(درەو):  هەمواری بڕگەی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەی فیدراڵی عێراق دەگوازرێتەوە بۆ ناو خشتەكانی بودجەی 2025، خشتەكانیش سەرەتاڵی ساڵی ئایندە دەگەنە پەرلەمان. عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، بەپێی قسەی سەرۆكی حكومەت، خشتەكانی بودجەی ساڵی 2025 لە سەرەتای ساڵی ئایندەدا دەگاتە ئەنجومەنی نوێنەران.  پرسی هەمواری بڕگەی (ج) لە ماددەی 12ی یاسای بودجەی گشتیی عێراق كە رێككەوتنی هەردوو حكومەتی هەولێرو بەغدادی لەسەرە سەبارەت بە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت لە كوردستان، هێشتا پەسەند نەكراوە، سەرۆكی لیژنەی دارایی باسلەوە دەكات، هەمواری بڕگەكە رەوانەی ناو خشتەكانی بودجەی 2025 دەكرێت. "پێویستە چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان حكومەتی فیدراڵیی و حكومەتی هەرێم بدۆزرێتەوە، ئامانجەكە تەنیا ئەوە نییە بڕگەی نوێ بۆ بودجە زیاد بكرێت، بەڵكو ئەوەیە بڕگەی وا پێشكەش بكرێت كە بتوانرێت جێبەجێ بكرێت" سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمان وا دەڵێ.  وەكو عەتوان ئەتوانی باسی لێوە دەكات، هەموارەكانی بڕگەی تایبەت بە نەوتی هەرێمی كوردستان خراوەتە بەردەم چاودێریی دارایی فیدراڵ، ئەویش تێبینی خۆی داوە لەبارەی خاڵە كۆنەكانی ناكۆكیی سەبارەت بە پاكتاوی شایستەكانی نەوت و لیژنەی دارایی بەشێوەیەكی جددی چاودێری پرۆسەكە دەكات لە داهاتوودا.  هەمواری مادەی 12/دووەم/ ج لە یاسای بودجەی سێ ساڵەی فیدڕاڵی، تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێم، تێیدا لەبری (6 دۆلار)، بۆ بەرهەمهێنان و گواستنەوەی هەر بەرمیلێك لە نەوتی هەرێم بڕی (16 دۆلار) دیاریكراوە، ئەمە تا ئەوكاتەی لەماوەی 60 رۆژدا کۆمپانیایەکی پسپۆری نێودەوڵەتی؛ خەمڵاندنێکی راستەقینەو دادپەروەرانە دەکات بۆ تێچووی بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی هەرێم و لەسەر ئەم بنەمایە نرخێكی نوێ دەچەسپێندرێت. لەدوای راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری 2023وە، یەكێك لە ناكۆكییە سەرەكییەكانی نێوان هەولێرو بەغداد بریتی بوو لە نرخی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت، كە لە یاسای بودجەی عێراقدا بڕی 6 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك دیاری كرابوو، حكومەتی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان بەم نرخە قایل نەبوون.  لەسەر بنەمای ئەم رێككەوتنەو هەمواری یاسای بودجە، وەكو كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت دەڵێ، پێشبینی دەكرێت لەسەرەتای ساڵی ئایندەوە هەناردەی نەوتی هەرێم بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا دەستپێبكاتەوە.  

مەزڵوم عەبدی بۆ رۆیتەرز: 🔻رێككەوتنی ئاگربەست بكرێت لەگەڵ توركیا ئەو جەنگاوەرانەی خەڵكی سوریا نین دەگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان 🔻دۆخێكی جیاواز لە سوریا هاتووەتە ئاراوە  ئێمە ئێستا دەستدەكەین بە قۆناغی سیاسی 🔻كاتی ئەوە هاتووە ئەو جەنگاوەرانەی یارمەتیان داین لە جەنگەكەمان بەسەری بەرزەوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان درەو: مەزڵوم عەبدی، فەرماندەی گشتی هێزەكانی سوریای دیموكرات، لە چاوپێكەوتنێكی تایبەتدا لەگەڵ ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز: 🔹ئەو جەنگاوەرە كوردانەی خەڵكی سوریانین، وڵاتەكە بەجێدەهێڵن ئەگەر رێككەوتنی ئاگربەست لەگەڵ توركیا ئەنجامبدرێت. 🔹پێشنیازی رادەستكردنی كۆبانی دەكەین بە هێزەكانی ئاسایشی ناوخۆ بە سەرپەرشتی ئەمریكا. 🔹ئەو جەنگاوەرە كوردانەی هاوڵاتی سوریانین، لەناویشیاندا ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستان، بۆ پشتیوانیكردنی هێزەكانی سوریای دیموكرات هاتوون لەكاتی كێشمەكێشەكانی سوریادا. 🔹ئەو جەنگاوەرە نا سوریانە بەدرێژایی دەیەی رابردوو رۆڵێكی دیاریان هەبووە لە شەڕی دژی داعش. 🔹بەدرێژایی ساڵانی رابردوو، هەندێكیان گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتەكانی خۆیان، هەندێكیشیان ماونەتەوە بۆ هاوكاریكردنمان لە شەڕی رێكخراوی داعش. 🔹كاتی ئەوە هاتووە ئەوانی تریش بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانی خۆیان، ئەگەر بگەینە رێككەوتنی ئاگربەست.   🔹دۆخێكی جیاواز لە سوریا هاتووەتە ئاراوە، ئێمە ئێستا دەستدەكەین بە قۆناغی سیاسی، پێویستە سورییەكان خۆیان كێشەكانیان چارەسەربكەن و ئیدارەیەكی نوێ دامەزرێنن. 🔹بەهۆی ئەوەی پێشهاتی نوێ لە سوریا هەیە، كاتی ئەوە هاتووە ئەو جەنگاوەرانەی یارمەتیان داین لەجەنگەكەمان، بەسەری بەرزەوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانی خۆیان. 🔹جەنگاوەرانی كورد لە ئێران و عێراق و توركیاوە هاتن بۆ هاوكاریكردنمان لە دەركردنی جیهادییەكان لە كۆبانی، دوای جەنگی كۆبانی هەندێكیان گەڕانەوە وەك هێزەكانی پێشمەرگە. 🔹هەندێك لە جەنگاوەرانی پارتی كرێكارانی كوردستان دەیانەوێت بەردەوامبن لەگەڵمان لەم جەنگە، تا لەناوبردنی تەواوەتی داعش. 🔹دوای روخاندنی داعش لە (2019) هەندێكیان گەڕانەوە، بەڵام بەهۆی بەردەوامی جەنگ و مەترسی لەسەر ناوچەكە، هەندێكیان بڕیاریاندا بمێننەوەو هاوكاریمان بكەن، هەندێكیان لە دامەزراوە مەدەنیەكان و هەندێكی تریشیان لە دامەزراوە سەربازییەكان. 🔹كاتێك ئاگربەست جێبەجێدەكرێت، دەتوانین كاربكەین بۆ گێڕانەوەی جەنگاوەرە كوردە نا سورییەكان بۆ ناوچەكانی خۆیان.

درەو: وەزارەتی دارایی عێراق روونكردنەوەیەكی لەسەر موچەی موچەخۆرانی هەرێم بڵاوكردەوە: وەزارەتی دارایی عێراق دەیەوێت راستییەكان روون بكاتەوە كە هەندێك لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاویان كردووەتەوە، لەبارەی ئەوەی وەزارەتی دارایی عێراق، بەئەنقەست موچەی (4) مانگی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستانی خەرج نەكردووە، وەزارەتی دارایی جەخت دەكاتەوە ئەو هەواڵانە بەتەواوی دوورن لە راستیەوە، پێداگری دەكات لەسەر پابەندبوونی تەواوی بە جێبەجێكردنی پابەندییە داراییەكانی، بە گوێرەی یاسایی و رێوشوێنە بەركارەكان بەبێ هیچ كەمتەرخەمییەك. لەو چوارچێوەیەدا وەزارەتی دارایی عێراق تەمویلی موچەی مانگەكانی (10- 11)ی ئەمساڵی دابینكردووە، كە بڕی پێویست بۆلایەنی پەیوەندیدار حەواڵەكراوە، ئەو پارەداركردنەش بە گوێرەی ئەو تەرخانكراوانەیە كە دیاریكراوە بۆ هەرێمی كوردستان، هاوشێوەی فەرمانبەرانی حكومەتی فیدراڵی و بە پێی بڕیاری دادگای فیدراڵی كە جەختی كردووە لەسەر پابەندبوون بە خەرجكردنی موچە لە وادەی دیاریكراوی خۆیدا، بەڵام هەرێمی كوردستان پابەند نەبووە بەو میكانیزمەی وەزارەتی دارایی عێراق پیادەی دەكات، لە پارەداركردن، بەهۆی بوونی كێشە و گرفت لە (میزان موراجەعە)ی هەرێم كە ئەوەش بووەتە هۆكاری دواكەوتنی خەرجكردنی موچە. وەزارەتی دارایی جەخت دەكاتەوە، بەردەوام دەبێت لەگەڵ هەرێم لەبارەی موچە لە رێگەی كۆبوونەوەكانی دارایی فیدراڵ و دارایی و ئابوری هەرێم، پابەندیشە بە دابینكردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم، بە گوێرەی كاتە دیاریكراوەكان و رێوشوێنە یاساییەكان.  

