(درەو): سیناتۆرێكی ئەمریكی وتویەتی فایەق زەیدانی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی عێراق كار بۆ بەرژەوەندیی ئێران دەكات، ئەمە بەشێك لە لایەنەكانی توڕە كردووە، فوئاد حسێنی وەزیری دەرەوەو سروە عەبدولواحیدی سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ، دواجاریش بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی ناڕەزایەتییان دژی قسەی سیناتۆرەكە دەربڕی. مایك واڵتز ئەندامی كۆنگرێسی ئەمریكا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (X) نوسی: فایەق زەیدان سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق بەرژەوەندییەكانی ئێران لە عێراقدا پێشدەخات و یارمەتی میلیشیاكانی سەربە ئێران دەدات. سیناتۆرە ئەمریكییەكە رەخنەی لە بڕیاری شوباتی 2022ی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق گرتووە، كە نیسابی سازدانی دانیشتنی پەرلەمانی تایبەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار بە (دوو لەسەر سێ) دیاریكردووە، بەوتەی ئەو ئەم بڕیارە بووەتە هۆی ئەوەی لایەنە نەیارەكانی ئێران لە نمونەی كورد نەتوانن حكومەتێكی دۆست لەگەڵ ئەمریكا لە عێراق پێكبهێنن. مەبەستی سیناتۆرەكە لە دروستكردنی حكومەتی نەیاری ئێران لە عێراقدا ئەوكاتە بوو كە دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021دا، موقتەدا سەدرو مەسعود بارزانی و محەمەد حەلبوسی وەكو نوێنەری براوەی یەكەمی هەرسێ پێكهاتەی شیعەو كوردو سوننە هاوپەیمانێتییان بەست و بڕیاریاندا "حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی" دروست بكەن وەكو ئەوەی سەدر ناوی لێ ناوبوو، بەڵام بەرەی بەرامبەر كە چوارچێوەی هەماهەنگیی (مالیكی+ عامری+ خەزعەلی+ عەبادی+ حەكیم+ فالح فەیاز) بوو، لەرێگەی دادگای فیدراڵییەوە رێگرییان كرد لەوەی سەدرو بارزانی و حەلبوسی حكومەتەكەیان دروست بكەن، ئەم بەرەیە كە یەكێتیی نیشتمانی كوردستانیشی لەگەڵ بوو، وەكو بەرە ئێرانییەكەی عێراق ناودەبرێن، بە پشتبەستن بە بڕیاری شوباتی 2022ی دادگای فیدراڵی كە نیسابی سازدانی دانیشتنی پەرلەمانی بە دوو لەسەر سێ دیاریكرد، سەدریان ناچاركرد (كە براوەی یەكەمی هەڵبژاردن بوو) لە پەرلەمانی بكشێتەوە، بەم كشانەوەیە، بارزانی و حەلبوسیش بە تەنیا مانەوەو كەوتنە ژێر فشار بەرە ئێرانییەكە، بەهۆی ئەم هاوپەیمانێتییەی بارزانی لەگەڵ سەدردا، لە شوباتی 2022وە دادگای فیدراڵی عێراق زنجیرەیەك بڕیاری قورسی لە دژی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەركرد، دیارترینیان هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و غازی هەرێمی كوردستان بوو، بەڵام بەمدواییە پارتی دیموكراتی كوردستان پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئێران ئاسایی كردەوەو نێچیرڤان بارزانی و مەسرور بارزانی هەردووكیان سەردانی تارانیان كرد. لێدوانی سیناتۆرە ئەمریكییەكە چەند رۆژێكە عێراقی سەرقاڵ كردووە، وەزارەتی دەرەوەی عێراق كە وەزیرەكەی كوردەو سەربە پارتی دیموكراتی كوردستانە (فوئاد حسێن)، راگەیەندراوی دژی قسەكانی ئەو كۆنگرێسمانە بڵاوكردەوەو بە "دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی عێراق" ناوی برد. دواین كەس كە بەبێ ناوهێنانی كۆنگرێسمانە ئەمریكییەكە، پشتیوانی خۆی بۆ فایەق زەیدانی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەریی عێراق دەربڕیوە، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانی كوردستانە. سەرۆكی یەكێتیی راگەیەندراوێكی بڵاوكردوەتەوە، دەڵێ" دامەزراوەی دادوەری عێراق دامەزراوەیەکی نیشتمانی، سەربەخۆو رێزلێگیراوە لەلایەن عیراقییەکانەوە. دەستبردن بۆ ئەو دامەزراوەیە و سەرۆکەکەی دادوەر "فایەق زێدان"، کارێکی رەتکراوەو ئیدانەکراوە لەهەر لایەن و گروپ و کەسێکەوە بێت کە بوێری هەنگاوێکی لەوجۆرە بکات. جەخت لە پاڵپشتی و پابەندبوون و رێزمان بۆ ئەو دامەزراوەیە و سەرۆکە بەڕێزەکەی دەکەینەوە". بافڵ تاڵەبانی دۆستایەتییەكی بەهێزی لەگەڵ سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی عێراق هەیە، هەندێك باوەڕیانوایە ئەم پەیوەندییە كاریگەریی هەبووە لەسەر ئەوەی دادگای فیدراڵی كە دادگایەكی سەربە دەسەڵاتی دادوەرییە، یاسای هەڵبژاردنی كوردستان بەوشێوەیە بگۆڕێت كە یەكێتیی دەیەوێت. بەر لە بافڵ تاڵەبانی، (سروە عەبدولواحید) سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق دژایەتی خۆی بۆ قسەی سیناتۆرە ئەمریكییەكە دژ بە فایەق زەیدانی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەریی عێراق راگەیاند. لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیش هەریەكەو لای خۆیەوە راگەیەندراوی هەبووە بۆ پشتیوانی لە فایەق زەیدان.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) چەمکی ”میلەت“ یان ”گەل“ و چەمکی ”کۆمەڵگا“ یەک شت نین. ھێما بۆ یەک دیاردە و یەک یەکەی کۆمەڵایەتیی ناکەن، ھەمان مانا و ھەمان دەلالەتیشیان نیە. راستە لە لە ئاخاوتن و گفتوگۆی رۆژانەدا جیاکاریی لەنێوان ئەم دوو چەمکەدا ناکرێت و کەم تا زۆر ھەردووکیان بە یەک مانا بەکاردھێنرێن بەڵام وردکردنەوەیەکی زانستییانەی ھەردوو چەمکەکە دەتوانێت جیاوازییە گەورەکانیان نیشانئەدات.  زمان، بەشێوەیەکی گشتیی، لە بەکارھێنانە ڕۆژانەکەیدا ئازادییەکی زۆر زیاتری ھەیە بە بەراود بە بەکارھێنانی لەناو بوارە زانستییەکاندا، کە لە ھەریەکێکیان شێوازی تایبەتی مەنھەجیبوون ئامادەیە و کاردەکات. مەنھەج سنووردانانە بۆ ئەو ئازادییە رۆژانەیەی زمان لەناویدا کاردەکات و دەجوڵێت. وەک ھێمام پێکرد چەمکی ”میلەت“ و چەمکی”کۆمەڵگا“ لە ژیانی رۆژانەدا بە ھەمان مانا و ھەمان دەلالەت بەکاردەھێرن، لە کاتێکدا بەکارھێنانی ئەم دوو چەمکە لەناو زانستە ئینسانیی و کۆمەڵایەتییەکاندا ھێما بۆ ھەمان دیاردە ناکەن و ھەمان ماناشیان نییە. با کەمەکێک ئەم مەسەلەیە ڕوونبکەینەوە، بەر لەوەی ھەردوو چەمکەکە بە دۆخی ئەمڕۆکەی ھەرێمی کوردستانەوە گرێبدەین و ئەنجامگیرییەک بەدەستبھێنین. ”میلەت“ یان ”گەل“ دروستکراوێکی مێژوویی و کۆمەڵایەتیی تایبەتە، دروستبوونی دەکەوێتە پێش قۆناغی دروستبوونی کۆمەڵگاوە، وەک کۆمەڵگا، بە مانا زانستییەکەی. لە ڕووی مێژووییەوە سەرەتا میلەت دروستدەبێت، دوای ئەو دروستبوونە شتێک بەناوی ”کۆمەڵگا“ەوە لەدایکدەبێت. بۆیە ھەر کۆبوونەوەیەکی مرۆیی بخوازێت ببێت بە ”کۆمەڵگا“، پێویستە سەرەتا بووبێت بە ”گەل“ یان ”میلەت“. بەبێ ”بوون بە میلەت“ ھیچ دروستکراوێکی کۆمەڵایەتیی ناتوانیت ”ببێت بە کۆمەڵگا“، ”بوون بە میلەت“ قۆناغی پێش ”بوون بە کۆمەڵگایە“. بەڵام ئایا جیاوازیی نێوان میلەت و کۆمەڵگا چییە و بۆ ھەر کۆمەڵەیەکی مرۆیی نەبووبێت بە میلەت، ناتوانێت ببێت بە کۆمەڵگا؟ میلەت شوناسێکی کۆیی دەستەجەمعیی تایبەتە، خەڵکانی جیاواز تیایدا خۆیان بە ئەندامی ئەو میلەتە و ھەڵگری ئەو شوناسە، ئەزانن. میلەت بەو خەڵکانە دەگوترێت لە ساتەوەختێکی مێژوویی دیاریکراودا، خۆیان لەژێر یەک ناو و یەک پێناسدا کۆدەکانەوە، بە خۆیان دەڵێن گەل یان میلەت. خاڵی ھەرەسەرکی لە میلەتدا بریتییە لە لەیەکچون و ھاوشێوەبوون، یەکەی سەرەکیی و بنەرەتیی ئەم لەیەکچون و بەیەکەوە کۆبوونەوەیە، ئەم خۆ بەگەل زانین و خۆ پێناسکردنە، ”خاک“ە، ”شوێن“ە. ئەو خاک و شوێنەیە کە خەڵکانێکی دیاریکراو لەناویدا بەیەکەوە کۆدەبنەوە و دەژین، بەیەکیشەوە ناوی ”نیشتیمان“ی لێدەنێن. لە پێناسەی گەلدا شوێن نیشتیمانە، نیشتیمانیش یەکەی کۆکەرەوەی کەسەکان و سەرچاوەی شوناسیی دەستەجەمعیی، ئەوانە. شوێنیش وەک نیشتیمان دەبێتە جۆرێک لە سنوور کە ئەو گەل یان میلەتە لەوانیتر جیادەکاتەوە. لە مێژووی ھاوچەرخی مرۆڤایەتیدا، مێژوویەک لە سەدەی ھەژدەھەمەوە دەستپێدەکات، نیشتیمان بەھیچ مانایەک تەنھا ”شوێن“ نییە و بەس، تەنھا زادگا و شوێنی لەدایکبوون نییە، بەڵکو گۆڕاوە بۆ سەرزەمینێکی سیاسیی و رەمزیی، کە دنیشتوانەکەی ناوی لەژێر ناوی ”ھاونیشتیمانیی“ دا کۆدەکاتەوە و بەیەکدییەوە گرێیاندەدات. پێ لەسەر ئاکارە دەستەجەمعیی و شوناسە پێکەوەییەکەیان دادەگرێت و لە میلەتان و نیشتیمانەکانی تر، جیایاندەکاتەوە. وەک ووتم خاڵی سەرەکیی لە چەمکی ”میلەت“دا شوناسی دەستەجەمعیی و کۆیی دانیشتوانەکەیەتی. بەڵام ئەم شوناسە بەر لەھەمووشتێک شوناسێکی سیاسییە، بە کۆمەڵێک ماف و داخوازیی و بەرپرسیاریەتەوە گرێدراوە، کە خودی دانیشتوانەکە وەک میلەت دەگۆڕێت بۆ یەکەیەکی سیاسیی.  خاڵی سەرەکیی لەم شوناسە سیاسییەدا دروستبوونیەتی لەسەر بنەمایەکی تازە، بنەمایەک کە نە ئەتنیەتە، نە کولتور، نە دین، بەڵکو بوونی ”نیشتیمانێکی ھاوبەشە“ کە موڵکی ھەموو دانیشتوانەکەی ناویەتی، نەک ھی ئەم بەش یان ئەو بەشی ئەو دانیشتوانە.  بە کورتییەکەی ئەوەی خەڵک لەناو چەمکی ”میلەت“دا بەیەکەوە کۆدەکاتەوە و لە کۆمەڵێک یەکەی دابڕاو و بێپوەیندییەوە دەیانگۆڕێت بۆ میلەت، نە دینە، نە ئەتنیەتە، نە کولتورە، نە ئەم یان ئەو ئایدیۆلۆژیای سیاسییە، بەڵکو شوێنە، شوێنێک کراوە بە نیشتیمان، کراوە بەو جوگرافیا تازەیەی کە وەک یەکەیەکی سیاسیی سەربەخۆ لەناو جیھاندا ئامادەیە. لە ناو چەمکی ”میلەت“دا دانیشتوانێک ئامادەیە کە تەبریرێکی تایبەتیان ھەیە بۆئەوەی بەیەکەوەبن و بەھانەیەک بە پێکەوەبوونیان دەبەخشن، ئەو بەھانەیەش بریتییە لە ھەبوونی سەرزەمینێکی ھاوبەش، ھەبوونی نیشتیمانێک کە تیایدا ھەمووان ھاونیشتیمانیی یەکسان و بەرپرسی ئەو شوێنەن. بەڵام نیشتیمان کاتێک دەبێت بە نیشتیمان کە دوو بنەمای سەرەکیی ھەبێت. یەکەمیان ئەوەیە نیشتیمان بەیەک ڕادە موڵکی ھەموو ئەو کەسانەبێت کە لەسەری دەژین، کەس لەم یان لەو زیاتر نیشتیمانی نییە، بە تایبەتی نیشتیمان ھی ئەم یان ئەو کەس، ئەم یان ئەو خێزان و بنەماڵە، ئەم یان ئەو دین و گروپی دیندار، ئام یان ئەو گروپی سیاسیی و ئەتنی بەتەنھا نییە، بەڵکو بەیەک ڕادە و بەیەک بڕ ھی ھەموو ئەو دانیشتوانەیە کە لەناو سنوورەکانیدا دەژین و بە نیشتیمانی خۆیان دەزانن. بەم مانایە یەکسانی کەسەکان لەگەڵەیەکتریدا لە پەیوەندیدا بە نیشتیمانەوە، خاڵی سەرەکیی و بنەرەتییە. دووھەمیان، بوون و کارکردنی پرنسیپی ئازادییە، ئەو کەسانەی لەناو یەک نیشتیماندا دەژین بەھەمان بڕ و ڕادە لەو نیشتیمانەدا ئازادن. کەس لەویتر ئازادتر یان نائازادتر، نییە. ھاوکات ھیچ کەسێک لەو نیشتیمانەدا بۆی نییە ئازادیی ئەم یان ئەو کەس، ئەم یان ئەو لایەن و بەشی ئەو میلەتە، سنوورداربکات.    ھەرچی چەمکی ”کۆمەڵگا“یە لە ڕووی مێژووییەوە چەمکێکی تازەترە، کۆمەڵگا یەکەیەکی سیاسیی تازەترە لە میلەت. ئەگەر میلەت پێ لەسەر ئاکارە کۆییەکان و یەکشوناسیی دانیشتوانەکەی دابگرێت، ئەوا کۆمەڵگا چەمکێکە پێ لەسەر لێکنەچوون و جیاوازیی ھەمان دانیشتوان دادەگرێت. کۆمەڵگا ئەو دروستکراوە کۆمەڵایەتییەیە کە لە ھێزی کۆمەڵایەتی جیاواز، لە کەس و گروپ و ئۆرگانی جیاواز، لە دیدگا و خەون و چاوەڕوانی جیاواز، دروستبووە. ھاوکات بوون و ئامادەگیی ”تاکەکەس“، ”تاکەکەسی جیاواز“ لە کۆمەڵگادا، مەسەلەیەکی سەرەکیی و بنەڕەتییە. بەم مانایە کۆمەڵگا شوێنی کۆبوونەوەی گروپی ئەتنیی و دینیی و کولتوریی جیاوازە، شوێنی چەندان ئایدیۆلۆژیا و دیدگای جیاوازە، سەرزەمینی ئامادەگی  چین و توێژی کۆمەڵایەتیی جیاوازە، چوارچێوەی ئامادەگیی ژمارەیەکی گەورەش لە تاکەکەسی ئازادە. ئەم گشتە جیاوازە ھەریەکێکیان شێوە روانین و بیرکردنەوە و خەیاڵ و چاوەروانیی کۆمەڵایەتیی تایبەت و جیاوازیی، ھەیە. ئەوەی کۆیاندەکاتەوە لەباتی نیشتیمان، وەک شوێن، ”گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی“ە. ئەو گرێبەستە کۆمەڵایەتییە کە لەسەری ڕێکدەکەون و لە فۆرمی کۆمەڵێک دەزگا و ناوەند و میکانیزم و ڕوانینی ھاوبەشدا، پێکەوەبوونیان ڕێکدەخات. خاڵێک گرنگە ھێمایەکی خێرای پێبکەین ئەو ڕاستییە مێژووییە کە نە نیشتیمان وەک نیشتیمان و نە کۆمەڵگا وەک کۆمەڵگا، بەبێ بوونی حوکمڕانییەکی باش و کراوە و دادپەروەر، حوکمڕانییەک ھەم ئازادیی و ھەم ماف و ھەم بەرپرسیاریەتی ھاوبەش بۆ ھەمووان دەستەبەربکات، یان لانیکەم خۆی نەبێتە ڕێگر لەبەردەم دروستبوونیاندا، دروستنابێت. رۆمانسیەتی ئەدبەیی و شیعریی، خەونی ئایدیۆلۆژیی ھەمەجۆر، پێداگرتنی بەتاڵ و بێناوەرۆک لەسەر ھاوچارەنووسیی، بوونی ئەم یان ئەو دین بەیەکەوە، ناتوانێت نە نیشتیمان بە مانای نیشتمان و نە کۆمەڵگا بە مانای کۆمەڵگا، دروستبکات. لە ئەزموونی حوکمڕانیی کوردیدا، لە دوای ڕاپەڕینەوە تا ئەمڕۆ، ئەم حوکمڕانییە لە بواردا فەشەلی گەورە و ھەمەجۆری بەرھەمھێناوە، بەڵام لە دوو مەسەلەدا تەواو سەرکەوتوبووە. یەکەمیان، رێگرتن لەوەی ”میلەت“ی ئێمە بە ”میلەت“ی بمێنێتەوە و وەک ”میلەت“یش مێژووی خۆی بژیی و ئەزموونبکات. ئەم حوکمڕانییە لەوەدا سەرکەوتوە میلەتەکە بۆ چەندان یەکەی دابەش و بێپەیوەندیی و تا ڕادەیەکیش ناحەز بەیەکتریی، دابەشبکات، دابەشبوونێکی قووڵ و ھەمەلایەن. لەوانەش دابەشکردنیان بەسەر چەندان ئیمارەتی سیاسیی و ناوچەیی و زمانەوانەیی و دینیی و خێزانیی و بنەماڵەیی جیاوازدا. تا ئاستیی گەڕاندنەوە بەشێک لە میلەتەکە بۆ قۆناغی بەر لە دروستبوونی میلەت خۆی. دووھەمیان، ئەم حوکمڕانییە لەوەشدا سەرکەوتوە رێ لەوەبگرێت ”کۆمەڵگا“ی ئێمە وەک ”کۆمەڵگا“ بمێنێتەوە و دابەشکردنە ناوەکییەکانی بە ئاستێک گەیاندوە لە ئاستی تەقینەوە نزیکبۆتەوە. ھەموو ئەمانەش لە غیابی ھەر گرێبەستێکی کۆمەڵایەتیی عەقڵانیی قبووڵکراودا، بەرچاوترین فۆرمی دابەشبوونەکانیش بریتییە لە ، دابەشبوونی کۆمەڵگاکە بۆ نوخبەیەکی ملیۆنێر و ملیاردلێری خاوەن کەشتیی و فڕۆکە و ڤێلای گەورە و گرانبەھا لە چەندان وڵاتی دونیادا، بەرامبەر بە  ژمارەیەکی بەرچاو لە کەسانی ھەژار و بێکار و بێدەرامەت. ئەمە جگە لە قۆرخکردنی تەواوەتی سەرجەمی پێگە سیاسیی و ئیداریی و ئابورییە گرنگەکانی وڵاتەکە و بێبەشکردنی زۆرینەی ھەرەزۆری کۆمەڵگاکە تەنانەت لە ئەگەری خەونبینین بە وەدەستھێنانی ھەندێک لەو پێگانەوە. ئەم دۆخە پێویستی بە دەسکاریکردنێکی ریشەیی ھەیە، بەڵام ھەستکردن بەم مەسەلەیە و ھەوڵدان بۆ بونیادنانەوەی ”میلەت“ەکە وەک میلەت و ”کۆمەڵگا“کەش وەک کۆمەڵگا لەناو خەیاڵی سیاسیی و کۆمەڵایەتیی ھیچ یەکێک لەو ھێزانەدا نییە کە ئەمڕۆ لە ھەرێمەکەدا، ئامادەن.    

درەو: كەناڵی (BBC) لە دووەم راپۆرتی بنكۆڵكاری گەڕان بەدوای قاچاغچییەكانی مرۆڤدا, چیرۆكی قاچاغچیەك دەگێڕێتەوە, بەناوی "چیا" كە بێدەربەستانە لە شەقامەكانی لۆكسەمبۆرگ وەك هاوڵاتیەكی ئاسایی پیاسەی كردووە, لەكاتێكدا بەرپرسە لە نوقمبوونی بەلەمێكی لاستیكی لە دەریای باكوری فەرەنسا, یەكێك لە قورباینیەكانیش كچێكی تەمەن حەوت ساڵان بوو بەناوی سارا, كە لەناو بەلەمەكەدا خنكا, بەهۆی پاڵەستۆی سەرنیشینەكانی ترو كەوتنیان بەسەریدا. مانگی ئایاری رابردوو "BBC" لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا "دووپشك"ی لە سلێمانی دۆزیەوە دووپشك یان سكۆرپیۆن، نازناوی ئەو گەنجە كوردەیە كە چەندین وڵاتی ئەوروپی، وەك یەكێك لە دیارترین و داواكراوترین قاچاغچییەكانی مرۆڤ، بەدوایدا دەگەڕێن، دادگایەكی بەلژیكی (121) تاوانی بەسەردا ساغكردووەتەوە. رێبوار عەباس زەنگەنە, كە نازناوی "چیا"ە, پیاوێكی كوردە باكوری عێراق لە هەرێمی كوردستان, باڵایەكی كورت و لەش و لارێكی پڕی هەیە, تەمەنی (39) ساڵە, هاوسەری نیەو وادەردەكەوێت كابرایەكی ئیمانداربێت. رۆژنامەنوسەكەی (BBC) دەڵێت: دوای سێ‌ رۆژ چاوەڕوانی توانیمان پاشنیوەڕۆیەك لە كۆمەڵگەكەیەكی لۆكسەمبۆرگ كە وڵاتێكی بچوكە, (چیا)ببین, كاتێك چوینە بەردەمی وێنەی سارام پیشاندا, پرسیاری ئەوەم لێكرد ئاخۆ ئەو بەرپرسیارە لەمردنی ئەو كچە تەمەن (7) ساڵانە, چیا چەند جارێك سوێندی خوارد كە ئەو قاچاغچی نیە, بەڵام دوای بینیی پاسپۆرتە عێراقیەكەی و ناسنامەی ئیتاڵیەكەی, دوای كەمێك روبەڕوبونەوە گرێكوێرەكەمان كردەوە, كاتێك زەنگی تەلەفونەكەی لێدا, داوامان لێكرد تەلەفونەكەی هەڵبگرێت, ئەو شڵەژاو بەقسەی كردین, كاتێك لە شاشەی تەلەفونەكەی نزیكبوینەوە ژمارەی تەلەفونەكەی خۆمان بینی كە زەنگمان بۆ لێدابوو, بەوشێوەیە هیچ گومانێكمان نەما لە ناسنامەكەی, چونكە پێش چەند رۆژێك بەو ژمارەیەك یەكێك لە تیمەكەمان وەك كۆچبەر خۆی ناساندبوو پێی و قسەی لەگەڵ كردبوو, بۆ ئەوەی بیپەڕێنێتەوە بۆ بەریتانیا. چیا  پێی راگەیاندبوو, دەتوانێت گەشتەكەی بۆ بەریتانیا بۆ رێكبخات لەبەرامبەر پارەو پاسەوانی زیاتریشی بۆ دابین بكات, كە هەموویان چەكیان پێیە, لە بەلەمی ئایندە كە باكوری فەرەنسا بەجێدەهێلێت, نرخی هەر سەرنشینێكیش بە بەلەم (1500) یۆرۆیە.

