون له‌ چۆنیه‌تی دابه‌شبوونی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا ناتوانێت كارتی ده‌نگدان ئاماده‌ بكات، سه‌رباری ئه‌مه‌ش ره‌نگه‌ له‌ حاڵه‌تی ده‌رچوونی بڕیاری دادگادا پێویست بكات كۆمسیۆن سه‌رله‌نوێ ده‌رگای خۆكاندیدكردنه‌وه‌ بكاته‌وه، به‌تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر گۆڕانكاری به‌سه‌ر ژماره‌ی كورسییه‌كاندا بێت له‌ بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا.  ئه‌م بڕیاره‌ی دادگای فیدراڵی له‌كاتێكدا بوو ئه‌مڕۆ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق رایگه‌یاند ده‌ستیكردووه‌ به‌ چاپكردنی كارتی ده‌نگدان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان.  بڕیار بوو رۆژی هه‌ینی داهاتوو (10ی ئایار) هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ده‌ستپێبكات و پرۆسه‌ی ده‌نگدان له‌ رۆژی 10ی حوزه‌یران به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام ئه‌م فه‌رمانه‌ی دادگای فیدراڵی جارێكی تر هه‌ڵبژاردن له‌ كوردستان دواده‌خات و سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان ده‌بێت به‌ (مه‌رسومی پێنجه‌م) واده‌یه‌كی نوێ بۆ هه‌ڵبژاردن دیاری بكات.  هه‌موو پیشبینییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ ده‌چن هه‌ڵبژاردنی كوردستان بكه‌وێته‌ ساڵی داهاتووه‌، به‌ڵام له‌حاڵی ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌سه‌ر سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی، ئیتر ده‌رفه‌ت له‌به‌رده‌م دواخستنی هه‌ڵبژاردن و ده‌ستكاریكردنی بڕیاره‌كانی 21ی شوباتی دادگای فیدراڵی له‌باره‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنی كوردستانه‌وه‌ نامێنێت، بڕیارێك كه‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی له‌ كوردستان له‌ (یه‌ك بازنه‌یی)ه‌وه‌ گۆڕیوه‌ بۆ (فره‌ بازنه‌یی)و كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانیشی هه‌ڵوه‌شاندوه‌ته‌وه‌. مه‌سرور بارزانی له‌ سكاڵاكه‌یدا داوای ته‌رخانكردنی كورسی بۆ پێكهاته‌ی توركمان و مه‌سیحی كردووه‌ له‌چوارچێوه‌ی (100) كورسی په‌رله‌ماندا، پێشبینی ده‌كرێت دادگا له‌چوارچێوه‌ی ده‌ستورو یاسای كارپێكراوی عێراقدا كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان به‌شێوه‌یه‌كی نوێ رێكبخاته‌وه‌و به‌سه‌ر ناوچه‌كانی هه‌رێمدا دابه‌شیان بكات.  چیرۆكی هه‌ڵبژاردنێك كه‌ چاره‌نوسی دیار نییه‌! هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌بوو له‌ رۆژی 1ی ئۆكتۆبه‌ری 2022 به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام به‌هۆی ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی كوردستان، ساڵێك و شه‌ش مانگ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ له‌واده‌ی خۆی دواكه‌وتووه‌.  دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری 2023 سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی.  لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە. لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو، بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت و مه‌رسومی یه‌كه‌می نێچیرڤان بارزانی هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌. نیسانی 2023 كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە. به‌هۆی شكستی ئه‌م دانوستانه‌شه‌وه‌، نێچیرڤان بارزانی به‌ناچاری مه‌رسومی دووه‌می بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ رۆژی 18ی تشرینی دووه‌می 2023دا ده‌ركرد.  به‌ڵام ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی هه‌ر به‌رده‌وام بوو، به‌وهۆیه‌وه‌ په‌رله‌مان نه‌یتوانی یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار بكاته‌وه‌و كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی كوردستان كارابكاته‌وه‌، شكستی دانوستانه‌كانی سه‌ریكێشا بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستان به‌بڕیارێكی دادگای فیدراڵی له‌ رۆژی 30ی ئایاری 2023دا، ئیتر لێره‌وه‌ یه‌كێتیی یه‌كه‌م خاڵی سه‌ركه‌وتنی تۆماركردو رێگه‌ی نه‌دا به‌ یاسا كۆنه‌كه‌ به‌وشێوه‌ی پارتی ده‌یه‌وێت هه‌ڵبژاردن بكرێت، چونكه‌ ئیتر په‌رله‌مانێك نه‌ما بۆ ئه‌وه‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار بكاته‌وه‌، له‌قۆناغی دواتردا یه‌كێتیی په‌نای بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بردو دوای هه‌شت مانگ تاوتوێكردن، دادگای له‌ 21ی شوباتی ئه‌مساڵدا سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی په‌سه‌ندكردو شێوازی هه‌ڵبژاردنی له‌ كورستان له‌ (یه‌ك بازنه‌)وه‌ بۆ (فره‌ بازنه‌) گۆڕی و كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانیشی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم كه‌ له‌ مه‌رسومی سێیه‌می خۆیدا رۆژی 25ی شوباتی 2024ی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن د‌یاریكردبوو، ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌ 21ی شوباتی 2024دا له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی، جارێكی تر دۆخه‌كه‌ی لێ تێكداو ناچاریكرد مه‌رسومی چواره‌م بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ ده‌ربكات، ئه‌م مه‌رسومه‌ش چاره‌نوسی له‌وانی تر باشتر نه‌بوو، فه‌رمانی دادگای فیدراڵی ناچار به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ده‌كات.  بۆ خوێندنه‌وه‌ی ده‌قی بڕیاره‌كه‌ی دادگا كلیك له‌سه‌ر (PDF) بكه‌  

راپۆرت: دره‌و له‌كاتێكدا هه‌موو چاوه‌كان له‌سه‌ر نێچیرڤان بارزانی بوون له‌ تاران بگه‌ڕێته‌وه‌و هه‌ڵبژاردن دوابخات، مه‌سرور بارزانی له‌ هه‌ولێره‌وه هه‌نگاوی كرده‌یی بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردن هه‌ڵگرت، سه‌رۆكی حكومه‌ت سه‌رباری ئه‌وه‌ی چه‌ندینجار دادگای فیدراڵی عێراقی به‌ ناده‌ستوریی ناوبردووه‌، هه‌ڵبژاردن ناچاری كرد روو له‌و دادگایه‌ بنێت، سكاڵای له‌سه‌ر كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان كردووه‌، چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به‌سه‌ر بازنه‌كان و ته‌رخان نه‌كردنی كورسی بۆ توركمان و مه‌سیحییه‌كان به‌ ناده‌ستوری ناوده‌بات و داوا له‌ دادگا ده‌كات به‌ "فه‌رمانێكی سالاری" كاره‌كانی كۆمسیۆن بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان رابگرێت، ئه‌مه‌ سكاڵای یاساییه‌،  به‌ڵام به‌ تامی دواخستنی هه‌ڵبژاردنی كوردستانه‌وه‌. ورده‌كاری زیاتر له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌م راپۆرته‌دا. له‌سه‌ر چی سكاڵای كردووه‌ ؟ سه‌رباری ئه‌وه‌ی دادگای فیدراڵی به‌ دادگایه‌كی ناده‌ستوری ناوده‌بات، مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و جێگری سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ راگرتنی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، په‌نای بۆ دادگای فیدراڵی عێراق بردووه‌.  به‌گوێره‌ی سكاڵایه‌ك كه‌ ئه‌مڕۆ له‌رێگه‌ی پارێزه‌ره‌كه‌یه‌وه‌ (ئه‌یاد كاكه‌یی) له‌سه‌ر كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تۆماریكردووه‌، مه‌سرور بارزانی داوا له‌ دادگای فیدراڵی ده‌كات فه‌رمانێكی سالاری (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان.  پارتی دیموكراتی كوردستان ناڕازییه‌ له‌شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن له‌لایه‌ن كۆمسیۆنه‌كه‌ی عێراقه‌وه‌، وا پێشینی ده‌كرا پارتی له‌رێگه‌ی نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمه‌وه‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی كوردستان رابگرێت، به‌رپرسانی یه‌كێتیی هه‌رزوو رایانگه‌یاند" سه‌رۆكی هه‌رێم ده‌سه‌ڵاتی دواخستنی هه‌ڵبژاردنی نییه‌".  