درەو:
ئامادەکردنی: رێکخراوی ستۆپ/ به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکی (NED)

لەكۆی (32) دەروازەی سنوری هەرێمی كوردستان تەنیا (6) دەروازەیان بەفەرمی لەلایەن بەغداوە ناسێندراون، (13) كۆمپانیا لە دەروازە سنورییەكان كار دەكەن، (8) هێزی جیاواز خاڵە سنوریەكان دەپارێزن، 20% ئەو بارانەی دێنە هەرێمی كوردستان لێخۆشبونیان بۆ دەكریت، 80%ی ئەو كاڵایانەی هاوردەی هەرێم دەكرێن، هەموو پشكنینە پێویستەكانیان بۆ ناكرێت.

•    لە هەرێمی كوردستان (32) دەروازەی سنوری هەیە (6) دەروازەیان بەفەرمی لەلایەن هەرێمی و بەغداوە ناسێندراوە، (20) دەروازەیان لەلایەن حكومەتی و هەرێم و بەغداوە نەناسێندراوەو (6) دەروازەی تریان تەنیا لەلایەن هەرێمەوە ناسێندراوەو لەلایەن عێراقەوە بە فەرمی نەناسێندراوە. 
•    قەبارەی ئالوگۆڕی بارزگانی لە نێوان هەرێم و توركیا و ئێران (16 ملیار دۆلار) بووە، لەو رێژەیە 48% لە رێگای توركیا بووە، 18%یش لە رێگای  ئێران بووە، ئەوی تریش لەگەڵ وڵاتانی دیكە بووە.
•    داهاتی گومرگی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2022؛ مانگانە (140 ملیار) دیناری ساڵەكە دەكاتە (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دینار،  لە كۆی (4,800,000,000,000) دینار كە داهاتی نانەوتی ساڵێكی حكومەتی هەرێم.
•    لە یاسای بودجەی عێراق داهاتی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان. بە (١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار) بۆ ساڵێك خەمڵێندراوە، واتا داهاتی خاڵە سنوریەكان بەنزیكەیی 35%ی داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.
•    (13) كۆمپانیا لە بوارە جیاجیاكان بەشدارن لە بەرێوەبردنی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان، سەرجەمی ئەو گرێبەستانەش بەبێ كێبركێ بوە، بە رێژەی 25%ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجی كۆمپانیاكان دەچێتر.

•    بەرێژەی 20%ی ئەو بارانەی دێنە هەرێمی كوردستان لێخۆشبونیان بۆ دەكریت،

•    بۆ پاراستنی دەروازە گومرگیەكانی هەرێمی كوردستان، 8 هێزی جیاوازی ئەمنی و سەربازی لە ئەركدان.

•     80%ی ئەو بەرهەم و كاڵایانەی هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، هەموو پشكنینە پێویستەكانیان بۆ ناكرێت،

دەقی راپۆرتەكە 
کێشەی دەروازە سنورییەکان 
 لێکەوتی لەسەر ئابوری و داهاتی هەرێمی کوردستان

ئامادەکردنى: رێکخراوى ستۆپ/ به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED)

ناوی راپۆرت: کێشەی دەروازە سنورییەکان لێکەوتی لەسەر ئابوری و داهاتی هەرێمی کوردستان
نوسین و ئامادەکردنی: رێکخراوى ستۆپ 
ساڵی چاپ: ئایارى  ٢٠٢٣
شوێنی چاپ: چاپخانەی کامبریدج – هەولێر

بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ زنجیرەی (٣٦) ساڵی ٢٠٢٣

ستافی جێبەجێ کردنی پرۆژە
بەڕێوەبەری پڕۆژە    رێکخەرى راپۆرت    لیژنەی هەماهەنگی
ئاری عەبدوڵڵا    فەرمان رەشاد    خەتاب عەزیز
        هەژار سەلیم
        عبدالبارى ساڵح