  درەو: سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان رۆژی 20ی ئۆكتۆبەری 2024ی بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاریكردووە، ئەم جارە تەواوی حزبەكانی كوردستان بەشداری تێدا دەكەن، لە ئێستاوە حزبەكان راپرسی نهێنی و بۆچونی ناوخۆیان وەرگرتووە لەسەر پێگەو رێژەی كورسی و ژمارەی دەنگەكانیان، (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسی زۆربەی حزبەكان كردووە، سەبارەت بە پێشبینیان بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی داهاتوو و ئەو كورسیانەی بەدەستی دەهێنن، ژمارەی ئەو كورسیانەی حزبەكان  پێشبینیان بۆخیان كردووە دەگاتە (150) كورسی.   بەهۆی ئامادەكاری پێشوو بۆ رۆژی 10ی حوزەیران، حزبەكان پێگەو سەنگی خۆیان بۆ دەركەوتووەو بەهۆی ئەو راپرسیانەی لەناوخۆدا كردوویانە جۆرێك بەرچاویان روون بووتەوە بۆ ئەو دەنگ و كورسیانەی بەدەستی دەهێنن، (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ بەرپرسی حزبەكاندا كردووەو پێشبینی ئەوان بۆ ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان و ژمارەی ئەو كورسیانەی بەدەستی دەهێنن.   یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە هەڵبژارنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بە نیازە نزیكەی (10) كورسی بەدەستبهێنێت و پێیان وایە دەنگەكانیان زیاد دەكات. یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (108) هەزار دەنگی بەدەستهێناوەو چوار كورسی پەرلەمانی عێراقیان مسۆگەركردووە. بە پێی وتەی بەرپرسانی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ كردوون، لە هەڵبژاردنی رابردوو لە دهۆك زیاتر لە (81) هەزار دەنگی بەدەستهێناوەو پێیان وایە دەنگەكانیان زیاد دەكات و زیاتر لە (5-6) كورسی بەدەستدەهێنن و لە سلێمانی (3) كورسی و لە هەڵەبجە (1) كورسی و لە هەولێر ئەگەری بەدەستهێنانی (1) كورسی هەیە، بۆیە كۆی كورسیەكانیان نزیك دەبێتەوە لە (10) كورسی.  بزووتنەوەی گۆڕان بزووتنەوەی گۆڕان لە دواین هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تەنیا (22) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستان (187) هەزار دەنگیان بەدەستهێنا، بزووتنەوەی گۆڕان چاوی لەوەیە بۆ لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (5) كورسی بەدەستدەهێنن، لە سلێمانی (3) كورسی و لە هەولێر (2) كورسی. كۆمەڵی دادگەری كوردستان. كۆمەڵی دادگەری كوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (64) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە لەكاتێكدا یەك كورسی پەرلەمانی عێراقیان بردەوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستان (109) هەزار دەنگیان بەدەستهێنابوو (7) كورسی پەرلەمانیان هەبوو، بەپێی ئەوەی (درەو) گفتوگۆی لەگەڵ كردوون كۆمەڵی دادگەری لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان (6 - 7) كورسی بەدەستدەهێنن، بەجۆرێك لە سلێمانی (3) كورسی لە هەولێر (3) كورسی و لە هەڵەبجە كورسیەك. جوڵانەوەی نەوەی نوێ حوڵانەوەی نەوەی نوێ لە هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (204) هەزار دەنگیان بەدەستهێناوە و لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستاندا (127) هەار دەنگیان بەدەستهێنابوو، (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە بەرپرسان و نزیكانی جوڵانەوەی نەوەی نوێكرد، ئەوان پێیان وایە دەنگەكانیان هێندە یاد دەكات دەبنە موفاجەئەی هەڵبژاردەنی 20ی ئۆكتۆبەری داهاتوو، ئەوان پێیان وایە دەنگەكانی پێشوویان بەشی (18) كورسیە، بەڵام تموحی (25) كورسیان هەیە، جوڵانەوەی نەوەی نوێ چاوی لەوەیە كورسیەكی هەڵەبجە و (12) كورسی سلێمانی و (9) كورسی هەولێر و (3) كورسی دهۆك بەدەستبهێنێت. یەكێتی نیشتمانی كوردستان یەكێتی نیشتمانی كوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (215) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە ، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستان (319) هەزار دەنگیان بەدەستهێنابوو (21) كورسی پەرلەمانیان هەبوو، (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە بەرپرسانی یەكێتی كرد ئەوان پێیان وایە ئەم هەڵبژاردنە بۆ یەكێتی هەڵبژاردنی راستكردنەوەی هاوسەنگیەو (26 - 28) كورسی بەدەستدەهێنن، بەجۆرێك كاریان لەسەر هەموو لایەنگر و ئەوانە كردووە لە یەكێتیدا كار دەكەن و پۆستیان وەرگرتووەو سودمەندبوون و لە هێزی ئەمنیان، ئەوان بە نیازن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا زیاتر لە (350) هەزار دەنگ مسۆگەر بكەن (26 - 28) كورسی بەرنەوە. بەجۆرێك لە سلێمانی (15 - 16) كورسی و لە هەڵەبجە (1) كورسی و لە هەولێر (6 -7) كورسی و لە دهۆكیش (2-3) كورسی. پارتی دیموكراتی كوردستان پارتی دیموكراتی كوردستان لە دواین هەڵبژاردنی ئۆكتۆبەری 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (579) هەزار دەنگی بەدەستهێناوە ، بەڵام لە هەڵبژاردنی 2018ی پەرلەمانی كوردستان (688) هەزار دەنگیان بەدەستهێنابوو (45) كورسی پەرلەمانیان هەبوو، (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە بەرپرسانی پارتی كرد ئەوان پێیان وایە كورسیەكانی پارتی نەك هەر كەم ناكات بەڵكو زیادیش دەكات بەجۆرێك (46 - 47) كورسی بەدەستدەهێنن. ئەو بەرپرسانەی پارتی دەڵێن، پارتی دەستی بە جێبەجێكردنی پلانێك كردووە بۆ ئەوەی زۆرترین دەنگ بهێنێت و لایەنگرانی خۆی ئاشت بكاتەوە، كە پارتی خاوەنی نزیكەی (700) هەزار ئەندام و لایەنگرە، ئەگەر تەنیا ئەندام و لایەنگرانی دەنگی پێبدەن زیاتر لە (45) كورسی دەكات. بۆیە پارتی چاوی لەوەیە لە سلێمانی (4- 5) كورسی و لە هەڵەبجە (1) كورسی و لە هەولێر (19 -20) كورسی و لە دهۆكیش (19 -20) كورسی بەدەستبهێنێت. هەڵوێستی نیشتمانی رەوتی هەڵوێستی نیشتمانی كە عەلی حەمەساڵح پەرلەمانتاری پێشووی بزووتنەوەی گۆڕان سەرۆكایەتی دەكات، پێیان وایە نزیكەی (10) كورسی پەرلەمانی كوردستان بەدەستدەهێنن، چونكە خەڵكی بێزارە لە حزبە باڵادەستەكانی كوردستان. بەرەی گەل بەرەی گەل كە لاهور شێخ جەنگی هاوسەرۆكی پێشووی یەكێتی سەرۆكایەتی دەكات پێیان وایە (12 - 15) كورسی پەرلەمانی كوردستان بەدەستدەهێنن، ئەوان چاویان لە دەنی ناڕازی كوردستان و بنكەی ناڕازی ناو یەكێتیە. هاوپەیمانی كوردستانی هاوپەیمانی كوردستان لە (حزبی شیوعی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان و پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان) پێكهاتووەو محەمەد حاجی مەحمود سەرۆكایەتی دەكات، ئەو سێ حزبە پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەیان بۆ سۆسیال دیموكرات داناوەو پارێزگای هەولێر بۆ حزبی شیوعی و پارێزگای دهۆك بۆ زەحمەتكێشان دانراوە، چاویان لە دوو كورسیە، كورسیەك لە سلێمانی و كورسیەك لە هەولێر. هاوپەیمانی سەردەم هاوپەیمانی سەردەم لە ( پارتی پارێزگارانی كوردستان بە سەرۆكایەتی نەجات عومەر سورچی، پارتی كرێكاران و رەنجدەرانی كوردستان بەسەرۆكایەتی باپیر كامەلا، یەكێتی نەتەوەیی دیموكراتی كوردستان بەسەرۆكایەتی غەفور مەخموری) پێكهێندراوەو عەبدوڵا حاجی مەحمود سەرۆكی هاوپەیمانێتیەكەیەو چاویان لە كورسیەكی هەولێرە. ئەگەر خوێندنەوە بۆ دۆخی حزبەكان و ژمارەی دەنگ و پێگەیان بكرێت، رەنگە ژمارەی ئەو كورسیانەی حزبەكان بۆخۆیانی دادەنێن، كە نزیكەی (150)كورسیە لەكۆی (95) كورسی پەرلەمان بگۆڕێت، بەڵام ئەم راپۆرتە تەنیا تایبەتە بە بۆچۆنی حزبەكان خۆیان و بە بێ شیكاری و لێكدانەوەی دۆخی ئێستای حزبەكان و پێگەو ئاستی جەماوەری و دۆخی ژیانی و گوزەرانی هاوڵاتیان.     راپۆرتی پەیوەندیدار پێگەی لایەنة سیاسییەکان لە سنوری بازنەی پارێزگای هەڵەبجە پێگەی لایەن سیاسییەکان لە سنوری بازنەی پارێزگای سلێمانی پێگەی لایەنە سیاسییەکان لە سنوری بازنەی پارێزگای هەولێر پێگەی لایەنە سیاسییەکان لە سنوری بازنەی پارێزگای دهۆک  

راپۆرتی شیكاری: هێمن خۆشناو له‌ سوریادا سه‌رله‌نوێ جوڵه‌ی، سه‌ربازی، سیاسی و دیپلۆماسی ده‌ست پێده‌كاته‌وه‌. له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی (ئۆكرانیا) دۆخی ناوخۆیی سوریا پنگایه‌وه‌، روسیا نه‌یهێشت پڕۆسه‌كانی ناو ئه‌م وڵاته‌ به‌هیچ لایه‌كدا بكه‌وێت. راگرتنی هاوسه‌نگیه‌كانی ناو سوریا له‌ مه‌ودای مام ناوه‌ند و درێژدا، ئه‌گه‌ری لاوازبوونی رژێمی ئه‌سه‌دی لێده‌كه‌وێته‌وه‌. له‌ ترسی ئه‌م ئه‌گه‌ره‌ روسیا ده‌ستپێشخه‌ریه‌كانی ده‌خاته‌گه‌ڕ بۆ به‌رفراوانكردنی پێگه‌ی رژێمی ئه‌سه‌د و به‌رقه‌راركردنی سه‌قامگیری سیاسی له‌ ته‌واوی سوریادا. روسیا هه‌وڵده‌دات  له‌ سوریادا سه‌رله‌نوێ ده‌ستپێشخه‌ری بگرێته‌ ده‌ست؟‌ سوریا، له‌ناو ستراتیژی روسیا له‌ (ده‌ریاری سپی ناوه‌ڕاست) شوێنێكی تایبه‌تی هه‌یه‌. به‌نده‌ری (ته‌ڕتوس) و فڕۆكه‌خانه‌ی (لازقیه‌) بۆ پێگه‌ی روسیا له‌ناوچه‌كه‌ زۆر گرنگن. به‌بێ هه‌بوونی ئه‌م دووانه‌ جێبه‌جێكردنی ستراتیژی روسیا له‌ حه‌وزی ده‌ریای سپی ناوه‌ڕاست ئاسته‌م ده‌بێت. روسیا له‌ كۆتایی ساڵی (2015) به‌دواوه‌ بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیه‌ ده‌مدرێژ و ستراتیژیه‌كانی، به‌ تایبه‌تی بۆ پاراستنی هاوسه‌نگی هێزی سه‌ربازی به‌رامبه‌ر به‌ (ناتۆ) هه‌موو هێزی خۆی خسته‌گه‌ڕ بۆ پاراستنی رژێمی (ئه‌سه‌د) و به‌هێزكردنی پێگه‌ی ئه‌م رژێمه‌. ئه‌گه‌ر چی‌ به‌هۆی جه‌نگی (ئۆكرانیا) روسیا پڕۆسه‌كانی ناو سوریای هه‌ڵپه‌سارد، به‌ڵام له‌ رووی ستراتیژیه‌وه‌ بۆ روسیا ئه‌م وڵاته‌ گرنگی خۆی له‌ده‌ستنه‌داوه‌. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ روسیا سه‌رقاڵی پڵانێكه‌ تا له‌ ماوه‌ی داهاتوودا، به‌ شێوه‌یه‌كی به‌رفراوانتر، گشتگیرتر و به‌هێزتر له‌ناو رووداوه‌كانی سوریادا ده‌ركه‌وێت. یه‌كێك له‌ ستوونه‌ گرنگه‌كانی روسیا بۆ قایمكردنی پێگه‌ی خۆی له‌ سوریادا، سه‌رله‌نوێ زیندووكردنه‌وه‌ و دیزاینكردنه‌وه‌ی پڕۆسه‌ی (ئاستانا) یه‌ به‌ گوێره‌ی ویسته‌كانی خۆی، له‌مه‌شیاندا بێكاریگه‌ر كردن و بێچه‌ك كردنی گرووپه‌ ئیسلامیه‌ جیهادیه‌ توندڕه‌وه‌كان و (هه‌یئه‌ی ته‌حریری شام/ به‌ره‌ی ئه‌لنوسڕه‌) كاری هه‌ره‌ له‌ پێشیه‌تی. یان روسیا هه‌ڵمه‌تێكی گوشار كردنه‌ سه‌ر توركیا ده‌ستپێده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی گرووپه‌ ئیسلامیه‌كان ناوچه‌كه‌ به‌جێبێڵن، یان داوا له‌ توركیا ده‌كات هێزه‌كانی له‌ (ئدلب) بكێشێته‌وه‌ و دواتر ئۆپاراسیۆنێكی به‌رفراوانی سه‌ربازی بۆ سه‌ر پێگه‌كانی (هه‌یئه‌ی ته‌حریر شام) ده‌ست پێده‌كات. به‌گوێره‌ی ئه‌م زانیاریانه‌ی دزه‌یان كردووه‌ مۆسكۆ، پڵانی هه‌یه‌ تا كۆتایی ئه‌م ساڵه‌ ناوچه‌كانی (عه‌فرین، سه‌رێكانیێ و ئدلب) بخاته‌وه‌ ژێر ده‌ستی رژێمی ئه‌سه‌د. له‌ رۆژی (11 حوزه‌یرانی 2024) هاكان فیدان وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا له‌ مۆسكۆ چاوی كه‌وت به‌ (ڤلادیمێر پۆتین) سه‌رۆكی روسیا، پێشبینی ده‌كرێت له‌مباره‌یه‌وه‌ لایه‌نی روسی هێڵه‌ گشتیه‌كانی پڵانه‌كه‌ی بۆ سوریا به‌ گوێی وه‌زیر هاكان چرپاندبێت. له‌ هه‌مان كاتدا چاوه‌ڕێ ده‌كرێت له‌ (3-4 مانگی داهاتوو) ئه‌ردۆغان و پۆتین له‌ ئاستانا یه‌كتر ببینن و له‌مباره‌یه‌وه‌ په‌ره‌ به‌ گفتوگۆكانیان بده‌ن. روسیا كه‌ ده‌خوازێت سه‌قامگیری سیاسی له‌ سوریا به‌رقه‌رار بكات، هه‌وڵده‌دات له‌ مانگه‌كانی داهاتووی ئه‌م ساڵه‌ (2024) زه‌مینه‌ی دانوستانی راسته‌وخۆی سیاسی و دیپلۆماسی له‌ نێوان دیمه‌شق و قامیشلۆ خۆش بكات. لێدوانه‌كه‌ی (سێرگی لاڤرۆڤ) وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی روسیا له‌ (26 ئه‌یلولی 2023) كه‌ ده‌ڵێت:" ئه‌و دۆخه‌ نیمچه‌‌ ده‌وڵه‌تیه‌ی كه‌ ئه‌مریكا له‌ رۆژهه‌ڵاتی فوڕات دروستی كردووه‌، به‌ ره‌زامه‌ندی دیمه‌شق ته‌واو ده‌بێت". ئاماژه‌یه‌ به‌ هه‌بوونی به‌رنامه‌یه‌كی روسی له‌مباریه‌وه‌. بۆ ئێران ستراتیژیه‌كی نوێ له‌ سوریا ناچارییه‌؟   سه‌ره‌ڕای جیاوازی و ناكۆكیه‌كانی روسیا و ئێران له‌مه‌ڕ سوریا، هه‌ردوولا هاوبیرن له‌سه‌ر مانه‌وه‌ی ئه‌سه‌د له‌ ده‌سه‌ڵات و قایمكردنی ده‌سه‌ڵاته‌كه‌ی. له‌ هه‌مان كاتدا هه‌ردوولا هاوڕان له‌سه‌ر كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانی توركیا له‌م وڵاته‌ و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵاتی ئه‌سه‌د بۆ ناوچه‌كانی ژێر ده‌ستی سوپای توركیا. به‌هۆی چاڵاكیه‌كانیان له‌ناو سوریادا به‌رپرسه‌ سه‌ربازیه‌ باڵاكانی ئێران ده‌بنه‌ ئامانجی هێڕشه‌كانی ئیسڕائیل، ئێران به‌ له‌به‌رچاو گرتنی ئه‌م راستیه‌ هه‌وڵده‌دات جیاوازیه‌كانی له‌گه‌ڵ روسیا كه‌متر بكاته‌وه‌ و به‌یه‌كه‌وه‌ كاربكه‌ن. بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش له‌مه‌ودوا پێگه‌ی به‌رپرسه‌ باڵاكانی به‌ گوێره‌ی پڵانی روسیا دیاری ده‌كات. چونكه‌ هه‌ر هێڕشێكی دیكه‌ ئیسڕائیلی بۆ سه‌ر فه‌رمانده‌ ئێرانیه‌كان له‌ سوریا، ره‌نگدانه‌وه‌ و لێكه‌وته‌ی خراپی ده‌بێت بۆ سه‌ر ئێران له‌ ته‌واوی ناوچه‌كه‌. هه‌روه‌ها بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێ له‌ سوریادا بمێنێته‌وه‌ ته‌هران ناچاره‌ رێككه‌وتنی نوێ له‌گه‌ڵ مۆسكۆ بكات. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌م فاكته‌ره‌ دژانه بۆ‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئێران، هێشتا ملیسه‌ ئێرانیه‌كان كه‌ ژماره‌یان به‌ هه‌زاران چه‌كدار ده‌خه‌مڵێندرێت ، هێزی سه‌ره‌كی یه‌كلاكردنه‌وه‌ی پێكدادانی چه‌كدارین له‌م وڵاته‌دا. له‌ زیندووكردنه‌وه‌ی (ئاستانا) داواكاری سه‌ره‌كی توركیا چی ده‌بێت؟ به‌ هه‌موو شێوه‌یه‌ك دیاره‌ كه‌ سیاسه‌تی توركیا له‌ سوریا تووشی بنبه‌ست بووه‌ و ده‌رفه‌تی به‌رده‌وام بوونی نه‌ماوه‌. ئیتر بیانووه‌كانی توركیا بۆ مانه‌وه‌ له‌ناو سوریادا متمانه‌ پێكراو نین، نه‌ په‌یوه‌ندیه‌ نێوده‌وڵه‌تیه‌كان و نه‌ په‌یوه‌ندیه‌ ناوچه‌ییه‌كان مانه‌وه‌ی توركیا به‌ ره‌وا نابینن. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، هه‌موو لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌ ده‌نگێكی به‌رز ده‌ڵێن:" سیاسه‌تی توركیا هۆكاری ناسه‌قامگیری ناو سوریایه‌". ئه‌م دۆخه‌ش ره‌نگدانه‌وه‌ی نه‌رێنی له‌سه‌ر ناوخۆی توركیا و په‌یوه‌ندیه‌كانی ئه‌م وڵاته‌ له‌گه‌ڵ وڵاتانی ناوچه‌كه‌ دروست كردووه‌. سیاسه‌تی شه‌ڕانگێزی توركیا له‌ سوریادا نه‌وه‌كو ئه‌نجام نادات، به‌ڵكو به‌ شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ له‌لایه‌ن وڵاتانی كه‌نداو توركیا وه‌كو (داگیركه‌ر) له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت، ئه‌مه‌ش توركیا ناچار ده‌كات تا به‌دوای ده‌رچه‌ی نوێدا بگه‌ڕێت. له‌ دیزاینكردنه‌وه‌ی (پلاتفۆڕمی ئاساتانا) دوورنیه‌ توركیا له‌ به‌رامبه‌ر كشانه‌وه‌ له‌ (ئدلب) داوای ئۆپاراسیۆنێكی هاوبه‌ش بكات بۆ سه‌ر رۆژهه‌ڵاتی فوڕات، بۆ له‌ناو بردنی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خۆسه‌ر كه‌ ناوه‌نده‌كه‌ی قامیشلۆیه‌ و به‌ پشتیوانی ئه‌مریكا دروستكراوه‌. له‌ به‌رامبه‌ر كشانه‌وه‌ له‌ناو خاكی سوریا ره‌نگه‌ ئه‌مه‌ تاكه‌ مه‌رجی توركیا بێت. به‌ڵام پێناچێت مۆسكۆ و ته‌هران كه‌ روئیایه‌كی جیاوازتریان هه‌یه‌، وه‌ڵامێكی ئه‌رێنیان بۆ ئه‌م ویسته‌ی توركیا هه‌بێت‌. له‌ سوریادا رۆڵی فاكته‌ری (په‌، كه‌، كه‌) له‌ هاوسه‌نگی هێز له‌ نێوان ئێران و توركیادا؟ له‌ رووی مێژووییه‌وه‌، رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست گۆڕه‌پانی پێشبڕكێ و ركابه‌ری ته‌هران و ئه‌نقه‌ره‌ بووه‌. ئه‌نقه‌ره‌ به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ناخوازێت ته‌هران له‌ عێراق و سوریادا خاوه‌ن هه‌ژموون بێت. به‌ پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ ئێران بۆ ئاسته‌نگكردنی به‌هێزبوونی توركیا له‌م دوو وڵاته‌دا‌ درێخی ناكات. له‌مباره‌یه‌وه‌ له‌ هه‌موو ئاسته‌كاندا هه‌ست به‌ ململانێی ئه‌م دوو وڵاته‌ ده‌كرێت. ئێران بۆ ئه‌وه‌ی پێگه‌ی خۆی له‌ عێراق و سوریا به‌هێز بكات، به‌ راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ (په‌، كه‌، كه‌) هه‌یه و هاوكاری ئه‌م رێكخراوه‌ ده‌كات‌، تا ئه‌و ئاسته‌ی كاریگه‌ری له‌سه‌ر سیاسه‌ته‌كانی توركیا له‌ناوچه‌كه‌ دروست ده‌بێت. له‌لای خۆیه‌وه‌ (په‌، كه‌، كه‌) هه‌وڵده‌دات سوود له‌ ناكۆكی، ركابه‌ری و ململانێكانی ناوچه‌كه‌ وه‌ربگرێت و له‌ سایه‌یدا ته‌كنه‌لۆژیای سه‌ربازی نوێ به‌ده‌ستبخات. له‌م رۆژانه‌ی دوایشدا سه‌رچاوه‌كانی هه‌واڵ باس له‌وه‌ ده‌كرێت كه‌ (په‌، كه‌، كه‌) ته‌كنه‌لۆژیای دژه‌ درۆن و درۆنی خۆكوژی به‌ده‌ستهێناوه‌، كه‌ پێشبینی ده‌كرێت له‌ ئێران وه‌ریگرتبێت. خسته‌ خواره‌وه‌ درۆن و فڕۆكه‌ بێفڕۆكه‌وانه‌كانی توركیا له‌لایه‌ن (په‌، كه‌، كه‌) له‌ ماوه‌ی چه‌ند مانگی رابردوودا، فه‌رمانده‌ سه‌ربازیه‌كانی توركیا توڕه‌ كردووه‌. به‌تایبه‌تی له‌و كاته‌ی كه‌ سوپای توركیا ده‌خوازێت له‌ناو سنووری هه‌رێمی كوردستان ئۆپه‌راسیۆنێكی زه‌مینی به‌رفراوان ده‌ست پێبكات، به‌ده‌ستهێنانی ته‌كنه‌لۆژیای درۆن و دژه‌ درۆن له‌لایه‌ن (په‌، كه‌، كه‌) له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ هۆی هه‌ڵكشانی زیانه‌ گیانی و مادیه‌كانی توركیا. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ دوورنیه‌ ئه‌نقه‌ره‌ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئێران بكات و له‌ سوریادا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ته‌هران سازش بكات، له‌ به‌رامبه‌ریشدا داوا له‌ ته‌هران ده‌كات ده‌ست له‌ پێدانی ته‌كنه‌لۆژیای سه‌ربازی به‌ (په‌، كه‌، كه‌) هه‌ڵگبرێت. به‌م شێوه‌یه‌ قۆناخ به‌ قۆناخ كاریگه‌ری توركیا له‌سه‌ر سوریا لاواز ده‌كرێت. ئایا ئه‌مریكا واز له‌ پشتگیریكردنی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا دێنێت؟ ئه‌مریكا به‌ به‌رده‌وامی سیاسه‌تی خۆی له‌ سوریا به‌ ستراتیژیانه‌ وه‌سف ده‌كات. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌ناو ستراتیژی ئه‌مریكادا ناو به‌ناو هه‌ڵمه‌تی ته‌كتیكی و گۆڕانكاری به‌دیده‌كرێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌ش پێناچێت ئه‌مریكا رێگا به‌ له‌ناوچوونی خۆسه‌ری دیموكراتی بدات. به‌رده‌وام ده‌بێت له‌سه‌ر پشتگیریكردنی هێزه‌كانی سوریای دیموكرات (هه‌سه‌ده‌)، بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ یه‌كه‌ سه‌ربازیه‌كانی ئه‌مریكا له‌ سوریادا به‌رده‌وامن له‌سه‌ر راهێنانی هێزه‌كانی (هه‌سه‌ده‌) له‌ هه‌ردوو ئاستی زه‌مینی و ئاسمانی، پێگه‌یاندنی فڕۆكه‌وان و راهێنانی له‌سه‌ر سیسته‌می به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ئاسمانی، ئاماژه‌یه‌ به‌م راستیه‌ی سه‌ره‌وه‌. پێده‌چێت له‌ داهاتوویه‌كی نزیكدا قامیشلۆ به‌ پشتگیری ئه‌مریكا و دیمه‌شق به‌ پشتگیری روسیا له‌سه‌ر مێزی گفتوگۆ داده‌نیشن و كۆدی گرێكوێره‌كانیان بدۆزنه‌وه‌. رۆڵی (هه‌سه‌ده‌) له‌ هه‌ڵكشان دایه‌! له‌ ئاست په‌یوه‌ندیه‌ ناوچه‌یه‌كاندا، سوریا ناچار ده‌بێت سیسته‌می فیدڕالی قه‌بوڵ بكات، له‌مه‌شدا كاریگه‌ری هێزی سه‌ربازی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خۆسه‌ر چاره‌نووسساز ده‌بێت. روسیا و ئێران، ده‌خوازن هێزه‌ شه‌كه‌ت و شكستخواردووه‌كه‌ی دیمه‌شق له‌گه‌ڵ هێزه‌ كارا و به‌ دینامیكه‌كه‌ی (هه‌سه‌ده‌) یه‌كبگرن. چونكه‌ به‌م شێوه‌یه‌ ده‌توانرێت زووتر گرووپه‌ ئیسلامیه‌ جیهادیه‌كان پاكتاو یان بێكاریگه‌ر بكرێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ رێككه‌وتنی دیمه‌شق و قامیشلۆ له‌ رووی سیاسی و دیپلۆماسی، په‌یوه‌سته‌ به‌یه‌كخستنی هێزی سه‌ربازی هه‌ردوولا. دووریش نیه‌ له‌ ئێستادا هه‌وڵه‌كان بۆ رازیكردنی دیمه‌شق ده‌ستی پێكردبێت. له‌لای خۆیه‌وه‌ ئه‌مریكا به‌ چاوێكی ئه‌رێنی له‌ به‌ فیدڕالیكردنی سوریا ده‌ڕوانێت.  بۆ ئه‌وه‌ی قه‌یرانی سوریا چاره‌سه‌ر بكرێت، له‌ مانگه‌كانی داهاتوودا هه‌وڵه‌كان به‌ خۆشكردنی زه‌مینه‌ی ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ده‌ست پێده‌كات، له‌وانه‌شه‌ پڕۆسه‌كه‌ له‌ مانگه‌كانی به‌هاری ساڵی داهاتوو  (2025) بگاته‌ قۆناخی جێبه‌جێكردن.  