نێچیرڤان بارزانی چاوه‌ڕوان بوو له‌رێگه‌ی محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراقه‌وه‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان ناچار بكات رێوشوێنه‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن رابگرێت، به‌ڵام نه‌ سودانی به‌ نوسراوی فه‌رمی كۆمسیۆنی له‌ راگرتنی رێوشوێنه‌كانی ئاگادار كردووه‌و نه‌ كۆمسیۆنیش كه‌ سه‌رۆكه‌كه‌ی دادوه‌رێكی خه‌ڵكی سلێمانییه‌ ئاماده‌یه‌ كاره‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن رابگرێت.  له‌م نێوه‌نده‌دا، له‌كاتێكدا نێچیرڤان بارزانی به‌سه‌ردانێك له‌ تارانه‌، له‌ هه‌ولێره‌وه‌ مه‌سرور بارزانی سكاڵای بۆ دادگای فیدراڵی به‌رزكرده‌وه‌.  مه‌سرور بارزانی داوای چی ده‌كات ؟ مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌سه‌ر (سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024) هه‌یه‌، كه‌ له‌لایه‌ن  كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ سكاڵاكه‌یدا هاتووه‌، مه‌سرور بارزانی له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری رۆژی 21ی شوباتی ئه‌مساڵی دادگای فیدراڵی، تانه‌ی له‌ كاره‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان داوه‌، تانه‌كانی له‌م خاڵانه‌دا كورت ده‌بێته‌وه‌:  •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ دابه‌شكردنی (100) كورسییه‌كه‌ی په‌رله‌مانی كوردستان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، سه‌رپێچی بڕیاری دادگای فیدراڵی كردووه‌، كورسییه‌كانی له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر بازنه‌كاندا دابه‌شكردووه،‌ نه‌ك ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێم، پشتبه‌ستن به‌م پێوه‌ره‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوری عێراقه‌ كه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی كردووه‌ به‌ بنه‌ما نه‌ك ژماره‌ی ده‌نگده‌ران، داوا له‌ دادگای ده‌كات ئه‌م بڕیاره‌ی كۆمسیۆن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌.  •    له‌ دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستاندا، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان بنه‌مایه‌كی تری ده‌ستوری پێشێلكردووه‌ كه‌ له‌ مادده‌ی (49/ یه‌كه‌م)ی ده‌ستوردا هاتووه‌و داوای له‌به‌رچاوگرتنی نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان ده‌كات له‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاساداناندا، له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی نه‌بوونی ده‌قێكی یاسایی، دادگای فیدراڵی له‌ بڕیاری 21ی شوباتی 2024ی خۆیدا بابه‌تی نه‌خشه‌ی  ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن و دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی داوه‌ به‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای دادپه‌روه‌ریی و یه‌كسانیی، بۆیه‌ ده‌بێت كۆمسیۆن پابه‌ند بێت به‌ بنه‌مای ده‌ستوریی تایبه‌ت به‌ نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان، به‌دیاریكراویش توركمان و مه‌سیحییه‌كان، واتا مه‌سرور بارزانی له‌م ده‌رگایه‌وه‌ ده‌یه‌وێت كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه‌، چونكه‌ مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ تانه‌ له‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی بدات به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان و ئێستا ده‌یه‌وێت له‌چوارچێوه‌ی (100) كورسییه‌كه‌دا كورسی بۆ پێكهاته‌كان ته‌رخان بكرێت. •    دادگای له‌ بڕیاره‌كه‌یدا ده‌ڵێ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی "بابه‌تی"یانه‌ ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات و كورسییه‌كانی به‌سه‌ردا دابه‌ش بكات، ئه‌و بنه‌مایه‌ی كه‌ كۆمسیۆن به‌كاریهێناوه‌ بنه‌مایه‌كی بابه‌تییانه‌ نییه‌.  •    مادده‌ی (2/یه‌كه‌م/ج)ی ده‌ستور ده‌ڵێ" نابێت یاسایه‌ك ده‌ربكرێت كه‌ پێچه‌وانه‌ بێت له‌گه‌ڵ ماف و ئازادیه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان كه‌ له‌ ده‌ستوردا هاتوون)، بێبه‌شكردنی پێكهاته‌كان له‌ نوێنه‌رایه‌تیكردن له‌ په‌رله‌مانی كوردستان پێچه‌وانه‌ی بنه‌مای ده‌رفه‌تی یه‌كسان و یه‌كسانییه‌ له‌به‌رده‌م یاسادا‌ بۆ هه‌موو عێراقییه‌كان، چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسی و بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن واده‌كات پێكهاته‌كان نه‌توانن كێبركێ له‌سه‌ر كورسییه‌كان بكه‌ن و هیچ كورسییه‌ك به‌ده‌ست  نه‌هێنن كه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی یاسادانانی هه‌رێمی كوردستاندا نوێنه‌رایه‌تییان بكات. مه‌سرور بارزانی هه‌ڵبژاردن دواده‌خات ؟ له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵا یاساییه‌و ئه‌و خاڵانه‌ی له‌باره‌ی سه‌رپێچییه‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان خستویه‌تیه‌ به‌رده‌م دادگای فیدراڵی، مه‌سرور بارزانی داوا له‌ دادگای فیدراڵی عێراق ده‌كات: •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌  سكاڵاكه‌و هاوپێچه‌كانی ئاگاداربكاته‌وه‌.  •    حوكم بدات به‌ ناده‌ستوریبوونی مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024 كه‌ له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌.  •    تا ئه‌وكاته‌ی بڕیار له‌سه‌ر ئه‌م سكاڵایه‌ ده‌درێت، دادگای فیدراڵی فه‌رمانێكی سالاریی (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، چونكه‌ ئه‌گه‌ر دادگا وه‌ڵامی سكاڵاكه‌ بداته‌وه‌و پێكهاته‌كان به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن و لیست پێشكه‌ش بكه‌ن، ئه‌وكاته‌ ده‌بێت له‌ڕووی هونه‌ری و لۆجستییه‌وه‌ رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن دووباره‌ بكرێنه‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدایه‌ كه‌ گرێبه‌سته‌كانی كۆمسیۆن له‌گه‌ڵ كۆمپانیا جیهانییه‌كان خه‌رجییه‌كی زۆر ده‌خه‌نه‌ سه‌ر شانی ده‌وڵه‌ت. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌، مه‌سرور بارزانی ده‌یه‌وێت به‌ر له‌ ده‌ستپێكردنی هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ رۆژی 10ی ئه‌م مانگه‌، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق به‌ فه‌رمانێك كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان ناچار بكات رێوشوێنه‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان رابگرێت تا ئه‌وكاته‌ی بڕیار له‌سه‌ر سكاڵاكه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم ده‌درێت.  پێشبینی ده‌كرێت له‌سه‌ردانه‌كه‌ی ئه‌مدواییه‌ی نێچیرڤان بارزانیدا بۆ به‌غداد، ئه‌م ده‌ره‌چه‌یه‌ بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردنی كوردستان دۆزرابێته‌وه‌، ئه‌گه‌ر نا مه‌سرور بارزانی چه‌ندینجار جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردووه‌ دادگای فیدراڵی عێراق ناده‌ستورییه. له‌ حاڵی ده‌رچوونی فه‌رمانی سالاریی دادگای فیدراڵی بۆ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق، به‌شێوه‌یه‌كی ئۆتۆماتیكی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان دواده‌كه‌وێت، چونكه‌ ته‌ماشاكردنی و یه‌كلاكردنه‌وه‌ی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌لایه‌ن دادگاوه‌ كاتێكی زۆری ده‌وێت، سه‌رباری ئه‌مه‌ش رۆژی 7ی ته‌موزی ئه‌مساڵ واده‌ی یاسایی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ته‌واو ده‌بێت. به‌ڵام ئه‌گه‌ر دادگا له‌ زوترین كاتدا داواكارییه‌كه‌ی مه‌سرور بارزانی بۆ ده‌ركردنی فه‌رمانی سالاری ره‌تبكاته‌وه‌، ئه‌وكاته‌ رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن به‌رده‌وام ده‌بن بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن و هیچ چاره‌سه‌رێك له‌به‌رده‌م پارتیدا نامێنێت جگه‌ له‌وه‌ی نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم مه‌رسومێكی نوێ ده‌ربكات و واده‌یه‌كی تر بۆ هه‌ڵبژاردن دیاری بكات، ئه‌مه‌ش بێ كێشه‌ نابێت و ره‌نگه‌ سه‌رۆكی هه‌رێم له‌ به‌غداده‌وه‌ روبه‌ڕووی سكاڵای یاسایی بكاته‌وه‌، به‌وپێیه‌ی ده‌سه‌ڵاتی دواخستنی هه‌ڵبژاردنی نییه‌.  