پڕۆژەى: بەهێزکردنى لێپرسینەوە و دەسەڵاتى یاسا له ههرێمی کوردستان
Project: to Promote Accountability and Rule of Law in Kurdistan Region
پرۆژە‌یه‌کی رێکخراوی ستۆپ بۆ چاودێری و پەرەپێدانە، کە به‌ پاڵپشتی سندوقی نیشتمانی بۆ دیموکراسی ئەمریکى (NED) جێبه‌جێی ده‌کات، له‌ ته‌موزی ساڵی 2015 ده‌ستی پێکردوه‌، لەم وەرزەدا لە ئۆکتۆبەرى ٢٠٢١ تا سێپتێمبەرى ٢٠٢٤ بەردەوام دەبێت. پرۆژەکە لەسەر دوو ئاست کارى کردووە، چاودێری کارنامەى کابینەى نۆیەمى بۆ هێلە گشتیەکانى چاکسازى، ئاستى دووەم تایبەتە بە کارکردن دەربارەى بودجەى لە هەرێمى کوردستان.
رێکخراوی ستۆپ  بۆ چاودێری و پەرەپێدان SOMD-: رێکخراوێکی کوردستانیە بەگوێرەی یاسای ژمارە (١)ی ساڵی ٢٠١١ لە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی کوردستان تۆمارکراوە، رێکخراوی ستۆپ لەبواری بەدامەزراوەیی کردن و ڕووبەڕوبونەوەی گەندەڵی‌ و بەهێزکردنی بواری لێپرسینەوە‌ و شەفافیەت لە هەرێمی کوردستان کاردەکات، لەرێگای پاڵپشتی بۆ بەهێزکردنی دامودەزگاکانی تایبەت بە چاودێری ‌و لێپرسینەوە و نەهێشتنی گەندەڵی ‌و دروستکردنی هەماهەنگی لەگەڵیان، هاوکات چاودێریکردن ‌و بەشداری کردن لە فشارە مەدەنیەکان ‌و جێبەجێ کردنی پرۆژەی درێژخایەن لەو بوارە. ئۆفیسی سەرەکی رێکخراو لە هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستانە.
 
سندوقی نیشتمانی ئەمریکی بۆ دیموکراسی - NED: دامەزراوەیەکى تایبەتی قازانج نەویستە (نابازرگانی)یە کە لەساڵی١٩٨٣ دامەزراوە بە ئامانجی گەشەکردن و زیاتر بەهێزکردنی دیموکراسی لەسەرانسەری جیهان. بەشێوەیەکی سەرەکی لە لایەن کۆنگرێسی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا شایستە دارایەکان لە بودجەی وەڵات بۆ دابین دەکرێت. ئەم دامەزراوەیە ساڵانە زیاتر بە (١٢٠٠) بەخشین لە (٩٠) وڵاتی جیاواز   پاڵپشتی لەو پرۆژانە دەکات کە لایەن ئەو رێکخراو و گروپ ناحوکومییە - سەربەخۆکان پێشەکەش دەکرێن کە  ئامانج و کارکردنی بڵاوکردنەوەی و چەسپاندنی دیموکراسییە. دەزگاکە لەلایەن ئەنجوومەنێک بەرێوەدەبرێت کە کەسایەتی ناودار و پسپۆر و شارەزای چەندین بواری جیاوازی تێدایە کە سەربەخۆن لە بریاردان.