کامەران عوسمان لە رێكخراوی (CPT) لە ٢٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٤دا، سوپای تورکیا دەستیکرد بە دروستکردنی ڕێگای سەربازیی لەنێوان ئەو بنکەو بارەگا سەربازییانەی کە لە ساڵی ٢٠٢١، لەچوارچێوەی ئۆپەراسیۆنی چنگی-هەورە بروسکە، لە دەڤەری بەرواری باڵای سەر بە ناحیەی کانی ماسێ دروستیکردبوون. لەدوای چەند هەفتەیەک لە کارکردن، ڕێگا سەربازییەکە بە قوڵایی ٩ کیلۆمەتر بۆ ناو خاکی هەرێمی کوردستان دروستکرا. لە ١٠ی نیسانی ٢٠٢٤دا، هێزەکانی پاسەوانی سنوری عێراقی، دوو بارەگای سەربازییان لە گوندەکانی سنوری قەزای باتیفا، لەسەر ملی سیارەو چەپەری ئینگلیز جێگیر کرد، کە دەکەوێتە ڕۆژئاوای ناحیەی کانی ماسێ. دروستکردنی ئەم دوو بارەگا سەربازییە بۆ ڕێگریکردن بوو لە پێشڕەوی زیاتری سوپای تورکیا بۆ ناو خاکی هەرێمی کوردستان. بە بنیاتنانی ئەم دوو بارەگا سەربازییە، سەدان خانەوادەی گوندەکانی کەشان و شیلان و بانکێ و دەیان گوندی تر لە قەزای باتیفا، لەدوای ١٣ ساڵ لە ئاوارەبوون، توانیان بگەڕێنەوە ناو گوندەکانیان و گوندەکان ئاوەدان بکەنەوە. لەدوای دروستکردنی ئەم دوو بارەگا سەربازییەی هێزی پاسەوانی سنوری عێراق، سوپای تورکیا لە خۆرهەڵاتی قەزای باتیفاو لە گوندەکانی بەرواری باڵا لە سنوری ناحیەی کانی ماسێ دەستیان بە جموجۆڵی سەربازی کرد بۆ ناو گوندەکان. لەماوەی ١٠ ڕۆژی ڕابردووداو لە ڕێگەی ئەو ڕێگا سەربازییانەی کە تورکیا لە مانگی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا بنیادی ناون، ٣٠٠ تانک و زریپۆشی سوپای تورکیا داخڵی گوندەکانی، ئورە، سەرەڕۆ، ئەرادنا، کێستە، چەلکێ و بابیرێ بوون. لەماوەی ٣ ڕۆژی ڕابردوودا، نزیکەی ١٠٠٠ سەربازی تورک لە نێوان بارەگای سەربازی گرێ باروخ (کە گەورەترین بارەگای سەربازی تورکیایەو لە ساڵی ١٩٩٧ەوە لەناو خاکی هەرێمدا دروستکراوە)و چیای مەتینا لە پشتی ناحیەی بامەرنێ هاتوچۆ دەکەن. سەرباری ئەوە، سوپای تورکیا لە بەرەبەیانی ٢٥ی حوزەیرانەوە خاڵێکی پشکنینی لەنێوان گوندەکانی بابیرێ و کانی بەلاڤێ جێگیرکردووەو هەر هاوڵاتییەکی مەدەنی لەو ناوچەیادا هاتووچۆ بکات، ناسنامەی عێراقی لێوەردەگیرێت و دوای پشکنینی ناسنامەکەی ڕێگەی پێدەدرێت کە بڕوات. لەئێستادا تورکیا دەیەوێت، لە ناحیەی شیلادزێوە بۆ قەزای باتیفا هێڵێکی ئەمنی بکێشێت. هێڵەکە بە ناحیەی دێرەلووک و بامەڕنێ و بێگۆڤادا تێپەڕدەبێت و بەمەش هەموو گوند و شارەدێ و زنارو زەوی و دۆڵ و خاک و ئاوی پشتی ئەم هێڵە لەژێر کۆنتڕۆڵی سەربازی تورکیادا بێت و ئەگەر هەر پێکدادانێکیش لەم ناوچەیەدا ڕووبدات، ئەوا لە ناو ئاواییەکاندا بێت و شارەدێکانی ئەو ناوچەیە ببنە گۆڕاپانی شەڕ. ئامانجێکی تری تورکیا لەم مانۆڕە سەربازییە، گەیشتنە بە چیای حەوت تەبەق لە ناحیەی شیڵادزێ و دواتریش داگیرکردنی زنجیرە چیای گارایە کە بەمە حکومەتی هەرێم، ٧٠-٧٥٪ سنوری دەسەڵاتی خۆی لە پارێزگای دهۆک لەدەستدەدات. لەهەمان کاتیشدا، ئەم جموجۆڵانە، وەڵامێکن بۆ هێزەکانی پاراستنی سنوری عێراقی کە لەم ساڵدا دەستیانکردووە بە دروستکردنی بارەگای سەربازی بۆ ڕێگرتن لە پێشڕەوییەکانی تورکیا. ئەگەر ئۆپەراسیۆنەکەی تورکیا سەربگرێت، ئەوا بە دەیان گوندو شارەدێ ڕووبەڕوی مەترسی دەبنەوە و بە سەدان گوندنشین و هاوڵاتی مەدەنی ئاوارەدەبن. بەشێکی گرنگی خاکی هەرێمی کوردستان دەچێتە دەستی سوپای تورکیاوەو ئاستەم دەبێت جارێکی تر ئەم ناوچانە بخرێنەوە ژێر ڕکێفی حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقی.

شیكاری: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای دهۆک ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (261 هەزار و 543) دەنگی بە ڕێژەی (66%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوەو (16) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. 🔹 یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووە، بە پلەی دووەم دێت و (81 هەزار و 144) دەنگی بە ڕێژەی (20.5%) بەدەستهێناوەو (5) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 یەکێتی کە لە دوو بازنەی هەڵبژاردن بەشداری کرد، سێیەم بووەو (25 هەزار و 40) دەنگ و بە ڕێژەی زیاتر لە (6%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوەو (2) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 نەوەی نوێ لە سەرجەم بازنەکان کاندیدی هەبوو، پلە چوارەمی گرتووە بە (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی نزیک (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای دهۆکی بەدەستهێناوە، (1) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 کاندیدە سەربەخۆکان (7 هەزار و 47) دەنگیان بە نزیکەی ڕێژەی (2%)ی دەنگەکان و بە پلەی پێنجەم دێن و کورسی پەرلەمانی کوردستانیان بەرناکەوێت. 🔹 سۆسیالست لە سەرجەم بازنەکانی پارێزگای دهۆک کاندیدی هەبوو، لە دوای سەرجەم لیست و لایەنە بەشداربووەکانەوە بوو، بە (هەزار و 911) دەنگ و بە رێژەی (0.5%)ی دەنگەکان و هەریەک لە بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری هیچ کاندیدێکیان لەو پارێزگایە پێشکەش نەکرد. یەکەم؛ پارێزگای دهۆک لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت پێش کۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی پارێزگای دهۆکە، کە (24 کورسی) گشتی  و (1) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای دهۆک پێکدێت لە قەزکانی (قەزای ناوەندی دهۆک، ئامێدی، ئاکرێ، بەردەڕەش، زاخۆ، سیمێل و شێخان) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە، وەک لە نەخشەکەدا هاتووە. نەخشەی پارێزگای دهۆک بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای دهۆک (264) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (هەزار و 595) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای دهۆک دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای دهۆک بریتییە لە (735 هەزار و 543) دەنگدەر، بەشێوەیەک (680 هەزار و 443) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (55 هەزار و 100) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دووەم؛ بازنەی پارێزگای دهۆک لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای دهۆک بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (3) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی یەکەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (261 هەزار و 543) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (66%). -    یەکگرتووی ئیسلامی کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبوو، لە پلەی دووەمدا بووەو (81 هەزار و 144) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (20.5%). -    هاوپەیمانی کوردستان (کە پێکهاتبوو لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام لە سنوری پارێزگای دهۆک تەنها یەکێتی لە دوو بازنەی پارێزگاکە کاندیدی هەبوو) پلە سێیەمی گرتووە و (25 هەزار و 40) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (6.3%). -    نەوەی نوێ لە پلەی چوارەمدا بوو، بە بەدەستهێنانی (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی (4.9%)ی دەنگەکان. -    کاندیدی سەربەخۆ تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن خۆیان پاڵاوتبوو (7 هەزار و 47) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (1.8%)ی دەنگەکان. -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان، بە بەدەستهێنانی (هەزار و 911) دەنگ و ڕێژەی (0.5%)ی دەنگەکان لە دوای سەرجەم لایەنە بەشداربووەکانەوە بووە. -    بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە هیچ بازنەیەکی پارێزگای دهۆک کاندیدیان نەبووە و هیچ دەنگێکیان لەو پارێزگایە تۆمار نەکردووە. خشتەی یەکەم 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای دهۆک و بەرکەوتەی کورسییەکانیان لە پەرلەمانی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای دهۆک کە دابەشی سەر (3) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان و بەرکەوتەی کوردسییەکانیان لە پەرلەمانی کوردستان بەم شێوەیە دەبێت کە لە (خشتەی دووەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدایەو (261 هەزار و 543) دەنگی هەیە بە رێژەی (66%) و (16) کورسی پارێزگای دهۆکی بۆ پەرلەمانی کوردستان بەردەکەوێت. -    یەکگرتووی ئیسلامی کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبوو، لە پلەی دووەمدا بووەو (81 هەزار و 144) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (20.5%)، لەسەر ئەم بنەمایە (5) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت لە کۆی (24) کورسی گشتی پارێزگەکە. -    هاوپەیمانی کوردستان (کە پێکهاتبوو لە یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان، بەڵام لە سنوری پارێزگای دهۆک تەنها یەکێتی لە دوو بازنەی پارێزگاکە کاندیدی هەبوو) پلە سێیەمی گرتووە و (25 هەزار و 40) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (6.3%)، بەپێی سیستمی نوێی هەڵبژاردن بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان (2) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    نەوەی نوێ لە پلەی چوارەمدا بوو، بە بەدەستهێنانی (19 هەزار و 292) دەنگ و ڕێژەی (4.9%)ی دەنگەکان، هیچ کورسییەکی پەرلەمانی کوردستان پارێزگای دهۆکی بەرناکەوێت. -    کاندیدی سەربەخۆ تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن خۆیان پاڵاوتبوو (7 هەزار و 47) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (1.8%)ی دەنگەکان، ئەو رێژەیەش بەشی ئەوە ناکات کورسی مسۆگەر بکەن -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان، بە بەدەستهێنانی (هەزار و 911) دەنگ و ڕێژەی (0.5%)ی دەنگەکان لە دوای سەرجەم لایەنە بەشداربووەکانەوە بووەو هیچ کورسییەکی پەرلەمانی کوردستان ناباتەوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان و کۆمەڵی دادگەری لە هیچ بازنەیەکی پارێزگای دهۆک کاندیدیان نەبووە و هیچ دەنگێکیان لەو پارێزگایە تۆمار نەکردووە. -    لەسەر ئاستی پارێزگای دهۆکیش (1) کورسی کۆتا دەمێنێتەوەو بۆ پێکهاتەی (مەسیحی). خشتەی دووەم ‌

شیكاری: درەو   🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەولێر ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 پارتی پلەی یەکەمی گرتووە و (262 هەزار و 800) دەنگی بە ڕێژەی (59%)ی دەنگەکانی بەدەست هێناوەو (19) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (79 هەزار و 245) دەنگی بە ڕێژەی نزیک لە (18%)ی بەدەستهێناوەو (6) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 یەکێتی سێیەم بووەو (65 هەزار و 862) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (15%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوەو (5) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 کۆمەڵی دادگەری بەبێ ئەوەی لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبێت چوارەم بووەو (19 هەزار و 517) دەنگ و ڕێژەی (4.4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای هەولێری بەدەستهێناوەو (1) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان و یەکگرتووی ئیسلامی بەبێ ئەوەی لە دوو بازنە کاندیدیان هەبێت، پلەی پێنجەم و شەشەمیان هەیە، هەریەکەو بە ڕێژەی (1%) دەنگەکانیان بەدەستهێناوەو کورسی پەرلەمانی کوردستانیان بەرناکەوێت. یەکەم؛ پارێزگای هەولێر لە چوارچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت پێش کۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) گشتی بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی پارێزگای هەولێرە، کە (32 کورسی) گشتی  و (2) کورسی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەولێر پێکدێت لە (قەزای ناوەندی هەولێر، دەشتی هەولێر، سۆران، شەقڵاوە، کۆیە، خەبات، چۆمان، ڕەواندز و مێرگەسور) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکانی پارێزگاکە. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای هەولێر (498) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 203) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای هەولێر دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا، کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەولێر بریتییە لە (ملیۆنێک 11 هەزار و 348) دەنگدەر، بەشێوەیەک (928 هەزار و 823) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (82 هەزار و 525) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دووەم؛ بازنەی پارێزگای هەولێر لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای هەولێر و سەرجەم قەزاو ناحیەکانی کە دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی یەکەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدا بووەو (262 هەزار و 800) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (59%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (79 هەزار و 245) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (18%). -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی سێیەمیان گرتووە و (70 هەزار و 107) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک (16%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (19 هەزار و 517) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (4.4%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (3 هەزار و 990) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (1%). -    سەرجەم لایەنەکانی دیکە (8 هەزار و 594) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (2%). خشتەی یەکەم 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای هەولێر و بەرکەوتەی کورسییەکانیان لە پەرلەمانی کوردستان بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای هەولێر کە دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان و بەرکەوتەی کوردسییەکانیان لە پەرلەمانی کوردستان بەم شێوەیە دەبێت کە لە (خشتەی دووەم و سێیەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی یەکەمدایەو (262 هەزار و 800) دەنگی هەیە بە رێژەی (59%) و (19) کورسی پارێزگای هەولێری بۆ پەرلەمانی کوردستان بەردەکەوێت. -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدایە بە (79 هەزار و 245) دەنگ و بە رێژەی نزیک لە (18%). لەسەر ئەم بنەمایە و بەپێی سیستمی نوێی هەڵبژاردن بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان (6) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کە هاوپەیمانیان هەبوو) پلەی سێیەمی گرتووە و (65 هەزار و 862) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی نزیک لە (15%) و لەسەر ئەم بنەمایە (5) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت لە کۆی (32) کورسی گشتی پارێزگەکە. -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدایەو (19 هەزار و 517) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (4.4%) و (1) کورسی پەرلەمانی کوردستانی لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای هەولێری بەردەکەوێت. -    بزوتنەوەی گۆڕان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کە هاوپەیمانیان هەبوو) و لە (2) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدایەو (4 هەزار و 245) دەنگی هەیە بە ڕێژەی (1%) و هیچ کورسییەکی پەرلەمانی کوردستان بازنەی پارێزگای هەولێر ناباتەوە. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی شەشەمدایەو (3 هەزار و 990) دەنگی بەدەستهێناوە بە کەمتر لە ڕێژەی (1%)ی گشتی دەنگەکان و هیچ کورسییەکی پەرلەمانی کوردستان بازنەی پارێزگای هەولێر ناباتەوە. -    سەرجەم لایەنەکانی دیکە (8 هەزار و 594) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (2%) و هیچ کورسییەکی پەرلەمانی کوردستان لە بازنەی پارێزگای هەولێر نابەنەوە. -     (2) کورسی کۆتای سنوری پارێزگای هەولێر بەر پێکهاتەی (مەسیحی و تورکمان) دەکەوێت. خشتەی دووەم خشتەی سێیەم    

(درەو): لە خانەقینەوە بۆ پێنجوێن بە كامێرای حەراری چاودێری دەكرێت، رۆژانە كرێكاری ئاسایی و پاكستانی و ئەفغانی كۆنترۆڵ دەكرێن كە دەیانەوێت بەشێوەیی نایاسایی بێنە ناو عێراقەوە، لە دەروازە سنورییەكانی هەرێم پسوڵەی گومرگی دراوە بەو كەسانەی كاری نایاسایی دەكەن، فەرماندەی هێزەكانی سنوری عێراق وا دەڵێ. فەریق (محەمەد سكەر سەعیدی) فەرماندەی هێزەكانی سنوری عێراق رایگەیاند، عێراق سنوری لەگەڵ شەش وڵاتی دراوسێدا هەیە، رێكارەكانی پاراستنی ئەم سنورانە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر جیاوازەو پشت بە چەند هۆكارێك دەبەستێت، لەوانە یەكەم: ئاستی كۆنترۆڵی ناوچە سنورییەكە لەڕووی ئەمنییەوە لە لایەنی عێراقی و وڵاتی بەرامبەرەوە، دووەم: نزیكی دانیشتوانی گوندە سنورییەكان لەیەكترەوە، سێیەم:  ئەو رێكارانەی كە گیراونەتەبەر بۆ كۆنترۆڵی سنور وەكو قەڵای ئەندازیاری و رێوشوێنە تەكنیكییە ئەلیكترۆنییەكان، چوارەم: جیاوازییە ئابورییەكانی نێوان هەردوو وڵات، پێنجەم: سروشت  جوگرافی ناوچەكەو تۆپۆگرافیاكەی.  لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ ئاژانسی دەنگوباسەكانی عێراق "واع" فەرماندەی هێزەكانی سنوری عێراق باسلەوە دەكات، سنوری عێراق لەگەڵ ئەو شەش وڵاتەدا زیاتر لە (3 هەزارو 714) كیلۆمەترە، بەڵام درێژترین سنور لەگەڵ ئێراندایە كە دەگاتە (هەزارو 493) كیلۆمەتر، كە سنوری دەریایی شەتول عەرەبە بەدرێژایی 93 كیلۆمەترو ئەوەی دەمێنێتەوە سنوری وشكانییە.  "هەزارو 500 كیلۆمەتر لە سنوری عێراق و ئێران دەكەوێتە پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان (هەولێرو سلێمانی)، لەماوەی ساڵی رابردوو و ئەمساڵدا كاری گەورە لە سنوری نێوان ئێران و پارێزگای سلێمانیدا كراوە، دەستمانكرد بە بەهێزكردنی سەرچاوەی یەكە ئەمنییەكانمان و لیوایەكمان پێكهێنا بۆ بەهێزكردنی ئاسایشی ئەو سنورە كە لیوای 21ەو بارەگاكەی لە هەڵەبجەیەو بەسەرچاوەی مرۆییش بەهێزمان كردووە لەوانە دانانی خۆبەشی نوێ و ئۆتۆمبیل و تەواوكردنی 70% بۆ 80%ی پرۆسەی دروستكردنی 91 بنكەی پاسەوانیی لەسەر سنور" فەرماندەی هێزی سنوری عێراق وا دەڵێ. بەپێی قسەی فەریق (محەمەد سكەر سەعیدی)، یەكەم 300 كیلۆمەتری سنوری نێوان ئێران و هەرێمی كوردستان لە خانەقینەوە بۆ باكوری پێنجوێن بە كامێرای حەراری چاودێری دەكرێت و هەزاران مین لەم ناوچانەدا هەڵگیراوەتەوە.  هەر لەبارەی دۆخی سنورەكانی نێوان ئێران و سلێمانییەوە، ئەم بەرپرسە عێراقییە باسلەوە دەكات، رێوشوێنەكانیان بەشێوەیەكی رۆژانە كۆنترۆڵی كرێكاری ئاسیایی و پاكستانی و ئەفغانی دەكات كە دەیانەوێت بەشێوەی نایاسایی و بەمەبەستی كاركردن بێنە ناو عێراقەوە، سەرباری ئەمە لەبارەی پێناسی گومرگییەوە لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان ناكۆكییان هەبووەو پسوڵەی گومرگی دراوە بەو كەسانەی كە كاری نایاساییان كردووە، بەڵام گەیشونەتە رێككەوتن لەسەر ئەوەی دەبێت ئەو پسوڵانە بەشێوەیی یاسایی تەنیا لەرێگەی دەروازە سنورییەكانەوە بدرێن، فەرماندەكە ئەمە بە كارێكی گەورە بۆ عێراق و ملكەچكردنی سنوری سلێمانی بۆ دەسەڵاتی فیدراڵی ناودەبات، تەنانەت لە بواری پێناسی گومرگیشدا.  "ئەم ناوچەیە ئەندامانی پارتی كرێكارانی كوردستانی قەدەغەكراوی تێدایە، كارمانكردوووە بۆ كەمكردنەوەی ئەو سنورانەی كە ئەم چەكدارانە دەستیان بەسەرداگرتووە، لێكتێگەیشتنی گەورە لەگەڵ حكومەتی سلێمانی و لایەنی ئێرانیدا هەیە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەم ناوچانە". ئاماژەی بەوەكردووە" لەمساڵدا بە ئاڕاستەی پرۆژەیەكی زۆر گرنگ هەنگاویان هەڵگرتووە كە ئەویش لابردنی خاڵە نزیكەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانە  لە سنوری نێوان عێراق و ئێرانەوە، ئەمەش لەسەر داوای لایەنی ئێرانی كراوە، بەوپێیەی هەڕەشەن بۆسەر ئاسایشی كۆماری ئیسلامی ئێران، بەجۆرێك یەكەكانی لیوای سنوری عێراق لە سنوری پارێزگای هەولێردا دەستی بە زۆر خاڵ گەیشتووە كە لە ساڵی 1991وە تائێستا هێزەكانی عێراق لەم ناوچەیەدا دەستیان پێی نەگەیشتووە.  "ئۆپۆزسیۆنی ئێران هیچ بوونێكیان لە نزیك هێڵی سنوریی نێوان عێراق و ئێراندا نەماوە.. لیژنەی باڵای ئەمنیی بە سەرۆكایەتیی قاسم ئەعرەجی و ئەندامێتیمان، چەكی ئۆپۆزسیۆنی ئێرانی داماڵیوەو گەیشتوەتە ئەنجامی گرنگ لە دورخستنەوەی بارەگاو كردەوە چەكدارییەكانیان لە خاڵە سنورییەكان، هێزە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێران لە سنور دورخراونەتەوە، بڕیار بوو لە كەمپەكاندا كۆبكرێنەوەو نەتەوە یەكگرتووەكان دەرفەتی كاریان بۆ بدۆزێتەوە یاخود بیانگوازێتەوە". لەبارەی سنوری توركیاو عێراقەوە، سەعیدی دەڵێ: عێراق بەدرێژایی 362 كیلۆمەتر سنوری لەگەڵ توركیا هەیە، لەمەش 300 كیلۆمەتری سنوری وشكانییە لە هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك لەگەڵ 62 كیلۆمەتر رووباری دیسل لەچوارچێوەی پارێزگای دهۆكدا كە یەكێكە لە لقەكانی رووباری دیجلە. سنوری عێراق و توركیا ناوچەیەكی زۆر سەختە بەتایبەتیش كاتێك بەرەو باكوری خۆرهەڵات دەڕۆین لە سێگۆشەی عێراق-توركیا- ئێران، زەوییەكی زۆر سەختەو ساڵانە تاوەكو نیوەی ساڵ بە بەفر داپۆشراوە.  فەرماندەی هێزی سنوری عێراق رونیكردوەتەوە كە عێراق بەدرێژایی مێژوو بنكەی لە هێڵی سنوریی لەگەڵ توركیا نەبووە بۆ كۆنترۆڵكردنی، بۆیە جوڵەی چەكدارانی نایاسایی لەناوچەكە دروستبووە، كاردنی ئەوان لەمدواییەدا بەدوو ئاڕاستە بووە، یەكەم هەماهەنگیكردن لەگەڵ لایەنی توركی بۆ دامەزراندنی بنكەی هەماهەنگیی هاوبەش بۆ ئەوەی بەریەككەوتن لەنێوان یەكەكانی ئێمەو ئەوان روونەدات و بتوانین بنكە لەسەر هێڵی سنوریی دروست بكەین، لەمڕووەوە لە بابەتی هەماهەنگیدا بە ئەنجامی ئەرێنیی بەرایی گەیشتوون، بەڵام بەكردەیی هیچ كارێك نەكراوە. لە ئاڕاستەی دووەمیشەوە كارمان كردووە بۆ ئەوەی ئەوەی دەتوانرێت لە ناوچە سنورییە چۆڵەكان كۆنترۆڵ بكرێت، كۆنترۆڵ بكرێت، دەستكراوە بە دروستكردنی زیاتر لە 27 بنكەی سنوریی لەسەر هێڵی سنوریی عێراق و توركیا، هەندێكیان لە باكوری زاخۆ لە پارێزگای دهۆك و هەندێكی تریان لەچوارچێوەی پارێزگا هەولێرن و لە ئەنجامی باش گەیشتوون.  "هاتنەناوەوەی توركی هەیە بۆ ناو خاكی عێراق بە قوڵایی جیاواز ئەمە لەگەڵ بوونی خاڵەكانی سوپای توركیاو هێڵی بەیەكگەیشتنی خاڵی سنوریی و سوپای توركیا، فەرمادەیی هێزەكانی سنور تاكە دەسەڵاتی فیدراڵین لە سنوری عێراقدا لەچوارچێوەی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان و پەیوەندیمان لەگەڵ یەكەكانی توركیادا هەیە".  فەرماندە سەربازییەكەی عێراق بەوە كۆتایی بە قسەكانی هێناوە كە دوو لیوانی فەرماندەیی ناوچەی یەك سنوری عێراق و توركیایان گرتوەتەدەست و هێزەكە بە دوو فەوجی پیادەو توانای مرۆیی و كەلوپەلی ئەندازیاری بۆ كردنەوەی رێگاكان بەهێزكراوەو كاركردنیش بەردەوامە. 