هه‌وڵی دووه‌می مه‌سرور بارزانی ئه‌مه‌ جاری یه‌كه‌م نییه‌ مه‌سرور بارزانی ده‌ستوه‌ردان له‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق ده‌كات سه‌باره‌ت به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌.  مه‌سرور بارزانی 11ی كانونی یه‌كه‌می 2023 نامه‌یه‌كی بۆ هه‌ریه‌كه‌ له‌ (فایه‌ق زه‌یدان) سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ریی عێراق و (جینین پلاسخارت) نوێنه‌ری سكرتێری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق و دادوه‌ر (عومه‌ر ئه‌حمه‌د) سه‌رۆكی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق نارد.  نامه‌كه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌كاتێكدا بوو هێشتا دادگای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی له‌سه‌ر ئه‌و سكاڵایه‌ ده‌رنه‌كردبوو كه‌ یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان سه‌باره‌ت به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنی كوردستان تۆماریكردبوو.  مه‌سرور بارزانی له‌ نامه‌كه‌یدا "پشتیوانی تەواوی حكومەتی هەرێمی بۆ مافی پێكهاتەكانی كوردستان راگەیاند‌و نیگەرانی‌و ناڕەزایی نیشاندا لەبەرانبەر هەوڵەكانی گۆڕین‌و دەستكاریكردنی كورسی‌و مافی پێكهاتەكانی كوردستان". داوایكرد بوو" ڕێگری لەو هەوڵانە بكرێت‌و مافەكانی پێكهاتەكان دەستكاری نەكرێن و پارێزراو بن". چیرۆكی هه‌ڵبژاردنێك كه‌ چاره‌نوسی دیار نییه‌! هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌بوو له‌ رۆژی 1ی ئۆكتۆبه‌ری 2022 به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام به‌هۆی ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی كوردستان، ساڵێك و شه‌ش مانگ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ له‌واده‌ی خۆی دواكه‌وتووه‌.  دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری 2023 سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی.  لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە. لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو، بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت و مه‌رسومی یه‌كه‌می نێچیرڤان بارزانی هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌. نیسانی 2023 كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە. به‌هۆی شكستی ئه‌م دانوستانه‌شه‌وه‌، نێچیرڤان بارزانی به‌ناچاری مه‌رسومی دووه‌می بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ رۆژی 18ی تشرینی دووه‌می 2023دا ده‌ركرد.  به‌ڵام ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی هه‌ر به‌رده‌وام بوو، به‌وهۆیه‌وه‌ په‌رله‌مان نه‌یتوانی یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار بكاته‌وه‌و كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی كوردستان كارابكاته‌وه‌، شكستی دانوستانه‌كانی سه‌ریكێشا بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستان به‌بڕیارێكی دادگای فیدراڵی له‌ رۆژی 30ی ئایاری 2023دا، ئیتر لێره‌وه‌ یه‌كێتیی یه‌كه‌م خاڵی سه‌ركه‌وتنی تۆماركردو رێگه‌ی نه‌دا به‌ یاسا كۆنه‌كه‌ به‌وشێوه‌ی پارتی ده‌یه‌وێت هه‌ڵبژاردن بكرێت، چونكه‌ ئیتر په‌رله‌مانێك نه‌ما بۆ ئه‌وه‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار بكاته‌وه‌، له‌قۆناغی دواتردا یه‌كێتیی په‌نای بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بردو دوای هه‌شت مانگ تاوتوێكردن، دادگای له‌ 21ی شوباتی ئه‌مساڵدا سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی په‌سه‌ندكردو شێوازی هه‌ڵبژاردنی له‌ كورستان له‌ (یه‌ك بازنه‌)وه‌ بۆ (فره‌ بازنه‌) گۆڕی و كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانیشی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم كه‌ له‌ مه‌رسومی سێیه‌می خۆیدا رۆژی 25ی شوباتی 2024ی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن د‌یاریكردبوو، ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌ 21ی شوباتی 2024دا له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی، جارێكی تر دۆخه‌كه‌ی لێ تێكداو ناچاریكرد مه‌رسومی چواره‌م بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ ده‌ربكات، ئه‌م مه‌رسومه‌ش چاره‌نوسی له‌وانی تر باشتر نابێت و هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌، ئه‌وكات ناچار ده‌بێت مه‌رسومی پێنجه‌م بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن ده‌ربكات، هه‌ڵبژاردنێك كه‌ هێشتا دیار نییه‌ ئایا ئه‌مساڵ یاخود ساڵی داهاتوو ده‌كرێت.    

(دره‌و):  له‌ دیداره‌كه‌یدا له‌گه‌ڵ سه‌رۆك كۆماری ئێران، نێچیرڤان بارزانی ئیسرائیلی وه‌كو رژێمێك ناو هێناوه‌ كه‌ ئێستا له‌ خراپترین دۆخی خۆیدایه‌، دڵنیایی داوه‌ له‌وه‌ی هه‌رێمی كوردستان پابه‌نده‌ به‌ جێبه‌جێكردنی ته‌واوه‌تی رێككه‌وتنی ئه‌منی نێوان عێراق و ئێران سه‌باره‌ت به‌ حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان‌.  ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆكی ئێران ئه‌مرۆ له‌ تاران به‌ نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان بینی، پێی وت‌:" رێگری بكه‌ن  له‌وه‌ی زایۆنییه‌كان و نه‌یارانی كۆماری ئیسلامی (به‌ دژه‌ شۆڕشه‌كان ناوی هێناون) هه‌رێمی كوردستان دژ به‌ ئێران به‌كاربهێنن.  به‌پێی هه‌واڵی میدیاكانی ئێران، له‌م دیداره‌دا، سه‌رۆكی ئێران ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه‌، هیچ كۆسپێك له‌به‌رده‌م فراوانكردنی هاوكاری ئابوری و بازرگانی له‌نێوان ئێران و هه‌رێمی كوردستان نییه‌و سنوره‌ دورودرێژه‌كانی نێوان هه‌ردوو وڵات وه‌كو ده‌رفه‌تێكی گرنگ ته‌ماشا ده‌كه‌ن بۆ به‌ره‌وپێشبردنی ئاستی په‌یوه‌ندییه‌كان، به‌ڵام ئاسایش بنه‌مای پێویستی هه‌رجۆره‌ هاوكاریی و په‌ره‌پێدانی مامه‌ڵه‌كردنه‌.  "ئێمه‌ له‌ نیازپاكی و دۆستایه‌تی برایانی عێراقی و كوردی خۆمان دڵنیاین، به‌ڵام به‌ له‌به‌رچاوگرتنی رق و كینه‌ی دوژمنان له‌وانه‌ رژێمی زایۆنی دژ به‌ گه‌لی ئێران، چاوه‌ڕوانیی ئه‌وه‌ له‌ حكومه‌تی عێراق و هه‌رێمی كوردستان ده‌كه‌ین به‌ ره‌هایی رێگری له‌ هه‌ر جۆره‌ خراپ به‌كارهێنانێكی خاكه‌كه‌یان بكه‌ن له‌لایه‌ن دوژمنی زایۆنی و ئه‌ندامانی دژه‌ شۆڕش" ئیبراهیم ره‌ئیسی وا ده‌ڵێ.  نێچیرڤان بارزانی له‌ وه‌ڵامی سه‌رۆك كۆماری ئێراندا باسی له‌وه‌ كردووه‌ كه‌ مه‌رزه‌كانی نێوان ئێران و هه‌رێمی كوردستان ته‌نانه‌ت له‌ سه‌رده‌می كۆرۆناشدا دانه‌خراون و ئه‌وان چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌یان له‌ ئێران هه‌یه‌ پاڵپشتیان بكات له‌ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی عێراق و بنیادنانی وڵاتێكی ئاوه‌دان و پێشكه‌وتوو.  نێچیرڤان بارزانی وتویه‌تی" په‌یوه‌ندییه‌كانی رابردوومان جێگای شانازین و هه‌وڵی ئێمه‌ بۆ ئه‌وه‌یه‌ ئاینده‌یه‌كی گه‌ش و باشتر دروست بكه‌ین".  سه‌باره‌ت به‌ نیگه‌رانییه‌كانی ئێران له‌ بوونی په‌یوه‌ندی له‌نێوان هه‌رێمی كوردستان و ئیسرائیل، به‌پێی قسه‌ی میدیاكانی ئێران نێچیرڤان بارزانی رایگه‌یاندووه‌" هیچ عه‌قڵێكی ساغ رێگه‌ به‌وه‌ نادات په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ وڵاتێكی به‌هێزو دۆست به‌ باشتر بزانین له‌ هاوكاریكردن له‌گه‌ڵ رژێمێك كه‌ ئه‌مڕۆ له‌ خراپترین دۆخی خۆیدایه‌". سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان له‌  دیداره‌كه‌یدا له‌گه‌ڵ سه‌رۆك كۆماری ئێران پابه‌ندی خۆی نیشانداوه‌ به‌ جێبه‌جێكردنی رێككه‌وتنی ئه‌منیی نێوان ئێران و عێراقه‌وه‌، ئه‌مه‌ ئه‌و رێككه‌وتنه‌ بوو كه‌ به‌هۆیه‌وه‌ پارتی و یه‌كێتیی له‌ سنوره‌كانی خۆیان بنكه‌ی حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستانیان داخست، به‌ڵام ئێرانییه‌كان هێشتا پێیانوایه‌ رێككه‌وتنه‌كه‌ به‌ته‌واوه‌تی جێبه‌جێ نه‌كراوه‌و له‌چوارچێوه‌ی ئه‌م رێككه‌وتنه‌دا ده‌بێت ژماره‌یه‌ك له‌ ئه‌ندام و به‌رپرسانی حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵات ده‌ستگیربكه‌ن و راده‌ستی ئێرانیان بكه‌نه‌وه‌. 