١. پێشەكی
هەرێمى کودرستان لەگەڵ دامەزراندنی یەكەم كابینەی حكومەت، دەروازە گومرگییەكان، شادەماری ئابوری كوردستان بوونە، رۆڵێكی كاریگەریان لە دابینكردنی سەرچاوەی داهات هەبووە، بەڵام هەر لەسەرەتاوە كێشە لە شێوازی بەرێوەردنیان هەبوە، بەتایبەت دوای دابەش بونی كوردستان بەسەر دوو زۆن.
سەرەڕای یەكخستنەوەی ئیدارەكانی كوردستان، بەڵام تا ئێستاش دەروازەكان، بە دوو شێوازی جیاواز بەڕێوەدەرێن، كاریگەری دابەشبونە سیاسیەكان بەسەریاندا رەنگی داوەتەوە، بەرپرسانی باڵای حكومەتیش ئەو راستیەیان نەشاردۆتەوە.
ئەم راپۆرتە كە لەلایەن تیمێكی 5 كەسی لە رێكخراوەكەمان ئامادەكراوە، دەرەنجامی 6 مانگ لە بەدواداچون و ئەنجامدانی دیدار و گفتوگۆی كراوەیە لەگەڵ لایەنە پەیوەندارەكان، تیایدا لەسەر كێشەكانی دەروازە گومرگییەكان لە چەند ئاستێك وەستاوین، لەوانە:
    چوارچێوەی یاسایی كاری دەروازە گومرگییەكان.
    كێشەكانی داهات و بەهەدەردان.
    كاریگەری رێکارى دەروازەکان لەسەر بەرهەمی نیشتیمانی.
    سەلامەتی خۆراك و بەرهەمە هاوردەكان.
هاوكات لە راپۆرتەکەدا تیشک خراوەتە سەر هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم بۆ رێكخستنەوە و بەهێزكردنەوەی ئەم دەروازانە و بەربەستەكانی بەردەم ئەو هەوڵانە.
هەریەكێك لەو كێشانەی كە هەن پەیوەندیدارن بە یەكەوە، چارەسەركردنی پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و جێبەجێكردنی بنەماكانی حكومڕانی باش هەیە،  هیوادارین ئەو دەرەنجام و راسپاردانەی لەم راپۆرتە هەن، بكرێنە بەشێك لە هەوڵەكانی چارەسەركردنی كێشەكانی ئەو دەروازانە.
٢.١ بەربەستەكانی بەردەم ڕاپۆرت:
گرفتەکانى دەستگەیشتن بە زانیارى و جێبەجێ کردنى یاساى مافى دەستکەوتنى زانیارى:
كاركردن لەسەر راپۆرتێكی لەو شێوەیە پێویستی بە داتا و زانیاری ورد هەیە، تیمی ئامادەكردنی راپۆرت، بۆ ئەو مەبەستە هەوڵیانداوە لە زۆرترین سەرچاوەی جیاواز زانیاریەكان كۆبكەنەوە، بە گشتی زیاتر لە 25 سەرچاوە بەكارهێنراوە، بەڵام نەگەیشتن بە زانیاری پشتڕاستكراوە، یەكێك بوە لە گەورەترین كێشەكان،  بەهۆی ئەم هۆكارانەی خوارەوەیە:
یەكەم: لاوازی كۆكردنەوە و رێكخستنی زانیاری لە دامەزراوە پەیوەندیدارەكان، لە پاڵ ئەوەشدا شاردنەوەی لە هاوڵاتیان و میدیا و رێكخراو و دامەزراوە پەیوەندیدارەكانی دیكە.
دووەم: جێبەجێ نەكردنی یاسای مافی دەستكەوتنی زانیاری ژمارە 11ی ساڵی 2013، ئەو یاسایە پشتیوانیەكی راستەوخۆی شەفافییەت و پێدانی زانیارییە بە گوێرەی یاسا و ناچاركردن دامەزراوەكان بەم ئەركە، بەڵام دەرنەكردنی رێنمایی بۆ جێبەجێكردنی یاساكە، كراوەتە پاساوی جێبەجێ نەكردنی، بۆیە لێرە جارێكیتر داوا لە حكومەت دەكەین، وەك چۆن پرسی شەفافییەتی كردۆتە یەكێك لە خاڵەكانی كارنامەكەی، پێویستە یاساكە بخاتە بواری جێبەجێ كردنەوە.
سێیەم: نەبونی یاسای بودجە، حکومەتى هەرێمی كوردستان ماوەی 10 ساڵە بودجەی گشتی نیە، ئەمەش بۆتە هۆكاری ناڕوونی لە داهات و خەرجییەكانی، هەبونی یاسای بودجە، هاوكار دەبێت، بۆ ئەوەی هەموو هاوڵاتیان ئاگاداری داتا و زانیاریەكانی بواری داهات و خەرجیەكان بێت.
سەرەڕای ئەم بەربەستانەش، تیمی ئامادەكردنی راپۆرت هەوڵیداوە زۆرترین دیقەت لە راپۆرتەكە هەبێت، هیچ زانیارییەك بەبێ بەدواداچون نەخرێتە ناو راپۆرتەكە.