  درەو: راپۆرتی: هەڵۆ حەسەن چین وەك یاریزانێكی سەرەكی كە ئامادەیی جیهانی و ناوچەیی جیاوازی هەیە، بەردەوام بانگەشە بۆ پاراستنی ئاشتی و پێشخستنی گەشەپێدان و پەروەردەكردنی سیستەمێكی نێودەوڵەتی باشتری كردووە،پەرەسەندنی كاریگەریی نێودەوڵەتی و ناوچەیی چین كاریگەرییەكی بەرچاوی هەیە كە درێژدەبێتەوە بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق،كورد چۆن (یاسای هاوسەنگی)، پەیوەندییەكانی لەگەڵ چیندا بەڕێوەدەبات و لە هەمان كاتدا پەیوەندییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانە تەقلیدییەكانی وەك ئەمریكا بپارێزێت؟، ڕۆڵی كورد و پێگەی كوردستان لە ڕێگای ئاوریشمی كۆندا چ بوو،پرۆژەی پشتێن و ڕێگای چین كاریگەری چ دەبێت لەسەر كورد؟ پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا (BRI) پڕۆژەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کە لەلایەن چینەوە لە ساڵی 2013 دەستیپێکردووە، ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانی جیهانی و هاندانی گەشەی ئابوورییە لە سەرانسەری ئاسیا و دەرەوەی ئاسیا لە ڕێگەی تۆڕێکی بەرفراوانی پڕۆژەکانی ژێرخانی. بۆ کورد كەدابەشكراوى تورکیا، عێراق، ئێران، سوریایە، کۆمەڵێک دەرفەتی ناوازە دەخاتە ڕوو کە دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر دیمەنی ئابووری کۆمەڵایەتیی،یەکێک لە سوودە هەرە دەستبەجێەکان بۆ ناوچە کوردستانییەکان دەتوانێ وەبەرهێنانی بەرچاو بێت لە ژێرخانی ئابووریدا. زۆرێک لە ناوچە کوردستانییەکان بەهۆی درێژخایەنی ململانێکان و ناسەقامگیری سیاسییەوە بەدەست بێ گەشەسەندنەوە دەناڵێنن. بە بەشداریکردن لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگای چین ئەم ناوچانە دەتوانن وەبەرهێنانی چینی بۆ دروستکردن و نوێکردنەوەی ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن و ژێرخانی گرنگی دیکە كەڵك وەربگرن. باشترکردنی ژێرخانی پەیوەندییەکان لە ناو ناوچە کوردستانییەکان ئاسانکاری بۆ بازرگانی و جووڵەی کاڵا و خەڵک دەکات،هەروەها پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا دەتوانێت یارمەتی ناوچە کوردستانییەکان بدات کە بە شێوەیەکی کاریگەرتر تێکەڵ بە تۆڕە بازرگانییە جیهانییەکان ببن. بەبوون بە بەشێک لە ڕێگاکانی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا ناوچە کوردستانییەکان دەتوانن ببنە خاڵی ترانزێتی گرنگ بۆ جووڵەی کاڵا لە نێوان ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا. ئەم پێگەی ستراتیژییە دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی چالاکییە بازرگانییەکان، ڕەخساندنی هەلی کار و هەمەچەشنکردنی ئابووری. قەبارەی بازرگانیی نێوان چین حكومەتی هەرێم قەبارەی بازرگانی چین و حكومەتی هەرێم،ساڵانە بایی نزیكەی دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلار كاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. هەروەها چین بەم دواییانە وەبەرهێنانەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان زیادكردووە، دیارترینیان وەبەرهێنانی پێنج ملیار دۆلاری ئەو وڵاتەیە لە هەولێر كە كۆمەڵگەیەكی بازرگانی و نیشتەجێبوون و گەشتوگوزارییە،لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵدا قەبارەی بازرگانیی نێوان چین و عێراق گەیشتووەتە زیاتر 16.38 ملیار دۆلار. هەناردەی چین بۆ عێراق 4.93 ملیار دۆلارو هاوردەشی لە عێراق 11.45 ملیار دۆلار بوە،لە هەرێمی كوردستان 80 كۆمپانیای چینی كاری بازرگانی و وەبەرهێنانیشیان لە هەرێمی كوردستان كردووە هەپی ستی چین لە هەولێر پڕۆژەی هەپی ستی چین كە بە بەهای 5ملیار دۆلار و لەسەر ڕووبەری دوو هەزار دۆنم زەوی لەلایەن كۆمپانیای پەكینی چینەوە دروستدەكرێت، بەتەواوبوونی هەپی ستی لەهەولێر 8 هەزار هەلی كار دەڕەخسێنێت و ساڵانە توانای پێشوازیكردنی لە14 ملیۆن گەشتیار هەیە و شوێنی مانەوەی 80 هەزار كەسی تێدا دەبێ،هەپی ستی كە پرۆژەیەكی گەشتیاری چینە لە هەولێر سێیەم گەورەترین پڕۆژەی چینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-(هەپی ستی) لە ئێران و مالیزیا هەیە و سێیەم شوێنیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەولێر دەبێت.. لە كاتی دەست بە كاركردن تیایدا تا تەواوبوونی، پێویستی بە 8 هەزار دەستی كار هەیە، پڕۆژەكە بە گشتی لە شاری یاری، ئەكواپارك، هۆتیل، شەقامی بازرگانی، ڤێلا، ئەپارتمانی گەورە، سەنتەری وەرزشی و ناوەندی خزمەتگوزاری پێكدێت، لەگەڵ خزمەتگوزارییەكانی وەك سوپەرماركێت، نەخۆشخانە، قوتابخانە و چەندین خزمەتگوزاری تریش لەخۆ دەگرێت،هەڵكەوتەی جوگرافیی پڕۆژەكە كەوتووەتە باكووری ڕۆژئاوای هەولێر لەنێوان رێگەی هەولێر و دهۆك و نێوان هەردوو گوندی دارەبەن و ئاشۆكان. هەرچەندە حكومەتی هەرێم شوێنی دروستكردنی هەپی ستی بۆ چنیەكان دابین كردبوو كە: ( لە خەبات یاخود رێگەی هەنارە و گڕاو، یان لە شێخ توراب، رێگەی كۆیە بیكەن، بەڵام كۆمپانیای پەكینی چین بەحكومەتی هەرێمیان وتبوو: بە جی پی ئێس لەلایەن چینەوە ئەو شوێنە دیاری كراوە، چونكە ئەو شوێنە لە فڕۆكەخانە و هەردوو شەقامی 120ی و 150 مەتری نزیكە   كورد لە ڕێگای ئاوریشمی كۆنی چیندا ڕێگای ئاوریشمی كۆن، كە تۆڕێكی بازرگانی مێژوویی بوو لە چینەوە تا دەریای ناوەڕاستى بەیەكەوە دەبەستەوە. ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری لەسەر ئەو ناوچانەی كە بەسەریدا تێپەڕیبوو،خۆشگوزەرانی بۆ ناوچەكانی سەر ڕێگاكەی هێنایە ئاراوە، بووە هۆی دروستكردنی شوێنی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییەكان و دامەزراندنی سیستەمێكی بازرگانی گەشەسەندوو،لە دەرەوەی ئابووری، ڕێگای ئاوریشمی كۆن ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە یەكگرتنی كۆمەڵگاكاندا. وەك خاڵی كۆبوونەوەی خەڵك و بازرگانانی وڵاتانی جۆراوجۆر پەیوەندی كۆمەڵایەتی و ئاسانكاری بۆ موزایەدە و كارلێككردن هەروەها ئاڵوگۆڕی كولتووری بەدرێژایی ڕێگای ئاوریشمی كۆن ، كارە هونەریەكان، كاری دەستی، تابلۆ، مۆسیقا و زانیاری لەسەر كولتوورە جیاوازەكان ئەمەش تابلۆیەكی دەوڵەمەندی میراتی كولتووری دروستكرد كە سنوورەكانی تێپەڕاند،بڵاوبوونەوەی ئایین یەكێكی دیكە لە دەرئەنجامەكانی بوونی ڕێگای ئاوریشمی كۆن بوو. ئاسانكاریی كرد بۆ بڵاوبوونەوەی ئایینەكانی وەك مەسیحی، ئیسلام، هیندۆسی و زەردەشتی بۆ خاكی نوێ، بەشداری كرد لە فرەچەشنی ئایینی و سینكریتیزم بە درێژایی ڕێگاكەی،ڕێگای ئاوریشمى كؤن دوو ڕێگای سەرەكی لەخۆگرتبوو: ڕێگای وشكانی: دابەشكراوە بەسەر ڕێگایەكی باكوور كە لە هاویندا بەكاردەهێنرا و ڕێگایەكی باشوور كە لە زستاندا بەكاردەهێنرا، ئەم ڕێگایانە زۆرترین بازرگانییان پێوەكرا و بنەمای میراتی مێژوویی قووڵی ڕێگای ئاوریشمیان پێكهێنا ڕێگای دەریا: لە (سەردەمی شانشینی هان )، دامەزرا، شۆڕشێكی گەورەی لە بازرگانی نێوان چین و ڕۆمادا كرد، هیندستان و باشووری ئاسیا و باكووری ئەفریقا و دەریای سووری بەیەكەوە گرێدا ڕێگای ئاوریشمی كۆن بۆ كورد بایەخێكی بێئەندازەی هەبوو، ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو وەك ڕێڕەوێكی بازرگانی و پردێكی ڕۆشنبیری كە كاریگەری زۆری لەسەر گەشەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی هەبوو،كوردستان كەوتە بەردەم چالاكییە بازرگانییە گەشەسەندووەكانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. ئەمەش بووە هۆی گەشەسەندنی ناوەندە بازرگانییەكان و بازاڕەكان، دەرفەتی ئابووری و خۆشگوزەرانی بۆ دانیشتوانی ناوچەكە دروستكرد،پێگەی ستراتیژی كوردستان بەدرێژایی رێگای ئاوریشم، وەك ناوەندێكی بازرگانی چارەنووسساز جێگیر كرد، ئەمەش ئاسانكاری بۆ ئاڵوگۆڕی كاڵا و بیرۆكە لە نێوان شارستانییەتە جیاوازەكاندا كرد. پێگەی خاكی كورد وەك یەكتربڕكێی ڕێگا بازرگانییەكان ڕێگەی پێدا كە سوود لە ڕۆیشتنی كاڵا و كولتوورە جۆراوجۆرەكان وەربگرێت كە بە خاكەكەیدا تێدەپەڕین ڕێگای ئاوریشم ڕۆڵێكی سەرەكی بینی لە داڕشتنی دیمەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری كوردستان.   ڕێگای ئاوریشمی كۆن داهاتێكی زۆری هەبوو بۆ ئەو دەوڵەتانەی پێدا تێپەڕدەبوو، ناوچە كوردیەكانیش یەكێك بوو لەو ناوچانەی كە ئەم ڕیگەیەی پێدا گوزەردەكرد، بووە سەرچاوەیەكی داهاتێكی زۆری بۆ میرنشینە كوردەكان،لەدوای لاوازبونی عەباسیەكان كە خەلیفەكانیان نەیانتوانی چیتر كۆنتڕۆڵی ناوچە دوورە دەستەكان بكەن بەتایبەت ناوچە شاخاویەكانی باكور، هەر لە ناوچەكانی باكور (ئورمیە) میرنشینێكی كوردی دروستكرا بە ناوی (صدقیە) 770-827ز، لە دەشتاییەكانی "شارەزوریش" (عیشانیەكان) دەستیان بەسەر ناوچەكەدا گرت 912–961ز ، زیاتریش دوای لاوازتربوونی بنەماڵەی عەباسیەكان ڕێگەی بۆ بنەماڵەی "بوەیهی" 934ز خۆشكرد كە عەباسیەكان ببەزێنن ئەمەش هەلی بۆ بنەماڵە كوردیەكان ڕەخساند كە خۆبەرێوەبەری ڕابگەیەنن، بە هاتنی "سەلجوقیەكان" و تێكشكاندنی "بوەیهیەكان" ناوچە كوردیەكان زیاتر ئۆتۆنۆمیان وەرگرت و چەندین حوكمەت دروست بوون لە ژێر دەسەڵاتی "سەلجوقیەكان"دا تەنانەت لە دەرەوەی ناوچە كوردیەكانیش دەسەڵاتدرا بە كوردەكان بۆ نمونە حوكمەتی (شوانكارەیی) كە فەرمانڕەوایەتی هەرێمی "فارسیان" دەكرد، سنوری دەسەڵاتی میرنشینە كوردیەكان هەر لە باشوری دەریای قەزوین درێژدەبۆوە تا دەریای عەرەب لە چوارچێوەی ئەم سنورەدا 3 هێڵی سەرەكی بازرگانی پێداتێپەڕدەبوو بەجۆرێك شادەماری ڕێگەی ئاوریشمی كۆن بە ژێر دەسەڵاتی كوردیدا تێپەڕ دەبوو، میرنشینە كوردیەكان بەتایبەت"صدقیە،عیشانیەكان،سالاریەكان،هەزەبانی،ڕەوادی،شەدادی،حەسنەوی، شوانكارەیی"، داهاتێكی زۆریان بەم ڕێگانە كۆكردۆتەوە هەر لە باج وەرگرتنەوە لە قافڵە بازرگانیەكان یاخود داهاتی كاروانسەرا و بازاڕەكانی ناو شارە كوردیەكان، هەروەها كوردستان ناوچەیەكی ستراتیژی بوو بۆ ڕێگەی ئاوریشمی چین وناوچەیەكی هەستیاريش بوو بەهۆی سەختی و شاخاوی ناوچەكەوە. پەیوەندی نێوان كورد و چین پەیوەندی نێوان كورد و چین فرەلایەنە و ڕەهەندە ئابووری و سیاسی و كولتوورییەكان لەخۆدەگرێت،كارلێكەكانی چین لەگەڵ كورد لەچوارچێوەی بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكی و ئابوورییە فراوانەكانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەخۆدەگرێت. سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرژەوەندی سەرەكی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەوری دەستەبەركردنی سەرچاوەكانی وزە و فراوانكردنی كاریگەرییە ئابوورییەكەی دەسوڕێتەوە، پڕۆژەی ژێرخانی و پاراستنی پەیوەندی سەقامگیر لەگەڵ یاریزانە سەرەكییەكانی ناوچەكە.سیاسەتی دەرەوەی چین لە ناوچەكەدا بە بنەماكانی دەستوەرنەدان و هاوكاری ئابووری لەخۆدەگرێت. ئاسایشی وزە چین زۆر پشت بە هاوردەكردنی نەوت دەبەستێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش سەرچاوەیەكی زۆر گرنگی وزەیە. دەستەبەركردن و دابینكردنی سەقامگیری نەوت و گاز نیگەرانییەكی سەرەكییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی چین، كاریگەری لەسەر كارلێكەكانی لەگەڵ وڵاتانی جۆراوجۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. چۆنگمان چاوی لە غازی كوردستانە وەستانی هەناردنی نەوتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە ساڵێكی تێپەڕ كرد،كە هاوكات وەستانی هەناردن و كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان زیان بە كۆمپانیا ئەمەریكییەكان گەیاندوە، كە چانس و هەلی كاركردنیان لە ناوچەكانی تری عێراق بۆ بەرژەوەندیی چین و رووسیا لە دەست داوە،مانگی رابردوو عێراق گرێبەستی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لە كیڵگەیەكی رۆژهەڵاتی بەغدای بە گرووپی كۆمپانیاكانی "چۆنگمان"ی چینی بۆ نەوت و غازی سروشتی دا، جیا لەوە كۆمەڵە كۆمپانیاكانی "یونایتید ئینێرجی"ی چینی گرێبەستی وەبەرهێنانی لە كێڵگەی فاو لە بەسرە بردەوە، كۆمپانیای "جیۆ جید"ی چینیش گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی زرباتییەی نەوت و غازی لە پارێزگەی واست بردەوە، دوای ئەوە كیڵگە نەوتی و غازییەكانی ناوچەی فوراتی ناوەڕاست بە گرووپی "چۆنگمان" دا و كۆمپانیای "چینهواش" گرێبەستی وەبەرهێنانی لە كێڵگەیەك لە پارێزگای موسەنا بردەوە، كە ئەویش كۆمپانیایەكی چینییە، جیا لەوانە چەند كێڵگەیەكی تر بە كۆمپانیاكانی چین دراون،وەرگرتنی ئەو گرێبەستانە لەلایەن كۆمپانیا چینییەكان، سەركەوتێكی گەورەیە بۆ پەكین لەسەر حیسابی كۆمپانیا ئەمەریكییەكان، هەرێمی كوردستانی عێراق لە دڵی ململانێیەكی فرەڕەهەندی دەسەڵاتدایە لەسەر غازی سروشتی، لە ئەنجامی ئەو یەدەگە زەبەلاحەی كە خاوەنییەتی، كە بە نزیكەی 200 ترلیۆن پێی سێجا مەزەندە دەكرێت. ئەم ململانێیە كاریگەریی ئەو هۆكارە سیاسی و ئابووری و جیۆپۆلەتیكیانەی لەسەرە دیمەنی ناوچەیی و نێودەوڵەتی،ئەمەریكیەكان هاوشێوەی عێراق نایانەوی كۆمپانیا رووسی و چینیەكان بگەنە هەرێمی كوردستانیش بەتایبەت گرووپی كۆمپانیاكانی "چۆنگمان"ی چین خواستێكی زۆری هەیە بۆ پەرەپیدان و وەبەرهێنانی غازی سروستی كوردستانیش   دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا(BRI) دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، پڕۆژەی ژێرخانی جیهانی و گەشەپێدانی ئابووری چین، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست درێژدەبێتەوە، چین بە وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و تۆڕەكانی گواستنەوە و پڕۆژەكانی وزە، ئامانجی بەرزكردنەوەی پەیوەندی و یەكگرتنی ئابوورییە لە سەرانسەری ناوچەكەدا سیاسەتی دەستوەرنەدان چین پابەندە بە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە كاروباری ناوخۆی وڵاتانی دیكە. ئەم پرەنسیپە ڕێبازی خۆی بۆ پرسی كوردیش دەگرێتەوە، بەو پێیەی خۆی لە لایەنگری لە پەیوەندییە ئاڵۆز و زۆرجار مشتومڕاوییەكانی نێوان كورد و حكومەتەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا بەدوور دەگرێت بازرگانی و وەبەرهێنان چین لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خەریكی بازرگانی و وەبەرهێنانە، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. لە هەرێمی كوردستانی عێراق كۆمپانیا چینییەكان وەبەرهێنانیان لە كەرتە جیاوازەكانی وەك وزە، بیناسازی، و پەیوەندییەكان لەكاردان پڕۆژەكانی وزە: كۆمپانیاكانی وزەی چینی بەشدارن لە گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستانی عێراق پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری: كۆمپانیاكانی بیناسازی چین بەشدارن لە پەرەپێدانی ژێرخانی وەك ڕێگاوبان و پرد هاوبەشی ئابووری هاوبەشییە ئابوورییەكانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆرجار ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتە ناوەندیەكان دەگرێتەوە نەك قەوارە ناوچەییەكانی وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەڵام سوودە ئابورییەكانی ئەم هاوبەشیانە بۆ ناوچە كوردستانییەكان درێژدەبێتەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی وەك عێراق – هەرێمی كوردستانی عێراق. پەیوەندی دیپلۆماسی چین پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكانی توركیە، ئێران، عێراق و سوریا دەپارێزێت. كارلێكەكانی لەگەڵ كورد دەچێتە چوارچێوەی ئەم پەیوەندییە دیپلۆماسییە فراوانترانە توركیە: چین بەردەوامی و بەهای هاوبەشی ستراتیژی خۆی لەگەڵ توركیە دەدات، هەروەها توركیە یاریزانێكی گرنگە لە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا. بە لەبەرچاوگرتنی نیگەرانییەكانی توركیە سەبارەت بە پرسی كورد، چین بە وردی پەیوەندییەكانی بەڕێوەدەبات ئێران: ئێران كە شوێنی دانیشتووانێكی زۆری كوردە، هاوبەشێكی دیكەی سەرەكی چینە، بەتایبەتی لە بواری وزە و بازرگانیدا. پشتیوانی چین بۆ ئێران لە كۆڕبەندە نێودەوڵەتییەكان، سەرەڕای سزاكانی ڕۆژئاوا، جەخت لەسەر سروشتی ستراتیژیی پەیوەندییەكانیان دەكاتەوە عێراق: لە عێراق، چین كار لەگەڵ هەردوو حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، بۆ هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكانی بۆ پاراستنی سەقامگیری و هاوكاری ئابووری سوریا: چین پشتیوانی لە حكومەتی سوریا دەكات و جەخت لەسەر پێویستی گەیشتن بە چارەسەرێكی سیاسی بۆ ململانێی سوریا دەكاتەوە. هەڵوێستی ئەو وڵاتە لەمەڕ پرسی كورد لە سووریا لەگەڵ سیاسەتی بەرفراوانتری دەستوەرنەدان یەكدەگرێتەوە نیگەرانییە ئەمنییەكان چین نیگەرانە لە تیرۆر و توندڕەوی، ئەم نیگەرانییە درێژدەبێتەوە بۆ ناوچە كوردیەكان، هاوكاری چین لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا، گوزارشت لە خواستی چین دەكات بۆ ڕێگریكردن لە ناسەقامگیری كە ڕەنگە كاریگەری لەسەر ئاسایشی وڵاتەكەی هەبێت لەئایندەدا.بەتایبەت پرسی چەكدارانی ئویگور لە سوریا كارلێكی كولتووری و كۆمەڵایەتی ئاڵوگۆڕی كلتوری ئاڵوگۆڕە كولتوورییەكانی نێوان چین و ناوچە كوردیەكان بە بەراورد بە كارلێكەكانی چین لەگەڵ بەشەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردارە. بەڵام هەوڵ هەیە بۆ پێشخستنی لێكتێگەیشتنی یەكتر لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی ئەكادیمی و بەرنامەی زمان و بۆنە كولتوورییەكان پەروەردە و ڕاهێنان زانكۆكانی چین سكۆلەرشیپ پێشكەش بە خوێندكارانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، لەنێویاندا كورد، بۆ ئەوەی لە چین بخوێنن. ئەم ئاڵوگۆڕە پەروەردەییە یارمەتیدەرە بۆ دروستكردنی پەیوەندی نێوان تاكەكان و بەرەوپێشبردنی تێگەیشتنێكی باشتر لە كولتوور و كۆمەڵگەی چینی هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكان چین لەبەردەم ئالینگاری هاوسەنگكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا لە هەمان كاتدا مامەڵە لەگەڵ ناوچە كوردییەكان دەكات. سیاسەتی دەستوەرنەدان یارمەتیدەرە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم داینامیكە ئاڵۆزانە، بەڵام ململانێ بەردەوامەكان و ناسەقامگیری ناوچەیی مەترسی لەسەر وەبەرهێنان و بەرژەوەندییەكانی دروست دەكەن گرژییە جیۆپۆلیتیكییەكان دیمەنی جیۆپۆلەتیكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕە لە گرژی، هەروەها پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی چین،پێویستی بە دیپلۆماسییەكی ورد هەیە. پرسەكانی وەك بزووتنەوەی سەربەخۆیی كورد و ململانێ ناوچەییەكان پێویستیان بە ڕوانگەیەكی ورد هەیە بۆ نە تێوەگلاون لە ململانێ ناوخۆییەكان،پێدەچێت دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین و دیپلۆماسیەتی ئابوری كاریگەری خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچە كوردییەكانیشەوە فراوانتر بكات. بەردەوامبوونی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و وزە و بازرگانیدا پەیوەندییە ئابوورییەكان بەهێزتر دەكات، لە هەمان كاتدا هەوڵە دیپلۆماسییەكان ئامانجیان دەستەبەركردنی سەقامگیری و هاوكارییە.پەیوەندی چین لەگەڵ كورد درێژكراوەی پەیوەندییە بەرفراوانەكەی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بەرژەوەندی ئابووری و ئاسایشی وزە و پراگماتیزمی دیپلۆماسی پاڵپشت دەكات. لە كاتێكدا كە سیاسەتی دەستوەرنەدانی چین، ڕێبازی خۆی لە پرسی كورد پێكدەهێنێت، وەبەرهێنان و كارلێكەكانی لە ناوچە كوردنشینەكاندا ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی ئامادەبوونە. گەیشتن بە هاوسەنگی لە پەیوەندی لەگەڵ حكومەتە ناوەندەكان و قەوارە ناوچەییەكان تا ئێستاش تەحەدایەكی گەورە ماوەتەوە، لەكاتێكدا چین هەوڵدەدات كاریگەرییەكانی فراوانتر بكات و بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەیەكی ئاڵۆز و دینامیكیدا مسۆگەر بكات كورد و پشتێن و ڕێگا   دەستپێشخەرییەكانی پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەكەم لە پەیوەندییە بەرفراوانەكانی چین لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست. لە كاتێكدا ناوچە كوردستانییەكان خۆیان ڕاستەوخۆ بەشێك نین لە دەستپێشخەرییەكانی پشتێن و ڕێگا، بەڵام پرۆژەی ژێرخانی و هاوبەشی ئابووری لە وڵاتانی وەك توركیە، ئێران، عێراق و سوریا كاریگەرییان لەسەر ناوچە كوردییەكان و داینامیكی جیۆپۆلەتیكی ناوچەكە دەبێت. بۆنمونە: دەرفەتی ئابووری و پەیوەندی بەرزكردنەوەی ژێرخانی ئابووری دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ئامانجی بەرزكردنەوەی پەیوەندییە لە ڕێگەی پڕۆژەكانی ژێرخانی وەك ڕێگاوبان، هێڵی ئاسن، بەندەر و وزە. لە كاتێكدا زۆربەی ئەم پڕۆژانە لە وڵاتانی وەك توركیا، ئێران و عێراقدا چڕبوونەتەوە، بەڵام تەواوكردنیان دەتوانێت تۆڕەكانی گواستنەوە و ڕێڕەوی بازرگانی باشتر بكات كە ناڕاستەوخۆ سوودی بۆ ناوچە كوردستانییەكان هەبێت گواستنەوە: باشتركردنی ژێرخانی گواستنەوە ئاسانكاری دەكات بۆ جوڵەی كاڵا و خەڵك، ئەمەش دەتوانێت گەشەی ئابووری و یەكگرتنی ناوچەیی بەرز بكاتەوە گەیاندنی وزە: پڕۆژەی وزە، لەوانەش بۆری نەوت و گاز، ئاسایشی وزە بەرز دەكەنەوە و هاوكاری ئابووری بەرەوپێش دەبەن. یەدەگی گەورەی نەوت لە كوردستان ت بازرگانی و وەبەرهێنان گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە بازرگانی و وەبەرهێنان دەتوانێت دەرفەت بۆ گەشەپێدانی ئابووری و وەبەرهێنانی دەرەكی لە ناوچە كوردستانییەكان بە تایبەت لە كەرتەكانی وەك وزە و بیناسازی و پەیوەندییەكان بخوڵقێنێت وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی دەرەكی: كۆمپانیا چینییەكان كە بەشدارن لە پرۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوبان دەتوانن هەلی وەبەرهێنان لە خاكە كوردییەكان بكۆڵنەوە، ئەمەش بەشدارە لە ڕەخساندنی هەلی كار و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری رێگای بازرگانی: پەرەپێدانی ڕێڕەو و ڕێڕەوی بازرگانی نوێ لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ڕەنگە ئاسانكاری بكات بۆ زیادكردنی بازرگانی نێوان هەرێمە كوردییەكان و وڵاتانی دراوسێ، هەروەها لەگەڵ چین كاریگەرییە جیۆپۆلیتیكییەكان سەقامگیری ناوچەیی بەرزكردنەوەی پەیوەندی و گەشەپێدانی ئابووری كە لەلایەن دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوە بەرەوپێش دەچێت، دەتوانێت بەشداربێت لە سەقامگیری ناوچەكە لەڕێگەی چارەسەركردنی جیاوازییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و