درەو:   لەماوەی پێنج مانگی رابردوودا (29) ئاگری جۆراو جۆر لە شاری هەولێر كەوتوونەتەوە، زیانی گەورەیان بەر هاوڵاتیان گەیاندووە بە تایبەت ئاگرەكەی بازاڕی لەنگە ( 166) دوكان سوتان و ئاگرەكەی بازاڕی قەیسەری (370) دوكان سوتان و زیانی گەورە بەر هاوڵاتیان كەوتووە. كەوەتنەوەی ئاگر لە شوێنە گشتییەكان بەتایبەت بازاڕەكانی هەولێر بووەتە دیاردە، بەشێك لە دوكاندارەكان بەتایبەتیش بازاڕی لەنگە كە چەند ارێكە دەستوتێت گومانیان هەیە لە سوتانی دوكانەكانیان، ئەم گومانە لای بەشێك لە هاوڵاتیانیش درووست بووە بۆچی بەزۆری لە بازاڕە گشتییەكان ئاگردەكەوێتەوە، دامودەزگا فەرمییەكان هۆكاری ئاگركەوتنەوە لە بازاڕەكان بۆ شۆتی كارەبا دەگەڕێننەوە، رەنگە ئەمە بەس نەبێت چونكە زیانی ئاگرەكان دەیان ملیۆن دۆلارەو بەردەوام دووبارەش دەبنەوە. زۆرترین زیان لە ئاگرەكانی هەولێر: •    كەوتنەوەی ئاگر لە بازاڕی لەنگەی هەولێر لە 27/2/2024 زیاتر لە (166) دوكان سوتاون و زیانی دەیان ملیۆن دۆلاری لێكەوتەوە. •    كەوتنەوەی ئاگر لە بازاڕی قەیسەری هەولێر لە 5/5/2024 زیاتر لە (370) دوكان سوتاون و زیانی دەیان ملیۆن دۆلاری لێكەوتەوە. •       ئەو ئاگرانەی كە لە 1/1/2024 بۆ 5/5/2024 لە هەولێر كەوتونەتەوە: 1-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە گراند ماجدی مۆڵ سووتانی ژووری جل گۆرین دووشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/١/١ 2-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە سووتانی ماڵێك لە گەرەكی بەختیاری، تیمەكانمان توانیان بگەنە شوێنی رووداو توانیان كۆنتڕۆلی بكەن  و تەنیا زیانی ماددی ھەبوو سێشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/١/٢ 3-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە باڵاخانەی ( عمارە ڕۆناكی ) سووتانی ژوورێك لە نھۆمی دووەم  لە گەرەكی رۆناكی ، تیمەكانمان توانیان كۆنتڕۆلی ئاگرەكە بكەن تەنیا زیانی ماددی لێ كەوتەوە . سێشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/١/٢ 4-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە ڕێگای كەركوك سووتانی دوو كابینە . شەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/١/٧ 5-    ڕووداوی ئاگر كەوتنەوە و گیان لەدەستدانی ئافرەتێك   ٢٠٢٤/١/8 شەوی ڕابردوو بەداخەوە كاتژمێر ( ١:٥٦ ) ژووری كۆنتڕۆڵی بەرێوەبەرایەتیمان ئاگاداركرایەوە بەبوونی ڕووداوێكی ئاگری ماڵ لە سنوری كەسنەزان لە هەولێر ستی نزیك جووت سایدی لاوان دەست بەجێ تیمەكانی بنكەی كەسنەزان و بنەسڵاوە گەیشتنە شوێن ڕووداو كۆنتڕۆڵی ئاگرەكەیان كرد جێگای نیگەرانی بوو 6- لەئەنجامی ئەم ڕووداوەدا ئافرەتێكی بەڕەگەز عەرەب تیادا دووچاری سووتان وگیان سپاردن هاتبوو . 7-    سووتانی نانەواخانەیەك لە گەرەكی گوڵان یەك  ، تیمەكانمان توانیان ھاوڵاتییەك رزگار بكەن كە گیری خواردبوو لە ژوورەوە ، دەست و قاچی بە سووكی زامدار ببوو . چوارشەممە  رێكەوتی  ٢٠٢٤/١/١٠ 8-    ئەمرۆ بەیانی رووداوێكی پێكدادان لە نێوان تەنكەرێك و بارھەڵگرێك و ( ٣ ) ئۆتۆمبێلی بچووك روویدا لە ڕێگای گوێر نێزیك پاڵاوگەی لاناز ، لە ئەنجامدا بووە ھۆی گیان لەدەستدانی شوفێری بارھەڵگرەكە .  دووشەممە رێكەوتی ٢٠٢٤/١/١٥ 9-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە یەكێك لە پاڵاوگەكانی سەر ڕێگای گوێر ، تاكو ئێستا ئاگرەكە بەردەوامە تیمەكانمان لە دوێنێ شەوە خەریكی كار كردنن  ... سێشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/١/٣٠ 10-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە باڵاخانەی ھەرشەم لە نھۆمی چوارەم لە سنووری جوگرافیای بنكەی بەرگری شارستانی عینكاوادا. چوارشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٢/١٤ 11-    دوێنی شەو كاتژمێر( 12:50) خولەكی شەو ژووری كۆنترۆڵی بەرێوەبەرایەتیمان ئاگاداركرایەوە بەڕووداوێكی ئاگر لە باڵاخانەی ئەنجومەنی وەزیران لە پارێزگای هەولێر ، دەست بەجێ تیمەكانمان  گەیشتنە شوێنی ڕووداوەكە ، دوای كۆنتڕۆڵكردنی ئاگرەكە ، رێكەوتی  ٢٠٢٤/٢/17 12-    سووتانی دووكانێك لەسەر شەقامی رووناكی لە فولكەی زراعە ، تیمەكانمان توانیان كۆنترۆڵی بكەن و ھەروەھا ڕێگر بوون لە تەشەنەكردنی ئاگرەكە بۆ دووكانەكانی ھەردوولای و پاراستنیان لە سووتان . شەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٢/١٨ 13-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە یەكەی نیشتەجێبوونی ئێمپایەر لە نھۆمی سێیەم ، پاش گەیشتینی تیمەكانمان توانرا كۆنترۆل بكرێت تەنیا زیانی ماددی ھەبوو ھۆكاری ئاگرەكە بەھۆی ھیتەری كارەباوە بوو . ھەینی رێكەوتی  ٢٠٢٤/٢/٢٣ 14-    تەواوی دیمەنەكانی ئەفسەر و كارمەندانی بەرگری شارستانی ھەولێر لە رووداوە ئاگرەكەی بازاری لەنگە . سێشەممە  رێكەوتی  ٢٠٢٤/٢/٢٧ 15-    سووتانی ماڵێك لە گەرەكی ھەولێری نوێ ... یەكشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٣/٣ 16-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە یەكەی نیشتەجێبوونی گوندی لوبنانی لە نھۆمی چوارەمدا ، پاش گەیشتینی ٣ تیم توانرا كۆنترۆڵ بكرێت و ڕێگر بن لە تەشەنەكردنی