هیوادارین لە داهاتوو ئەم بەربەستانەی سەرەوە نەمێنێت، بۆ ئەوەی رێكخراوەكان و میدیا و دامەزراوەكانی دیكە، بگەنە زانیاری پشتراستكراوە، بۆ ئەوەی بتوانن شیكاری تەواوەتی و پێشنیاری گونجاو بۆ باشتركردنی سیاسەتە گشتیەكانی حكومەت بكەن.
٣.١   دەروازە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان لەکارنامەی کابینەی نۆیەم
کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لەبەرواری (١٥/٧/٢٠١٩) یەکەم کۆبونەوەی خۆی ئەنجامداوە، پرسی ریفۆرمی دارایی وەک یەکێک لە بنەماکانی کارکردنی خۆی پەسەند کرد، لەچوارچێوەی (٥٢) خاڵی هێلە گشتیەکانى کارنامەکەیدا لە (١٣) خاڵدا باسی هێلە گشتیەکانی چاکسازی کردووە، کە لە ٢ خاڵدا باسى لە داهاتى ناوخۆ کردووە. یەکێک لە ئامانجەکانی لە چوارچێوەی کارنامەکەیدا، چەسپاندنی شەفافیەت لە داهاتى ناوخۆ و داپەرەوەرى لە وەرگرتنى باج کە بەوشێوەى خوارەوەیە:
خاڵى شەشەمى هێلى گشتى چاکسازى بەوشێوە هاتوو، "کاردەکەین بۆ چەسپاندنی شەفافیەت لە گشت بوارە داراییەکانی هەرێمدا، بە تایبەت لە بواری داهاتە نەوتییەکانی هەرێم و داهاتە ناوخۆییەکان. بۆ ئەم مەبەستەی سەرەوە کاردەکەین بۆ دامەزراندنی سندوقی داهاتە نەوتییەکان بە پێی یاسای پەیوەندیدار."
خاڵى هەشتەمى هێلى گشتى چاکسازى هاتوو، "چاکسازی لە سیستەمی باج دەکەین و دەبێ دادپەروەری لە وەرگرتنی باج جێگیر ببێت و هەموو رێکارێکی یاسایی و کارگێڕی دەگرینەبەر بۆ رێگەگرتن لە خۆدزینەوە لە باج و میکانیزم و پێوەری تازە دەگرینە بەر بۆ رێکخستنی باج".
بەلەبەرچاوگرتنی ئەم دوو خاڵە، لەم راپۆرتەدا هەوڵدراوە لێکۆلینەوە و هەڵسەنگاندن بۆ ئاستی چاکسازیی کردن لە داهاتە گشتیەکان بەتایبەت پرسی دەروازە سنورییەکان لە هەرێمى کوردستان بکرێت.
٢. چوارچێوەی یاسایی دەروازە سنورییەكان
لەسەردەمی رژێمی پێشوو، بەگوێرەی هەردوو یاسای پێناسی گومرگی ژمارە (77)ی ساڵی (1955) و یاسای گومرگەكان ژمارە (23)ی ساڵی (1984) كاروباری دەروازە سنورییەكان رێكخرابوون، دوای ڕوخانی رژێمی بەعسیش، بەتایبەت لە ساڵی (2010) یاسای بەژمارە (22)ى تعریفەی گومرگی لە پەرلەمانی عێراق دەرچووە، لە ساڵی (2016) یاساى ژمارە (30)ى یاسای دەستەی دەروازە سنورییەكان دەرچوێندرا، ئەو دوو یاسایە لە ژێر رۆشنایی دەستوری عێراق كە لە مادەی (114) تایبەتمەندی هاوبەشی لە بەرێوەبردن بۆ دەروازە سنوریەكان لە نێوان هەرێمەكان و ناوەند چەسپاندوە.
١.٢ رێکارەکانى حكومەتی هەرێمی كوردستان:
 بەپێی یاسای دیوانی چاودێری دارایی ژمارە (2)ی ساڵی (2008)، هەروەها مادەی 10 لە یاسای وەزارەتی دارایی ژمارە (2)ی ساڵی 2010 دەروازە سنوریەكانی بەڕێوەدەبات. هەروەها بەپێی بریاری ژمارە(11)ی پەرلەمانی كوردستان لە سالی 1992 هەموو ئەو یاسانەی تا (31/10/1991) لەسەردەمی رژێمی ئەوسای عێراق دەرچون جێبەجیدەكرێن، ئەگەر لەپەرلەمانیشەوە جێبەجێكاریان بۆ نەكرێت. هەروەها بەپێی رای پەرلەمان و ئەنجومەنی شوراش ئەو یاسایانەی لە دوای (2005) دەرچون كە خەسڵەتی یەكگرتویان هەیە بەهەمان شێوە جێبەجێكراو دەبن. بەڵام ئەو پرس و بابەتانەی رێگەپیدانی هاوبەشیان هەیە یاخود زیاتر تایبەتن بە هەرێم ئەوە پێویستە لە پەرمان جێبەجێكردنی بۆ بكرێت.