بەرزكردنەوەی هاوكاری لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا. بەڵام ڕەنگە گرژی و ململانێی جیۆپۆلەتیكی لە ناوچەكەدا ئاستەنگ بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە دروست بكات ناوچە جێناكۆكەكان: ناوچە كوردنشینەكان بە تایبەت لە عێراق و سوریا و توركیە كەوتوونەتە ئەو ناوچانەی كە بەهۆی ململانێكان و ناسەقامگیری سیاسییەوە زیانیان بەركەوتووە. پڕۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا لەوانەیە لەم جۆرە ژینگانەدا ڕووبەڕووی مەترسی ئەمنی و تەحەدای لۆجستی ببنەوە هاوكاری نێوان سنوورەكان: دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا هاندەری هاوكاری ئابووری سنوور بەزاندن و یەكگرتنە، كە دەتوانێت گرژییەكان كەم بكاتەوە و هەوڵەكانی بنیاتنانی ئاشتی لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا بەرز بكاتەوە، لەوانە ئەوانەی دانیشتووانی كوردیان هەیە پەیوەندی دیپلۆماسی بەشداریكردنی چین لە پڕۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا كاریگەری لەسەر پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاستدا دەبێت، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. هەڵوێستی چین لەمەڕ پرسە ناوچەییەكان، وەك ئۆتۆنۆمی كورد و بزووتنەوەكانی سەربەخۆیی، ڕەنگە لە ژێر كاریگەری بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و ڕەچاوكردنی دیپلۆماسییدا بێت هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكان: ڕەنگە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە چین ڕێبازی خۆی بۆ پرسە سیاسییە هەستیارەكان كە پێكهاتە كوردییەكان تێیدا بەشدارن، دیاریدەكات بەو پێیەی هەوڵدەدات سەقامگیری و پەیوەندییە ئەرێنییەكان لەگەڵ وڵاتان بپارێزێت هێزی نەرم و كاریگەری: وەبەرهێنانە ئابوورییەكانی چین و پڕۆژەی ژێرخانی لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دەتوانێت هێزی نەرم و كاریگەری خۆی لە ناوچەكەدا بەرز بكاتەوە، ئەمەش ڕەنگە كاریگەری لەسەر داینامیكی سیاسەتی كوردی و جیۆپۆلەتیكی ناوچەیی هەبێت ئاڵوگۆڕی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی لە كاتێكدا دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەكەم گرنگی بە پەرەپێدانی ئابووری و ژێرخانی دەدات، هەروەها كاردەكات بۆ پێشخستنی ئاڵوگۆڕی كولتووری لە نێوان وڵاتانی بەشداربوودا. ئەو كارلێكە كولتووریانەی كە دەستپێشخەرییەكە ئاسانكاری بۆ دەكات، ڕەنگە بەشدار بن لە زیادبوونی لێكتێگەیشتن و هاوكاری نێوان پێكهاتەكانی چینی و كورد بەرنامەی پەروەردەیی و ڕۆشنبیری دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا پاڵپشتی لە دەستپێشخەرییەكانی وەك ئاڵوگۆڕی ئەكادیمی، بەرنامەی زمان و بۆنە كولتوورییەكان دەكات، كە دەتوانن لێكتێگەیشتنی یەكتر بەرز بكەنەوە و پەیوەندییەكانی نێوان چین و ناوچە كوردستانییەكان پتەوتر بكەن گەشتیاری: ڕەنگە شوێنەوارە كولتوورییەكان لە ناوچە كوردنشینەكاندا سوودمەند بن لە زیادبوونی گەشتیاری كە لە ئەنجامی باشتربوونی ژێرخانی و پەیوەندیكردن لە ژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دروست دەبێت، كە بەشدارە لە ئابوورییە ناوخۆییەكان و هەوڵەكانی پاراستنی كولتووری لە كاتێكدا ناوچە كوردییەكان خۆیان بەشێكی ڕاستەوخۆی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا نین، بەڵام پڕۆژە ئابووری و ژێرخانیەكانی چین لە وڵاتانی وەك توركیە و عێراق و سوریا و ئێران كاریگەری لەسەر ناوچە كوردییەكان و دینامیكی جیۆپۆلەتیكی فراوانتر لە ناوچەكەدا هەیە. گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پەیوەندی و بازرگانی و وەبەرهێنان، هەم دەرفەت و هەم تەحەددا بۆ ناوچە كوردستانییەكان دەخاتەڕوو، گەشەسەندنی ئابووری و پەیوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكانیان و ئاڵوگۆڕە كولتوورییەكانیان لەگەڵ چین و وڵاتانی دراوسێ،ئایندەی پەیوەندییەكانی كورد و چین لە ژێر كاریگەری فاكتەرە جۆراوجۆرەكاندایە، لەوانە بەرژەوەندی ئابووری، داینامیكی جیۆپۆلەتیك، سەقامگیری ناوچەیی، ئاڵوگۆڕی كولتووری. لە كاتێكدا كە دەرفەتی هاوكاری لە نێوان پێكهاتە كوردییەكان و چین هەیە، تەحەددا و نادڵنیاییەكانیش هەن، بە تایبەت لە چوارچێوەی ململانێی ناوچەیی و ئاڵۆزییە سیاسییەكان. سەرچاوەكان: ڕاپۆرتی بانکی جیهانی BRI](https://www.worldbank.org/en/topic/regional-integration/brief/belt-and-road-initiative) بانکی گەشەپێدانی ئاسیا- ADB  (https://www.adb.org/publications/asia-infrastructure-needs)   وتارەکانی شی جینپینگ لەسەر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، تێڕوانینێک بۆ دیدگا و ئامانجەکانی چین  (http://www.xinhuanet.com/english/2017-05/14/c_136282982.htm) طريق الحرير والحزام .. خطوط الرمال المتحركة .. هل يلامس كوردستان https://almasra.iq/35657/ Baghdad plans to link China’s Belt and Road with Iraq’s Development Road https://www.iraqinews.com/iraq/baghdad-thinks-of-linking-chinas-belt-and-road-with-iraqs-development-road/ پەیوەندییەكانی چین و هەرێمی کوردستان و كاریگەریی لە سەر دۆزی كورد د. ڕێبوار ڕەئووف ساڵح https://www.centerfs.org/the-indian-language-the-hierarchy-of-kurdistan-and-the-language-of-the-kurdistan-region/ د. مۆردیچای چازیزەی  پرسی کورد لە سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”، و/ هاوڕێ حەسەن حەمە    

شیكاری: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە و ناحییەکانی سیروان و هەورامان) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 یەکێتی پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بە ڕێژەی (32%)ی دەنگەکان بەدەست هێناوەو (12) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (102 هەزار و 922) دەنگی بە ڕێژەی (28%) بەدەستهێناوەو (10) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 پارتی سێیەم بووەو (51 هەزار و 414) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (28%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوەو (5) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 کۆمەڵ بەبێ ئەوەی لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبێت چوارەم بووەو (39 هەزار و 781) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (11%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوەو (4) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان بەبێ ئەوەی لە بازنەی (3)ی هەڵەبجە کاندیدی هەبێت، پێنجەم بووەو (17 هەزار و 846) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوەو (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 یەکگرتوو بەبێ ئەوەی لە سێ بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبێت شەشەم بووەو (15 هەزار و 852) دەنگ و زیاتر لە ڕێژەی (4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەستهێناوەو (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 سەربەخۆو لایەنەکانی دیکە (22 هەزار و 283) دەنگ و ڕێژەی (6%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانیان بەدەست هێناوەو (2) کورسی پەرلەمانیان بەردەکەوێت و (2) کورسی کۆتا بۆ مەسیحی و پێکهاتەی تورکمان تەرخان دەکرێت. یەکەم؛ پارێزگای سلێمانی لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت پێش کۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی پارێزگای سلێمانییە، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 364) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دووەم؛ بازنەی پارێزگای سلێمانی لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو سەرجەم قەزاکان کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی یەکەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی یەکەمییان گرتووە و (141 هەزار و 660) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (36%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (106 هەزار و 318) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (27%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدا بووەو (54 هەزار و 891) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (14%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (44 هەزار و 639) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی سەروو (11%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (22 هەزار و 876) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (6%). -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو پلەی شەشەمیان گرتووە و (16 هەزار و 885) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (4%). -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان پلەی حەوتەمی گرتووە و (2 هەزار و 749) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی کەمتر لە (1%). خشتەی یەکەم 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەندی هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) بەپێی دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە)) کە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەشێک بووە لە بازنەی (3)ی سنوری پارێزگای سلێمانی ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی دووەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکگرتووی ئیسلامی پلەی یەکەمی گرتووە و (7 هەزار و 24) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی و گۆڕان) پلەی دووەمیان گرتووە و (5 هەزار و 228) دەنگیان بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی سێیەمدا بووەو (4 هەزار و 858) دەنگی بەدەستهێناوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی چوارەمدا بووەو (3 هەزار و 477) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ پلەی پێنجەمی گرتووە و (3 هەزار و 396) دەنگی بەدەستهێناوە. خشتەی دووەم 3.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون (بەبێ دەنگی لایەنەکانی لە پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) لە بازنەی (3)ی پارێزگای سلێمانی ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی سێیەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کە هاوپەیمانیان هەبوو) پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (32%) و لەسەر ئەم بنەمایە (12) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت کۆی (36) کورسی گشتی پارێزگەکە. -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدایە بە (102 هەزار و 922) دەنگ و بە رێژەی (28%). لەسەر ئەم بنەمایە و بەپێی سیستمی نوێی هەڵبژاردن بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان (10) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدایەو (51 هەزار و 414) دەنگی هەیە بە رێژەی (14%) و (5) کورسی پارێزگای سلێمانی بۆ پەرلەمانی کوردستان بەردەکەوێت. -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدایەو (39 هەزار و 781) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (11%) و (4) کورسی پەرلەمانی کوردستانی لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی بەردەکەوێت. -    بزوتنەوەی گۆڕان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کە هاوپەیمانیان هەبوو) و لە (4) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدایەو (17 هەزار و 846) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (5%) و (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی کوردستانی لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی بەردەکەوێت. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی شەشەمدایەو (15 هەزار و 852) دەنگی بەدەستهێناوە بە زۆرتر لە ڕێژەی (5%)ی گشتی دەنگەکان و (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت . -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو لەگەڵ لایەنەکانی دیکە (22 هەزار و 283) دەنگیان هەیە بە رێژەی (6%) و (2) کورسی گشتیان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بەردەکەوێت. -     (2) کورسی کۆتای سنوری پارێزگای سلێمانی بەر پێکهاتەی (مەسیحی و تورکمان) دەکەوێت. خشتەی سێیەم    

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) لەدوای کەوتنی رێژەمەکەی سەدام حوسەینەوە دروستبوونی جۆرێک لە حوکمڕانیی دەبینین، کە رۆژ بە رۆژ ناکاراتر و خراپتر و ترسناکتر، دەبێت. ھەتا کاتیش تێبپەڕێت زیاتر ئاشکرادەبێت ئەوانەی حوکمڕانییەکە بەڕێوەدەبەن، بڕیارە ستراتیژیەکانی دەدەن و چۆنیەتی دروستبوون و ھاتئەکایەی ڕووداوەکان ئاراستەدەکەن، شایانی ھیچ یەکێک لەو پێگە و سێنتەرانەی دەسەڵات نین کە ھەیانە و لەبەردەستیاندایە. سیاسی فاشیل خەریکی دروستکردنی دونیایەکی فاشیلن. لەناو ئەم دۆخەدا دۆخی ھەرێمیش تا دێت خراپتر و تەحەداکان تا دێت گەورەتر دەبن. ئەوانەیش کە حوکمڕان و بڕیاربەدەستن، تا دێت ڕقاوییتر و بوغزاویتر و تاکڕەوتر و داخراوتر دەبن، لە ھەمووشی کارەساتبارتر تا دێت بێباک و نابەرپرسیارتریش، دەبن.  ئێستا کە ھەڵبژاردنێکی تازە لە ھەرێمدا بەڕێوەیە، دیسانەوە شتێک لە جوڵەی سیاسیی دروستبووە. ئەوەی پێویستە وەبیری خۆمانی بھێنینەوە، بۆ ئەوەی لانیکەمی بەرچاوڕونیی لەئارادابێت، ئەو ڕاستییەیە کە کێشەکانی ھەرێم بە ڕادەیەک گەورە و ترسناکن، بە جۆرێک بەسەریەکدا کەڵەکەبوون و تێکەڵکراون، چارەسەرکردنیان نەک ئاسان نییە، بەڵکو، ئەو بکەرە سیاسییانەی کە ھەن و کاردەکەن، توانای تێپەڕاندنی لانی ھەرەکەمی ئەو کێشانەیان نییە. ئەوان ئەندازیاریی دروستکردن و پاراستن و ھێشتنەوەی ئەو کێشانەن. ئەوەی دەیبینین بوونی ”تەحەدای سیاسیی گەورە“یە بەبێ ”بکەری سیاسیی راستگۆ و بەرپرسیار“، ئامادەگیی ”کێشەی سیاسیی فرەجۆر و ھەمەلایەن“ە، بەبێ ئامادەگیی ”سیاسەت“ خۆی وەک ئامرازیی سەرەکی خەمخوردن لە ژیانی گشتیی و ڕێکخستنێکی عەقڵانییانەی ئەو ژیانە گشتییە. لە دواھەمین ھەڵبژاردنی پەرلەمانی ھەرێمدا نزیکەی ٧٠ لە سەدی خەڵکی کوردستان بایکۆتی ھەڵبژاردنەکەیان کرد و نەچوونە سەر سندووقەکانی دەنگدان. بە پێچەوانەی ھەندێک بۆچوونەوە کە پێیان وایە خەڵکی ھەرێم خۆیان دواکەوتون و بەدوای ئەم پارتە سیاسییانەوەن، یان وەک فریادڕەس سەیریان دەکەن، خەڵکی ھەرێم نەک ھیچ ئومێد و باوەڕ و متمانەیەکیان بەم بکەرە سیاسییانە نەماوە، بەڵکو بە سەرچاوەی ھەرەسەرەکیی بەشی ھەرەزۆری کێشە و نەھەەماتییەکانی ھەرێمەکەیان دەزانن. خەڵک ئەو ھێزانە نەک وەک نوێنەری خۆیان نابینن، بەڵکو وەک گروپێک لە جەردە و ھێزی گەندەڵ و نابەرپرسیار وێنادەکەن. بەشدارنەبوونی گەورەی خەڵکیش لە ھەڵبژاردنەکاندا زیاد لە ھۆکارێکی سەرەکیی ھەیە کە دەشێت ھەندێکیان بەم شێوەیە ریزبکەین. یەکەم، کورتبوونەوەی ھەڵبژاردنەکان بۆ شانۆگەرییەکی رێکخراو کە بڕێکی زۆر لە ئەنجامەکانی پێشوەخت ناسراو و دەستنیشانکراوە. ھێزە حوکمڕانەکان بەو شێوەیە ھەڵبژاردنەکان ڕێکدەخەن، کە نەک تەنھا نەتوانێت کاریگەرییەکی ئەوتۆ لەسەر پێگەکانی دەسەڵاتیان دابنێت، بوڵکو خودی شانۆگەرییەکە دەگۆڕن بۆ ئامرازێک بۆ تازەکردنەوەی شەرعیەتی دەسەڵاتدارێتییەکەی خۆیان. لەم رەوتەدا چەندساڵێک لەمەوبەر بەرپرسی یەکێک لەو پارتە حوکمڕانەکانی ھەرێم لەسەر شاشەی تەلەفیزیۆنەکانەوە جورئەتی ئەوەی کرد بە ھەمووان بڵێت گەر ھێزەکەی ئەو تەنھا یەک کورسیش بھێنێت، ھیچ ناگۆڕێت و ئەوان وەک خۆیان دەمێننەوە و پێگەکانیان چۆڵناکەن. دووھەم، گەیشتنی چۆنیەتی رێکخستنی ھەڵبژاردنەکان بە ئاستێک لە  گەندەڵکاریی و دەستێوەردانی سیستماتیکی، کە دەکرێت زۆر بە ئاسانی قسە لە دیاردەی ”دزینی ھەڵبژاردن“ەکان بکرێت. دزینی ھەڵبژاردن یەکێکە لە میکانیزمە باوەکانی ھەڵبژاردن لە ناوچەکەدا، بە ھەرێمەکەی ئێمەشەوە، لە ڕاستیشدا دزینی ھەڵبژاردنەکان یەکێک بوو لە ھۆکارە سەرەکییەکانی ڕاپەڕینەکانی ”بەھاری عەرەبی“. لە ھەرێمدا ھەمووشتێک قابیلی دزینە، لەپێش ھەمووانەوە ھەڵبژاردنەکان. سێھەم، بوونی چەندان دەزگا و بارەگای نافەرمیی تەریب بە دەزگاکانی حوکمڕانیی بە جۆرێک مانایەکی ئەوتۆ بۆ دەزگا فەرمییەکانی حوکمڕانییەکە ناھێڵنەوە. ئەم دەزگا و بارەگا نافەرمییانە ھەم دەسەڵاتێکی گەورە و چاودێرینەکراویان ھەیە، ھەم دەتوانن  پەرلەمان و دەزگاکانی فەرمییەکانی تری حوکومەت بێنرخ و بێکاریگەریی بکەن . ئەمانە لە دەرەوەڕا دەسەڵاتێکی تەریب بە دەسەڵاتە فەرمییەکان دروستدەکەن و لە دەزگا فەرمیەکانیش زۆر زیاتر دەسەڵاتدارترن. نموونەی ئەو دەزگایانەش، مەکتەبی سیاسیی حیزبەکان و بارەگا تایبەتەکانە، بە تایبەتی بارەگاکەی بارزانی، کە چەقی قورسایی دەسەڵاتەکانی ناو ھەرێمە. ئەمە جگە لە بازنە داخراوەکانی خێزان و بنەماڵە دەسەڵاتدارەکان. چوارھەم، خاڵێکی دیکە کە وادەکات ھەڵبژاردن مانایەکی ئەوتۆی بۆ نەمێنێتەوە، مەسەلەی بە شەخسیکردنێکی تەواوی دەسەڵاتە لە ھەرێمەکەدا. زۆربەی جار کەسی ژمارەیەکی ناو پارتە حوکمڕانەکان، کە بەردەوام لە دەرەوەی دەزگا فەرمییەکانی حوکمڕانییەکەدان، بڕیاردەری سەرەکیی ناو ھەرێمەکەن. ئەم بەشەخسیکردنەی دەسەڵاتیش سەرجەمی بڕیارە سترتاتیژییەکان دەخاتە بەردەمی توانای عەقڵیی و تێگەیشتنی سیاسیی و دۆخی سایکۆلۆژیای ئەو چەند بکەرە سیاسییە دیاریکراوەوە، کە لە ھەموو سەرێکەوە وێرانن. پێنجەم، لەم جۆرە سیستمە سیاسییەدا نە یاسا رۆل دەبینێت، نە بەرپرسیاریەت، تەنانەت نە ئایدیۆلۆژیا و جیھانبینیەکی سادە و بەرپرسیاریش. سیستمی سیاسیی ھەتا شەخسیتر بێت زیاتر دەسەڵاتگەر و نابەرپرسیار و توندوتیژتر دەبێت. زیاترش دەکەوێتە ژێر رەحمەتی دۆخی دەرونیی و تێگەیشتنی سنوورداری ئەو کەسایەتییە دەسەڵاتدارانەوە کە حوکمڕانن. ئەوەی دروستکراوە و و ئیشدەکات نە ئامادەگیی دەزگا و لۆژیکی کارکردنی دەزگاییە، نە یاسایە، نە جیھانبینییەکە کە لانی ھەرەکەمی تێگەیشتنی عەقڵانی ئەو ژینگەیەی تیایدابێت کە کە ئەو بکەرانە لەناویدا کاردەکان،  نە ئەو لانی ھەرکەمەی بوونی کۆمەڵێک حەڵاڵ و حەرامی سیاسییش، کە بتوانێت سنوورێک بۆ دۆخی سایکۆلۆژیی و خواستی شەخسی تەماحی گەورەی حوکمڕانەکان، دابنێت. یەکێک لە سەرنجڕاکێشترین دەرەنجامەکانی بەشەخسیکردنی تەواوەتی حوکمڕانیی لە ھەرێمەکەدا، کە ھاوکات کۆڵەکەی سەرەکیی بەخێزانیکردنی دەسەڵاتە، تەڵاقدانی سەرتاسەریی ئایدیۆلۆژیایە. ھەموو ئەوانەی باس لە بوونی ئایدیۆلۆژیای نیولیبرالیزم یان ناسیۆنالیزم یان کوردایەتیی یان ھەر ئایدیۆلۆژیایەکی تر لەناو حوکمڕانییەکەی ھەرێمدا دەکەن، بە ھەڵەداچوون. ئایدیۆلۆژیا ئەرکی جیاواز ئەنجامئەدات و سنووری تایبەتیش بۆ حوکمڕانان دادەنێت، ھەردوو دیوەکەی ئایدیۆلۆژیا لە ھەرێمدا غائیبە. بۆ نموونە، یەکێک لە ئەرکەکانی ئایدیۆلۆژیا ئەوەیە قەناعەت بە خەڵکی کۆمەڵگاکە بھێنێت، ئەوەی حوکمڕانەکان ئەنجامیئەدەن ھەڵگری مەعقولیەتیەکی تایبەتە و و ئەم مەعقولیەتەش لانیکەمی باوەڕ و متمانە لای خەڵکە کە دروستدەکات. بەڵام لە ھەرێمدا شتێک بەناوی باوەڕ و متمانە بە حوکمڕانان لە ھەرێمەکەدا، نەماوە. دواھەمینشتێک خەڵکی ھەرێمەکە گوێیلێبگرن قسە و باس و لێکدانەوە و بەڵێن و شیکردنەوەی حوکمڕانەکانە بۆ دیاردەکان. ھاوکات ھەر ئایدیۆلۆژیایەک وێنەیەکی ئایندەیی بۆ ئەو کۆمەڵگایە دەکێشێت کە ھەڵگرانی ئەو ئایدیۆلۆژیایە دەخوازن دروستیبکەن، یان وێنەیەک بۆ جۆری ئەو پەیوەندییانەی کە دەیانەوێت سەروەریبکەن. لەم ڕێگایەوە حوکمڕانان دەخوازن نیشانیبدەن کۆمەڵگاکە بەرەو کوێ دەبەن و دەخوازن چ جیھانێک بۆ دانیشتوانی وڵاتەکە دروستبکەن. غیابی ئەم وێنە گشتییە پابەستی ئەو ڕاستییەیە کە حوکمڕانیکردن لە ھەرێمدا زەوق و خواستی شەخسیی و سایکۆلۆژیای تایبەتی کۆمەڵێک بکەری سیاسیی دیاریکراو ئاراستەیدەکات و ئەم خواست و زەوق و سایکۆلۆژیایەش نایەوێت ھیچ ڕێگر و بەربەستێکی لەبەردەمدابێت، یان ھیچ شتێک سنوورداری بکات، تەنانەت گەر وێنەیەکی گشتیی و ئایندیەیی کۆمەڵگاکە خۆیشی، بێت. ئەوەیشی تا ئێستا نیشانیانداوە بە ئاغاکردنی خۆیان و بە رەعیەتکردنی کۆمەڵگاکەیە، بۆ ئەمەش پێویستیان بە ئایدیۆلۆژیا نییە، بەڵکو پێویستیان بە میلیشیا و ھێزی سەربازیی ھەیە. ھاوکات ھەموو ئایدیۆلۆژیایەک ھەڵگری توانایەکی تایبەتی شیکردنەوە و لێکدانەوەی جیھانە،  ھەڵگری جۆرێک لە زمان و دەستەواژە و چەمکی تایبەتە بۆ تەفسیرکردنی دیاردەکان و ئەو ژینگەیەی کۆمەڵگاکە لەناویدا دەژی. بکەرە سیاسییە سەرەکییەکانی ھەرێم نەک خۆیان ھەڵگری ھیچ توانایەک لەم توانا تایبەتانەی شیکردنەوەی جیھان نین، کە بوونی ئایدیۆلۆژیا داوای دەکات، بەڵکو ھاوکات ھەر یەکێک لەو ئەرکانە دەشێت دیسانەوە ببنە سنوور لە بەردەم خواست و زەوق و دۆخی سایکۆلۆژیی ھەریەکێکیاندا. ھەمو تێگەیشتنێکی عەقڵانی بۆ جیھان سنوور بۆ ھەموو خەون و خواست و ناعەقڵانیەتێکی سایکۆلۆژیی، دادەنێت. بێگومان تەڵاقدانی ئایدیۆلۆژیا لە ھەرێمدا پەیوەندیی بە گواستنەوەوە بۆ قۆناغی دوای ئایدیۆلۆژیا نییە، بەڵکو چەقبەستن و گیرخواردنە بەدەست تەماح و خواست و نەفسییەتی ژمارەیەکی کەم لە بکەری سیاسییاوە، کە لەناو چەند بنەماڵەیەکی سیاسیدا نیشتەجێن و بە لۆژیکی قازانجە تایبەتەکانی ئەو بنەماڵانە، بیردەکەنەوە و کاردەکەن. بەم مانایە حوکمڕانی لە ھەرێمدا لە قۆناغی دوای ئایدیۆلۆژیادا ناژیی، بەڵکو لە قۆناغی بەر لە دروستبوونی ئایدیۆلۆژیا و فیکر و لێکدانەوەیەکی عەقڵانیدا. لەم جۆرە سیستمانەدا ئەوەی کاردەکات شیکردنەوەی جیھان و تێگەیشتنی فیکریی لە دۆخە کۆمەڵایەتیی و سیاسییەکان نییە، بەڵکو ھەستە، بەتایبەتی ھەستە ھەرە نێگەتیڤ و تێکدەرەکان، لە پێش ھەمووانیشەوە ھەستی ڕق و بوغز و توڕەبوون، ھەستی ئێرەیی و ناسیزم. کە بەسەریەکەوە تەماحدارییەکی گەورە لە دەسەڵات و قازانجەکانی دەسەڵاتداربوون، لێدەکەوێتەوە و ئاراستەی دەکات.  ھەموو ئەم شتانە وا دەکەن شتێک بەناوی ئایدیۆلۆژیاوە لە ھەرێمدا بوونی نەبێت و لە باتی ئایدیۆلۆژیا وەلائی شەخسیی بۆ ھەندێک کەس و خێزان و بنەماڵەی سیاسیی، سەروەربێت. ھەڵبژاردن بۆ ئەوەی مانای ھەبەێت، پێویستە ھەنگاوێک بێت بۆ چوونەدەرەوە لەم دۆخە، بەڵام ئەوەی ئەبینرێت غیابی بەرفراوانی سەرجەمی ئەو پێداویستییە سەرەتاییانەیە.                        