ئارام عەلی/ مامۆستای زانكۆ و خوێندكاری دكتۆرا لە ئەمریكا شیکردنەوەی ڕەخنەگرانەی گوتار/دەق ڕێگایەکە بۆ تێگەیشتن لە ئامانجە نادیار و مانا شاراوەکانی گوتار، کە لە لایەن نوسەرانی گەورەی وەک فێرکلەف و ڤاندایک و ڤوداک و چەندانیترەوە بەرەوپێش براوە و لە دونیای ئاکادیمیادا بە شێوەیەکی بەربڵاو بەکار دەهێنرێت بۆ تێگەیشتن لە گوتاری سەرکردە و سیاسیەکان. هەر یەکێک لەو نوسەرانەی ناوم هێنان، شێواز و ڕێگای خۆیان هەیە بۆ شیکردنەوەی دەق، بەڵام لێرەدا من ڕێگا سێ ڕەهەندیەکەی بۆرمان فێرکلەف بەکاردێنم بۆ شیکردنەوەی نامەکەی بارزانی بۆ جۆلانی سەرکردەی هەیئەی تەحریری شام، تا خوێنەری کورد ئاشنابێت بە دیوە شاراوەکەی وتارەکانی بارزانی. لە زمانی ئەکادیمی و لێکۆڵینەوەدا و بەپێی پێناسەی فێرکلەف، دەق یان گوتار جۆرێکە لە پراکتیزەکردنی کۆمەڵایەتی، وە گوتار هەم لە کۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرێت و هەمیش کۆمەڵگە دروست دەکات. کەواتە زمان لێرەدا تەنها ئامرازی پەیواندی نیە، بەڵکو وەک بۆردوو ئاماژەی پێدەدات، زمان ئامرازی هێز و کردارە. ئایدۆلۆژیا و هێز و هەژموون لە ڕێگەی زمانەوە باڵاو دەبنەوە و کاریگەری لەناو کۆمەڵگە دا درووست دەکەن. گوتاری گوتراو و نوسراو و بینراو هەموویان وەک گوتار پۆلێن دەکرێن؛ واتا گوتار وەک وشەیەکی گشتگیر بەکار دەهێنرێت، بۆیە نامەکەی بارزانیش وەک گوتار پۆلێن دەکرێت.  لە گوتار دا، بەتایبەت لە گوتاری سیاسی دا، دوو مانا بوونی هەیە: مانایەکی ڕوون کە هەموومان دەتوانین لێی تێبگەین و بیبینین، وە مانایەکی قووڵ کە بۆتێگەیشتنی، پێویستیمان بە بەکارهێنانی ڕێگایەکی وەک ڕێگاکەی فێرکلەفە بۆ شیکردنەوەی ڕەخنەگرانە. نۆرمان فێرکلەف سێ ڕەهەندی داناوە تا بتوانین بە هۆیانەوە هەم لە مانا ڕوکەشیەکەی گوتار تێبگەین و هەمیش بگەین بە مانا قوڵەکە و ئەجێندا شاراوەکان ئاشکرا بکەین: (١) شیکردنەوەی دەق (باسکردن)، (٢)بەرکارکردنی دەق (بەرهەم هێنان و دابەش کردن)، و (٣) چوارچێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەق (ڕونکردنەوە). ئێستا با بێینە سەر شیکردنەوەی نامە کورتەکەی بارزانی! ١- شیکردنەوەی دەق (باسکردن): لە هەنگاوی یەکەم، تەنها سەیری مانا ڕواڵەتیەکە و بەکارهێنانی زمان و وشە دەکەین. بە دڵنیایی ئەو وشانەی بەکار هاتوون گرنگن، بەڵام گرنگتر لەوان ئەو وشە و کەسانەن کە باکار نەهاتوون و ناویان نەهێنراوە! ا) زمانی ئەرێنی و گشتگیر: بە خوێندنەوەیەکی سەرپێی، بۆمان دەردەکەوێت کە نامەکەی بارزانی زۆر بە ورییایی نوسراوە. زمانێکی ئەرێنی و گشتگیر بەکار هاتووە؛ بۆ نمەنە، دڵخۆشی خۆی دەردەبڕێت و کۆمەڵێک وشەی ئەرێنی وەکو (هیوا، جێگیر، دیموکراسی، هاوبەش، داهاتوویەکی بەهێز و پێویست بۆ سوریا، هتد.) بەکاردێبێت. ب) وێناکردنی خۆی: خۆی وەک و داکۆکیکاری مافەکانی نەتەوەی کورد پیشان دەدات، وا وێنای بارزانی کتاوە کە خەمی کوردیەتی لە پارچەکانیتری کوردستان و توانای بڕینی سنورەکانی نێوان پارچەکانی کوردستانی هەیە، ئەگەر پێویستبکات. مانا ڕواڵەتیەکەی نامەکە، بارزانی وەک ڕابەری کورد پیشان دەدات بەبێ ئەوەی وشەی ڕابەر یان سەرۆک لە نامەکەدا بەکار هاتبێت. ئەگەر سەیری کۆتایی نامەکە بکەین، تەنها ناو و بەروار نوسراوە و ناونیشانی سیاسی بارزانی، کە تەنها سەرۆکی پارتیە، نەنوسراوە چونکە ئامانجەکەی گەورەترە و بە کراوەیی هێڵراوەتەوە. ج) داننان بە جۆلانی وەک سەرۆک و بڕیار بەدەستی نوێی سوریا. بۆ نمەنە، بارزانی داوای ڕاستکردنەوەی مێژووی لێدەکات و داوا دەکات هەموو پێکهاتەکان “بە یەکەوە” بەشداربن لە ڕاستکردنەوەی ئەو هەڵانەی بەرامبەر کورد کراوە. کەواتا بارزانی دان بە شەرعی بوونی پێگە و دەسەڵاتی جۆلانی دا دەنێت. د) وونکردنی ستراتیژی: لە نامەکەیدا، بارزانی باسی هیچ سەرکردە و کەسایەتیەکی سیاسی ڕۆژاڤا ناکات. لە کاتێکدا، هەموو جیهان دەزانێت کە مەزڵوم عەبدی سەرکردەی سەرەکی دۆزی کوردە لەو پارچەیەی کوردستان، بەمەش بارزانی هەوڵی کەمردنەوەی ڕەوایەتی سەرکردایەتی عەبدی دەدات و خۆی وەک ڕابەر دەناسێنێ. ٢- بەرکارکردنی وتار (بەرهەمهێنان و دابەشکردن):   ا) گوێگر: نامەکەی بارزانی بۆ چەند گروپ و گوێگرێکی جیاواز نوسراوە کە یەک بە یەک ئاماژەیان پێدەکەم. گرووپی یەکەم/کوردی ڕۆژاڤا، بارزانی دەیەوێت بەو نامەیە بە کوردی ڕۆژاڤا بڵێت من خەم خۆر و سەرکردەتانم و بەجێتان ناهێڵم. بۆ ئەو مەبەستەش، ئاماژە بە ڕاستکردنەوەی مێژوو و زامنکردنی مافەکانی کورد دەکات لە حکومەتی داهاتووی سوریادا. گرووپی دووەم/ تورکیا، بە دانپێدانانی جۆلانی و ناو نەهێنانی مەزڵوم عەبدی، بارزانی ڕوی دەمی لە تورکیای پاڵپشتی جۆلانی و دووژمنی عەبدیە و هاو وتاری و هاوپەیمانی خۆی دووپات دەکاتەوە. گرووپی سێەم/ لایەنە دژەکانی هەسەدە، بە ناو نەهێنان و پشتگوێ خستنی ڕۆڵی مەزڵوم عەبدی، بارزانی نامەی پشتیوانی بۆ حیزبە دژەکانی عەبدی دەنێرێت و پشتیوانی خۆی دووپات دەکاتەوە بۆیان. ب) کاریگەری ئایدۆلۆژی: بارزانی بەو نامە کورتە هێزی ئایدۆلۆژی خۆی پیشان دەدات. لەلایەک پیشانیدەدات کە کوردی ڕۆژاڤا لەژێر هەژموونی ئایدۆلۆژی ئەودان، لەلایەکیتر گرنگی ئایدۆلۆژیای هەسەدە کەم دەکاتەوە بە نادیدە گرتنی ڕۆڵی عەبدی. ٣- چوارچێوەی سیاسی و کۆمەڵایەتی دەق(ڕونکردنەوە):  ا) پەیوەندی بارزانی و تورکیا: تورکیا دژی ئیدارەی خۆسەری ڕۆژاڤایە بە بیانووی بوونی پەیوەندی هەسەدە بە پارتی کرێکارانی کوردستانەوە. بەهۆی ئەوەی پارتی هاوپەیمانی تورکیایە، نامەکەی بارزانیش دەبێت لەگەڵ سیاسەتی تورکیادا یەک بگرێتەوە. ب) حیزبەکەی بارزانی ناکۆکیەکی مێژووی هەیە لەگەڵ پەیەدە و پەکەکە، بۆیە پشیگیری کردنی پارت و لایەنە کوردیاکانی ڕۆژاڤا لە دژی پەیەدە و هەسەدە لە سودی بارزانی و حیزبەکەیەتی. ج) هێمای ڕابەرێتی: لە نامەکەیدا، بارزانی وێنای خۆی دەکات وەک ڕابەری کوردی هەموو پارچەکانی کوردستان و سنووری سیاسی هەرێم دەبڕێت، بۆ بەدەست هێنانی ئەم ئامانجەی، باسی مافی کورد دەکات و ناوی مەزڵوم عەبدی وەک سەرکردەی ڕۆژاڤا ناهێنێت.  شیکردنەوەی گوتار و پەیوەندی هێز: ا) سڕینەوەی عەبدی، بێدەنگی بارزانی بۆ داواکاری عەبدی بۆ یەکڕیزی کورد و ناو نەهێنانی لە نامەکەیدا بۆ جۆلانی جوڵەیەکی ستراتیژیە. ئەو جوڵەیە مانای بەرکەنارکردنی هێز و ڕۆڵی عەبدیە و دانپێدانەنانی عەبدیە وەک نوێنەری کورد لە ڕۆژاڤا. ب) نوێنەرایەتی کردنی ئامانجەکانی کورد: بارزانی خۆی وەک هێزی یەکەم پیشان دەدات بۆ داکۆکی کردن لە مافەکانی کورد، بەڵام هاوتەریبی وتاری بارزانی بە وتار و کرداری تورکیا دژ بە  عەبدی ئەو ڕیسەی لێ دەکاتەوە بە خوری. نامەکەی بارزانی سودی سیاسی هەیە، بەڵام مەرج نیە بۆ کورد بێت. ج) وتاری یەکخستن و دابەشکردن: مانا ڕوکەشیەکەی بارزانی یەکڕیزی نەتەوە جیاوازەکانی سوریای تێدا بەدی دەکرێت، بەڵام مانا قوڵ و سیاسیەکەی بۆ لێکترازان و دابەشکردنی ماڵی کوردە لە ڕۆژاڤا بە پشتگوێ خستنی مەزڵوم عەبدی و پشتیوانی کردنی هێزە دژبەرەکانی عەبدی و هاوپەیمانەکانی تورکیا. تەواوی نامەکەی بارزانی پڕیەتی لە جوڵەی ئایدۆلۆژی و هێز، وە کۆمەڵێک ئاماژە و نامەی زۆر لەناو گوتارە کورتەکە دا هەن کە بەپێی خوێندنەوەکەی سەرەوە، پێناچێت مەبەستی بارزانی سودی کوردبێت. لە شیکردنەوەی ڕەخنەیی دا، قسەکەر لە ڕێگەی مانا قوڵەکەی گوتارەوە دەناسرێت، نەک مانا ڕوکەشیەکەی، بۆیە ئەم نامە کورتەی بارزانی، سیاسەت و ئایدۆلۆژیای بارزانی نەک هەر بۆ کوردی ڕۆژاڤا، بەڵکو بۆ کوردی هەموو پارچەکان دەخاتە ڕوو، وە هەوڵی ناساندنی خۆی وەک ڕابەری کورد دەدات بە لێدان لەو جەمسەرانەی کە ئایدۆلۆژیاکانیان جیاوازە لەوەی بارزانی و حیزبەکەی و هاوپەیمانەکەی، کە تورکیایە. لە کۆتایی دا، گرنگە خوێنەری کورد بە دیدێکی ڕەخنەگرانەوە گوتار و نوسین و ئاماژەکانی سەرکردە سیاسیەکان بخوێننەوە و لێیان تێبگەن، چونکە هەموو گوتارێکی سیاسی کاریگەری ڕاستەخۆی لەسەر هاوڵاتیان و یەکگرتووی و لێکترازانی لایەناکەن دەبێت.

ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی (FINANCIAL TIMES)ی بەریتانی خانمی یەکەمی پێشووی سوریا (ئەسما ئەسەد) ڕۆڵی گرنگی بینیوە لە بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی 🔹 بەپێی تۆمارە بازرگانییەکانی ڕووسیا، ئەسەد لە ماوەی نێوان مانگی ئازاری 2018 تا ئەیلولی 2019، 21 گەشتی ئاسمانی لە نێوان دیمەشق و مۆسکۆدا بەکارهێناوە بۆ گواستنەوەی زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار بە شێوەی کاش، یەکێک لە گەشتەکانیش لە مانگی ئایاری 2019دا (100 ملیۆن) دۆلاری تێدابووە. 🔹 ئەو پڕە پارەیە دراوی 100 دۆلاری 500 یۆرۆی لەخۆگرتووە، گەیەندراوەتە فڕۆکەخانەی ڤنوکۆڤۆ"Vnukovo airport" لە مۆسکۆ، بۆ ئەوەی لە بانکە سزادراوەکانی ڕووسیا دایبنێن. 🔹 خانمی یەکەمی پێشوو (ئەسما ئەسەد)، هاوسەری بەشار و بەڕێوەبەری پێشووی بانکی جەی پی مۆرگان، ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە ئاراستەکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان و بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی. 🔹 گواستنەوە داراییەکان هاوکات بووە لەگەڵ هەوڵە نهێنییەکانی ئەندامانی بنەماڵەی ئەسەد بۆ کڕینی خانوەبەرەی فاخر و گرانبەهاو وەبەرهێنان لە ڕووسیا. لە ڕاپۆرتێکی ڕۆژنامەی (FINANCIAL TIMES)ی بەریتانی کە لە ڕۆژی دوو شەمە 16ی کانونی یەکەم بڵاویکردووەتەوە، ڕایگەیاندووە، بەشار ئەسەد، سەرۆکی پێشووی ڕژێمی سوریا، لە ماوەی ساڵانی (2018 و 2019)دا نزیکەی 250 ملیۆن دۆلاری کاشیان لە بانکی ناوەندی سوریاوە بۆ مۆسکۆ گواستووەتەوە. ئەو پڕە پارەیەش دراوی 100 دۆلاری 500 یۆرۆی لەخۆگرتووە، گەیەندراوەتە فڕۆکەخانەی ڤنوکۆڤۆ"Vnukovo airport" لە مۆسکۆ، بۆ ئەوەی لە بانکە سزادراوەکانی ڕووسیا دایبنێن. ڕۆژنامەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو گواستنەوە داراییانە لە کاتێکدا بووە سوریا بەدەست قەیرانی توندی دراوی بیانی لە ناڵاندوویەتی، چونکە سزاکانی ڕۆژئاوا ڕێگریان لە دیمەشق دەکرد بۆ ئەوەی بتوانێت دەستی بگات بە سیستەمی دارایی جیهانی. بەپێی ڕاپۆرتەکە، ئەم گواستنەوە داراییانە هاوکات بووە لەگەڵ هەوڵە نهێنییەکانی ئەندامانی بنەماڵەی ئەسەد بۆ کڕینی خانوەبەری گرانبەهاو وەبەرهێنان لە ڕووسیا. لەو چوارچێوەیەدا، ئیاد حەمید، توێژەر لە پرۆگرامی پەرەپێدانی یاسایی سوریا، وتوویەتی: "ڕووسیا هەمیشە پەناگەیەکی دارایی بووە بۆ ڕژێمی ئەسەد". ئۆپۆزسیۆنی سوریا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە مێژە ئەسەد بە تاڵانکردنی سەرچاوەکانی سوریا و پەنابردنە بەر کاری نایاسایی بۆ دابینکردنی دارایی جەنگ و بەدەستهێنانی دەستکەوتی کەسی تۆمەتبار دەکەن. بەپێی تۆمارە بازرگانییەکانی ڕووسیا، ئەسەد لە ماوەی نێوان مانگی ئازاری 2018 تا ئەیلولی 2019، 21 گەشتی ئاسمانی لە نێوان دیمەشق و مۆسکۆدا بەکارهێناوە بۆ گواستنەوەی زیاتر لە (250 ملیۆن) دۆلار بە شێوەی کاش، یەکێک لە گەشتەکانیش تەنها لە مانگی ئایاری 2019دا (100 ملیۆن) دۆلاری تێدابووە. ڕاپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش دراوە پارەکە لە بانکەکانی (RFK) و بانکی (TSMR)ی ڕووسیا دانراوە، کە هەردووکیان لە ژێر سزاکانی ئەمریکادان. لەبارەی ئەو گواستنەوە داراییانە (دەیڤید شینکر - یاریدەدەری پێشووی وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) ووتیەتی: "ئەم گواستنەوانە جێگەی سەرسوڕمان نین، و بەڵگەن لەسەر هەوڵەکانی ڕژێمی ئەسەد بۆ پاراستنی سامانە نایاساییەکانی و دابینکردنی لایەنی دارایی شەڕ". لەگەڵ کەمبوونەوەی یەدەگی دراوی بیانی سوریا، بانکی ناوەندی سوریا ناچار بووە پارەی کاش بدات بۆ دەستەبەرکردنی کاڵا و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان. ئەم گواستنەوە داراییانەش دەرفەتێکیشیان بە ڕووسیا خوڵقاندووە بۆ بەهێزکردنی نفوزی خۆی لە بواری ئابووری و سیاسی سوریادا، ئەمە جگە لەوەی بەردەوام بووە لە پاڵپشتییە سەربازییەکانی بۆ ڕژێمەکەی ئەسەد. لە ڕاپۆرتەکەدا ئەوەشی ئاشکرا کردووە، کە ئەسەد و کەسانی نزیک لە خۆی، لە ساڵانی ڕابردوودا، کۆنترۆڵی کەرتە گرنگەکانی ئابووری سوریایان کردووە کە بەهۆی شەڕەوە وێران بوون. هەروەها ئەسما ئەسەد، هاوسەری بەشار و بەڕێوەبەری پێشووی بانکی جەی پی مۆرگان، ڕۆڵی سەرەکی بینیوە لە ئاراستەکردنی هاوکارییە نێودەوڵەتییەکان و بەڕێوەبردنی ئەنجومەنی ئابوری نهێنی. لەو کاتەوەی ڕژێمی سوریا هەوڵی گواستنەوەی سەروەت و سامانەکەی دەدا بۆ دەرەوەی وڵات، لە ساڵی (2013)ەوە ئەندامانی بنەماڵەکەی لە مۆسکۆ سەرقاڵی کڕینی خانوو و شوقەی فاخر و گرانبەهان. لە یەکێک لەوکارانەشدا، ئیاد مەخلوف، کوڕە خاڵی بەشار ئەسەد، کۆمپانیایەکی خانووبەرەی بە ناوی "شاری زولیس"  لە مۆسکۆ لە ساڵی 2019 دامەزراند، بە پاڵپشتی دامەزراوە داراییە ئاڵۆزەکان.  

درەو: عەلی حەمەساڵ رایدەگەیەنێت: تەنیا لە ساڵی (2024)دا (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە بەڵام داهاتەكەی بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان (سفر)ە خۆ ئەگەر لە هەر بەرمیلێك (5) دۆلاریشی بۆ حكومەت بێت ئەوا دەتوانێت موچەی مانگی (12)ی پێ دابین بكات. عەلی حەمەساڵح بڕیاردەری رەوتی هەڵوێست لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: •    بە درێژایی ساڵی 2024 بە دەقیقی (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوت فرۆشراوە، ماقوڵە داهاتەكەی بۆ وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم (سفر) دۆلار بێت؟ ئەو رێژەیە دابەش بكەین بۆ هەر هاوڵاتییەكی هەرێمی كوردستان (22) بەرمیل نەوتی بۆ بەرهەمهاتووە، ئەم (110 ملیۆن و 880 هەزار) بەرمیل نەوتە ئەگەر لە هەر بەرمیلێك تەنیا (5) دۆلار بمێنێتەوە زیاتر نا ئەتوانرێت موچەی مانگی (12)ی پێبدرێت . •    پاڵاوگە هەیە ئەمساڵ (390) ملیۆن دۆلار لە نەوتدا قازانجی كردووە، بەس حكومەت سفرە، پاڵاوگەو كۆمپانیاییەكی تریان (350) ملیۆن دۆلار قازانجی كردووە. •    ئەو نەوتەی دەفرۆشرێت تەنی بە (250 -260) دۆلار دەفرۆشرێت لە بازاڕدا لە هەولێر، داهاتەكەی دەچێتە بانكێكی ئەهلییەوە، مەعقولە كۆمپانیایەك كە نەوت بەرهەم دێنێت لە هەر بەرمیلێك (17-18) دۆلاری دەستكەوێت بەڵام خەڵكی كوردستان (سفر) دۆلاری دەستبكەوێت، كەواتا حیكمەت لە دەرهێنانی نەوت چیە؟ •    بڕی (75%)ی بەرهەمی نەوت دەچێتە توركیا، چ ئەوەی كۆمپانیاكانی كارو لاناس و ئەوانەی تر، هەندێكیان رێككەوتنیان كردووە لەگەڵ هەندێك گروپ و فەسائیل نەوتی كوردستان دەبەنە بەسرەو لەوێ دەیفرۆشن. •       

  درەو: عەتوان عەتوانی، سەرۆكی لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق ئاشكرایدەكات: لێكگەیشتنی سەرەتایی كراوە لەگەڵ هەرێمی كوردستان لەبارەی دۆسیەی نەوت، ئەو سەردانانەشی وەفدی پەرلەمانی عێراق بۆ هەولێر ئەنجامیدا، ئامانجی گەیشتن بووە بە ئەنجامێكی باش و لێكگەیشتنێكی پەسەند لەلایەن بەغدادو هەولێروە لەپەیوەست بە داهاتە نەوتی و نانەوتیەكان و، گونجاندنی ئەو گرێبەستە نەوتیانەی هەرێم لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكانی ئەنجامیداوە بۆ دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت. عەتوانی، لە لێدوانێكدا بە رۆژنامەی (الصباح)ی وتووە: لێكگەیشتنەكان لەگەڵ هەرێم بە ئامانجی دۆزینەوەی میكانیزمێكە بۆ رەخساندنی زەمینەیەكی گونجاو بۆ یەكخستن و گەیشتن بە رێككەوتنی پەیوەست بە نرخەكانی نەوت، چونكە بۆ ئەوەی هەرێم دەستبكاتەوە بە دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت پێویستمان بەرێككەوتنە لەسەر میكانیزمێكی دیاریكراو، ئەوەی پێیگەیشتون رەزامەندییەكی سەرەتاییە بۆ ئەوەی حكومەتی هەرێم گرێبەستەكانی بگونجێنێت بەجۆرێك لەگەڵ دیدی دەستوردا هاوتەریب بێت، جۆری گرێبەستەكانیش لە هاوبەشی بەرهەمهێنانەوە بگۆڕێت بە هاوبەشی لە قازانج. عەتوانی لەبارەی داهاتە ناوخۆییەكانیش ئاماژەی بەوەكردووە: حكومەتی هەرێم باسی لە هەندێك ژمارە كردووە جیاوازە لەوەی حكومەتی فیدراڵ باسی كردووەو لەوباریەوە بەدواداچون بۆ داتان دەكەین، لە دیدارەكانیشیمان لەگەڵ بەرپرسانی هەرێم جەختمان كردووە لەسەر یەكخستنی تاریفەی گومرگی و یەكخستنی دەروازەكان بۆ رێكخستنی داهاتەكان و رێگەگرتن لە خۆدزینەوەی لە باج و بە ئەلەكترۆنیكردنی داتاكان، هەروەك جەختمان كردووە لەسەر تەوتین كردنی موچەی سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم.

(درەو): وەزارەتی دارایی عێراق لە پێنج خاڵدا دەقی رێككەوتنی خۆی لەگەڵ وەفدی حكومەتی هەرێم سەبارەت بە موچەی فەرمانبەران خستەڕوو، لە یەكێك لە خاڵەكاندا حكومەتی هەرێمی پابەندكردووە بە خەرجكردنی موچەی مانگی 10ی موچەخۆران.  وەفدی هەرێمی كوردستان لە بەغداد لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی حكومەتی فیدراڵ كۆبووەوە.  وەفدەكەی حكومەتی هەرێم (ئاوات شێخ جەناب) وەزیری دارایی سەرۆكایەتیی دەكرد، ئەندامەكانی پێكهاتبوو لە: •    ئومێد سەباح- سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران •    ئامانج رەحیم- سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران •    فارس عیسا- سەرۆكی نوێنەرایەتیی هەرێم لە بەغداد •    عەبدولحەكیم خسرۆ- بەرپرسی فەرمانگەی چاودێریی و هەماهەنگیی •    رێباز عەباس مەحمود- راوێژكاری وەزارەتی دارایی  •    كۆڤان تەحسین- بەڕێوەبەری گشتیی ژمێركاریی •    ئەبوبەكر عەبدوڵا- بەڕێوەبەری گشتیی بودجە •    مریەم عوسمان- بەڕێوەبەری گشتی خانەنشینیی •    عەبدوڵا رەمەزان- پسپۆڕی دارایی ئەم كۆبوونەوەیە بۆ گفتوگۆكردن بوو لەبارەی چارەنوسی سێ موچەی ئەمساڵ (مانگەكانی 10-11-12) كە هێشتا موچەخۆران و خانەنشینانی هەرێم وەریان نەگرتووە.  بەگوێرەی راگەیەندراوی وەزارەتی دارایی حكومەتی فیدراڵ، لە كۆبوونەوەكەدا رێككەوتن كراوە لەسەر:  🔹ناردنی وەفدێكی تەكنیكی لە فەرمانگەی ژمێركاریی وەزارەتی دارایی فیدراڵەوە بۆ وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێم بەمەبەستی یارمەتیدانیان لە هەمواركردنی میزان موراجەعەی مانگانەی تایبەت بە خەرجییەكانی موچەو خانەنشینیی، بەگوێرەی گشتاندنی فەرمانگەی ژمێركاریی ژمارە (2421) لە 30/1/2024.  🔹لەسەر بنەمای فەرمانی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ، فەرمانگەی ژمێركاریی فیدراڵ ئەوەی لەسەری بووە كردویەتی بۆ ناردنی موچەی مانگی تشرینی دووەمی فەرمانبەرانی هەرێم لە رێكەوتی ئەمڕۆوە. باقی چارەسەرو چاودێرییەکان بە هەماهەنگی لەگەڵ تیمی وەزاری تەواو دەکرێن. 🔹ئەنجامدانی گواستنەوەی پێویست بۆ چارەسەرکردنی ناڕێکییە داراییەکانی پەیوەست بە شایستەی خانەنشینان كە بڕی (430) ملیار دینارە، بە پشتبەستن بە بڕگەکانی مادەکانی (5/یەکەم)و (77/یەکەم) لە یاسای بودجەی گشتی فیدراڵی ژمارە (13) بۆ ساڵانی (2023، 2024، و 2025)، لەسەر بنەمای ڕێنماییەکانی سەرۆکی حکومەت. 🔹ئەو تێبینیانەی کە دەمێننەوە لە ماوەی (10) ڕۆژدا بە هەماهەنگی لەگەڵ تیمی وەزاری تەکنیکی، لە ئەمڕۆوە 15ی کانوونی دووەم دەستپێدەکات، قسەیان لەسەر دەکرێت. ئەمە لەپاڵ پێداچوونەوە بە کارەکانی ئەو لیژنەیەی کە بەپێی فەرمانی دیوانیی ژمارە 24660 پێکهێنراوە، کە پێویستی بە ئامادەبوونی نوێنەرانی هەرێم هەیە لە لیژنەی ئاماژەپێكراو.  🔹هەرێم پابەندە بە پێدانی شایستەیی موچەی مانگی تشرینی یەکەم کە لەلایەن بەشی ژمێركارییەوە پارەی بۆ دابین دەکرێت، هەروەها بەردەوامی گفتوگۆ و بەدواداچوون لەگەڵ لیژنەی فەرمانی دیوانیی ژمارە 24660، بۆ دیراسەکردنی ئەو پرسە، بەوجۆرەی كە خانەنشینانی هەرێم بەپێی یاسای خانەنشینیی فەرمانبەرانی دەوڵەتی ساڵی 2019 بگرێتەوە. 