قەبارەی زیانەكان . یەكشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٣/6 17-    رووداوە  ئاگرەكەی كۆگا لە ناوچەی پیشەسازی باكووری هەولێر شەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٣/٩ 18-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە پرۆژەی تەواو نەكراوی ( كوین تاوەر ) سێشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٣/١٢ 19-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە شاڕۆچكەی بنەسڵاوە سووتانی دوو دووكان و ماڵێك . پێنجشەممە رێكەوتی ٢٠٢٤/٣/١٤ 20-    ڕاستەوخۆ : سووتانی كۆگایەك لە گوندی مورتكە پێنجشەممە رێكەوتی ٢٠٢٤/٣/27 21-    سووتانی كۆگای مالێك لە گەرەكی ئەفسەران ھەینی رێكەوتی  ٢٠٢٤/٣/٢٩ 22-    سووتانی بازاری لەنگە شاری ھەولێر دووشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٤/٨ 23-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە بازاڕی شێخەڵا، سووتانی یەك دووكانی جل و بەرگ لەگەڵ دوو مێز ، پاش گەیشتینی تیمەكانمان توانرا بەزووترین كات رووداوەكە كۆنترۆڵ بكرێت . سێشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٤/٢٣ 24-    ھەوڵدانی كارمەندانمان بۆ كۆنترۆڵ كردن رووداوە ئاگرەكەی بازاری نیشتیمان بە ئامادەبوونی بەرێز ( لیوای مافپەروەر  : یادگار انور فرج ) بەرێوەبەری گشتی بەرگری شارستانی ھەرێم . سێشەممە رێكەوتی ٢٠٢٤/٤/٢٣ 25-    ئاگر لە دووكانەكانیان لە بەردەم بازاڕی نیشتمانی هەولێر كەوتەوە، دەڵێن، ئاگرەكە "بەهۆی شۆرتی كارەباوە بووە". بەڕێوەبەری خزمەتگوزاری و ژینگەپارێزی هەولێریش ڕایدەگەیەنێت، نزیكەی 10 دووكان سووتاون.سێشەممە رێكەوتی ٢٠٢٤/٤/٢٣ 26-    سووتانی كارگەی شیشی ڤان ستیل لەسەر ڕێگای مەخموور پێنجشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٤/٢٥ 27-    بەھۆی سووتانی ماڵێك ئافرەتێك گیانی لەدەستدا  ... ئەمرۆ یەكشەممە رێكەوتی ٢٠٢٤/٤/٢٨ 28-    رووداوی ئاگر كەوتنەوە لە گەرەكی كوێستان سووتانی ماڵێك یەكشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/٤/٢٨ 29-    رووداوی ئاگركەوتنەوە لە بازاڕی قەیسەری هەولیر یەكشەممە رێكەوتی  ٢٠٢٤/5/5      

درەو: سۆران عومەر پەرلەمانتاری بەشدار لە كۆبوونەوەكەی محەمەد شیاع سودانی بە (درەو)ی راگەیاند: محەمەد شیاع سودانی بەروونی پێی وتین "بەبێ رادەستكردنی داهاتی ناوخۆ و تەوتین"موچەی موچەخۆرانی هەرێم نانێرم، وتی حكومەتی هەرێم بەنوسراوی رەسمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر هەردووكیان، رادەستكردنی داهاتی ناوخۆ و تەوتین لەرێگەی بانكی (TBI). ئەمڕۆ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ وەزیری كشتوكاڵی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی فراكسیۆنە كوردستانیەكان كۆبووەوە، سۆران عومەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق و بەشدار لە كۆبوونەوەكە قسەی سودانی لەبارەی تەوتین و موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ (درەو) باسكرد: محەمەد شیاع سودانی سەبارەت بە "هەژماری من" وتی ناچارین ئەوەی تا ئێستا "هەژماری من" كراوە لە هەرێم قبوڵی دەكەین بەڵام لەدەرەوەی ئەوەی كراوە لە رێگەی بانكی بازرگانی عێراق (TBI) ەوە دەستدەكەین بە "تەوتین"ی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، بۆ ئەوەی "تەوتین" دوانەكەوێت. سۆران عومەر وتی: وەك دەبینین حكومەتی هەرێم فشاری دەكرد كە موچەخۆران پڕی بكەنەوە بۆ ئەوەی زۆرترینی لەوێ بێت لە "هەژماری من" تا ئێستا (300 بۆ 310) هەزار كەس هەژماری منیان كردووە ئەوەی تری بە تەوتین دەكرێت، پێم وانیە حكومەتی هەرێم "هەژماری من" رابگرێت بۆ ئەوەی ژمارەی هەژماری من زیاتر بێت، بەڵام خەڵكی ئازادە بچێتە سەر (TBI). موچەی مانگی نیسان محەمەد شیاع سودانی سەبارەت بە مووچەی موچەخۆرانی هەرێم وتی: من موچەی دوومانگم نارد بەسەر یەكەوە لەبەر جەژن و رەمەزان و وەزعی خراپی موچەخۆران موچەم ناردووە، ئەگەرنا حكومەتی هەرێمی كوردستان داهاتی ناوخۆ نەنێرێت و ئامادە نەبێت "تەوتین" بكات و بیشیەوێت هەموو مانگێگ (969) ملیار دینار بنێرم بەراستی ناتوانم ، چونكە دادگای فیدراڵی هەموو رۆژێك دەڵێت كوا "تەوتین" كوا جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگا. وتی جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی بەتایبەت دووخاڵ بۆ ئێستا سەرەكیە: -    رادەستكردنی داهاتی ناوخۆی هەرێم -    "تەوتین"ی موچەی موچەخۆران محەمەد شیاع سودانی وتی لە ئێستادا حكومەتی هەرێمی كوردستان بەرەسمی رەزامەندییان داوە لەسەر رادەستكردنی داهاتی ناوخۆ و تەوتین لە رێگای بانكی بازرگانی عێراقەوە (TBI)، من لەگەڵ (TBI) كۆبوومەتەوە ئەوان رایانگەیاندووە لەماوەی (2) مانگدا "تەووتین"ی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دەكەین و لە ئێستادا تێمێكی (TBI) لە هەرێم. سۆران عومەر بەروونی ئەوەی بە (درەو) وت: بە بێ جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی موچە لە بەغدادەوە نایات، بە تایبەت بە رادەستكردنی داهاتی ناوخۆو  بێ تەوتین و موچە بە لیست بێت پێچەوانەی بڕیاری دادگای فیدراڵیە.        