درەو: زانیار حەمەد محەمەد ساڵح- گۆڤاری توركیا ناسی - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی   پێشەكی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی تورکیا دژی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)و پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان، نوێنەرایەتیی دوو لایەنی بەرچاوی ستراتیژیی نەتەوەیی توركیا دەکەن، هەردوو ستراتیژییەكە وابەستەی یەكترین‌و كاریگەرییان لە سەر یەكتری هەیە، شكستهێنانی هەر یەكێكیان كاریگەریی نەرێنیی ڕاستەوخۆی دەبێت لە سەر ئەوی تریان. لە کاتێکدا ئۆپراسیۆنە سەربازییەکان ئامانجیان ئاسایشی نەتەوەییە لە بەرانبەر هەڕەشە هەستپێکراوەکان لەلایەن پەكەكەوە، پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان تورکیا بەرەو سەردەمێکی نوێی خۆشگوزەرانیی ئابووری‌و کاریگەریی ناوچەیی دەبات‌و ستراتیژیی ئاسایش‌و گەشەپێدان بەردەوام كاریگەریی دەبێت لە سەر داڕشتنی سیاسەتی ناوخۆیی‌و دەرەوەی تورکیا، کە کاریگەریی قوڵی لە سەر داهاتووی ڕێڕەوی سیاسی‌و ئابووریی ئەو وڵاتە دەبێت. ئەم ڕێبازە گشتگیرە، هەرچەندە پڕە لە ئاڵنگاری، بەڵام جەخت لە سەر خواستەکانی تورکیا دەکاتەوە بۆ پێناسەکردنەوەی ڕۆڵی خۆی لە گۆڕەپانی ناوچەیی‌و جیهانیدا. سەرکەوتنی ستراتیژییەکانی تورکیا بەندە بە چەند هۆکارێکەوە. کاریگەریی ئۆپراسیۆنە سەربازییەکان بۆ لەناوبردنی هەڕەشەکانی پەکەکە، لەگەڵ هەوڵە دیبلۆماسییەکان بۆ چارەسەرکردنی ناڕەزایەتییەکانی کورد، یەکلاییکەرەوە دەبێت. لە هەمان کاتدا جێبەجێکردن‌و بەڕێوەبردنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان پێویستی بە پلاندانان‌و وەبەرهێنان‌و هاوکاریی ناوچەیی بەهێزدەبێت. هاوسەنگکردنی ئەم دوو ئامانجە کلیلی دڵنیابوون دەبێت لەوەی کە تورکیا دەتوانێت هەم گەشەی ئەمنی‌و هەم گەشەی ئابووری بەدەستبهێنێت. پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان لە نێوان توركیاو عێراقدا کەسانێک هەن کە پێیانوایە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان پڕۆژەیەکی نوێ نییەو بیرۆکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم‌و لە بنەڕەتدا بریتییە لە دامەزراندنی هێڵی شەمەندەفەری “بەسرە – بەغدا – بەرلین”، بەڵام ئەم پڕۆژەیە بە هۆی سەرهەڵدانی جەنگی یەکەمی جیهانییەوە ڕاگیراو دواتر بیرۆکەی دامەزراندنی پڕۆژەیەکی لەو شێوەیە یان پڕۆژەیەکی هاوشێوەی جارێکی تر پێشنیارکرایەوە، کاتێک حکومەتە یەکلەدواییەکەکانی عێراق لە چەند ساڵی ڕابردوودا لە ژێر ناوی “کەناڵی وشک”دا قسەیان لە سەر کرد. کۆمپانیای کۆریای باشوور (Daewoo) ڕاسپێردرا بۆ کارکردن لە سەر جێبەجێکردنی پڕۆژەكە.(١) سەرەتا پڕۆژەکە بە”کاناڵی وشک” ناونرابوو بەر لەوەی لە ئازاری (٢٠٢٢) بگۆڕدرێت بۆ “پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان” یاخود ڕێگەی گەشە، کە ھاوکات بوو لەگەڵ کۆبوونەوەکەی نێوان محەمەد شیاع سودانی؛ سەرۆکوەزیرانی عێراق‌و ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیادا، کە لە ئازاری (٢٠٢٢) لە ئەنقەرە کرا، ئێستا پڕۆژەکە بە “بناغەی پڕۆژەی ئابووریی بەردەوامی نانەوتی” ناودەبرێت. پڕۆژی”ڕێگەی گەشەپێدان” پرسی گرنگی سەردانەکەی (٢٢ – ٢٤)ی ئابی (٢٠٢٣)ی هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوەی تورکیا، بوو بۆ عێراق، ئەمە جگە لە گفتوگۆکانی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆكکۆماری تورکیا، لە لوتکەی سەرکردەکانی (G20)دا کە لە ڕۆژانی (٩)و (١٠)ی ئەیلوولی (٢٠٢٣) لە نیودەلھی بەڕێوەچوو. ڕۆژی (٢٧)ی ئایاری (٢٠٢٣)، بە بەشداریی نوێنەری ھەریەک لە وڵاتانی سعودیە، تورکیا، سوریا، ئوردن، کوێت، بەحرەین، قەتەر، ئیمارات، عومان‌و ئێران، ھەروەھا نوێنەرانی بانکی نێودەوڵەتی‌و یەکێتیی ئەوروپا، کۆنفرانسی “ڕێگەی گەشەپێدان” لە بەغدا بەڕێوەچوو.(٢) ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، (٢٢)ی نیسانی (٢٠٢٤) لە سەردانێکی فەرمیدا سەردانی بەغدای پایتەختی عێراقی کرد. سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ عێراق دوای (١٣) ساڵ بوو، کە تێیدا ڕێککەوتنی “پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان” لەلایەن بەرپرسانی باڵای هەردوو وڵاتەوە واژووکرا.(٣) بە پێی ڕاگەیەنراوێکی نوسینگەی محەمەد شیاع سودانی، عێراق‌و تورکیا لە سەردانە یەکڕۆژییەكەی ئەردۆگاندا زیاتر لە (٢٦) ڕێککەوتننامەیان واژووکردووە، ئەردۆگان‌و سودانی، هەروەها سەرپەرشتیی واژووکردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتنی چوارقۆڵیی نێوان تورکیا، عێراق، قەتەرو ئیماراتیان کرد بۆ هاوکاریی هاوبەش لە سەر پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانی عێراق، کە (١٧) ملیار دۆلاری تێدەچێت، هەریەک لە وەزیری گواستنەوەو هەواڵداری قەتەرو وەزیری ژێرخان‌و گواستنەوەی ئیمارات ئامادەبوون. پڕۆژەی ڕێگەوبان‌و شەمەندەفەرەکە بە درێژایی (١٢٠٠) کیلۆمەتر (٧٤٥ میل)، ئامانجی ئەوەیە عێراق بکاتە ناوەندێکی ترانزێت، ئاسیاو ئەوروپا بەیەکەوە دەبەستێتەوە(٤). دوای تەواوبوونی “بەندەری فاو” دەبێتە یەکێک لە گەورەترین بەندەرەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە درێژییەکەی (١٤) هەزارو (٥٢٣) مەتر دەبێت. ئەو پڕۆژەیەی باسکراوە، عێراق بە ڕێگەی وشکانی‌و هێڵی شەمەندەفەرەوە بە ئاسیاو ئەوروپا دەبەستێتەوەو ئامانجیشی کەمکردنەوەی کاتەکانی گواستنەوەو گۆڕینی ناوچەکەیە بۆ ناوەندێکی ترانزێت. پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان کە بە “ڕێگەی ئاوریشمیی عێراق” ناودەبرێت، وەک تێپەڕگەیەکی ڕکابەری نۆکەندی سوێس دادەنرێت‌و ئامانج لێی خێراکردنی گواستنەوەی کاڵاو شتومەکی بازرگانییە لەم ڕێگەیەوە. ئەو ھێڵی ئاسنین‌و ڕێگە خێرایەیە کە بەندەری فاو بە سنووری تورکیاوە دەبەستێتەوە، بۆیە ئامادەیە ڕکابەریی هەردوو دەستپێشخەریی پشتێن‌و ڕێگەوبانی چین‌و كۆریدۆری ئابووریی هیندستان، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەوروپا بکات، کە هیچ کامیان بە عێراقدا تێناپەڕن.(٥) هێڵی پڕۆژەی گەشەپێدانی ستراتیژی بریتییە لە گواستنەوە لە بەندەری گەورەی فاوەوە لە بەسرە لە باشووری عێراق بۆ ناوچەی پێشخابوور لە سەر سنووری تورکیا. لەو چوارچێوەیەدا، هێڵێکی شەمەندەفەر بە درێژیی (١١٧٥) کیلۆمەترو ڕێگەیەکی وشکانی بە درێژی (١١٩٠) کیلۆمەتر دروستدەکرێت، ڕێگەکە لە باشووری وڵات دوو ڕێڕەوی جیاوازی هەیە، بەڵام لە باکووری پارێزگای کەربەلا یەکتر دەبڕن، پاشان هاوتەریبی یەکتر دەڕۆن هەتا دەگەنە ناوچەی پێشخابوور، لە بەندەری گەورەی فاو لە باشوورەوە درێژدەبێتەوە، پاشان بە پارێزگاکانی بەسرە، زیقار، کەربەلاو نەجەف، بەغدای پایتەخت، سەڵاحەدین‌و نەینەوادا، تێدەپەڕێت‌و لە خاڵی سنووریی پیشخابوورەوە بەرەو دیوی تورکیا کۆتاییدێت. ڕێگەكە بە ناو (١١) پارێزگای عێراقدا تێدەپەڕێت. نەخشەی (١): هێڵی وشکانی‌و شەمەندەفەر لە عێراق‌و تورکیا ڕووندەکاتەوە   سەرچاوە: (https://www.aa.com.tr) کارەکانی دروستکردنی بەندەری گەورەی فاو لە پارێزگای بەسرە لە باشووری عێراق بەردەوامە، کە بە یەکەم وێستگەی پڕۆژەی “ڕێگەی گەشەپێدان” دادەنرێت، بەندەرەکەیش دەکەوێتەسەر ڕووباری شەتولعەرەب، کە ئاوی ڕووبارەکانی دیجلەو فورات تێیدا کۆدەبنەوە، پێش ئەوەی بچنە کەنداوی عەرەبییەوە. پڕۆژەکە لە ناوچەی بەندەری فاو لە پارێزگای بەسرە دەستپێدەکات‌و بە شارەکانی دیوانیە، نەجەف، کەربەلا، بەغداو موسڵدا تێدەپەڕێت، پاشان دەگاتە بەندەری مێرسینی تورکیا. پڕۆژەکە لەلایەن کۆمپانیای (PEG Infrastructure)ی ئیتاڵییەوە دیزاینکراوەو دوای تێپەڕبوونی بە بەغدادی پایتەخت‌و شاری موسڵدا، کە دووەم گەورەترین شاری عێراقە، لە گوندی “ئۆڤاکۆی” لە پارێزگای شرناخەوە دەچێتە تورکیا. بڕیارە لە ساڵی (٢٠٢٥)دا کارەکانی دروستکردنی بەندەری گەورەی فاو تەواوبکرێت، ھەروەھا پێشبینیدەکرێت (٩٠) شۆستە بۆ لەنگەرکردنی کەشتی تێیدا دروستبکرێت، توانای بەندەری “جەبەل عەلی” لە دوبەی تێبپەڕێنێت، کە (٦٧) شۆستەی بۆ لەنگەرکردنی کەشتی تێدایەو بە گەورەترین بەندەری کۆنتێنەر لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا دانراوە، زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە کێبڕکێدەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی بازرگانیی نێودەوڵەتی بە دامەزراندنی ڕێڕەوی ئابووریی نوێ، تورکیا ئامانجی ئەوەیە ڕۆڵی سەرەکی بگێڕێت لە بەستنەوەی بازرگانیی نێوان ئاسیاو ئەوروپا. یەکێک لە هەنگاوە هەرە چارەنوسسازەکانی ئەم هەوڵە دامەزراندنی ڕێڕەوێکی ئابوورییە لە نێوان عێراق‌و تورکیادا.(٦) ئەم پڕۆژەیە بە سێ قۆناغ دەکرێت: قۆناغی یەکەم لە ساڵی (٢٠٢٨) کۆتاییدێت، قۆناغی دووەم لە ساڵی (٢٠٣٨) کۆتاییدێت، قۆناغی سێیەم‌و کۆتایی پڕۆژەکە لە ساڵی (٢٠٥٠) کۆتاییدێت‌و قازانجی چاوەڕوانکراو بۆ ئەم پڕۆژەیە ساڵانە، کە بە زیاتر لە (٤) ملیار دۆلار مەزەندەدەکرێت، ساڵانە خزمەتگوزاریی گەشتکردن بۆ زیاتر لە (١٥) ملیۆن كەس دابیندەکات، زۆرترین خێرایی بۆ گواستنەوەی سەرنشین (٣٠٠) کیلۆمەترە لە کاژێرێکدا بە شەمەندەفەری خێراو نزیکەی (١٥٠) کیلۆمەترە لە کاژێرێکدا بۆ گواستنەوەی کاڵا.(٧) ئۆپراسیۆنی توركیا دژ بە پەكەكەو پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان تورکیا لەم دواییانەدا ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی لە دژی پەکەکە لە هەرێمی کوردستان چڕترکردووەتەوە. ئەم هێرشانە بە ناوی ئۆپراسیۆنی چنگ-قفڵ، هەردوو هێرشی زەمینی‌و ئاسمانی لەخۆدەگرێت، کە ئامانج لێی ڕێگریکردنە لەوەی پەکەکە عێراق وەک بنکەیەک بەکاربهێنێت بۆ هێرش بۆ سەر تورکیا. ئەم دەستپێشخەرییە دوای زنجیرەیەک ئۆپراسیۆنی هاوشێوە لە ساڵانی ڕابردوودا دێت‌و ڕەنگدانەوەی ستراتیژیی بەردەوامی تورکیایە بۆ دامەزراندنی ناوچەی پاراستنی ئەمنی بە درێژایی سنوورەکانی، ئەنقەرە بوونی پەكەكە لە سنوورەكانی بە گەورەترین هەڕەشەی ئەمنی دەزانێت بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەکەی.(٨) .حکومەتی تورکیا ئەم ئۆپراسیۆنەی وەک ڕێکارێکی پێویست بۆ نەهێشتنی هەڕەشەی ئەمنیی لەمێژینەی پەکەکە بە پاساو هێناوەتەوە. پەکەکە لەلایەن تورکیاو ئەمریکاو یەکێتیی ئەوروپاوە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی ناسێنراوە، چالاکییەکانی ئەم دواییەی تورکیا بریتی بوون لە جێگیرکردنی ئامێرو كەرەستەی پێشکەوتووی سەربازی، وەک سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی (ئێس-٤٠٠)ی دروستکراوی ڕوسیا، بۆ بەهێزکردنی ئاسایشی سنوورەکان‌و بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ئاسمانییەکانی پەکەکەو قەوارە دوژمنکارەکانی دیکە.(٩) لە کانوونی دووەمی (٢٠٢٣)وە ئەنقەرە ئامادەکاریدەکات بۆ ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێکی بەرفراوان دژی پێگەکانی پەکەکە لە باکووری عێراق، بە ئامانجی دامەزراندنی ناوچەیەکی پارێزراو، کە درێژدەبێتەوە بۆ (٣٠-٤٠) کیلۆمەتر لە قوڵایی خاکی عێراقدا. ئەم دەستپێشخەرییە بریتییە لە دروستکردنی بنکەی چاودێری‌و سەربازی بۆ چاودێریکردن. ئەنقەرە بە داننان بە پێویستیی هاوکاریی حکومەتی عێراق بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە، هەوڵیداوە ڕێککەوتنێکی ئەمنیی تۆکمە لەگەڵ بەغداددا واژووبکات. ئەم ڕێککەوتنە، کە پەیوەستە بە هاوکاری لە بوارە جیاجیاکاندا، وەک بازرگانی‌و بەڕێوەبردنی ئاو، بە واژووکردنی (٢٦) یاداشتنامەی لێکتێگەیشتن‌و ڕێککەوتنی ستراتیژی لە سەردانەکەی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، بۆ بەغدا لە (٢٢)ی نیسانی (٢٠٢٤) جەختی لە سەر کرایەوە، تورکیا ئامانجی پەرەپێدانی هاوکارییە لەگەڵ هەردوو حکومەتی ناوەندی لە بەغداو حکومەتی هەرێمی کوردستاندا لە هەولێر.(١٠) لەگەڵ ئەم هەوڵە سەربازییانەدا، ئەنقەرە ئامادەسازییدەكات بۆ ئەوەی لە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێداندا ڕۆڵێكی گرنگ‌و تایبەتی هەبێت لە گۆڕەپانی سیاسی‌و ئابووریی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی، کە ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانی‌و پەیوەندیی نێوان تورکیاو عێراق‌و ناوچە فراوانەکەیە. ئەم پڕۆژەیە کە پەیوەندیی ڕێگەوبان‌و شەمەندەفەر لەخۆدەگرێت، مەبەست لێی پتەوکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکان‌و ئاسانکارییە بۆ هەناردەکردنی کاڵا بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. پڕۆژەکە جەخت لە سەر بەرژەوەندیی ستراتیژیی تورکیا دەکاتەوە بۆ ناوچەکە، نەک تەنها لە ڕوانگەی ئەمنییەوە، بەڵکو لە ڕووی یەکگرتنی ئابووری‌و کاریگەریی ناوچەییشەوە.(١١) تورکیا دەیەوێت بەم پڕۆژەیە حکومەتی عێراق لە دژی کورد بۆ لای خۆی ڕابکێشێت‌و لە ڕێگەی گواستنەوەی وزەو پەیوەندییە بازرگانییەکانەوە بەدەر لە شارەکانی هەرێمی کوردستان، هیوایەکی گەورەی بە دروستکردنی ئەم ڕێڕەوە بازرگانییە هەیە. بە بەرەوپێشچوونی پڕۆژەکە، چەمکێکی نوێی لەودیو سنوورەکانی تورکیای هێنایەئاراوە. تورکیا کە پێشتر ئۆپراسیۆنی ئاسمانی‌و وشکانی بەو شێوەیەی کە ئەمریکا ڕێگەیپێدابوو، لە دژی پەکەکە دەکرد، بەڵام لەم چەند ساڵەی ڕابردوودا دەستی بە دروستکردنی بنکەی سەربازی لە زنجیرەشاخەکانی هەرێمی کوردستان کردووە. دەکرێت بگوترێت یەکێک لە هۆکارەکانی لەشکرکێشیی تورکیا بۆ هەرێمی کوردستان بە ئامانجی بەرەوپێشچوونی ڕێڕەوەی ڕێگەی گەشەپێدان بوو لە فاوەوە. ئامانجی ستراتیژیی تورکیا بۆ دڵنیابوون لە ڕێگەی گەشەپێدان، داگیرکردنی زنجیرەشاخەکانی هەفتانین، مەتینا، ئاڤاشین، خواکوڕک، زاپ، گارە، قەندیل‌و ئاسۆس بوو.(١٢) لە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و عێراقدا، ڕەچاوکردنی ئەمنی‌و ئابووری دوو بابەتی هەرە گرنگن. تورکیا لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە بنکەی سەربازی بۆ ئۆپراسیۆنەکانی دژی پەکەکە لە لە دهۆک‌و هەولێر دامەزراندووە، هەتا ساڵی (٢٠١٦) ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە ناوچەكانی هەرێمی كوردستان، زۆربەیان کورتخایەن بوون‌و ئەنقەرە ئامانجی دامەزراندنی بنکەی هەمیشەیی لەوێ نەبووە، بەڵام دوای ڕاگەیاندنی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لە (٢٥)ی ئەیلوولی (٢٠١٧)و هەڵوێستی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ؛ سەرۆکی ئەو کاتەی ئەمریکا، سەبارەت بە کشانەوەی هێزەکانی وڵاتەکەی لە سوریا، ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیای لە هەولێرو دهۆک زیادکرد، هەر بۆیە سوپای تورکیا لە ساڵی (٢٠١٨) دەستیکرد بە دامەزراندنی بنکەی هەمیشەیی لەو شوێنانە.(١٣) بۆ ئەو مەبەستەیش ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، ڕایگەیاندبوو کە پلانی کاریگەریان هەیە بۆ سڕینەوەی پەکەکە بۆ هەمیشەیی‌و دروستكردنی ڕێڕەوی ئەمنی بە قوڵایی (٣٠-٤٠) کیلۆمەتری بە سەر سنووری وڵات لەگەڵ عێراق‌و سوریادا. ئاماژەی بەوەیش كرد کە هەتا هاوینی ئەمساڵ کێشەکانی سنوور لەگەڵ عێراقدا چارەسەردەکەن. هەروەها یەشار گیولەر؛ وەزیری بەرگریی توركیا، جەختی لە سەر ئەوە كردەوە کە “تیرۆر چیتر نابێتە کێشە بۆ وڵاتەکەمان‌و هەتا ئەو کەلێنە ئەمنییە دانەخەین‌و باکووری عێراق لە تیرۆریستان پاکنەکەینەوە، ئەرکەکانمان کۆتایینایەت.”(١٤) لە لایەکی دیکەوە سەرۆککۆماری تورکیا ڕایگەیاند کە پەیوەندییەکانی توركیا لەگەڵ عێراقدا دەچێتە قۆناغێکی نوێوە، دوای ئەوەی وڵاتانی دراوسێ ڕێککەوتن لە سەر هاوکاریکردن لە دژی “پەكەكەو یەپەگە”، پەرەپێدانی پەیوەندییە ئابوورییەکان لە ڕێگەی ڕێڕەوێکی نوێی بازرگانی‌و ڕەچاوکردنی پێداویستییەکانی عێراقەوە بۆ دەستڕاگەیشتن بە ئاو بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەمئاوی لە عێراقدا. دواتر ئەردۆگان بە سەردانێکی زۆر چاوەڕوانکراو لە عێراق بوو، کە یەکەم سەردان بوو لەلایەن سەرکردەیەکی تورکیاوە لە ساڵی (٢٠١١)وە، ئەردۆگان لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیی هاوبەشدا لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی؛ سەرۆکوەزیرانی عێراقدا، ڕایگەیاند کە “من باوەڕی تەواوم هەبوو کە بوونی پەکەکە لە عێراق کۆتاییدێت.” لە بەغداد محەمەد شیاع سودانی ئاماژەی بەوە کرد کە هەردوو وڵات ڕێککەوتن لە سەر “چوارچێوەی ستراتیژی”، کە چاودێریی ئاسایش‌و بازرگانی‌و وزە دەکات‌و هەروەها ڕێککەوتنێکی (١٠) ساڵە لە سەر بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکان، کە پێداویستییەکانی عێراق لەبەرچاوبگرێت. سودانی ئاماژەی بەوەیش کرد کە هەردوو وڵات هاوکار دەبن بۆ بەهێزکردنی ئاسایشی سنوورەکان‌و مامەڵەکردن لەگەڵ گرووپە چەکدارە نادەوڵەتییەکاندا، لە ئاكامی ئەو سەردانەدا عێراق بوونی پەكەكەی لە سەر خاكی خۆی بە نایاسایی ناساندو وەك ڕێکخراوێکی قەدەغەكراو ناویهێنا، بەڵام ئامادەنەبوو وەک تیرۆریست بیناسێنێت.(١٥) بە پێی ئەو زانیارییانەی لە میدیاوە بڵاوكراوتەوە، بڕیار وایە كە ئۆپراسیۆنی دژ بە پەکەکە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، کە ئەم هاوینە دەستپێدەکات، دەکرێت بە هەماهەنگی لەگەڵ بەغدادا، تەنیا پەیوەندیی بە ئاسایشەوە نەبێت، بەڵکو ئۆپراسیۆنەکە بەشێک دەبێت لە ستراتیژییەکی فراوانتر، کە پێشنیاری “ڕێگەی گەشەپێدان”ی تێدایە، کە تورکیاو عێراق بەیەکەوەدەبەستێتەوە، بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییە ئابووری‌و سیاسییەکان لەگەڵ حکومەتی ناوەندیی عێراقدا. دەکرێت ئەم هەوڵانە بەرەنگاری هەژموونی گەشەسەندووی ئێران ببێتەوە لە ناوچەکەدا، بە تایبەتی لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە عێراقدا، بەڵام لە پێناوی سەرکەوتنی هەردوو پلانەکەدا تورکیا پێدەچێت پێویستی بە ڕەزامەندی‌و گرەنتیی ئێران ببێت.(١٦) ئەنقەرە وەک یەکێک لە هاوبەشە بازرگانییە سەرەکییەکانی عێراق ماوەتەوەو کاڵای تورکیایش لە عێراقدا باڵادەستە. گرێبەستەکانی ئەم دواییە دەیسەلمێنن کە بەغدادو ئەنقەرە بواری بازرگانیی زیاتر بەهێزدەكەن، هەروەها هاوکاریی دوولایەنە لە بوارەکانی وزە، بەرگری، گەشتیاری، پەروەردە، وەرزش‌و تەندروستیدا پتەوتردەبێت.