  راپۆرتی: درەو   سەرەتا سوریا بە یەکێک لە وڵاتە مامناوەندەکانی بەرهەمهێنانی نەوت و گاز دێتە هەژمار، بەڵام بوونی یەدەگی ئەو دوو سامانە سروشتییە، شایستەی ئەوەی دەکات ببێتە بەرهەمهێنەرێکی گرنگ، بەتایبەتی لە غازی سروشتیدا، ئەمەش وایکردووە زلهێزەکانی جیهان بە تامەزرۆییەوە لێ بڕوانن. زۆربەی کێڵگە نەوتییەکانی ئەو وڵاتە لە باکووری ڕۆژهەڵاتی سوریا، لە ژێر کۆنترۆڵی ئەمریکا و چاودێری ئەوە لە ڕێگەی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)ەوە، هاوکات ڕوسیا، لە ڕێگەی ڕژێمی پێشوی سورییەوە، سەرپەرشتی زۆربەی کێڵگە گازییەکانی ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی وڵاتەکە و ئیمتیازاتی گەڕان بەدوای غاز و دەرهێنانی لە کێڵگە دۆزراوەکانی لە کەناراوەکانی سوریا لە ڕۆژهەڵاتی دەریای ناوەڕاستدا دەکرد. بەرهەمهێنان و یەدەگی نەوت لە سوریا لە ڕووی بەرهەمهێنانی نەوتەوە، پێش سەرهەڵدانی شۆڕشی ناوخۆیی سوریا لە ساڵی 2011 ڕۆژانە نزیکەی (380 هەزار) بەرمیل نەوتی بەرهەم دەهێنرا و ئەم بەرهەمە ساڵانێک پێش ئەوە گەیشتبووە لوتکەی خۆی، بە تۆمارکردنی (600 هەزار) بەرمیل لە ڕۆژێکدا و ئەمەش بە گوێرەی ئامارە فەرمییەکان، ئەگەر نا زۆرێک لە توێژەران و ئابووریناسانی سوریا پێیان وایە ئەو ئامارانە زۆر کەمترن لەوەی لە واقیعدا هەیە. بەپێی ڕاپۆرتێکی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە ساڵی ٢٠١٦، مەزەندەی کردووە کە بەرهەمهێنانی نەوت لە دوای ساڵی ٢٠١١ بۆ تەنها نزیکەی (٤٠ هەزار) دابەزیبێت. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی Oil Prices ی بەریتانی تایبەت بە کاروباری وزە، لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی (2019) بڵاویکردووەتەوە، کۆی یەدەگی نەوت لە سوریا بە نزیکەی (2 ملیار و 500 ملیۆن) بەرمیل مەزەندە دەکرێت و نزیکەی (75%)ی ئەو یەدەگانە لە کێڵگەکانی پارێزگای دێرەزورو ڕۆژهەڵاتی سوریادان. بەرهەم و یەدەگی غازی سروشتی لە سوریا ئاستی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە سوریا تا ناوەڕاستی ساڵی 2011 نزیکەی (30.2 ملیۆن) مەتر سێجا بووە لە ڕۆژێکدا، بەپێی ڕۆژنامەی ئەلوەتەنی سوری نزیک لە ڕژێمی پێشووی سوریا، بەو پێیەی زۆرینەی ئەو بەرهەمە لە کێڵگە غازییەکانی حەسەکە دەبەرهەم دەهێنرا، بەڵام بەهۆی هەڵگیرسانی جەنگە درێژخایەنەکی ئەو وڵاتەوە ئاستی بەرهەمهێنانی غاز بە تایبەت لەو کێڵگەیە دابەزینی زۆری بەخۆیەوە بینی، سەرەڕای نەبوونی ژمارەی ورد سەبارەت ئاستی بەرهەمهێنانی غازی سروشتی، بەڵام بەهۆی پەرەدان بەو کێڵگانەی کە لە باکووری دیمەشق و باشووری حمس دۆزرایەوە لەلایەن حکومەتی ڕژێمەوە، و ئاراستەکردنی دەرهێنانی غاز لێیان لە ڕێگەی کۆمپانیا ڕووسیەکانەوە، جارێکی تر بەرهەمهێنانی غازی سروشتی زیادی کردووەتەوە. لە ساڵی 2008دا یەدەگی غازی سوریا بە (240.7 ملیار) مەتر سێجا دەخەمڵێندرا، بەو یەدەگەش وڵاتەکە پلەی (42)ی جیهان دەگرێت، بەڵام دەزگای جیۆلۆجی ئەمەریکا یەدەگی غازی سروشتی سوریای لە دەریای ناوەڕاست بە (700 ملیار) مەتر سێجا خەمڵاندووە، لە کاتێکدا کۆی یەدەگی غازی سوریا بە تایبەت دوای زیادکردنی زۆرێک لە دۆزینەوە نوێیەکان دەگاتە (28 ترلیۆن) مەتر سێجا، بەپێی خەمڵاندنەکانی سەنتەری فێرێل بۆ لێکۆڵینەوە لە بەرلین، لە ڕاپۆرتێکدا پێشبینی دەکات کە سوریا پلەی سێیەمی جیهان لە بەرهەمهێنانی غازدا داگیر بکات، ئەگەر بتوانێت توانای بەرهەمهێنانی تا ئەوپەڕی ئاستی خۆی زیاد بکات. دابەشبوونی کێڵگەکە نەوتی و غازییەکان و توانای بەرهەمهێنانیان کێڵگە نەوتییەکانی سوریا بەسەر پارێزگاکانی حەسەکە بە (6) کێڵگە و دێرەزور بە (٤) کێڵگە و ناوچەی تەدمر لە پارێزگای حمس بۆ (2) کێڵگە دابەشکراون. کێڵگە نەوتییەکانی حەسەکە؛ کێڵگەی سوەیدییە و بەرهەمدارترین کێڵگەی وڵاتەکەیە، بەو پێیەی پێش ساڵی 2011 ڕۆژانە (110 هەزار) بەرمیل نەوتی لێ بەرهەم دەهێنرا، لەکاتێکدا لە کۆتاییەکانی ساڵی (2020) ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت لەو کێڵگەیە بۆ (50 هەزار) بەرمیل نەوت دابەزیبوو لە ئێستادا لەو قەبارەیەش کەمتر بەرهەم دەهێنرێت. رومەیلان یەکێکی ترە لە کۆنترین کێڵگە نەوتییەکانی وڵاتەکە لە پارێزگای حەسەکە، ئەمە جگە لە کێڵگەکانی شەدادی و جبسە و هۆل کە تاڕادەیەک کێڵگەی بچووکن، هەروەها یوسفیە کە بچووکترین کێڵگە نەوتییە بەراورد بە هەریەک لە کێڵگانەی تر. کێڵگەکانی دێرەزور، گەورەترینیان کێڵگەی عومەرە کە پێشتر (80 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕۆژێکدا لێ بەرهەم دەهێنرا و لە ئێستادا بەرهەمەکەی بۆ کەمتر لە (25 هەزار) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە دابەزیوە، دوای ئەویش کێڵگەی تەنک دێت، هاوکات کێڵگەی ئەلتەیم و ئەلوەرد لەو کێڵگانەن کە دەکەونە ئەم پارێزگایەوە. لە لایەکی ترەوە لە ناوچەی تەدمری سوریا لە ڕۆژهەڵاتی پارێزگای حمس، دوو کێڵگەی بچووکی نەوتی لێ هەڵکەوتووە، کە بریتین لە کێڵگەکانی جەزال و حەیان، کە بەرهەمەکانیان ڕۆژانە لە دوو هەزار بەرمیل تێناپەڕێت. تایبەت بە کێڵگە غازییەکانیش، کێڵگە کۆنەکان دابشبوون بەسەر پارێزگای حەسەکە کە دوو کێڵگەی غازی تێدا هەیە، هەروەها ناوچەی تەدمر (7) کێڵگەی غازی تێدا هەڵکەوتووە، لە کاتێکدا ناوچەی باکووری پارێزگای دیمەشق، لە قارا و بوریج و دێر عەتیە، لەخۆدەگرێت کۆمەڵێک کێڵگەی نوێ لە ساڵی (2010) دۆزرایەوە، بەڵام دەرهێنانی غاز لێیان تا ساڵی (2018) لە ڕێگەی کۆمپانیا ڕووسیەکانەوە دەستی پێنەکرد. کێڵگە کۆنەکانی حەسەکە بریتین لە رومەیلان کە گەورەترین کێڵگەی پارێزگاکەیە بە توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) مەتر سێجا غاز لە ڕۆژێکدا، هەروەها کێڵگەی جەبیسە کە توانای بەرهەمهێنانی نزیکەی (ملیۆنێک و 600 هەزار) مەتر سێجا غازی هەیە لە ڕۆژێکدا. حەوت کێڵگەی تەدمر بریتین لە کێڵگەی شاعر کە گەورەترین کێڵگەی غازە لە وڵاتەکەدا، توانای بەرهەمهێنانی (3 ملیۆن) مەتر سێجا غازی هەیە، لە پلەی دووەمدا کێڵگەی هیل بە توانای بەرهەمهێنانی (2 ملیۆن) مەتر سێجا، ئاراک بە توانای بەرهەمهێنانی (750 هەزار) مەتر سێجا، حەیان بە (650 هەزار)، مهر بە (400 هەزار)، جەحار بە (350 هەزار) و ئەبو ریاح (300 هەزار) مەتر سێ جا غازیان هەیە. سەبارەت بە کێڵگە نوێیەکانی باکووری دیمەشق کە لە ساڵی (2018) گەیشتوونەتە ئاستی بەرهەمهێنان ، بریتین لە قارە 1 بە توانای بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی (450 هەزار) مەتر سێجا، بریج 1 بە بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی (200 هەزار) مەتر سێجا، هەروەها قارە 3 بە بەرهەمهێنانی ڕۆژانەی (450 هەزار) مەتر سێجا هەروەها دوو کێڵگەی نوێ لە هەمان ساڵدا کرانەوە و گەیشتنە ئاستی بەرهەمهێنان ئەوانیش قارە 3 و سەدەد 9 کە توانای ڕۆژانەیان نیو ملیۆن مەتر سێجایە. ماوەتەوە بوترێت سەرجەم کێڵگە نەوتی و غازییەکانی پارێزگای حەسەکە لەژێر کۆنترۆڵی هێزەکانی (هەسەدە)دایە، دوای ئەوەی هێزەکانی ڕژێم سوریا لە ساڵی 2011 کشانەوە. سەبارەت بە کێڵگە نەوتییەکانی دێرەزوریش دابەشبوون بەسەر دوو بەشدا، بەشی هەر زۆریان، لە ساڵی 2017 و 2018ەوە کەوتنە ژێر دەسەڵاتی (هەسەدە) ئەویش دوای شەڕەکانی لەگەڵ داعش لە ڕۆژهەڵاتی ڕووباری فورات، لە کاتێکدا تاکە کێڵگەیەک لە ڕۆژئاوای ڕووبارەکە "کێڵگەی ئەلوەردە"، لە ژێر کۆنترۆڵی ڕژێمی سوریادا بوو. سەبارەت بە کێڵگە غاز و نەوتییەکانی تەدمر، سەرجەمیان لەژێر دەسەڵاتی ڕژێمی سوریادابوون، جگە لە کێڵگە گازییەکانی باکووری دیمەشق. بەڵام روسیا دەستی بەسەر هەموو کێڵگە غازییەکانی کەناراوەکانی سوریادا گرتووە و چونکە لەو کاتدا ڕوسیا گەرەنتی گازەکەی کرد لە بەرامبەر پاڵپشتیکردنی ڕژێم و ئاراستەکردنی سیاسەتی ناوخۆ و دەرەوەی سوریا. بۆ زانیاری لەبارەی نەوت و غازی سوریاوە بڕوانە؛ •    د. أحمد سلطان، ما وراء الصراع في سوريا.. حرب خفية على الثروات الطبيعية، المرکز المصري للفکر والدراسات الاسترتیجیة، 10/12/2021؛ https://ecss.com.eg/50562/ •    جوليا العبد (دمشق)، هل تبتلع روسيا 28 تريليون متر مكعب من الغاز السوري بـ40 مليار دولار؟