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لە دونیای ئێمەدا یەکێک لەو بورانەی  پێویستی بە پشکنین و پێداچوونەوەیەکی ڕیشەیی و بنەرەتیی ھەیە، بواری بەھاکانە، ئەو بەھایانەی ڕۆژانە کاریگەریی ڕاستەوخۆ لەسەر چۆنایەتی ژیانی کۆمەڵگاکە بەجێدەھێڵن و لە چەندان لایشوە سەروەردەکرێن و دەسەپێنرێن. بە تایبەتی لەو ژینگە ئاڵۆزەی ئەمڕۆدا کە لەشکرێک لە چاوساغی ئەخلاقیی و خواجەی دینیی و حەکیمی سیاسیی دروستبوون و زۆر بە ئاسانی ھەرکەسێک لەخۆیان نەچوو، دەکەنە دەرەوەی ئەخلاق و دەرەوەی دین و دەرەوەی سنووری نیشتیمانپەروەرییەوە. رۆژانە لە ئاستە سیاسییەکەدا گوێمان لە دەستەواژەکانی ”خائین“ و ”خۆفرۆش“ و ”ناپاک“، لە ئاستە دینییەکەدا لە دەستەواژەکانی ”گومڕا“ و ”بێئیمان“ و ”کافر“ و لە ئاستە ئەخلاقییەکەیشدا لە دەستەواژەکانی ”سوک“ و ”بەدڕەوشت“  و ”بێئەخلاق“، دەبێت. ئەم دۆخە لای ھەندێک لەو چاوساغە جیاوازانە بە ئستێک گەیشتوە، گەر ئەو دەستەواژانە لەناو زمانیاندا دەربھێنرێت، توانای قسەکردن و دواندنیان، نەمێنێت.   زۆربەمان دەزانین کە مێژووی جەنگەکان، مێژووی لەشکرکێشیی و وێرانکردن و کوشتن و تاڵانکردنە. بەشێکی ئەم مێژووە، پەیوەندیی بە ھەوڵدان بۆ بڵاوکردنەوە و سەپاندنی کۆمەڵێک تێگەیشتن و ڕوانینی مرۆڤەوە ھەیە بۆ خۆی و بۆ ئەوانیتر و بۆ جیھان. ئەم ڕوانینانەش دابڕاو نین لەو بەھایانەی ئەو کەسانە ھەڵگرین و بەڕاستیدەزانن. بەھاکان دەشێت سەرەتا لەسەری ئەم یان ئەو نووسەر و رۆشنبیر و حەکیم و چاکەکاردا دروستببن، یان لەناو ئەم یان ئەو کتێبی دینیی یان نادینییەوە بێنەدەر، ئەم یان ئەو سیاسەتمەدار و حوکمڕان دروستیانبکەن، بەڵام کاتێک ئەو سنوورە شەخسیی و بەرتەسکانە جێدەھێڵن و بەناو کۆمەڵگادا بڵاودەبنەوە، وەک مارکس دەڵێت، دەبن بە ھێز، بە ھێزی کۆمەڵایەتیی و جەماوەریی گەورە و دەتوانن دەسکاری ریزبەندی شتەکان و پەیوەندییەکانی ناو کۆمەڵگا بکەن، چ بە باش چ بە خراپ. دەشتوانن تا ئەو شوێنەش بڕۆن سوپاکان لەم سەری جیھانەوە بۆ ئەو سەری جیھان بجوڵێنن. بۆ نموونە، بەھا شۆڕشگێڕەکان جیڤاری ئەرجەنتینیان بردە ناو شۆڕشی کوباوە و دواتریش لە کوباوە بردیانە پۆلیڤیا و لەوێش کۆتاییان بەژیانی ھێنا. ئوسامەن بن لادن بەھای جیھادکردن لە سعودییەوە بردیە ئەفگانستان و دواتر سودان و جارێکیتر ئەفگانستان و ئینجا پاکستان، تا لە ماڵێکی چەپەکی ئەو وڵاتەدا کوژرا.   بەھاکان دەتوانن تا ئەو شوێنە بڕۆن لە پێناویاندا قوربانی بە ژیانی مرۆڤەکان بدرێت. لەھەرە قوربانیدانە بەرچاوەکان بە مرۆڤ، قوربانیدان بە مرۆڤ لە پێناوی نەتەوەدا، یان لە پێناوی نیشتیماندا، یان قوربانیدان لەپێناوی چینێک لە چینەکانی کۆمەڵگادا، یاخود لە پێناوی دین و کەنیسە و مزگەوت و پەرستگاکاندا. لە ھەموو ئەم دۆخانەدا خودی ژیان خۆیشی، بە ھەندێک بەھا و باوەر و عەقیدەوە گرێدراوە، کە ھەموویان خۆیان لە خودی ژیان خۆی، بە گرنگتر و بەرزتر و موقەدەستر دەزانرێن. ھاوکات ئەو بەھایانە جۆرێک لە جۆرەکانی ژیانیش. وەک تاکە ژیانی ڕاستەقینە دەسەپێنن و ھەموو جۆرەکانی تری ژیان، بە یاساغ، حەرام، نەشیاو، نەگونجاو، سوک، یان بێمانا و رێزلێنەگیراو دەزانن. بۆیە ئەرکی سڕینەوە و لەناوبردنی ئەو جۆرە ژیانانە، بە ئەرکێکی پیرۆز دەزانن. ئەمەش زۆرجار بەناو رووبارێک خوێندا تێدپەڕێت. ئەم دۆخە وادەکات پرسیاری ”چۆن بژین؟“ ببێت بە پرسیارێکی پڕ لە ھەڕەشە و پڕ توندوتیژیی و پێکدادان. ئەم پرسیارە لەوە دەکەوێت ھاندەر و وزەیەک بێت بۆئەوەی ژیان باشتر و جوانتر و کراوەتر و بەنرختر بکرێت، بەڵکو دەگۆڕێت بۆ بەھانە و ھێزێکی شەڕانگێز بۆ سەپاندنی ئەم یان ئەو تێگەیشتنی تایبەت بەسەر ژیانی ھەموواندا. ئیدارەدان و بەڕێوەبردنی ژیان بەپێی ئەو بەھایانەی ئەو دیدگا سەپاوەش ھەڵگریەتیی و بەڕاستی دەزانێت، دەتوانێت تا ئەو ئاستە بڕوات، ئەوانەی نەیانەوێت بەپێی ئەو بەھایانە بژین، ژیانیان لێبسێندرێتەوە. لەم دۆخە مێژووییە تایبەتانەدا، سادەترین پرسیاری مرۆڤ، کە پرسیاری ئەوەیە ”چۆن بژیم؟“، دەتوانێت بگۆڕێت بۆ مەترسیدارترین و خوێناویترین پرسیار. بەشێکی گرنگی توندوتیژیی و خراپەکاریی و کوشتن و بڕین و لەشکرکێشییەکانی ناو مێژوو، پەیوەندیان بەو پرسیارە سادەیەوە ھەیە: پرسیاری چۆن بژین؟. بەردەوام کەسانێک ھەبوون شێوەژیان و تێگەیشتنی خۆیان بۆ ژیان، بە تاکە شێوەژیانی ڕاستەقینە زانیوە و تا ئەو ئاستەش رۆیشتون بە موقەدەسی بزانن. ئەو  بە موقەدەسکردنەش جارێک بیدەنە پاڵ خودا، جارێک پاڵ خواستی کولتور و کۆمەڵگا، جارێکی تریش پاڵ ئەم یان ئەو زانا و فەیلەسوف و پیاوچاکی ناو مێژوو. بە ئەرکی خۆشیان بزانن ئەو بەھا و تێگەیشتنانە، بەسەر ھەموواندا بیسەپێنن و لەم پێناوەشدا ئامادەبن ھەم بکوژن و ھەم بکوژرێن. پشکنینی سیستمی بەھاکان و تەسلیمنەبوون پێیان، ئیتاعەتنەکردنی خۆبەخۆی بەھاکان و رەخنەکردنیان، تاقە رێگایەکی ئینسانیی دروستە بتوانێت لە مەترسیی بە موقەدەسکردنی بەھاکان بمانپارێزێت. لە ئێستادا پشکنین و سەرلەنوێ پشکنینەوەی بەھاکان، ئەو ئەرکە تازیەیە کە مرۆڤ لەو ناوچەیەی ئێمەدا پێویستی بەجێبەجێکردنیەتی. بە تایبەتی دوای ئەوەی لەشکرێک لە چاوساغی دینیی وخواجەی ئەخلاقیی و قارەمانی سیاسیی درۆزن دروستبوون کە دین و ئەخلاق و سیاسەتکردنی خۆیان، گۆڕیوە بۆ بنەما و ژێرخانی سەرجەمی ئەو بەھایانەی کە پێویستە ھەمووان لە سایەیاندا بژین و ھەناسەبدەین. ڕەخنەکردن ئەرکی ژمارە یەکی مرۆڤە. ئاخر لە پەیوەندیدا بە مرۆڤ و کۆمەڵگاوە ھیچ پرسیارێک خاوەنی یەک وەڵام نییە. لە بواری ئینسانناسیی و کۆمەڵناسیدا دوو زائید دوو یەکسان نییە بە چوار، بەڵکو یان زیاترە یان کەمترە، لە چوار. پرسیاری زانستە سروشتتەکان دەشێت یەک وەڵامی ڕاستەقینەیان ھەبێت، بەڵام پرسیار سەبارەت بە مرۆڤ وکۆمەڵگا ھەرگیز یەک وەڵامی ڕاستەقینەیان نییە. ھەمیشە زیاد لە وەڵامێک ھەیە و زیاد لە بۆچوونێک سەبارە بە مەسەلەکان، لەئارادایە.  ئەگەر وەڵام لە زانستدا تاکە وەڵام بێت و قبووڵی شەریک بۆپیەداکردن نەکات، ئەوابەبێ پەیداکردنی شەریک بۆ وەڵامی پرسیارەکانی مرۆڤ و پرسیارەکانی کۆمەڵگا، دەکەوینە بەردەم مەترسیی و پەلاماری موقەدەسە جیاوازەکانەوە، کە دەشێت بەناو کوشتن و وێرانکردنی ژیانی ملیۆنان مرۆڤدا تێپەڕێت. لە بواری مرۆڤ وکۆمەڵگادا لەباتی موقەدەسێک چەندان موقەدەس و لەباتی وەڵامێک چەندان وەڵامی جیاواز و دژ و ناکۆک بەیەک، ھەن.   ھەموو ئەوانەی پێیانوایە کە دەزانن چی بە ڕەھایی باش و گونجاوە، کام رێگا تاقە ڕێگایە و چ تێگەیشتنێک دواھەمین و راستترین تێگەیشتنە، زۆرجار جگە لە ڕق و بوغز و بەدگومانیی، بەرامبەر بەوانەی لە خۆیان ناچن، ھیچ بەرھەمھێکی دیکەیان نابێت. ئەوانەی دەزانن دواھەمین چارەسەر چییە، تاقە رێگای ڕاستەقینە کامەیە، دواھەمین داوەریکردن کام داوەریکردنەیە، کەسانی جیاواز لە خۆیان، یان وەک نەیار و دوژمن و ناپاک دەبینن، یان وەک پیلانگێڕ و ھەڕەشە و مەترسیی، یان کافر و بێدین و بێئەخلاق، یان  لە باشترین حاڵەتدا وەک گەمژە و نەزان و جاھیل. وڵاتی ئێمە پڕیەتی لە موتڵەقگەرای ھەمەجۆر کە کەسانی لەخۆیان نەچوو بە ”مرۆڤی ھەڵە“ دەزانن، ھەڵەیەک کە دەبێت ”ڕاست“بکرێتەوە، ئەمانە ھەم لەناو سیاسەت و ھەم لەناو دین و ھەم لەناو ئەخلاق و ھەم لەناو فیکریشدا ئامادەن.