(١٧) بە پێی ئەو زانیارییانەی كە بڵاوكراوەتەوە، تورکیا بیر لەوە دەکاتەوە سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی (ئێس-٤٠٠)ی دروستکراوی ڕوسیا بە درێژایی سنوورەکانی عێراق جێگیربکات، ئەمەیش لە چوارچێوەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی ئەگەری هەیە لە داهاتوودا بۆ سەر پەکەکە لە کوردستانی عێراق جێبەجێبکرێت، ئەمە یەکەم ئۆپراسیۆنی توركیا دەبێت كە سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی (ئێس-٤٠٠) جێگیردەكات لە سنوورەكان، لە دوای کڕینی لە ساڵی (٢٠١٧)، سەرەڕای ئیدانەکردنی بەرفراوان لەلایەن هاوپەیمانەکانی ناتۆوە. لە ئەگەری جێگیرکردنی (ئێس-٤٠٠)، كە بە ئامانجی بەرپەرچدانەوەی فڕۆکەبێفڕۆکەوانەکانە، کە گوایە لەلایەن پەکەکەوە دەستیانکەوتووە، بەڵام شارەزایان ئاماژە بەوە دەکەن کە تواناکانی (S-400) لە بەرپەرچدانەوەی فڕۆکەبێفڕۆکەوانە بچووکەکان زیاترە بۆ بەرگریکردن لە مەترسییە ئاسمانییە گەورەکان، لەوانەیش موشەکی کروزو بالیستی، هاوشێوەی ئەوانەی لە هێرشەکانی ئەم دواییەی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل بەکارهێنراون. بڕیاری جێگیرکردنی ئەم سیستەمە دروستکراوانەی ڕوسیا لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەندامانی دیکەی ناتۆدا ئاڵۆزبکات، بە تایبەتی ئەمریکا، کە بە توندی دژی خاوەنداریەتی‌و ئەگەری بەکارهێنانی (ئێس-٤٠٠) لەلایەن تورکیاوە، بە هۆی نیگەرانییەکانی لە کارپێکردنی یەکترو سازشکردن لە سەر سیستەمی بەرگریی ناتۆوە. ئەگەر بە ڕاستی (ئێس-٤٠٠) لەلایەن ئەنقەرەوە جێگیربکرێت، دەکرێت وەک وەڵامێک بێت بۆ هەڕەشە ئەگەرییەکانی موشەکە بالیستییەکانی ئێران، بە تایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی هێرشە موشەکییەکانی ئەم دواییە لە باکووری عێراق، بەڵام ئەگەری جێگیرکردنی (ئێس-٤٠٠) نیگەرانی‌و ئاڵۆزییەکی بەرچاو دەوروژێنێت، بە تایبەتی سەبارەت بە پەیوەندییە ستراتیژییەکانی تورکیا لە ناو ناتۆو ناکۆکیی بەردەوامی لەگەڵ ئەمریکادا لە سەر خاوەنداریەتیی ئەم سیستەمە دروستکراوانەی ڕوسیا.(١٨) پێکەوەگرێدانی تورکیا لەگەڵ پڕۆژە گەورەکەی‌و ئۆپراسیۆنی دژە_پەکەکە، چانسی سەرکەوتنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان‌و ئۆپراسیۆنەکان بەهێزتردەکات، بەڵام ئەم پەیوەندییە بەیەکەوە دەتوانێت شمشێرێکی دوولاتیژ بێت؛ ئەگەر لایەنێكیان شکستیهێنا، لەوانەیە بە ئەگەرێکی زۆرەوە ڕێگری لە سەرکەوتنی لایەنەكەی تر بکات. بۆ خۆئامادەکردن بۆ هێرشێکی کاریگەر دژی پەکەکە، ئەنقەرە سەرقاڵی دیبلۆماسییەکی چڕ بووە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و حکومەتی ناوەندیی عێراق‌و فەرماندەکانی میلیشیا شیعەکانی سەر بە ئێراندا، دوابەدوای سەردانەکەی ئەم دواییەی هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ بەغدا، عێراق بەیاننامەیەکی هاوبەشی لەگەڵ تورکیادا بڵاوکردەوەو تێیدا پەکەکەی بە ڕێکخراوێکی “قەدەغەکراو”و “مەترسیدار بۆ ئەمنیەتی هەردوو وڵات” ناوزەدکرد، کە ئەنقەرە بە سەرکەوتنێکی گەورە سەیریکرد. لەوانەیە تورکیا ئۆپراسیۆنەکەی دژی پەکەکە لە “ناوچەی گارە”، کە دەکەوێتە پارێزگای دهۆک، چڕبکاتەوە. گرنگترین ئامانجی ئۆپراسیۆنەکە دڵنیابوونە لە ئاسایشی ڕێگەی گەشەپێدان، کە بە موسڵدا تێدەپەڕێت، کە نزیکەی (٣٠کم) لە گارەوە دوورە. ئەنقەرە بە تایبەتی نیگەرانە لەوەی کە بوونی پەکەکە لە شەنگال (ڕۆژئاوای موسڵ) ڕەنگە كێشە بۆ پڕۆژەکە دروستبكات‌و بەم شێوەیە کارەکانی لە هەرێمی كوردستان ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە دەشتی موسڵ‌و ڕێگەی گەشەپێدانەوە، بۆیە بەرپرسانی تورکیا دەڵێن: ئەگەر ئەو ڕێڕەوە بکرێتەوە، هەولێرو موسڵ‌و کەرکووک‌و بەغدا بە هاوبەشی لە پڕۆسەکەدا ئاوەداندەکرێنەوە.(١٩) ئاستەنگەكانی بەردەم پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان دوای چەندین ساڵ لە قەیرانی ئەمنی‌و سیاسی‌و گرژی‌و ئاڵۆزی لە گۆڕەپانی عێراق، بە تایبەتی دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی (٢٠٠٣)، عێراق لەم چەند ساڵەی دواییدا بەرەو دەستپێشخەری‌و پڕۆژەی زۆر هەنگاویناوە، کە هاوکار دەبێت بۆ گەڕاندنەوەی پێگەی خۆی لە ناوچەکەو دروستکردنی ڕۆڵێکی ناوچەیی کاریگەرو پتەوکردنی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی‌و کەنداودا، بۆیە هەنگاوەكانی بە ئاڕاستەی گەڕانەوەی پێگەی نیشتیمانیی خۆی بووە، لە بەرانبەر دۆزینەوەی جۆرێک لە هاوسەنگی لە پەیوەندییە هەرێمی‌و نێودەوڵەتییەکانیدا، کە بووەتە هۆی ناهاوسەنگی.(٢٠) ئاستەنگە سەرەکییەکانی بەردەم پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان بریتین لە ناسەقامگیریی سیاسی، ئاڵۆزییەکان سەبارەت بە دامەزراوەکانی دەوڵەت‌و پرسە ئەمنییەکان لە عێراق. هەرچەندە لەم چەند ساڵەی دواییدا دۆخی ئەمنیی عێراق باشتربووە، بەڵام لەوانەیە بوونی گرووپە میلیشیاکان مەترسی دروستبكەن بۆ پڕۆژەكە. هەروەها چالاکییەکانی پەکەکە لە باکووری عێراق مەترسییەکی دیکەیە بۆ پڕۆژەکە. تورکیا، کە پەکەکە بە ڕێکخراوێکی تیرۆریستی دەزانێت، ماوەیەکە هێرشی ئاسمانی بۆ سەر ئەو گرووپە لە عێراق دەکات، ئاڵۆزترکردنی بابەتەکان، قەیرانی بەردەوامی حوکمڕانی‌و دابەشکردنی دەسەڵات لە عێراقدا، بوونی گرووپگەلێک، کە وەک بریکاری زلهێزە دەرەکییەکان کاردەکەن، کە پەیوەندیی جۆراوجۆریان بە حکومەتی عێراقەوە هەیە، ئاستەنگ دروستدەکات‌و هەروەها بوونی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش، كە شانەی نوستوویان هەیە، ئەگەری زۆرە لە داهاتوودا كێشە بۆ پڕۆژەكە دروستبكات، جگە لەوەیش، هەتا ئێستا هیچ ئاشتەوایییەکی تەواو لە نێوان هەولێرو بەغدا نەکراوە، کێشەی چارەسەرنەکراو لە سەر بودجەو دابەشکردنی داهاتی نەوتی‌و نانەوتی، بەڵام پەیوەندییە نزیکەکانی ئەنقەرە لەگەڵ هەولێر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی ئەم پرسانە کاریگەرییان لە سەر پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان نەبێت. لە هەمان کاتدا ئەردۆگان هەوڵدەدات پڕۆژەکە لە چوارچێوەیەکی ناوچەییدا دابنێت، نەک تەنها وەک دەستپێشخەرییەکی دوولایەنەی نێوان تورکیاو عێراق وێنابکرێت. ڕێگەی گەشەپێدان تەنیا لە ڕێگەی تورکیاوە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئەوروپاوە نابەستێتەوە، بەڵکو تورکیا بە دەوڵەتانی کەنداویشەوە دەبەستێتەوە. دیدی ئەنقەرە لەم ڕووەوە لەگەڵ سیاسەتی فرەلایەنیدا هاوتەریبە، کە وڵاتانی کەنداو لەم دواییانەدا پەرەیانپێداوە. ئەمە لە کاتێکدایە کە تورکیا دوای ماوەیەک گرژی‌و ئاڵۆزی، کار بۆ دووبارە بونیادنانەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیمارات‌و سعودیەدا دەکات.(٢١) لە لایەكی دیکەوە ڕێكخراوی حیزبوڵڵای عێراق، ڕەخنەی توند لە پڕۆژەی ستراتیژیی “ڕێگەی گەشەپێدان” دەگرێت، ئەبوعەلی ئەلعەسکەری؛ گوتەبێژی هێزە چەكدارەكانی حیزبوڵڵای عێراق، لە پۆستێکدا لە سەر پلاتفۆڕمی (X) گومانی حیزبوڵڵای لە دروستكردنی ڕێگەی گەشەپێدان لەلایەن حكومەتی عێراقەوە نەشاردووەتەوەو داوای ڕوونكردنەوەی كردووە. حکومەتی عێراق لە سەروبەندی سەردانەكەی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆکكۆماری توركیادا بۆ بەغدا، ڕایگەیاند کە پێشوو بە هەماهەنگی لەگەڵ تورکیادا دەستیان بە جێبەجێکردنی ئەو پڕۆژەیە کردووەو لەو شارانەی دەبن بە ڕێڕەوی ڕێگەكە، وەك بەغدا، پلانی مەیدانی بۆ ڕێڕەوی ڕێگەکە پەسەندکراوە، بەڵام گوتەبێژی حیزبوڵڵا، كە هێزێكی چەكداری نزیك لە ئێرانە، ڕەخنەی توندی لە حکومەتی عێراق گرتووەو ئاماژەی بە نیگەرانیی هێزەكانی لەو ڕێگەیە پیشانداوەو باسی لەوەیش كردووە كە حكومەتی عێراق جددی نییە لە سەر دوورخستنەوەی هێزە ئەمریکییەکان لە وڵاتدا.(٢٢) هۆكارێكی دیکە بریتیی دەبێت لە لایەنی ئەمنی‌و ڕێگریکردن لە بوژانەوەی باکووری کوردستان، لەبەرئەوەی هێڵی شەمەندەفەر لە ناوچە کوردییەکاندا نییە یان زۆر خراپە. ئایا تورکیا چۆن ئەم پرسە چارەسەردەکات! بە دانانی پارێزەر بۆ هێڵەکان، کە تێچووی پڕۆژەکە زۆر زیاتردەکات، یان پرسی کورد چارەسەردەکات! کە ئێستا چاوەڕواننەکراوە. لە سەرتاپای عێراق هێڵی نوێی‌ شەمەندەفەری‌و تایبەت بە گواستنەوەی شەمەندەفەری تەنکەری لەگەڵ ڕێگەی خێرادا (High Way) نییە. لە عێراقدا دروستکردنی پڕۆژەکان بە پشک پشکێنەی کۆمپانیا تایبەتەکانی گرووپ‌و حیزب‌و میلیشیاکانە، ئەمەیش کاردەکاتە سەر بڕی تێچوون‌و جۆری پڕۆژەكەو ڕێگەکە بە هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت لە شاری زاخۆ بە مەودای چوار کیلۆمەتر. ئەگەر هەوڵبدرێت لە کوردستان بەدورربگیرێت، ئەوا نابێتە ڕێگەیەکی ئابووری، بەڵکو دەبێت به‌ ڕێگەیەکی سیاسی. لەم دۆخەدا دەبێت بە سوریادا تێبپەڕێت، هەروەها سوپای عێراقی بگاتە سەرسنوور، تورکیا بێتەناو سوریاوە، دەسەڵاتی ڕۆژئاڤا دووربخرێتەوە، هێزەکانی سوریا بهێنرێتە ئەو ناوچەیە، بەڵام لەم دۆخەدا ئەمریکا ناڕازییە، چونکە دەبێتە هۆی شکانی ئابڵۆقەی سەر ئەسەد، هەروەها دەستەبەرکردنی سەقامگیریی ئەمنی سەختتردەبێت. هەموو ئەمانە دەرخەری ئەوەن کە هیچ کۆمپانیایەکی گواستنەوەی جیهانیی نییە بیەوێت ئەم هەموو سەرکێشییە بکات. هەروەها بازاڕەکانی ئەوروپا ناتوانن پشت بە ڕێگەیەکی وەها ببەستن کە هێندە ڕێگری‌و کێشەی هەبێت.(٢٣) یەكێكی تر لەو ئاڵنگارییانەی كە ڕووبەڕووی پڕۆژەكە دەبێتەوە، بریتییە لە ئێران، کاتێک سەیری ئەو پڕۆژانەی ئێران دەكەیت لە بواری گواستنەوەو پەیوەندییە ئابوورییەکانی لەگەڵ عێراقدا، بە تایبەتی لە بواری هەناردەکردنی غازو کارەباو کاڵاو پێداویستییەكانی دیکەدا، ئەمە پێچەوانەی ناوەڕۆک‌و ئامانجەکانی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانە، کە بەپێویستیدەزانێت، ئەمەیش بە واتای ڕزگاربوون لە پشتبەستن بە ئێران دێـت، بە تایبەتی لە پرسی وزەی کارەباو گازدا، کە ڕەنگە ئێران بە لایەنی کەمەوە ڕەخنەی لە بارەوە هەبێت، ئەگەر دژایەتینەکات، یان ڕێگری لە جێبەجێکردن یان کارکردنی نەکات، ئێرانیش پێیوایە کە گرنگترین پڕۆژە پەیوەندیی سێقۆڵیی هێڵی ئاسنین، پڕۆژەی “ئێران – عێراق – سوریا”یە، جێگری وەزیری گواستنەوەی ئێرانی لە کاتی بەشداریکردنی لە کۆنفرانسەکەی ڕاگەیاندنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێداندا ڕایگەیاند کە “پڕۆژەی گەورەی نێوان عێراق‌و ئێران بریتییە لە بەستنەوەی پڕۆژەی هێڵی ئاسنین لە شەلەمچە هەتا بەسرە”. ئەم هێڵە درێژکراوەی هێڵی ئاسنینە لە بەندەری خومەینییەوە، هەر بۆیە ئێران کار بۆ جێبەجێکردنی ئەو پڕۆژەیە دەکات، ئەمەیش پێچەوانەی پڕۆژەو ئاڕاستەی ڕێبازی گەشەپێدانی عێراقە. شاراوە نییە کە ئێران لە گۆڕەپانی عێراقدا کاریگەری‌و کەرەستەی هەیە، کە وایلێدەکات هەر پڕۆژەیەک کە لەگەڵ ڕەوتی بەرژەوەندییەکانیدا بە شێوەی جۆراوجۆر ناکۆک بێت، هەوڵی پەکخستنی بدات.(٢٤) لە نوێترین هەڵوێستی ئێراندا ناسری کەنعانی؛ گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوی ئەو وڵاتە، كە لە (٢٧)ی ئایاری (٢٠٢٤) دەربارەی هەڵوێستی ئێران لەمەڕ پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان ڕایگەیاند: ئەم بابەتە پەیوەندیدارە بە بابەتی ڕێڕەوە ترانزێتییەکان لە ناوچەکەدا. ئێمە لە مێژە وەک کۆماری ئیسلامیی ئێران بە هۆی ئەو پێگە تایبەت‌و ستراتیژییەی کە لە ناوچەکە هەمانە، بە تایبەتییش لە پرسی ڕێڕەوەکاندا، بەردەوام بە جددی‌و وردییەوە بە دوای ئەم پرسانەدا دەچین. ئێمە پشتیوانیمانکردووە لە هەر پڕۆژە یان دەستپێشخەرییەک کە لە ڕوانگەی بەرژەوەندی، تایبەتمەندی‌و سوودی بازرگانی‌و ئابوورییەوە لە ناوچەکە خراوەتەڕوو و بەردەوامدەبین لەم سیاسەتەیشمان. بەسیاسیکردنی پڕۆژە ترانزێتی‌و بازرگانییەکان لەگەڵ بەرژەوەندیی گشتیی وڵاتانی ناوچەکەدا بە گونجاو نازانین. لە پرسی ڕێڕەوە ترانزێتی‌و بازرگانییەکان خاوەنی کارو پڕۆژەی خۆمانین، لەم چوارچێوەیەدا لەگەڵ هاوبەشە ناوچەیی‌و بازرگانی‌و هاوکارەکانماندا لە ناوچەکەدا چەندین ڕێڕەومان خستووەتە بەرنامەی کارەوە، لەوانەیش ڕێڕەوی گواستنەوەی باکوور – باشوور، ڕێڕەوی ئیسلام ئاباد – تاران – ئەستەنبوڵ، ڕێڕەوی کەنداوی فارس – دەریای ڕەش‌و ڕێڕەوە هاوشێوەکانی تر، بۆیە سەبارەت بەم پڕۆژانە کەمتەرخەم نیین‌و پرسەکان بە هۆشیاری‌و وردییەوە بەدواداچوونیان بۆ دەکرێت. گەلی ئێران دڵنیادەکەینەوە ڕێگەنادەین لە پرسی پڕۆژە ترانزێتی‌و ڕێڕەو یان ڕێگە گواستنەوەییەکاندا بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی گەل‌و وڵاتی ئێران پەراوێزبخرێت، بۆیە لەم بارەیەوە پرسەکان بە وردی، هۆشیاری‌و نیگەرانییەوە بەدواداچوونیان بۆ دەکرێت.(٢٥) ئەنجام پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان بەشێکە لە دیدی فراوانی تورکیا بۆ ئەوەی ببێتە كارەكتەرێكی سەرەکی لە بازرگانیی ناوچەیی‌و جیهانیداو ڕۆڵی كاراو كاریگەر ببینێت‌و جێپەنجەی خۆی لە سەر سیاسەتی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی دابنێت. ئەنقەرە بە باشترکردنی ژێرخانی ئابووریی خۆی، ئامانجی ڕاکێشانی وەبەرهێنان‌و زیادكردنی گەشەی ئابووری‌و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە ڕێڕەوە بازرگانی‌و تەقلیدییەکانە. هەروەها ئەم پڕۆژەیە لەگەڵ دەستپێشخەریی “كۆریدۆری ناوەڕاست”دا هاوتەریبە، کە هەوڵدەدات تورکیا وەک ناوەندێکی مەركەزی لە دەستپێشخەریی پشتێن‌و ڕێگەوبان (Belt and Road Initiative/ مبادرة الحزام والطريق)، کە چین سەرکردایەتییدەکات، جێگیربکات. لە ڕووی ئابوورییەوە، پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان توانای گۆڕینی تورکیای هەیە بۆ هێزێکی لۆجیستی‌و بەردەستخستنی هەلیکارو هاندانی کەرتە جیاوازەکان. لە ڕووی جیۆپۆلەتیکییەوە، کاریگەریی تورکیا لە کاروباری ناوچەکەدا بەهێزدەکات، ئەمەیش ڕێگەیپێدەدات ژێرخانی هاوبەشی ستراتیژی‌و هاوپەیمانی بەکاربهێنێت، بەڵام ئەم پڕۆژە گەورەیە ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانیش دەبێتەوە، لەوانە: دەستەبەرکردنی دارایی، بەڕێوەبردنی گرژییە ناوچەییەکان‌و دڵنیابوون لە بەردەوامیی پڕۆژەکە. لە نێوان ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا دژی پەکەکەو ئاواتە گەشەسەندووەکانی تورکیادا، یەکتربڕینێکی دیار هەیە. سەقامگیرکردنی ئاسایشی ناوچە کێشەدارەکان وەک لایەنێکی گرنگی سەرکەوتنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان سەیردەکرێت. حکومەتی تورکیا كاردەكات بۆ بنبڕکردنی نفوزی پەکەکە لەم ناوچانەدا، ڕێگەخۆشدەکات بۆ ژینگەیەکی ئەمنی‌و سەقامگیر، کە لەبار بێت بۆ گەشەپێدانی ئابووری‌و ژێرخانی ئابووری. لەگەڵ هەموو ئەمانەیشدا پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانی نێوان تورکیاو عێراق لێکەوتەی نەرێنیی دوورمەودای دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان. سەرچاوەكان https://marsaddaily.com/news.aspx?id=16370&mapid=16. د.مثنى العبيدي، مشروع طريق التنمية في العراق.. ما له وما عليه، للمزيد من المعلومات ينظر: https://www.aa.com.tr/ks/توركيا/رێگای-گەشەپێدان-دەرفەتێکی-بەھێزی-وەبەرھێنانە-بۆ-عێراق-و-تورکیا/2994387. Ylenia Gostoli,What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?, 30 April, 2024, available at: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project. Timour Azhari, Ece Toksabay and Ahmed Rasheed .Iraq, Turkey to elevate security, economic ties after Erdogan visit, April 22, 2024, available at:https://www.reuters.com/world/middle-east/turkeys-erdogan-iraq-push-reset-ties-cooperation-against-pkk-2024-04-22/ Ylenia Gostoli, What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?, Ibid. https://www.trtworld.com/turkiye/turkiye-iraq-development-road-project-forges-new-trade-path-17929034. د.مثنى العبيدي، المصدر سبق ذكره. https://www.dailysabah.com/politics/war-on-terror/turkiye-counts-down-to-major-operation-in-iraq-against-pkk. https://www.defensemirror.com/news/36626/Turkey_to_Deploy_S_400_Air_Defense_Systems_on_Iraqi_Border_for_Operation_Against_PKK_ Turkey Studies Unit, turkish-iraqi-security-agreement-security-in-exchange-for-trade-water, Emirates Policy Center, Abu Dhabi,8 May 2024. https://www.aljazeera.com/news/2024/1/13/turkey-launches-airstrikes-against-kurdish-rebels-in-iraq-and-syria. https://erada.media/news.aspx?id=13&mapid=7. İdris Okuducu,Turkey’s Anti-PKK Operation and “Development Road” in Iraq Are Two Sides of the Same Coin,Fikra Forum,Apr 8, 2024. https://www.dailysabah.com/politics/war-on-terror/turkiye-counts-down-to-major-operation-in-iraq-against-pkk. Timour Azhari, Ece Toksabay and Ahmed Rasheed .Iraq, Turkey to elevate security, economic ties after Erdogan visit,April 22, 2024,available. İdris Okuducu, Ibid. Ylenia Gostoli,What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?, 30 April, 2024, available at: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project. https://www.defensemirror.com/news/36626/Turkey_to_Deploy_S_400_Air_Defense_Systems_on_Iraqi_Border_for_Operation_Against_PKK_. İdris Okuducu,Ibid. د.مثنى العبيدي، المصدر سبق ذكره. Bilgay Duman,Why Turkey-Iraq Development Road is the best way to connect Europe and the Middle East,18 September 2023, available at: https://www.middleeasteye.net/opinion/turkey-iraq-development-road-best-connecting-europe-middle-east. https://x.com/abualialaskry, @abuialalaskryhttps://x.com/abualialaskry, @abuialalaskry. د.سەردار عەزیز، ڕێگەی گەشە خەونێكی خۆشە، بۆ زانیاریی زیاتر؛ بڕوانە: https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12993. د.مثنى العبيدي، المصدر سبق ذكره. https://mfa.gov.ir/, https://mdeast.news/2024/05/27/واکنش-ایران-به-پروژه-جاده-توسعه-عراق/.