٣. دەروازە سنورییەکان
دواوبەدواى راپەڕینى بەهارى ١٩٩١ و پێکهێنانى حکومەتى هەرێمى کوردستان، دەروازە سنورییەکان لە هەرێمى کوردستان یەکێک بووە لە پرسە گەرمەکان، کێشەیەک کە لە نێوان هێزەکان یەکلایی نەکرایەوە و بوو بەهۆکارێکى شەڕى ناوەخۆش. تاوەکو ئێستا گرفتى دەروازە سنورییەکان بەهەڵپەسردراوى ماوەتەوە و چارسەرى ریشەیی بۆ نەدۆزراوەتەوە. مانەوەى ئەو کێشەیەش کاریگەریى و لێکەوتەى خراپی بەسەر ئابوورى هەرێمى کوردستان هەبووە و دەبێت. لەو بەشەدا گرفتى دەروازە سنورییەکان دەخەینە بەرباس.
١.٣ زانیارى دەربارەى دەروازە سنوورییەکانى هەرێمى کوردستان
ئێستا حكومەتی ناوەندیی عێراق، خاوەنی (14) دەروازەی سنوریی نێودەوڵەتییە، لە بەرامبەردا هەرێم خاوەنی (11) دەروازەی سنورییە لەگەڵ كێلێ كە لە قۆناغەكانی كۆتاییدایە دەبنە (12) وەک لە راپۆرتی دەستەی دەروازە سنوریەكانی عێراق دا هاتوە لە هەرێم (6) دەروازە دانیانپێدانراوە و بەرەسمی ناسێنراون، ئەوانى تر بەرەسمى نەناسێنراون.
دەستەى بەرێوەبردنی دەروازە سنورییەكان: بەپێی یاسای دەروازە سنورییەكانی عێراق، دەستەى بەرێوەبردنی دەروازە سنورییەكان پێكهاتووە، نوێنەری ئەو پارێزگایانەی تێدایە كە دەروازەی سنوریان هەیە، بەڵام تائێستا نوێنەری شارەکانى هەولێر، دهۆك و سلێمانی لەو دەستانە نییە، ئەوە جگە لەوەی بەگوێرەی یاساكە نوێنەری چەندین دامەزراوە و وەزارەتی دیكە هەیە، بەڵام هیچ نوێنەرێكی فەرمی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە لیژنەكە نیە.