(دره‌و):  نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان گه‌یشته‌ تارانی پایته‌ختی كۆماری ئیسلامی ئێران. هه‌ردوو جێگره‌كه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێم (جه‌عفه‌ر شێخ مسته‌فا) له‌ پشكی یه‌كێتیی و (مسته‌فا سه‌ید قادر) له‌ پشكی بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان هاوڕێیه‌تی سه‌رۆكی هه‌رێم ده‌كه‌ن له‌م سه‌ردانه‌دا.  له‌ حكومه‌تیش، رێبه‌ر ئه‌حمه‌د وه‌زیری ناوخۆی هه‌رێم به‌شداره‌، ئه‌مه‌ نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه‌ ته‌وه‌رێكی سه‌ره‌كی گفتوگۆی نێچیرڤان بارزانی له‌ كۆماری ئیسلامی ئێران په‌یوه‌ندی به‌ دۆسیه‌ی ئه‌منییه‌وه‌ هه‌یه‌، به‌تایبه‌تیش كه‌یسی حزبه‌كانی رۆژهه‌ڵاتی كوردستان له‌ناو هه‌رێمی كوردستان و لیستی داواكراوانی ئه‌و حزبانه‌ له‌لایه‌ن تارانه‌وه‌.  فه‌وزی هه‌ریری سه‌رۆكی دیوانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم و دڵشاد شه‌هاب وته‌بێژی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم ئه‌ندامن له‌ وه‌فده‌كه‌دا.  بڕیاره‌ نێچیرڤان بارزانی هه‌ریه‌كه‌ له‌ عه‌لی خامنه‌یی رابه‌ری باڵای كۆماری ئیسلامی و ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆك كۆمارو محه‌مه‌د باقر قاڵیباف سه‌رۆكی په‌رله‌مانی ئێران ببینێت. سه‌ردانی نێچیرڤان بارزانی بۆ تاران، له‌ماوه‌ی سێ ساڵی رابردوودا یه‌كه‌م سه‌ردانه‌، له‌م ماوه‌یه‌دا ئێران دووجار هێرشی موشه‌كی كردوه‌ته‌سه‌ر هه‌ولێر به‌به‌هانه‌ی بوونی بنكه‌ی ده‌زگای هه‌واڵگری ئیسرائیل.  نێچیرڤان بارزانی سه‌رباری ئه‌وه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێمه‌، جێگری سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیشه‌، بۆیه‌ سه‌ردانه‌كه‌ی وه‌كو سه‌ره‌تای قۆناغێكی نوێی په‌یوه‌ندی له‌نێوان پارتی و ئێران ته‌ماشا ده‌كرێت.  ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێران بۆ سه‌ردانی نێچیرڤان بارزانی ئاڵای كوردستانیان داناوه‌، به‌ڵام هیچ كه‌سایه‌تییه‌كی دیاری ئێران له‌ پێشوازی سه‌رۆكی هه‌رێم له‌ فڕۆكه‌خانه‌ نه‌بینرا.  سایتی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستان له‌ سیڤی نێچیرڤان بارزانیدا باسی له‌وه‌كردووه‌، نێچیرڤان بارزانی بەشی زانستە سیاسییەکان لە زانکۆی تاران دەستی بە خوێندن کردووە، بەهۆی هەندێک هۆکاری سیاسی و تایبەته‌وه‌ نەیتوانیوە درێژە بە خوێندن بدات، به‌ڵام زمانی فارسی به‌ پاراوی ده‌زانێت. هێشتا دیارنییه‌ ئایا فارسییه‌ پاراوه‌كه‌ی نێچیرڤان بارزانی ده‌رگایه‌كی نوێی په‌یوه‌ندی درێژخایه‌ن له‌نێوان پارتی و ئێران ده‌كاته‌وه‌ یاخود ته‌نیا سه‌ردانێكی ته‌كتیكییه‌ بۆ تێپه‌ڕاندی قۆناغی ئێستا.  سه‌ردانه‌كه‌ له‌كاتێكدایه‌، سه‌رۆكی هه‌رێم ئاماده‌كارییه‌كانی بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردن ته‌واو كردووه‌و بڕیاره‌ دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی له‌ تاران بڕیاره‌كه‌ی رابگه‌یه‌نێت.  له‌كاتێكدا نێچیرڤان بارزانی رووی له‌ تاران كردووه‌، بافڵ تاڵه‌بانی سه‌رۆكی یه‌كێتیی له‌ ئیماراتی عه‌ره‌بی بینراو له‌رێگادایه‌ به‌ره‌و ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا. یه‌كێتیی دژی دواخستنی هه‌ڵبژاردنه‌، به‌ڵام هێشتا دیار نییه‌ ئه‌م دژایه‌تییه‌ تا كوێ ده‌ڕوات، یه‌كێتیی له‌ حكومه‌ت ده‌كشێته‌وه‌ یاخود نا؟  

  درەو: لەماوەی (10) ساڵی رابردوودا (2015 - 2024) حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا (2) ساڵ موچەی بەتەواوی داوە (8) ساڵ موچەی بە لێبڕین و پاشەكەوتەوە خەرجكردووە، (45%)ی مانگەكان موچەی بەتەواوی داوەو (55%) مانگەكان موچەی نەداوە یان بە لێبڕین و پاشەكەوتەوە خەرجیكردووە، مێژووی (10) رابردووی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ موچەخۆران وای كردووە بەشێك لەو موچەخۆرانەی "هەژماری من" رەتدەكەنەوە دەڵێن: متمانەمان بە حكومەتی هەرێم و هەر پرۆژەیەك نیە كە ئەو سەپۆرتی بكات بۆ موچە، لەگەڵ هەر پرۆژەیەكین لە دەرەوەی دەستی حكومەتی هەرێم بێت، بەپێی راپرسیەكی ئەلكترۆنی سایتی (درەو) (74%) دژی پرۆژەی (هەژماری من) و (23%) لەگەڵ پرۆژەی (هەژماری من)ن، (3%) بڕیاریان نەداوە. سەرەتای مانگی نیسانی رابردوو دەستەی مامۆستایانی ناڕازی هەڵمەتی واژۆكۆكردنەوەیان دەستپێكرد بۆ رەتكردنەوەی "هەژماری من" توانیان لەماوەی هەفتەیەكدا (100) هەزر واژۆ كۆبكەنەوەو دواتر گەیاندیانە (دادگای فیدراڵی و وەزارەتی دارایی عێراق و لیژنەی دارایی لە پەرلەمانی عێراق) لە كۆتایی مانگی نیسانیش لە پەرلەمانی عێراق (86) واژۆی پەرلەمانتاران كۆكرایەوە بۆ رەتكردنەوەی "هەژماری من". حكومەتی هەرێمی كوردستان سوورە لەسەر "هەژماری من" بە نوسراو سەرجەم دامەزراوەكانی حكومەتی هەرێمیان ئاگاداركردووەتەوە بەوەی هەموو موچەخۆرێك دەبێت "هەژماری من"ی هەبێت. دوای بڵاوكردنەوەی چەند بەڵگەنامەیەك لە (درەو) سەبارەت بە نوسراوی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان سەبارەت بە رازی بوون بە (تەوتین)ی