(درەو):  لە ساڵی 2021وە عێراق سوتەمەنی بەرهەمهێنانی كارەبا بە لوبنان دەدات، بەپێی گرێبەستی نێوانیان دەبوو لەبری ئەم ئەم سوتەمەنییەدا لوبنان كاڵاو خزمەتگوزاری تەندروستی بە عێراق بدات، بەڵام عێراق هیچی وەرنەگرتووە، ئۆكتۆبەری داهاتوو وادەی گرێبەستەكە كۆتایی دێت، بەگوێرەی راپۆرتی رۆژنامەی (The National) لوبنان بەنیازە گرێبەستەكە درێژبكاتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بڕی (ملیارێك و 59 ملیۆن) دۆلار قەرزاری عێراقەو پێشبینی دەكرێت لەماوەی چوار ساڵی داهاتوودا بڕی قەرزەكە بۆ (5 ملیارو 45 ملیۆن) دۆلار بەرزببێتەوە.  رۆژنامەی (The National) كە بە زمانی ئینگلیزی لە ئیماراتی عەرەبی دەردەچێت نوسیویەتی: لوبنان كە وڵاتێكە بەدەست كەمی سەرچاوە سروشتییەكان و قەیرانی ئابورییەوە دەناڵێنێت، بەگوێرەی گرێبەستێكی ئاڵوگۆڕكردن كە ساڵی 2021 ئیمزا كراوە، سوتەمەنی قورس لە عێراقەوە هاوردە دەكات.  "لوبنان بۆ هاوردەكردنی سوتەمەنی لە عێراق و پڕكردنەوەی پێداویستییەكانی لە بواری كارەبادا، پشت بە چەند رێوشوێنێكی ئاڵۆز دەبەستێت، سەرباری ئەوەی پلانێكی روونی پارەدان لەنێوان حكومەتی لوبنان و عێراقدا نییە، بەڵام بڕیارە پلانی هاوردەكرددنی سوتەمەنی عێراق بۆ لوبنان تاوەكو ساڵی 2028 درێژبكرێتەوە" رۆژنامە ئیماراتییەكە وا دەڵێ.  بەپێی قسەی رۆژنامەكە، ئەو سوتەمەنییە قورسەی عێراق بە لوبنانی دەدات، لەگەڵ ئەو تایبەتمەندییانەی سوتەمەنیدا ناگونجێت كە لە وێستگەكانی كارەبای لوبناندا كاری پێدەكرێت، بۆیە گرێبەستەكە رێگەی بە بەیروت داوە لە بازاڕی نێودەوڵەتیدا سوتەمەنییەكەی عێراق بگۆڕێتەوە بۆ جۆری تری سوتەمەنی گونجاو بۆ وسێتگەكانی، ئەم كارەش لەرێگەی بازرگانەكانەوە دەكات كە قازانجیان لێ دەست دەكەوێت.  دوای تێپەڕینی سێ ساڵ بەسەر ئیمزاكردنی ئەم رێككەوتنەدا، هێشتا لوبنان پارەی ئەو سوتەمەنییەی بە عێراق نەداوە كە وەریگرتووە، ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێك، لەوانە هەندێك لە مەرجەكانی ناو رێككەوتنەكە ناڕوونن، گرێبەستی ئیمزاكراوی نێوان بەغدادو بەیروت دەڵێ دەبێت لوبنان پارە لە حسابی خۆیدا بە دۆلار دابنێت و دەكرێت عێراق پارەكە بە (لیرە)ی لوبنانی رابكێشێت بۆ خەرجكردنی لە (بازاڕی لوبنان)دا بۆ كڕینی كاڵاو خزمەتگوزاری، لەوانە خزمەتگوزاری تەندروستی، وەكو رۆژنامەكە ئاماژەی بۆ كردووە، لێرەشدا ئەو نرخانەی كە عێراق بە لیرە وەریدەگرێت لەگەڵ سروشتی ئەو خزمەتگوزارییانەی كە دەبێت لوبنان بە عێراقی بدات، روون نییە.  (The National) دەڵێ: تائێستا عێراق نەیتوانیوە 550 ملیۆن دۆلار كاڵاو خزمەتگوزاری وەربگرێت كە بەهای هەناردەی سوتەمەنی بووە بۆ لوبنان لە ساڵی یەكەمداو لە بانكی ناوەندیی لوبنان دانراوە، گرێبەستەكە وا لە لوبنان دەكات پشت بە نەوتی خاو ببەستێت ئەگەر بێتوو نەوتی قورسی عێراق بگۆڕێتەوە بەو جۆرەی سوتەمەنی كە گۆگردی كەمە، ئەمە لەبری سوتەمەنی هەرزانتر لە نمونەی غازی سروشی یاخود سەرچاوەكانی وزەی خاوێنی نوێبووەوە.  سەرباری ئەمانە، بەپێی قسەی رۆژنامە ئیماراتییەكە، پشتبەست بە بەڵگەنامە نوێیەكان، لوبنان پلانی ئەوەیە گرێبەستی سوتەمەنی لەگەڵ عێراق نۆێ بكاتەوە بۆ دابینكردنی پێداویستی وزەی خۆی لانی كەم تاوەكو ساڵی 2028. پلانی فریاگوزاری نیشتمانی بۆ كەرتی كارەبا لە لوبنان، ئەوەیە قەبارەی رێككەوتنەكە لەگەڵ عێراق بۆ (772 ملیۆن) دۆلاری ساڵانە زیادبكرێت، بەمەبەستی بەرزكردنەوەی توانای وەبەرهێنان لە 4 كاتژمێری رۆژانەوە بۆ 8 كاتژمێر لە ساڵی 2028دا. ئەم خەمڵاندنانە دەریدەخات، پسوڵەی شایستە داراییەكانی عێراق لای لوبنان لە ساڵی 2028 بۆ (5.54 ملیار) دۆلار بەرزدەبێتەوە، ئەم دۆخەش وا لە لوبنان دەكات بەشێوەیەكی بنەڕەتی پشت بە سوتەمەنی بەردین ببەستێت و لە هەمان كاتیشدا دەستەوسان بوەستێت لە دابینكردنی كارەبای 24 كاتژمێریی.  شارەزایەكی بواری وزەی خەڵكی لوبنان قسەی بۆ رۆژنامە لوبنانییەكە كردووە، وتویەتی: گرێبەستی سوتەمەنی عێراق بۆمبێكی تەوقیتكراوە، ئەگەر سەرچاوەی بەدیلی سوتەمەنی نەبێت، بڕیارە لە تشرینی یەكەمی داهاتوودا وادەی گرێبەستەكە تەواو ببێت، عێراقییەكانیش دەیانەوێت بزانن بۆچی لەبەرامبەردا هیچیان وەرنەگرتووە.  وەكو ئەم شارەزایە دەڵێ: تەنانەت ئەگەر لوبنانیش بتوانێت بەهای پارەكە بدات و گرێبەستەكە درێژبكاتەوە، هێشتا جێگای نیگەرانییە ئەگەر سەرچاوەی بەدیلی وزە بە نرخی هەرزانترو لەبەرچاوگرتنی ژینگە بوونی نەبێت.  لە لوبنان، هاوشێوەی عێراق، سەرباری ئەوەی زیاتر لە یەك دەیەیە سیاسییەكان بەڵێن دەدەن، بەڵام خەڵك رۆژانە بەدەست بچڕانی كارەبای نیشتمانییەوە دەناڵێنن و بۆ دابینكردنی كارەبا پشت بە مۆلیدە دەبەستن.  بەر لە گرێبەستەكەی عێراق، لە كۆتایی 2020دا گەندەڵی سوتەمەنی پیسبوو كە لەچوارچێوەی گرێبەستێكدا لەگەڵ جەزائیر هاوردە دەكرا، لوبنانی هەژاند، دەسەڵاتدارانی لوبنان ئەوكات وا وێنایان كرد ئەوە گرێبەستی هاوردەكردنی سوتەمەنی بووە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر لەرێگای جەزائیرەوە، دەركەوت ئەمە ژمارەیەك كۆمپانیای نهێنی بیانین كە نرخێكی زۆر لەبەرامبەر سوتەمەنییەكی بێ كوالیتیدا وەردەگرن.  ئەم ئابڕووچونە دەریخست تۆڕێكی گەندەڵیی لە لوبنان هەیە كە باری سوتەمەنی پیسبوو هەروەها پشكنینی تاقیگەیی ساختەیان هەیەو وەرگرتنی بەرتیل لەنێوان بەرپرسانی وڵاتدا بڵاوبووەتەوە، دوای ئاشكرابوونی ئەم ئابڕوچوونە ئیتر گرێبەستی سوتەمەنییەكە نوێ نەكرایەوە، ئەمە وایكرد لوبنان بۆ جاری یەكەم لە ساڵی 2005وە هیچ گرێبەستێكی هاوردەكردنی سوتەمەنی نەمێنێت، بۆیە لەپێناو دابینكردنی سەرچاوەیەكی نوێ، لە تەموزی 2021دا لوبنان گرێبەستی لەگەڵ عێراق كردو لە ساڵی 2023دا گرێبەستەكە بۆ ماوەی ساڵێكی تر نوێكرایەوە بۆ بڕی (2 ملیۆن) تەن. بەگوێرەی مەرجی گرێبەستەكە، لوبنان ساڵێكی لەبەردەمدایە بۆ پێدانی بەهای هەر بارێكی سوتەمەنی، بەڵام دوای تێپەڕینی سێ ساڵ بەسەر ئیمزاكردنی گرێبەستەكەدا، عێراق هیچ شتێكی وەرنەگرتووە.  لوبنان بڕی (ملیارێك و 59 ملیۆن) دۆلار قەرزاری عێراقە، ئەمە بەهای ملیۆنان تەن سوتەمەنییە كە لە ساڵی 2021وە هاوردەی كردووە، بڕی ئەو پارەی كە لە ژمارە حسابی تایبەت بە عێراق لە بانكی ناوەندیی لوبنان دانراوەو تەنیا بەهای ساڵی یەكەمی هاوردەی سوتەمەنییە، (550 ملیۆن) دۆلارە كە عێراق تائێستا دەستی پێی نەگەیشتووە.  سەرباری ئەوەی راپۆرتی رۆژنامەوانی هەن لەبارەی پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری تەندروستیی، بەڵام ئەوەی پەیوەندیدارە بە "كاڵاو خزمەتگوزاری لەبەرامبەر نەوت"دا كە دەبوو بە بەهای ئەو پارانە عێراق لە لوبنانی وەربگرێت، عێراق لەم بوارەشدا هیچ وەرنەگرتووە.  رۆژنامە ئیماراتییەكە لەزاری سەرچاوەیەكی بەرپرسەوە لە وەزارەتی تەندروستی عێراق باسلەوە دەكات" ئەوەی هەبووە تەنیا خزمەتگوزاری تەندروستی بووە لەسەر كاغەز، هیچ شتێك لەم بوارەدا رووینەداوە".  لە كۆتایدا، راپۆرتەكە نوسیویەتی: پێدەچێت حكومەتی لوبنان گرەو لەسەر باشیی پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ عێراق بكات، بۆ بازدان بەسەر هەر ناكۆكییەكی چاوەڕوانكراوی دارایدا، بەجۆرێك لە ئێستادا پلانی فریاگوزاری لوبنان ئەوەیە گرێبەستەكە لەگەڵ عێراق نوێ بكرێتەوە.   

درەو: پەیمانگای خۆرهەلاتی ناوەڕاست, راپۆرتێكی بە ناونیشانی (جێگرەوەی راستەقینە نیە: شكستی حزبەكانی ئۆپۆزسیۆن لە هەرێمی كوردستانی عێراق) بڵاوكردووەتەوە, كە لەلایەن نوسەر (Winthrop Rodgers) نوسراوە. 🔹سیاسەت لە هەرێمی كوردستانی عێراق, لە بازنەی قۆرغكاریی نێوان جووت حزبی دەسەڵاتدار, پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەخولێتەوە. 🔹هەردوو حزب هەژموونێكی گەورەیان هەیە بەسەر ئیدارەدانی دامەزراوەكانی دەوڵەت و ئابوری و ئامرازەكانی راگەیاندن, دەیان هەزار پێشمەرگەو هێزی ئاسایش لەژێر فەرمانیاندایە, سەدان هەزار فەرمانبەری كەرتی گشتی بەشێكن لەتۆڕی مەحسوبیەتی تایبەت بەخۆیان, لەگەڵ هەموو ئەو تایبەتمەندیانەشدا, خاوەنی جەماوەرێكی زۆرنین, بەشێكی فراوانی هاوڵاتیان وەك گەندەڵكارو ناكارامەو سەركوتكار تەماشایان دەكەن. 🔹بەگوێرەی راپرسیەك كە بارومیتەری عەرەبی لە ساڵی (2022) ئەنجامیداوە, (63٪)ی بەشداربووان لە هەرێمی كوردستان, هیچ متمانەیەكیان بە حكومەتی هەرێمی كوردستان نیە. 🔹حزبەكانی تریش, كە وەك ئۆپۆزسیۆن ئاماژەیان بۆ دەكرێت و خۆیان وەك جێگرەوەی پارتی و یەكێتی پیشان دەدەن, ناڕێكخراو و دابەشبوون و توانای سود وەرگرتنیان نیە لە ستەمكارییەكانی دەسەڵاتداران, لەئێستادا ئەو حزبانە جێگرەوەیەكی باشنین بۆ حزبە دەسەڵاتدارەكان.  🔹لاوازییەكە بۆ ئەو كۆتوبەندانە دەگەڕێتەوە كە كلتور و سیستمی سیاسی سەپاندوویەتی لە هەرێمی كوردستان, وێڕای ئەوەی حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێستا روخساریان ئیلهام بەخش نیە, ئەوەش وایكردووە دەنگدەران هەست بە نائومێدی بكەن لەوەی ئەگەر لەپشتیوانیكردنی پارتی یەكێتی هیچیان دەستنەكەوێت, ئەوا رەنگە لەپشتیوانیكردنی ئۆپۆزسیۆن زیانی زیاتر بكەن, ئەوەش وایكردووە زۆرێك لە دەنگدەران بەشداری پرۆسەی دەنگدان نەكەن. 🔹بەشێوەیەكی گشتی, سێ‌ ئاستەنگی سەرەكی روبەڕوی ئۆپۆزسیۆن بووەتەوە: یەكەم:تۆڕی مەحسوبیەت و كۆنتڕۆڵی حزبی بەسەر هێزەكانی ئاسایش و دەوڵەت بەشێوەیەكی گشتی, دەسەڵاتی پارتی دەسەڵاتدارەكانی بەهێزكردووەو, تایبەتمەندی یەكلاكەرەوەی پێداون بەسەر ئۆپۆزسیۆندا. دووەم:حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئێستا شكستیانهێناوە لە كۆبونەوە لە بەرەیەكی فراواندا, ئەوەش بووەتە هۆی دروستبونی كێبڕكێ لەنێوانیان بۆ كۆكردنەوەی لایەنگر, كە بووەتە هۆی لاوازكردنیان. سێیەم:ئۆپۆزسیۆن شكستی هێناوە لە داڕشتنی دیدێكی ستراتیجی كە مایەی متمانەبێت, لەسەرو ئەوەشەوە دەنگدەران وانەیان وەرگرت لەشكستی بزوتنەوەی گۆڕان و ئێستا وریان لەوانەی دوای ئەو. 🔹بەشێوەیەكی گشتی, دەكرێت ئۆپۆزسیۆن بۆ پێنج گروپ جیابكرێتەوە: 1-بزوتنەوەی گۆڕان 2-جوڵانەوەی نەوەی نوێ‌3-حزبە ئیسلامیەكان4-حزبە تازە دامەزراوەكان5-ئەو دەنگدەرو چالاكانەی لە سیاسەت دوركەوتنەوە بەڵام دژی حزبە دەسەڵاتدارەكانن. 🔹بەهێزترین حزبی ئۆپۆزسیۆن لە دوای ساڵی (2003)وە لە هەرێمی كوردستان, بزوتنەوەی گۆڕان بوو. 🔹ئەم حزبە تازەیە, هیوای لای زۆرێك لە خەڵك گەشاندنەوە بە ئەگەری ئەنجامدانی چاكسازی, كە دواتر بووە دووەم گەورەترین حزب لە پەرلەمانی كوردستان. 🔹دوای وازهێنانی لە ئۆپۆزسیۆن و بەشداریكردنی لە حكومەت لەگەڵ پارتی و یەكێتی, سەلماندی بەوەی ناتوانێت هیچ دەستكەوتێكی جەوهەری بەدەستبهێنێت, سەرەنجام بەهۆی ململانێی توندی لەگەڵ پارتی لە حكومەت هاتەدەرەوە. 🔹لەم خاڵە بەدواوە, گۆڕان هێزی خۆی لەدەستدا, لە هەڵبژاردنی (2018)ی پەرلەمانی كوردستاندا تەنها (12) كورسی بەدەستهێناو گەڕایەوە ناو حكومەت لەگەڵ پارتی یەكێتی, دواتر لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ساڵی (2021) گۆڕان كۆتایهات, لەئێستاشدا بەدەست ناكۆكی ناوخۆییەوە دەناڵێنێت. 🔹قورسە ئاستی ئەو بێهیوایە بخەمڵێنیت كە بەسەر سیاسەتی ئۆپۆزسیۆندا هاتووە لە كوردستان, گۆڕان ئومێدی چەندین دەنگدەری لەناوبردو بووە مایەی برینێكی قوڵ, كە تەنها زیانی بە حزبەكە نەگەیاند, بەڵكو بەتەواوی گروپە ئۆپۆزسیۆنەكانی تریش گەیاند. 🔹نەوەی نوێ‌ لەسەرەتاكانی ساڵی (2018) لەسەر دەستی شاسوار عەبدولواحید دروستبوو, كە بازرگانێكی خانوبەرەو خاوەنی كەناڵی (ئێن ئار تی)یە. 🔹نەوەی نوێ‌ لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق, لەمانگی ئایاری (2018)و لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان مانگی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵ بەشداری هەڵبژاردنەكانی كرد, (8) كورسی لە پەرلەمانی كوردستان بردەوەو(4) كورسیش لە پەرلەمانی عێراق. 🔹هەرزوو ناكۆكی لەنێوان شاسوارو پەرلەمانتارانی حزبەكەی لە بەغدادو هەولێر سەریهەڵدا, هیچ پەرلەمانتارێكی لە پەرلەمانی عێراق لەگەڵ نەمایەوە, لەپەرلەمانی كوردستانیش تەنها سێ‌ پەرلەمانتاری مایەوە. 🔹دوای (7) ساڵ لە دامەزراندنی, روون نیە نەوەی نوێ‌ چی بەدەستهێناوە, پرۆگرامە سیاسییەكەی تەمومژاویە, پشتی بەكاری بچوك وروژێنەر بەستووە بۆ راكێشانی سەرنجی ئامرازەكانی راگەیاندن. 🔹زۆربەی كات هەڵوێستەكانی حزبەكە كاردانەوەیە, پیادەی هەر چیرۆكێك دەكات كە ببێتە مایەی توڕەكردنی جەماوەر لە ساتەوەختێكی دیاریكراودا, لەنمونەی ( مووچە, نرخی بەنزین, كۆچ, كەمی ئاو...) لەبری ئەوەی سەركردایەتی رووداو بكات, رەنگە ئەوەش شتێكی نامۆبێت بۆ حزبێكی سیاسی. 🔹لەگەڵ ئەو تۆمارە خراپەشدا, رەنگە نەوەی نوێ‌ ببێتە گەورەترین حزبی ئۆپۆزسیۆن لە هەڵبژاردنی داهاتوودا, كەموكورتی لایەنەكانی تر بەسن بۆ ئەوەی ببێتە بژاردەیەكی سەرنج راكێشتر لە دۆخێكی نائومێدیدا. 🔹هەرێمی كوردستان بەردەوام خاوەنی حزبی ئیسلامی گرنگی بووە, لەئێستادا دوو حزبی سەرەكی ئیسلامی هەن لە كوردستان, یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان و كۆمەڵی دادگەری كوردستان. 🔹حزبە ئیسلامیەكان پێكەوەو بەجیاش, هەڕەشەیەكی گەورە بۆ سەر دوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی كوردستان دروستناكەن, پەیڕەویان زیاتر ئاڕاستەی پشتیوانیە بۆ هەڵوێستە ئیسلامیەكان لەناو كۆمەڵگا. 🔹پێناچێت بەدەستهێنانی پۆستی باڵا لەناو حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر جێی بایەخیان بێت, تەنها چەند كورسیەك نەبێت لە پەرلەمانی كوردستان. 🔹لەگەڵ نزیكبونەوەی وەرزی هەڵبژاردنەكان, دوو كەسایەتی توڕە لە حزبەكانیان, هەستیان بە بوونی دەرفەتێك كردووەو, كەرەستەی سیاسی تایبەت بەخۆیان پێكهێناوە. 🔹ئۆپۆزسیۆنی رەسەنتر لەنێوان ئەم دووانە, بزتنەوەی هەڵوێستی نیشتمانیە, كە عەلی حەمەساڵح, سەرۆكایەتی دەكات و ئەندامی پێشوی پەرلەمانی كوردستانە لەسەر بزوتنەوەی گۆڕان. 🔹عەلی ناوبانگێكی باشی هەیە لە ئاشكراكردنی حاڵەتەكانی گەندەڵی بەرپرسانی پارتی و یەكێتی, لەگەڵ داڕمانی حزبەكەی پێشوی, عەلی توانی پارێزگاری لەناوبانگی سیاسی خۆی بكات, لەڕێی خۆبێبەریكردنی لەسەركردایەتی گۆڕان و دەستلەكاركێشانەوەی لە پەرلەمان. 🔹حزبەكەی تریش, لاهور شێخ جەنگی, هاوسەرۆكی پێشوی یەكێتی نیشتمانی كوردستان سەرۆكایەتی دەكات, كە خاوەنی جەماورێكی زۆر بوو لەناو حزبەكەی, بەهۆی رەخنەگرتنی توندی لەپارتی دیموكراتی كوردستان و بارزانیەكان. 🔹لەمانگی تەمموزی ساڵی (2021)دا, بافڵ تاڵەبانی ئامۆزای, كە ئێستا سەرۆكی بێركابەری یەكێتیە, لە پۆستەكەی دوریخستەوە. 🔹لەسەرەتاوە روون نەبوو, شێخ جەنگی حزبێكی نوێ‌ پێكدەهێنێت یان هەوڵی چارەسەرو ئاشتەوایی دەدات لەناو یەكێتی, لەكۆتایدا, یەكەمیانی هەڵبژاردو لەمانگی كانونی یەكەمی (2024)دا بەرەی گەلی پێكهێنا.   🔹ئەم دوو حزبە بە سەركردەكانیانەوە دەناسرێنەوە, ئەوەش سەیر نیەو شتێكی بەربڵاوە لە پەیكەری حزبیی باوكانە لەسەرەوە بۆ خوارەوە, لە هەرێمی كوردستان, بەڵام كێشەی قوڵ لە ستراتیجیەتیاندا ئاشكرادەكات, كە سەركەوتنیان پشت دەبەستێتبە  بە سەرنجڕاكێشی كەسایەتی سەركردەكانیان. 🔹لە دۆخی عەلی حەمە ساڵح_دا, بێتوانایی لە قەناعەتپێكردنی جیابووەكانی تر لە گۆڕان, كە هاوپەیمانی سیاسیبوون بەوەی بچنە پاڵی لە حزبە نوێكە, ئاماژە بەوە دەكات كە لێهاتوویی سەركردایەتیكردنی پێویستی نیە, بۆ ئیدارەدانی رێكخراوێكی حزبی. 🔹لە هەمان كاتدا, لاهور شێخ جەنگی, بارگرانی جیابونەوەی لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان بە كۆڵەوەیەو روبەڕوی زەحمەت دەبێتەوە لە راكێشانی هاوڕێكانی پێشووی بۆ حزبە تازەكەی, یان راكێشانی لایەنگری ئۆپۆزسیۆنی راستەقینە, وێڕای ئەوەی وا تەماشا دەكرێت كە نزیكبووتەوە لە مەسرور بارزانی, لە چوارچێوەی ململانێكانی لەگەڵ بافڵ تاڵەبانی. 🔹بەهۆی ئەمانەوە, پێناچێت هیچكام لەم دوو حزبە تازەیە كاریگەرییەكی گەورەیان هەبێت لە سندوقەكانی دەنگدان, یاخود لە ئەنجامدانی گۆڕانكاری لە سیاسەتدا.