، ملفات سوریا للدراسات والاستشارات الاعلامیة، 7/12/2020؛ https://shorturl.at/jxBQr •    أحمد بدر، حقل الورد النفطي السوري.. 12 عامًا من القصف المتواصل، موسوعة الطاقة، 9/12/2024؛ https://shorturl.at/lG89H •    الجزیرة، روسيا تسيطر على حقول نفط وغاز شمال تدمر،5/3/2017 https://shorturl.at/WmSRH •    TRT عربي، النفط والغاز في سوریا.. این تنتشر الحقول ومن المستفیدون؟، 19 مارس 2020؛ https://shorturl.at/kJMwO •    سامر أبو وردة، حقول النفط في سوريا.. احتياطيات واعدة وإنتاج هزيل، 20/1/2024؛ https://shorturl.at/AZSL9 •    فراس فحام، مصير النفط السوري بعد 13 عاما من الصراع، 13/4/2024؛ https://shorturl.at/320Bd  

ڕاپۆرتی ناوەندی بەیان/ محەمەد موعەزز حەیدسی 🔻 چاوەڕوان نەدەکرا دە ڕۆژ بەس بێت بۆ ڕووخاندنی ڕژێمەکەی ئەسەد، کە لە ڕێگەی حزبی بەعسی سوریاوە بۆ ماوەی زیاتر لە نیو سەدە حوکمی ئەو وڵاتەی کرد...دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان" لەلایەن (دەستەی تەحریر شام)ەوە، گۆڕانکارییەکی چۆنایەتی نوێی لە دۆخی سوریادا لە قۆناغێکی ناوازە و لە ڕادەبەدەر ئاڵۆزدا هێناوەتە ئاراوە، داهاتوی سوریا لەبەدەم سێ ئەگەردایە، ئەوانیش؛ 🔹 قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی و سەقامگیری 🔹 سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ و ناسەقامگیری 🔹 دابەشبوونی سوریا بۆ سێ یان چەند هەرێمێک سەرەتا چاوەڕوان نەدەکرا دە ڕۆژ بەس بێت بۆ ڕووخاندنی ڕژێمەکەی ئەسەد، کە لە ڕێگەی حزبی بەعسی سوریاوە بۆ ماوەی زیاتر لە نیو سەدە حوکمی ئەو وڵاتەی کرد، بەتایبەتی دوای ئەوەی لە ساڵی 2011 ەوە بە هەرجۆرێک بێت توانی خۆی ڕابگرێت لەبەردەم ئەو شەپۆلە ناڕەزایەتیانەی کە هاوشانی سوریا چەند وڵاتێکی دیکەی عەرەبی گرتەوەو بە "بەهاری عەرەبی" ناسرا. دۆخی ململانێکان لە سوریا بە نموونەی بارودۆخی ململانێی چارەسەرنەکراو لە جیهاندا دادەنرێت، کە تێیدا هەوڵە سیاسی، دیپلۆماسییەکان و ڕێوشوێنە سەربازییەکان شکستیان هێنا، بۆ چارەسەرکردنی ململانێ و ناکۆییەکان و گەیشتن بە ئاشتی. ئەم دۆخەش بووە هۆی داتەپینی پایەکانی دەسەڵاتی سوریا لە ئاستە جیاجیاکاندا، جگە لە پەرەسەندنی کارەساتە مرۆییەکان، جا لەڕێگەی تێکچوونی دۆخی ئابووری، سەربازی، سیاسی و کۆمەڵایەتی بێت لە ناوخۆی سوریا یان دۆخی پەنابەرانی سوریا بێت لە وڵاتە جیاوازەکانی جیهان. دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی رێگریکردن لە دەستدرێژی "ردع العدوان" لەلایەن (دەستەی تەحریر شام)ەوە، گۆڕانکارییەکی چۆنایەتی نوێی لە دۆخی سوریادا لە قۆناغێکی ناوازە و لە ڕادەبەدەر ئاڵۆزدا هێناوەتە ئاراوە، چونکە ئەمە لەکاتێکدایە نائارامییەکان لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئەنجامی شەڕی ئیسرئیل لە غەززە و لوبنان لە لایەک، جیهان لە چاوەڕوانی هاتنی "دۆناڵد ترەمپ"ە بۆ کۆشکی سپی لە 20ی کانونی دووەمی 2025 کە خوێندنەوەی ئەوەی بۆ دەکرێت بە دەستبەکاربوونی بەشێک لە ململانێ نێودەوڵەتییەکان لەسەرو هەموشیانەوە جەنگی ڕوسیاو ئۆکرانیا کە لە ساڵی 2022 ەوە بەردەوامە بەلادا بخات، لەلای دووەمەوە. یەکەم: دۆخی سوریا بەر لە دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "ڕێگری لە دەستدرێژی" دوای سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی سوریا و پەنابردن بۆ بەکارهێنانی هێزی سەربازی سەرکوتکەر بۆ ڕاگرتنی ناڕەزایەتییەکان. هەوڵە سیاسی و دیپلۆماسییەکانی ڕژێمی سوریا سەرکەوتوو بوو لە شکاندنی ئەو دیوارەی کە لە ساڵی 2011ەوە کەنارگیرو گۆشگیر کردبوو، ئەم هەوڵانە بووە هۆی گەڕاندنەوەی پەیوەندییەکانی سوریا لەگەڵ زۆرێک لە وڵاتانی جیهان، گەڕاندنەوەی کورسی سوریا لە کۆمکاری عەرەبی دوای هەڵپەساردنی ئەندامێتی بۆ ماوەی زیاتر لە 11 ساڵ، هەروەها بەشداریکردنی بەشار ئەسەد لە لوتکەی عەرەبی و ئیسلامی لە ڕیاز لە مانگی نۆڤەمبەری ساڵی ڕابردوودا. لەهەمان کاتدا تورکیا هەوڵیدا ئاشتەوایی لەگەڵ ڕژێمی ئەسەد بەدیبهێنێت، بەڵام هەوڵەکان سەرنەکەوتن، بەهۆی ناکۆکییان لەسەر ئەو مەرجانەی ڕژێمی سوریا دانابوو، لەسەرو هەموشیانەوە کشانەوەی هێزەکانی تورکیا بوو لە خاکی سوریادا. هەروەها  بەشار ئەسەد لە ساڵی 2024 سەردانی هەردوو وڵاتی ئێران و ڕوسیای کرد، هاوکات هەشت وڵاتی ئەوروپی نامەیەکیان پێشکەش بە بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا کرد و داوای دووبارە هەڵسەنگاندنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ڕژێمی سوریا کرد. هەروەها ئەو وڵاتانە پێشنیاری دانانی نێردەی یەکێتی ئەوروپایان بۆ سوریا و پەیوەندیکردنەوە لەگەڵ باڵیۆزی سوریا لە برۆکسل کردو داوایان کرد کە کاریگەرییەکانی گەمارۆکانی ئەوروپا لەسەر ڕژێمی سوریا تاوتوێ بکرێن. لە چوارچێوەی پەیوەندییەکاندا ئیتاڵیا دیاریکردنی باڵیۆزی لە دیمەشق ڕاگەیاند و بووە حەوتەمین وڵاتی ئەوروپی کە باڵیۆزخانەی کراوەی لە سوریا هەبێت. جگە لەوەش نوێنەری ئەمریکا لە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە واشنتۆن ئامادەیە بیر لە هەڵگرتنی سزاکانی سەر سوریا بکاتەوە، ئەگەر پێشکەوتنی بەرچاو بە ئاراستەی یەکلاکردنەوەی ململانێکان بەدی بهێنرێت. دووەم: نەخشەی جیۆسەربازی لە سوریا نەخشەی جیۆسەربازی لە سوریا پێش دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "ڕێگریکردن لە دەستدرێژی" دەتوانرێت بەم شێوەیەی خوارەوە ڕونبکرێتەوە 1.    نزیکەی 36% خاکی سوریا لە دەرەوەی بازنەی کۆنترۆڵی حکومەتی سوریادابوو، کە بەشی زۆری ئەو ناوچەیەش لە باکوری وڵات و هاوسنوری تورکیا چڕبووبوەو لە ژێر کۆنتڕۆڵی چەند لایەنێکی جیاوازدایە بەم شێوەیەی خوارەوە: ‌أ.    نزیکەی 11%ی خاکی سوریا لەلایەن ئۆپۆزسیۆنی سوریا پشت ئەستور بە تورکیا کۆنترۆڵکرابوو. ‌ب.    نزیکەی 25% لەژێر کۆنتڕۆڵی هێزە کوردییەکانی ئۆپۆزسیۆن (هەسەدە) و هاوپەیمانەکانیاندایە. 2.    بنکە سەربازییە بیانییەکان لە سەرانسەری سوریادا بڵاوبوونەتەوە، هەندێکیان پاڵپشتی حکومەتی سوریایان دەکردو هەندێکیشیان دژی بوون، ئەوانیش: ‌أ.    درێژ بوونەوەی بنکەکانیان بە درێژایی 911 کیلۆمەتر لەسەر سنوری سوریاو تورکیا، بەجۆرێک بنکەکانی تورکیا لە ناو خاک و سنوری سوریا، مەزەندە دەکرێت کە 12 بنکەی سەربازی تورکیا هەبن، جگە لە 114 خاڵی چاودێری سەربازی تورکیا، هەروەها تورکیا ڕووبەرێکی خاکی سوریای بەدەستەوەیە کە دەگاتە زیاتر لە (8 هەزار و 800) کیلۆمەتر چوارگۆشە. ‌ب.    هێزەکانی ئەمریکا لە 17 بنکەی سەربازیدا ئامادەن کە 15 خاڵی چاودێری سەربازی پاڵپشتییان دەکات و لە زۆرترین ناوچەی بەرهەمهێنەری نەوتی سوریا هەڵکەوتوون. ‌ج.    هێزی کوردی (هەسەدە) کە ئەمریکییەکان پاڵپشتی دەکەن لەسەر ڕووبەر (45 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە (لەگەڵ هەندێک کوتلەی دیکەی غەیرە کوردی لەژێر دەستیدا) لەباکوری خاکی سوریادا بڵاوبونەتەوە بە هێزکەیان بە نزیکەی (45 هەزار) چەکدار مەزەندە دەکرێت. ‌د.    