 خشتەى ناوى دەروازە فەرمییەکان لەلایەن حکومەتى فیدراڵى و حکومەتى هەرێمى کوردستان

هاوکات لە هەرێمى کوردستان چەندین دەروازەى دیکە نە لەلایەن حکومەتى فیدراڵى نە لایەن حکومەتى هەرێم بەفەرمى نەناسێنراون، لە خشتەى خوارەوە خراوەتەڕوو:

خشتەى ناوى ئەو دەروازانەى کە لەلایەن حکومەتى فیدراڵى و هەرێم بەفەرمى نەناسێنراون
 

لەلایەکى دیکەدا، (٦) دەروازەى سنوری کە لەلایەن حکومەتى هەرێم بەفەرمى ناسێنراون، هێشتا لەلایەن حکومەتى فیدراڵى نەناسێنراون، بەڵکو لە ژێر لێکۆلینەوەن، لە خشتەى خوارەوە روونکراونەتەوە: 
خشتەى دەروازەى سنوورى نافەرمى لەلایەن حکومەتى فیدراڵى و بەفەرمى ناسێنراو لەلایەن حکومەتى هەرێمى کوردستان

واتە بە کۆى گشتى ژمارەى دەروازە سنورییەکان لە هەرێمى کوردستان بەوشێوەى خوارەوەیە:
ژمارەی دەروازە سنورییەكان لە هەرێمی كوردستان

٢.٣ گرفتەکانى کارى دەروازە سنورییەکان
لە خوارەوە بەشێک لە کێشە بنەڕەتیەکانى دەروازە سنورییەکان دیارى کراوە، کە لە هەرێمى کوردستان زۆرترین قسە هەڵدەگرێت و پێویستى بەپێداچوونەوەى جدى هەیە. 
    گرفتى قاچاغچیێتی و یەکلایی نەکردنەوەى دەروازە لاوەکیەکان.
    خراپی سیستەم و نەبونی رێنمایی و سیستەمی ئەلكترۆنی یەكگرتووى سەرتاسەرى.
    یەکلایی نەکردنەوەى پرسی لیخۆشبوون. 
    بە تایبەتکردنى کارى دەروازەکان بۆ كۆمپانیاکان لەبەرامبەر کەرتى گشتی.
    مامەڵەى دوو زۆنی لەگەڵ دەروازە سنورییەکان.
    نەبونی هەماهەنگی نێوان وەزارەتەكان و دەروازە سنورییەکان.
    نەبونی پسولە و فۆرمی یەكگرتوو بۆ مامەڵەى دەروازەکان.
    کێشەى كوالیتی كۆنترۆل و گرێبەستەكان.
    نەبونی ئامێری پشكینەری سۆنەر پێویست و باش .
    نەبونی بانك و سیستەمی  کارى بانكی.
    پێناسەى گومرگى.
    كەمی ژمارەی كارمەندانی دەروازە سنورییەکان.
    پۆلێننەكردن و تبویب نەكردنی كاڵاکان.