موچە لە رێگەی بانیكی (TBI) بەڵام سەرچاوەیەك لە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان بە (درەو)ی راگەیاند، حكومەتی هەرێمی كوردستان بەهیچ شێوەیەك و لەژێر هیچ فشارو بارودۆخێكدا پاشەكشە لە (هەژماری من) ناكات و وەك خۆی جێبەجێی دەكات، دەبێت هەموو موچەخۆرێكی هەرێم هەژماری منی هەبێت چونكە ئارەزوو مەندانە نیەو هەر موچەخۆرێك "هەژماری من"ی نەبێت دواتر موچە وەرناگرێت. بەپێی راپرسیەكی (درەو) كە لە سۆشیال میدیای (درەو) ئەنجامیداوەو پرسیارێكی ئاراستەی موچەخۆرانكردووە سەبارەت بەوەی (متمانەت بە كامیان هەیە، هەژماری من یان تەوتینی موچە لەبانكەكانی عێراق). بەپێی ئەنجامی راپرسیەكە كە لە چەند كاتژمێریكدا (3220) كەس بەشدارییان تێداكرد ئەنجامەكەی بەم شێوەیە بوو: -    (74%) پرۆژەی "هەژماری من" رەت دەكەنەوە -    (23%) لەگەڵ پرۆژەی"هەژماری من"ن -    (3%) لەگەڵ هیچ پرۆژەیەكیان نین. (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ چەند مامۆستایەكدا كرد كە پرۆژەی "هەژماری من" رەتدەكەنەوەو متمانەیان پێی نیە، ئەوان ئاماژەیان بەوەكرد مەسەلەكە پەیوەندی بە باش و خراپی "هەژماری من" نیە، بەڵكو پەیوەندی راستەوخۆی بە (متمانە)ەوە هەیە بە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پرسی موچەدا، ئەوان دەڵێن: متمانەمان بە هیچ پرۆژەو سیستەم و بانكێك نیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەیخاتە روو سەبارەت بە موچە. بەپێی لێكدانەوەكانی (درەو) لە ماوەی (10) ساڵی رابردوودا (2015 - 2024) كە دەكاتە (108) مانگ حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم شێوەیە موچەی دابەشكردووە: -    (49) موچەی بەتەواوی خەرجكردووە. -    (15) موچەی بەتەواوی خەرجنەكردووەو پاشەكەوتی كردووە -    (44) موچەشی بە چارەكە موچەو لێبڕینەوە خەرجكردووە. واتا لەكۆی (108) مانگ تەنیا (49) مانگ موچەی بەتەواوی خەرجكردووە كە دەكاتە (45%) و (59%) مانگ موچەی خەرجنەكردووەو یان بە لێبڕین و چارەكە موچەوە خەرجكردووە: لە ماوەی (10) ساڵی رابردوودا (2015 - 2024) حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا ساڵی (2019) و (2022) موچەی بە تەواوی داوە ئەگەرنا: -    ساڵی 2015: حكومەتی هەرێم (4) موچەی پاشەكەوت كردووە -    ساڵی 2016: حكومەتی هەرێم (12) موچەی بە چارەكە موچە دابەشكرد. -    ساڵی 2017: حكومەتی هەرێم (11) موچەی بە چارەكە موچە دابەشكرد و موچەیەكی بەتەواوی پاشەكەوت كرد. -    ساڵی 2018: حكومەتی هەرێم (11) موچەی بە چارەكە موچە دابەشكرد و موچەیەكی بەبێ پاشەكەوت خەرجكرد. -    ساڵی 2019: حكومەتی هەرێم (12) موچەی بەتەواوی خەرجكرد. -    ساڵی 2020: حكومەتی هەرێم (7) موچەی بەتەواوی پاشەكەوت كرد، (1) موچەی بەتەواوی خەرج كرد و (4) موچەی بە لێبڕینی (21%) خەرجكرد. -    ساڵی 2021: حكومەتی هەرێم (6) موچەی بەتەواوی خەرجكرد، (6) موچەی بە لێبڕینی (21%) خەرجكرد. ساڵی 2022: حكومەتی هەرێم (12) موچەی بەتەواوی خەرجكرد. -    ساڵی 2023: حكومەتی هەرێم (9) موچەی بەتەواوی خەرجكرد و (3) موچەی بەتەواوی پاشەكەوتكرد.      

(درەو):  چەند رۆژێكە هەواڵی بلۆككردنی زیاتر لە (200) ملیۆن دۆلاری یەكێتی لە دوبەی بڵاوبووەتەوە، بۆ رەتكردنەوەی راستی ئەو هەواڵانەو قەدەغەكردنی گەشت لێییان، شێخ ئەحمەدی نۆكان و هاوڕێ دارۆ شێخ نوری ئەندامانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە ئیماراتەوە دەركەوتن.   میدیاكانی یەكێتیی رایانگەیاند، وەفدێكی بازرگانیی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، كە پێكھاتووە لە (شێخ ئەحمەد حەمە كەریم)و (ھاوڕێ شێخ دارۆ) ئەندامانی مەكتەبی سیاسی سەردانی ئیماراتیان كردووە.  بەپێی قسەی میدیای یەكێتیی، لەم سەردانەدا وەفدی یەكێتی یەكێتی "چەند گرێبەستێكیان لەگەڵ كۆمپانیا نێودەوڵەتییەكان واژۆكرد سەبارەت بە ئاڵوگۆڕی بازرگانی، بەرەوپێشبردنی كەرتی كشتوكاڵ و بونیادنانی چەند كارگەیەك لە بواری خۆراك". شێخ ئەحمەدی نۆكان و هاوڕێ دارۆ شێخ نوری لە ئیمارات "لەگەڵ چەندین كۆمپانیای بازرگانیی نێودەوڵەتی و سەرمایەداران كۆبونەتەوە بۆ ئەوەی سەرمایەدارانی بیانی سەرمایەكانیان لە ھەرێمی كوردستان و بەتایبەت پارێزگاكانی سلێمانی و ھەڵەبجە، ئیدارەكانی گەرمیان و راپەڕین بخەنەگەڕ". ئیدارەی گشتی یەكێتیی كە لەدوای كۆنگرەی پێنجەمەوە ناوی لێنراوە (مەكتەبی دارایی)، كەمتر كارو چالاكییەكانی خۆی بڵاودەكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە هەموو پرۆژەیە لە سنوری دەسەڵاتدارێتیی یەكێتیی بە فیلتەری ئەم مەكتەبەدا تێدەپەڕێت.  بڵاوكردنەوەی هەواڵی سەردانی وەفدی بازرگانی یەكێتیی بۆ ئیماراتی عەرەبی لەم كاتەدا، دوای ئەو هەواڵانە دێت كە لەبارەی بلۆككردنی بڕی 200 ملیۆن دۆلاری یەكێتیی لە دوبەی و قەدەغەكردنی گەشتكردنی هاوڕێ دارۆ شێخ نوری بۆ ئیمارات بڵاوبوونەتەوە،  مەكتەبی دارایی یەكێتیی لەرێگەی بڵاوكردنەوەی ئەم هەواڵ و وێنەكانی سەردانی وەفدەكەوە دەیەوێت راستی ئەو هەواڵانە لەبارەی بلۆككردنی پارەكانەوە بڵاوكراوەتەوە رەتبكاتەوە.  ‌