هێزەکانی تری ئۆپۆزسیۆن پەرش و بڵابون، لەوانە سوپای ئازاد و هێزە ئیسلامییەکان کە ناو و فیرقەی جیاوازیان هەبوو لە بەرەی تەحریر شام و پاشماوەکانی داعشەوە یەکیان گرتووە چالاکییەکانی ئەم ڕێکخراوانە ڕووبەرەکەی نزیکەی 20 هەزار کیلۆمەتر چوارگۆشەبوو. ‌ه.    بوونی ئیسرائیل لە جۆلان، کە ڕووبەرەکەی نزیکەی (هەزار و 200) کیلۆمەتر چوارگۆشەیە. 3.    ئەو هێزانەی پشتیوانی حکومەتی سوریایان دەکرد: ئەم هێزانە بەسەر ڕووبەری نزیکەی (120 هەزار) کیلۆمەتر چوارگۆشە دابەشبوون، جگە لە سوپای سوریا، بنکەکانی ڕوسیا (21 بنکە و 93 خاڵی چاودێری) لەگەڵ نزیکەی (52)پێگە و خاڵی ئێرانی هەبوو. سێیەم: دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی "ڕێگریکردن لە دەستدرێژی" و ڕووخاندنی ڕژێمی ئەسەد لە سەروبەندی واژۆکردنی ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و لوبنان لە چوارچێوەی هەوڵە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بۆ کەمکردنەوەی گرژییەکانی ناوچەکە، بۆ گەیشتن بە ئامانجی خوازراو لە واژۆکردنی ئاگربەستێکی دیکە لە غەززە کە یارمەتیدەر بێت لە وەستاندنی ئەو کۆمەڵکوژییەکانی جەنگ لە ناوچە داگیرکراوەکان، دۆخی ئەمنی لە سوریا تەقیەوە، بە شێوەیەکی چاوەڕواننەکراو، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام دەبێت لە دیمەنی ڕووداوە دراماتیکییەکان کە بەشدارن لە کاریگەریکردن لەسەر نەخشەی هاوسەنگییە جیۆپۆلیتیکییەکانی ناوچەکە. لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا کۆمەڵێک کوتلەی ئۆپۆزسیۆن بەناونیشانی "بەڕێوەبردنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان" بەدیارکەوت لەلایەن “دەستەی تەحریر شام”ەوە سەرپەرشتی دەکران، دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنی ڕێگریکردن لە دەستدرێژی لە 27ی تشرینی دووەم بە هێرشکردنە سەر فەوجی (46)ی ڕژێمی سوریا لە شاری ئیدلب دەستی پێکرد، پاشان ئۆپەراسیۆنەکە فراوانتر بوو و دوو بەرەی دیکەشی لەخۆگرت، ئەوانیش بریتی بوون لە شاری حەلەب و ئیدلیب، کشانەوەی سوپای سوریا ڕۆڵی هەبوو لە بەدەستهێنانی پێداویستییە سەربازییەکانی هێزەکانی ئۆپۆزسیۆن، لەنێویاندا تانکەکان، مووشەک ...، جگە لە چەکی جۆراوجۆر لەو شوێنە سەربازییانەی کە سوپا لێی کشایەوە. پاشان سوپای سوریا لە فڕۆکەخانەی حەلەب کشایەوە و ڕادەستی هێزەکانی سوریای دیموکرات کرا، ئۆپەراسیۆنەکە بەردەوام بوو بۆ گەیشتن بە لادێکانی باکوری حەما دوای توندکردنەوەی هەوڵەکان بۆ کۆنترۆڵی شاری حەلەب و داڕمانی سەربازی و ئەمنی و هێزەکانی سوپای سوریا، تا گەیشت بەوەی ئۆپۆزسیۆنەکان ڕۆژی پێنجشەممە ٥ی کانوونی دووەم کۆنترۆڵی شاری حەمایان ڕاگەیاند، پاشان بەرەو شاری حومس پێشڕەوییان کرد و شارەکانی ڕاستان و تەلبیسەیان کۆنترۆڵ کرد، پشان ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان نبەردەوام بوو تا شاری حەما کۆنترۆڵکرا، بەمەش ڕێگەی دیمەشق لە جاران ئاسانتر بوو، لە بەیانی ڕۆژی یەکشەممە 8/12/2024، ئیدارەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان لە ڕاگەیەندراوێکی فەرمیدا ڕووخانی ڕژێمەکەی بەشار ئەسەدیان ڕاگەیاند و کۆنترۆڵی دیمەشقی پایتەختیان کرد، ئەسەد و خێزانەکە ڕویان لە ڕوسیا کرد، هاوکات محەممەد جەلالی، سەرۆکوەزیرانی سوریاش لەڕێگەی تۆمارێکی ڤیدیۆییەوە ڕایگەیاند کە لەناو ماڵەکەیدا دەمێنێتەوە و ئامادەیە بۆ ڕێکارەکانی ڕادەستکردنی دەسەڵات بە هەر سەرکردایەتییەک کە گەلی سوریا هەڵیبژێرێت. چوارەم: سیناریۆکانی سوریای دوای ئەسەد گومانی تێدا نییە کە خستنەڕووی سیناریۆکانی پەیوەست بە قۆناغی دوای ئەسەد پەیوەندی بە دوو دیاریکەری بنەڕەتییەوە هەیە: ڕۆڵی کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکان لە پێکهێنانی کۆدەنگییەکی سیاسی ڕاگوزەر کە توانای بەڕێوەبردنی قۆناغی ڕاگوزەری هەبێت، بەبێ گەڕانەوە بۆ قۆناغی شەڕی ناوخۆ و ئاژاوەگێڕی، جگە لە ڕۆڵی گۆڕاوە دەرەکییەکان کە بە ڕۆڵی ئەکتەرە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان نوێنەرایەتی دەکرێن لەم چوارچێوەیەدا، دیارترین سیناریۆکان بەم شێوەیەن: 1.    قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی ئه م سیناریۆیه دەتوانرێت بەدی بێت، ئەگەر هێزە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا سەرکەوتووبن لەگەیشتن بە ڕێککەوتن له سەر قۆناغێکی ڕاگوزەری سیاسی که پێکهێنانی ئیدارەیەکی ڕاگوزەر بۆ پاراستنی دامودەزگاکانی دەوڵەت و پاراستنی ئیمکاناته گشتییەکان لەخۆبگرێت، ئەمەش دەبێته هۆی چوارچێوەیەکی سیاسی، که گرنتی به شداری هەموو لایەنه سورییەکان بکات. ئەم سیناریۆیە وا دەخوازێت تەوافوقێکی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەبێت لەسەر هێزە کاریگەرکانی سوریا بۆ پاڵپشتی سەرپێخستنی قۆناغی ڕاگوزەری سیاسی، ئەویش بە ڕێککەوتنی تورکی-ڕۆژئاوایی بە پاڵپشتیکردنی تورکیا بۆ دەستەی تەحریر شام و  لە بەرامبەر پشتیوانی ئەمریکا-ڕۆژئاوایی بۆ هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە)، بەو پێیەی ئەوان نوێنەرایەتی دوو میحوەری کاریگەرن لە کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریادا، ئەمەش بەهۆی پاشەکشەی میحوەرەکەی ترەوە کە ڕۆڵی ئێران و ڕووسیایە، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو قۆناغەی کە ئێران پاشەکشەی پێکراوەو ڕوسیا سەقاڵی شەڕی دژ بە ئۆکرانیایە. 2.    سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ پێدەچێت ئەم سیناریۆیە لە ژێر ڕۆشنایی دوو دیاریکەری بنەڕەتیدا بێت گەڵاڵە ببێت، ئەوانیش شکستی کوتلە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا لە گەیشتن بە کۆدەنگییەکی سیاسی بۆ بەڕێوەبردنی قۆناغی ڕاگوزەر، لە ئەنجامی ناکۆکی ناوخۆیی و کاریگەرییە فرەییە نەتەوەیی و تائیفییەکان، لە داڕشتنی ڕەفتاری سیاسی هاوبەش لە قۆناغی داهاتوودا، جگە لە مەترسی نەگەیشتن بە کۆدەنگی دەرەکی، لەلایەن هێزە کاریگەری لەسەر گۆڕەپانی سوریا، چ لەسەر ئاستی ناوچەیی یان نێودەوڵەتی، بۆ ئەگەری بەدیهێنانی ئەم سیناریۆیە لە سروشتی جەمسەرگیری دەرەکی و ڕەنگدانەوەی لەسەر لایەنە ناوخۆییەکانی سوریادا دەوەستێت. 3.    دابەشبوونی سوریا بۆ چەند هەرێم ێک ئەم سیناریۆیە لە ژێر ڕۆشنایی ئەو هەلومەرجەی کە بە درێژایی قۆناغی ڕابردووی ململانێی سیاسی لە سوریا هاتووەتە ئاراوە، بە دوور نازانرێت و دەکرێت لە ژێر ڕۆشنایی کۆمەڵێک پێدراوو دیاریکەردا بەدیهاتنی ئەم سیناریۆیە لە خەیاڵدا بێت، ئەویش لە کاتێکدابێت، شکستی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا لە گەیشتن بە کۆدەنگییەکی سیاسی کە دەتوانرێت لە قۆناغی داهاتوودا لەسەری بنیات بنرێت، ئەمە جگە لەوەی ئەو لایەنە دەرەکییەکانەی پاڵپشتی هێزە چالاکەکانی ناو گۆڕەپانی سوریا دەکەن  نەتوانن بگەن بە ڕێککەوتن، لە ئەنجامی ناکۆکی بەرژەوەندییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان، بە تایبەتی لە ژێر ڕۆشنایی بێتوانایی لە گەیشتن بە کۆدەنگی نێوان تورکیا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە لایەک و لەگەڵ هەردوو وڵاتی ڕوسیا و ئێران لە لایەکی ترەوە، دەکرێ چاوەڕوانی ئەوە بکرێت کە سووریا بۆ سێ هەرێم دابەش ببێت ئەوانیش: ناوچەیەک لە ژێر دەسەڵاتی دەستەی تەحریر شام، ناوچەیەکی دیکە لە ژێر دەسەڵاتی ڕێکخراوە کوردییەکان کە نوێنەرایەتی هێزەکانی سوریای دیموکرات (هەسەدە) دەکەن، هەروەها ناوچەیەکی دیکە لە ژێر دەسەڵاتی کوتلە و ڕێکخراوە چەکدارەکانی دیکە.  

  مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) جارێکی تریش بە دڵخۆشییەکی گەورەوە کەوتنی یەکێک لە رژێمە بنەماڵەییە، ئەمنییە، میلیشیاییە، خوێناوییە، داخراوەکانی ناوچەکە دەبینین. شارەکان دەبینین ئازاد دەبن، دەرگای زیندانەکان دەشکێن و بەناھەق زیندانکراوەکان بە پێکەنینەوە دێنەدەرەوە. ئەمڕۆ ئیتر ھەموومان شایەتی کۆتاییھاتنین بە دەسەڵاتی ترسناکی خێزان و بنەماڵەی ئەسەد لە سوریادا. ئەوەی بڵاودەبێتەوە وێنەی ئەو مرۆڤە دڵخۆشانەیە کە پەیکەرەکانی ئەسەدی باوک و ئەسەدی کوڕ دەڕوخێنن و بە تێڵا بە پێڵاو لە سەری بڕاوی پەیکەرەکان ئەدەن، منداڵان دەبینین بە پێکەنینەوە میز بەسەری پەیکەرەکانیاندا دەکەن. ئەوەی دەردەکەوێت دووبارەبوونەوەی ئەو وێنانەیە کە دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەین لە ساڵی ٢٠٠٣دا لەزیاد لە شوێنێکی عێراقدا، بینیمان. ئەوەی لە پشتی ئەم دڵخۆشییەوە ئامادەیە، ئەو رێگا نادیار و رۆژگارە نەناسراوەیە کە لە رۆژ و مانگ و ساڵەکانی داھاتوودا دێتەکایەوە. رۆژگارێک دەشێت دووبارەکردنەوەیەکی ترسناکی دۆخی عێراقی دوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام حوسەین بێت، سەرلەنوێ بیناکردنەوەی ھەمان ئەو کابوسە بەعسییە تۆقێنەرەبێت کە بنەماڵەی ئەسەد و حیزبی بەعس لە پەنجا ساڵی ڕابردوودا دروستیانکردبوو، بەڵام بەناوی تر و لە لایەن بکەری سیاسیی و بەتایبەتی دینیی، ترەوە. شتێک لە ئێستادا لێی دڵنیاین ئەوەیە سوریای بنەمالەی ئەسەد و مۆتەکەی بەعس کۆتاییهات و سوریایەکی تازە بەریوەیە بۆ دروستبوون. قۆناغێکی گواستنەوە و بڕێکی بەرچاو لە فەوزا ئامادەیە. پرسیارە سەرەکییەکە ئەوەیە ئایا بەڕاستیی سوریا بەڕێوەیە بۆ چوونە ناو سەردەمی ئازادییەوە؟ ئەو سوریایەی دروستدەبێت سوریای سیستم و کۆمەڵگایەکی سیاسیی کراوە و دیموکراسیی و ئازادییخواز دەبێت، یان سوریایەکی بەعسیانە لەژێر ناو و ناونیشانی دیکەدا؟   گومانی تێدا نییە ئایندەی سوریا ئایندەیەکی بێ کێشەی سیاسی ھەمەجۆر نابێت. بوونی کێشەی سیاسیی بەشێکی دانەبڕاوە لە ژیانی سیاسیی، ھیچ کایەیەکی سیاسیی لە جیھاندا بوونی نییە بەبێ کێشەی سیاسیی، ھەمیشە کۆمەڵێک ململانێ و دۆخی نەخواستراو دێنەپێشەوە، کە سەرچاوەی دروستبوونی کێشەی ھەمەجۆرن لەنێوان بکەرە سیاسییەکاندا. بەڵام ئەوەی کە کێشە سیاسییەکانی ئەم ناوچەیەی ئێمە لەزۆرر ڕووەوە لە کێشەی شوێنەکانی تر جیادەکاتەوە، نەبوونی ئاسۆیە بۆ چارەسەرکردنیان. نەبوونی بکەری سیاسیی چارەسەرخواز و ھەڵگری پرۆژەی بەیەکەوەژیانی نیشتیمانیی ھێزە جیاوازەکانە بەیەکەوە. ئەوەی لەم ناوچەیەدا باڵادەستە کۆمەڵێک دەوڵەت و ھێز و گروپی سیاسیی و میلیشیای چەکدارین، کە لۆژیکی نەفیکردنی ھەمووشتێک لە دەرەوەی خۆیاندا، ئاراستەیان دەکات.   سوریا نموونەیەکی بەرچاوی دۆخێکی  لەو بابەتەیە، وڵاتەکە پڕە لە ھێزی یەکدی نەفیکەر. بڕێکی گەورە لە ترس و بێمتمانەیی لەنێوان ھێزە سیاسیی و گروپە دینیی و ئەتنییەکانی وەڵاتەکەدا ھەیە. وڵاتەکە پڕ لە سوپا و میلیشیای جیاواز، ھەندێکیان خۆیان بە سوپا و میلیشیای خودا دەزانن و بەناوی دین و خوداوە دەجەنگن، ھەندێکی تریان سوپای ئەم یان ئەو گروپی ئەتنیی و ئەم یان ئەو ھێزی ناوچەیی و ئیقلیمین. لاوازیی یان غیابی بەرفراوانی کولتوریی لێبوردن، نەبوونی سیاسەتێکی عەقڵانیانەی لەبیرکردن، ھەموو ئەمانە تێکەڵ بە چەندان شێوازی جیاوازی ڕقیی ھەمەجۆر، ڕقی دینیی و ئایدیۆلۆژیی و ئەتنیی و بنەماڵەیی و کۆمەڵایەتیی. ئەوەی ئەم دۆخە لەو سوریادا ئاڵۆزتر و ترسناکتر دەکات ئەو راستییە تاڵەیە کە بڕیاری سیاسیی لەو وڵاتەدا، نە لە دەستی حکومەتی سوریادایە، نە لە دەستی ھێزەکانی ئۆپۆزیسیۆندا و نە لە دەستی خەڵک و کۆمەڵگاکەشدایە. ئەوانەی بڕیارە سەرەکییەکان لەو وڵاتەدا ئەدەن ھێزە ئیقلیمیی و ھێزە جیھانییە جیاوازەکانن. ئەم ھێزانەش جەنگی مان و نەمان لەگەڵیەکتریدا دەکەن. پێدەچێت تا ئەم ساتە براوەی ژمارەیەکی ململانێکانی ناو سوریا، تورکیا و دۆڕاوی ژمارەیەکیش، ئێران بێت. لەسەرێکی دیکەوە ھەر ھێزێکی سەربازیی و میلیشیاییش گەر دەسەڵاتی ھەبێت و بتوانێت، حکومەتێکی تایبەت بۆ خۆی دروستدەکات. ئێستا لە سوریادا چەندان حکومەتی جیاواز ھەیە، لەوانەش بۆ نموونە، ”حکومەتی موەقەت“، ”حکومەتی ئینقاز“، پاشماوەکانی”حکومەتەکەی بەشار ئەسەد“. ناوچەکەش دابەشبووە بەسەر ئیقلیمێکی سونی و ئیقلیمێکی عەلەوی و ئیقلیمێکی کوردیدا، کە شتێک ئەوتۆ بەیەکەوە کۆیان ناکاتەوە. ئەوەی لەناو ئەم ململانێیانەدا وێرانە  خودی ”دەوڵەت“ خۆیەتی وەک دەوڵەت،  وەک فیکرە، وەک دەزگا و میکانیزمی ھاوبەش، وەک دەرەنجامی ”گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی“ لەسەرڕێککەوتو، وەک ”چوارچێوەیەکی ھاوبەش“ لەنێوان پێکھاتە جیاوازەکانی وڵاتەکەدا، وەک داوەرێکی بێلایەن لەنێوان دینەکان و ئەتنیەکان و گروپە جیاوازەکاندا. ئەو ھێزانەی خۆیان بە ئەلتەرناتیڤی رژێمە خوێنڕێژ و بەربەرییەکەی بەشار ئەسەد دەزانن، ھەڵگری بەرنامە و دونیابینییەک نین بتوانێت دەوڵەت بەو مانایانەی سەرەوە بەرجەستەبکات. ئەو ھێزە ئیقلیمیی و جیھانیانەش کە لەو وڵاتەدان  بە دوای قازانج و خواستی تایبەتی خۆیان و چنینەوەی دەسکەوتی تایبەتەوەن. دوای ئەو ھەموو جەنگ و پێکدادان و کوشتارەش، کە لە دەیەی ڕابردوودا لەو وڵاتەدا ڕوویداوە، تا ئێستاش نەخشەیەکی سیاسیی بوونی نییە ھێما بۆ چوونەدەرەوە لەو دۆخە ناھەموارەی ئەمڕۆ و دووبارەنەبوونەوی کابوسەکانی، بکات. دیدگایەک بۆ دەوڵەت بوونی نییە بتوانێت وەک چوارچێوەیەکی سیاسیی ھاوبەش بۆ کۆکردنەوەی ھێز و گروپ و پێکھاتە جیاوازەکانی ناو وڵاتەکە بەیەکەوە، بیبینێت. لەڕاستیدا دەوڵەت وک دەوڵەت، چوارچێوەیەکی بیرلێکراوە نییە و بەشێکی گەورەی ئامرازەکانی دروستکردنی وەک ھاوبەشێکی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی و دەزگایی و یاسایی ھاوبەش، لەئارادا نییە.   لە ڕاستیدا ھیچ شتێک لەم ناوچەیەدا ھێندەی ”دەوڵەت“ بیرلێنەکراوە و رێزلێنەگیراو و نائامادەکراو نەکراوە. زۆرینەی ئەو چوارچێوە سیاسییانەی لەم ناوچەیەدا دروستکراون و سەپێنراون، بە لۆژیکی بەر لە دروستبوونی دەوڵەت وەک دەوڵەت، کاریانکردوە و کاریانپێکراوە. ئەم بەگژاچوونەوەی کارکردنی دەوڵەت وەک دەوڵەت، ھاوشان بووە و، تا ئەم ساتەش ھاوشانە، بە بەگژاچوونەوەی مافەکانی مرۆڤدا، لە مافە سیاسییەکانەوە بیگرە بۆ مافە کۆمەڵایەتیی و دینیی و فەرھەنگییەکان و لە مافە تاکەکەسەییەکانەوە بیگرە بۆ مافە کۆیی و دەستەجەمعییەکان. ھەموو ئەمانەش لەژێر ناونیشانی بەگژاچوونەوەی ھێرشی ”ئیمپریالیزمی کولتوریی خۆرئاوا“ و ”گەڕانەوە بۆ رەسەنایەتیی و موقەدەساتی خەڵک“. وەک ئەوەی مرۆڤەکانی ئەم بەشەی دونیا مافی ھەبوونی ئەو مافانەیان نەبێت. ھاوکات نمایشکردنی بەرگریکردن لە مافی کەمینەکان و مافی ژنان و مافی پێکھاتە جیاوازەکان، وەک بەرگیکردن لە کولتوری ئیمپریالیزم و کۆلۆنیالیزم و کوفر و خۆرئاوای موناقیق. ئیدانەکردنی چەمکەکانی وەک دیموکراسیەت، ئازادیی، مافی مرۆڤ، یەکسانیی، بەناوی ئەوروپایی و خۆرئاواییبوونی ئەو چەمکانەوە، تەنھا بەتاڵکردنەوەی مێژووی ئەم ناوچەیە نییە لە ھەر مانایەکی پۆزەتیڤ و ئینسانیی، بەڵکو ھەوڵدانی بە ئەبەدیکردنی ئەو کولتورە ناشیرینەشە کە ھیچ رێزێک بۆ مرۆڤ و بۆ ماف و بۆ ژیان، دانانێت. ئەم ھێزانە رێک لەو کاتانەدا کە رەخنەی رووەکارە ئینسنایی و ڕۆشنگەر و مافپەروەرەکەی فەرھەنگی سیاسیی ئەوروپایان کردوە و دەکەن، بەناوی گەڕانەوە بۆ کەلەپوری رەسەن و خۆماڵییەوە، یان بەناوی بەرگریکردن لە دین و موقەدەساتی کۆمەڵایەتییەوە، رێک لەوکاتەدا رووکارە ھەرە ناشیرین و کابوسییەکانی کەلەپوری بەشە ھەرە ترسناکەکانی جیھانیان زیندوکردۆتەوە و خستۆتەگەڕ. دەوڵەتی دەزگا و یاسا و ماف رەفزکراوە و دەوڵەتی تاکەکەسیی و خێزانیی و بنەماڵەیی پەیڕەوکراوە. دەستوری دیموکراسیی و لێکجاکردنەوەی دەسەڵاتەکان پشتگوێ خراوە و دەستوری کۆکردنەوەی ھەموو دەسەڵاتەکان و بە ئەبەدیکردنی لە دەستی ئەم یان ئەو ستەمگەر و ھێز و بزاوت و بنەماڵەی سیاسییدا، پیادەکراوە. زیندان دروستکراوە بەڵام ڕای ئازاد حەرام کراوە، ڕاونان و دەربەدرکردن بە شێوەیەکی سیستماتیکی ڕوویداوە، بەڵا مافی ھەبوونی ماڵ و ھەبوونی ژیان سڕاوەتەوە. باس لە نیشتیمان کراوە، بەڵام شتە ھەرە گشتییەکانی نیشتیمانەکە خەسخەسە و بەتایبەت کراوە، چەمکەکانی گەل و میلەت و نەتەوە بەکارھاتوە، بەڵام بنەماڵە و مەزھەب و تائیفە سەرەوەر و باڵادەستکراوە. بە درێژایی مێژووی دروستبوونیان، بەشی ھەرەزۆری ھێزە دینیی و ھێزە نادینییەکان لەسەرجەمی ناوچەکەدا، خەڵکی ناوچەکەیان لە شۆکێکی ئەخلاقییەوە بۆ شۆکێکی ئەخلاقیی تر بردوە. جارێک خەڵکیان بەناوی بێدینیی و لادان لە دینەوە ، کوشتوە، جارێک بەناوی سەروەری و یەکێتی نەتەوەییەوە. ھێزێک بەناو سۆسیالیزمەوە خەڵکی گرتوە و کوشتوە، ھێزێکی تر بەناوی گەڕانەوە بۆ ئیسلام و بونیادنانەوەی خەلافەتەوە، جارێک ئەو ژنانەیان کوشتوە کە بە ویستی ئەوان جلیان لەبەرنەکردوە، جارێکی تر کێیان ویستبێت کوشتوە بەناوی بریندارکردنی ئەم یان ئەو موقەدەسی دینیی و نادینییەوە. لە راستیدا ناکرێت مێژووی ئەم جۆرە ھێزانە لەم ناوچەیەدا بخوێنینەوە و تۆشی شۆکی ئەخلاقیی و ئینسانی گەورە نەبین، تا ئەو شوێنەی شۆکبوون لەوەبخەن شۆکبوون دروستبکات و ئەنجامدانی تاوان بکەنە بەشێکی دانەبڕاو لە ژیانی ڕۆژانەی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگاکانی ناوچەکە. تراژیدیای ڕاستەقینەی کۆمەڵگای سوریی ئەوەیە دەسەڵاتی ”حیزبی بەعس“ بڕوات و دەسەڵاتی ھێزێکی سەلەفیی وەک ”ھەیئەی تەحریری شام“ بێتە کایەوە، بەشار ئەسەد بڕوات و جولانی بێتەکایەوە، ئێران لە سوریادا نەمێێت و تورکیا شوێنەکەی بگرێتەوە، حیزبوڵای لوبنانی بڕوات و سوپای ئازادی سەر بە تورکیا بێتەجێی.   دۆخی سوریا تەنھا دۆخێکی ناوەکیی سوریا و تایبەت بە سوریا نییە، لەناو ھەموو وڵاتەکانی ئەم ناوچەیەدا سوریایەکی تایبەت ئامادەیە، مەسەلەی تەقینەوەی ئەو سوریایە، لە غیابی ھەموو ئەو شتانەدا کە باسمکرد، تەنھا مەسەلەی کاتە. ئەو فۆرمە لە حوکمڕانیی و ئەو شێوازانە لە ھێزی ئۆپۆزیسۆن و ئەو تێگەیشتنە خێزانیی و بنەماڵەیی و دینیانەی بۆ دەوڵەت و ماف و دیموکراسیەت و جیاوازیی لە سوریادا ھەیە، لە سەرجەمی وڵاتەکانی ناوچەکە و مۆدێلی باڵادەستی حوکمڕانیکردنیاندا ھەیە.  لە پێش ھەمووانیشەوە لە ھەرێمە شێواو و قەیراناوییەکەی، ئێمەدا.    

(درەو): هەناردەی نەوتی كوردستان بۆ توركیا بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتیی پاریسەوە راوەستا، ئێستا فەرەنسا ژمارەیەك كۆمپانیای نەوتی رەوانەی كوردستان كردووەو پشتیوانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت دەكات.  کەمال محەمەد ساڵح وەزیری سامانە سروشتییەکان ئەمڕۆ لەگەڵ د. یان بڕیم کونسوڵی گشتیی فەرەنسا لە هەرێمی کوردستان كۆبووەتەوە. راگەیەندراوی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان باسلەوە دەكات، كەمال محەمەد لەم دیدارەدا سوپاسی پاڵپشتی و هەوڵەکانی حکومەتی فەرەنسا كردووە بۆ خێرا دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، كە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە، لە 25ی ئازاری 2023وە راوەستاوە. "لە ساڵی نوێ ئاماژەکان بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی سۆمۆ زۆرن و لەئێستادا لە قۆناغی هەموارکردنەوەی بڕگەیەکی ماددەی یاسای بودجە دایە" وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم وا دەڵێ. كونسوڵی فەرەنسا باسی لە هاتنی ژمارەیەک لە گەورە کۆمپانیاکانی وڵاتەكەی كردووە بۆ هەرێمی كوردستان بەتایبەتی کۆمپانیاکانی نەوت، وتویەتی: هیوادارم هەماهەنگی و هاوکاری پێویستی ئەو كۆمپانیایانە بکرێت بۆ وەبەرهێنانی گەورە لە كوردستان.  لەبەرامبەردا وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم ئاماژەی بەوەكردووە، دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت بۆ ئابوریی عێراق و هەرێمی کوردستان گرنگییەکی زۆری هەیەو بەشێکی زۆری کورتهێنانی بودجە چارەسەر دەکات.

(درەو): ماوەی 8 رۆژە یەكەم دانیشتنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بە (كراوەیی) ماوەتەوە، بەهۆی رێكنەكەوتنی لایەنە براوەكان لەسەر پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت، دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان هەڵنەبژێردراوە، سەرۆكی یەكەم دانیشتن كە بە تەمەنترین ئەندامەو سەربە جوڵانەوەی (نەوەی نوێ)یە ئەمڕۆ هەوڵیداوە رۆژی سێ شەممە وەكو وادەی سازدانی دانیشتن دیاری بكات، بەڵام سەرۆكی دیوانی پەرلەمان كە سەربە (یەكێتیی)ە، دەسەڵاتی دیاریكردنی وادەی دانیشتنی لێ وەرگرتەوە.  كوردەوان جەمال سەرۆكی فراكسیۆن نەوەی نوێ لە پەرلەمانی كوردستان ئەمڕۆ ئاگادارییەكی لە گروپی (واتس ئاپ)ی پەرلەمانتاران بڵاوكردەوە. لە ئاگادارییەكەدا، سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ بەناوی (محەمەد سلێمان) سەرۆكی تەمەنی یەكەم دانیشتنی پەرلەمانەوە كە ئەویش سەربە نەوەی نوێیە، داوای لە پەرلەمانتارانی كوردستان كرد رۆژی سێ شەممەی ئەم هەفتەیە كاتژمێر 11ی بەیانی لە هۆڵی پەرلەمان ئامادە بن بەمەبەستی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان.  بەگوێرەی زانیارییەكی (درەو)، ئەدمینی سەرەكی گروپی (واتس ئاپ)ی پەرلەمانتاران ئاگادارییەكەی سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێی سڕیوەتەوەو دواتر ئاگادارییەكی ئەردەڵان محەمەد سەرسپی سەرۆكی دیوانی پەرلەمانی كوردستان بڵاوكراوەتەوە كە سەربە یەكێتیی نیشتمانییە.  دەقی ئاگادارییەكەی سەرۆكی دیوانی پەرلەمان بەمشێوەیە:  ئەندامانی بەڕێزی پەرلەمانی کوردستان سڵاو و ڕێز.. بانگهێشت و دانانی بەرنامەی کاری دانیشتنەکانی پەرلەمان، رێکاری پەیرەوی خۆی هەیە و بە سەرۆکایەتی دیوانی پەرلەماندا تێدەپەڕێت، و ناکرێت ئەو ڕێوشوێنانە وەک خۆیان جێبەجێ نەکرێن ، و بۆ ئاگاداری بەرێزتان ئەگەر بانگهێشت و بەرنامەی کار هەبێت لە لایەن سەرۆکایەتی دیوان بڵاو دەکرێتەوە لە سایتی فەرمی پەرلەمان  ، بۆیە لە دەرەوەی ئەو ڕێوشوێنانە هەر هەوڵێکی دیکە هیچ لێکەوتەی یاسایی و پەیرەوی لێناکەوێتەوە بۆ ئاگاداری بەرێزتان. لەگەڵ رێزدا. رۆژی 2ی ئەم مانگە، خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان یەكەم دانیشتنی خۆی گرێدا، دوای سوێندخواردنی پەرلەمانتاران، سەرۆكی تەمەنی پەرلەمان كە سەربە نەوەی نوێیە بانگەوازی كرد بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پەرلەمان، بەڵام نیسابی یاسایی بۆ هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتیی پێك نەهات، بۆیە لەوكاتەوە تائێستا دانیشتنەكە بە (كراوەیی) ماوەتەوەو پارتی و یەكێتیی و جوڵانەوەی نەوەی نوێ كە براوەی یەكەم و دووەم و سێیەمی هەڵبژاردنن، لەسەر پێكهێنانی كابینەی دەیەمی حكومەت نەگەیشتونەتە رێككەوتن. 

درەو: داهاتی بەردەستی حكومەتی هەرێم (761) ملیار دینار پارەی بەغداد (320) ملیار دینار داهاتی ناوخۆ، (20) ملیار دینار پارەی هاوپەیمانان، كۆی گشتی دەكاتە ( ترلیۆنێك و 101 ملیار) دینار كە زیاتر لە (100) ملیار دیناری زیاترە لە خەرجی موچە كە (995) ملیار دینارە، ئەمە سەرەرای پارەی داهاتی نەوت كە بەشی زۆری بۆ كۆمپانیاكانە مانگانە (360) ملیۆن دۆلار واتا (540) ملیار دینارە، رۆژی (18/10/2024) وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان دوایین موچەی دابەشكردووە كە موچەی مانگی ئەیلولی (2024)ە، تا ئێستا كە لە مانگی كانونی یەكەمداین هێشتا موچەی مانگی تشرینی یەكەم و تشرینی دووەم دابەشنەكراوە، لە كاتێكدا موچەخۆرانی عێراق موچەی مانگی تشرین یەكەم و دووەمیشیان وەرگرتووە. حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا پێویستی بە (995) ملیار دیناری مانگانەیە تەنیا بۆ موچەی موچەخۆران، حكومەتی عێراق موچەی مانگی تشرینی یەكەمی ناردووەو بڕەكەی (761 ملیار) دینارەو خراوەتە سەر لقی هەولێری بانكی ناوەندی، بەڵام بەرپرسانی حكومەتی هەرێم ئەو بڕە پارەیەیان وەرنەگرتووەو پێیان وایە (234) ملیاری  تری پێویستە بۆ تەواوكردنی موچە، بە رێژەی ( 24%) كورتهێنانی هەیە، حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت هەموو بیانوویەكی بەغدایان بڕێوە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆكوەزیرانی عێراق رایگەیاند لە پشكی موچە هیچ رەسیدێك نەماوە بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم و هەرێم پابەند نەبووە بە رادەستكردنی گومرگ و داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان. بەڵام حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت بە داهاتی ناوخۆیی ئەو بڕە كورتهێنانە پڕبكاتەوە. پێشتر وەزیری دارایی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند داهاتی مانگانەی ناوخۆ (320) ملیار دینارە، كە زیاترە لە بڕی كورتهێنانەكە. ئەمە سەرەرای داهاتی نەوت كە هیچ بڕێكی ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی وەزارەتی دارایی حكومەتی هەرێمی كوردستان،رۆژانە لە كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم نزیكەی (300) هەزار بەرمیل نەوت بەرهەمدەهێندرێت، نرخی بەرمیلێك بە (35-41) دۆلار دەفرۆشرێت و بەشی زۆری داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە لە بری خەرجی بەرهەمهێنان، كۆی داهاتی رۆژانەی نەوت (12) ملیۆن دۆلار و مانگانە دەكاتە (360) ملیۆن دۆلار واتا (540) ملیار دینار. داهاتەكانی حكمەتی هەرێمی كوردستان مانگانە بۆ مانگی تشرینی یەكەم: •    (761) ملیار دیناری پارەی بەغداد •    (320) ملیار دیناری داهاتی ناوخۆ •    (20) ملیار دیناری هاوپەیمانان •    كۆی گشتی: ( ترلیۆنێك و 101 ملیۆن) دینار (540) ملیار دینار داهاتی نەوت كە بەشی زۆری داهاتەكەی بۆ كۆمپانیاكانە

درەو:  سوریا لە (14) پارێزگا پێكهاتووەو رووبەرەكەی (185 هەزارو 180) كیلۆمەتر دوجایە ئێستا دابەشبووە بەسەر هێزوو گروپ و دەسەڵاتی بەشار ئەسەددا بەم شێوەیە: •    هەسەدە (كورد) زیاتر لە (40%)ی خاكی سوریای لەژێر دەستدایە و پارێزگاكانی (حەسەكە، رەقە، دێرەزور) كۆی گشتی ئەو سێ پارێزگایە روبەرەكەیان دەكاتە (76،010)كم2 ی لەخاكی سوریا  بەڵام بەشێك لەو پارێزگایانە لەژێر دەستی گروپە چەكدارییەكاندایە بۆیە بە گشتی زیاتر لە (74 هەزار)كم2 خاكی سوریا لەژێر دەستی هەسەدەدایە. •    گروپە چەكداییەكانی سوریا لە ئێستادا  پارێزگاكانی (حەلەب، ئیدلیب، حەما)یان لەژێر دەستدایە كە كۆی گشتی رووبەری ئەو سێ پارێزگایە (33،480)كم2 لە خاكی سوریا بەڵام بەشێك لە شاروشارۆچكەكانی حمس و ناوچەكانی تری لەبەردەستدایە كۆی گشتی ئەو خاكەی لەژێر دەستی گروپە چەكدارییەكاندایە نزیكەی (37 هەزار) كم2 كە دەكاتە (20%)ی خاكی سوریا. •    ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریا (بەشار ئەسەد) كە رۆژ بەرۆژ ناوچەی زاتر لەدەسدەدات بریتیە لە (8) پارێزگا ئەوانی ( دیمەشق، ریفی دیمەشق، حمس، لازقیە، تەرتوس، دەرعا، قونەیتەرە، سوەیدا) كە خۆی گشتی روبەرەكەی دەكاتە (77،184)كم2 خاكی سوریا بەڵام بەشێك لەناوچەكانی حمس و شارەكانی تر لەو پارێزگایانە لەژێر دەستی گروپە چەكدارییەكاندایە بۆیە لە ئێستادا رووبەری ژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریا دەسەڵاتی بەشار ئەسەد بریتیە لە نزیكەی (74 هەزار) كم2 كە دەكاتە رێژەی (40%)ی تەواوی خاكی سوریا. •    ئەم رووبەرانە رۆژانە گۆڕانكارییان بەسەردا دێت دەسەڵاتی ئەسەد رۆژانە رووبەری دەسەڵاتدارێتی لەدەستدەدات و دەسەڵاتی هەسەدە لەلایەك و گروپە چەكدارییەكانی تر لەلایەكی تر رووبەری خاكی  زیاتر بەدەستدەهێنن و كۆنترۆڵی دەكەن.   نەخشەكە بەدەستكارییەوە وەرگیراوە لە ( nors for studies)