٣.٣ دیاردەى قاچاخچیەتى 
لەئەنجامی بەدواداچون بۆ دەروازە سنورییەکانی هەرێمی کوردستان کە سەرچاوەیەکی قاچاخ و گەندەڵیە و داهاتەکەی ناشەفافە، دەستەی دەروازە سنوریەکانی عێراق ئاماژە بەوە دەکات دەروازە سنوریەکانی هەرێم لەژێر هیچ چاودێری و کۆنترۆڵێکی عێراقدا نین و پابەندی بڕیاری ژمارە (١٣ی ساڵی ٢٠١٩)ی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدراڵ نابن.
١.٣.٣ قاچاخچیەتى رێکخراو: لە هەرێمى کوردستان تاوەکو ئێستا نەتوانراوە پرسى قاچاخچیەتى یەکلایی بکرێتەوە، بەرپرسانى باڵا لە حکومەت و پەرلەمان و حزبەکان دانى پێدادەنێن، کە جورێک لە قاچاخچیەتى رێکخراو یا خەتى تایبەت بۆ ئەو بابەتە بەکاردێت. هەر لەو بارەیەوە شاخەوان بەکر، بەڕێوەبەری گومرگی دەروازەی سنوری باشماخ لە لێدوانێکی ڕۆژنامەوانیدا دەڵێ،" کێشەی ئێمە مەسەلەى قاچاخچیەتیە کە لە هەموو دونیادا هەیە، بەڵام ئێمە کێشەیەکى ترمان هەیە، کە پێى دەوترێت قاچاخچیەتى رێکخراو، ئەمەش بەرپرسانى باڵاى ئەم وڵاتەى لە پشتەوەیە، نەک ئێمە وەکو بەڕێوەبەرایەتى مەرزى باشماخ بەڵکو سەرووى ئێمە وەزارەتى دارایى و ئەنجومەنى وەزیران و پەرلەمانیش گیریان بە دەستیانەوە خواردوەو ناتوانن کۆنترۆڵى بکەن، ئەمانە کەسانى باڵادەستى ئەم وڵاتەن ناتوانرێت هیچ لێپرسینەوەیەکى یاساییان لەگەڵدا بکرێ، قاچاخچیەتى رێکخراو مەبەستەکەم ئەمە، کاتێک ئەوان بارەکان دەهێنن بە هیچ شێوەیەک داغڵى سیستەمى نابن. دەروازەکان خەتى گومرگى و خەتى ئاساییان هەیە هى هاتوچۆ، ئەوانەى لە خەتى گومرگییەوە دێن هەموو رێکارێکیان بەرامبەر دەگیرێتەبەر، بەڵام کێشەکە ئەوەیە هەموو بارەکان لە خەتى گومرگەوە نایەن، بەشێکیان لە رێگەى هێزى تایبەتى ئەمنییەوە دەهێنرێن بەبێ ئەوەى هیچ ئیجرائاتێکیان لەگەڵدا بکرێت، واتە نە گومرگ نە پشکنین".
٢.٣.٣ قاچاخچیەتى و بەرهەمى ناوخۆىی: پرسى قاچاخچیەتى لێکەوتە و کاریگەرى زۆر دواى خۆى جێدەهێڵێت، بەتایبەتى لەسەر ئابوورى هەرێمى کوردستان بەگشتى و ئاسایشى خۆراک و پێشبڕکێى بازاڕ، لەلایەکى دیکەدا، کاریگەریی زۆر خراپی لەسەر بەرهەمى نیشتمانى دروست دەکات، دەبێتە هۆى پوکانەوەى ئەو سێکتەرە. 
ساڵانە حکومەت و وەزارەتى کشتوکاڵی حكومەتی هەرێم، بەمەبەستى پاڵپشتى سێکتەرى بەرهەمى ناوخۆیی و نیشتیمانی، رێککارى هاوردەکردنى هەندێک کاڵا و خۆراک توند دەکەنەوە یا قەدەغەى دەکەن، بەڵام بەپێى بەدواداچونەکان قاچاخچیەتى نەیهێشتووە کاریگەرى ئەو بڕیار و رێکارانە لە ئەرزى واقع دەربکەوێت. 
هەر لەوبارەیەوە، نموونەى کێلگە پەلەوەرییەکان دەهێنینەوە، نوێنەرى کێڵگە پەلەوەرییەکان بەراشکاوى رایدەگەیەنێـت، کە هێنانى مریشکى بەستوو بەوشێوازە کە نرخەکەى گومانى زۆرى لەسەرە، چونکە لەو وڵاتەى کە لێى هاوردە دەکرێت بەنرخى زۆر زیاتر بە هاوڵاتیانیان دەفرۆشرێتەوە، ئەگەر وابڕوات کاریگەرى ئەو مامەڵەیە لەگەڵ پرۆژەکانى پەلەوەرى لە هەرێمى کوردستان لە ئایندەیەکى نزیک شتێک نامێنێنت بەناوى پرۆژانە و هەمووى لە ناودەچێت.
زیادبونی دیاردەی هاوردەكردنی بەرهەمەكان لە دەرەوەی هەرێم بە شێوەی قاچاغ كاریگەری خراپی لەسەر ساغكردنەوەی بەرهەمەكانی ناوخۆیی لە بەشەكانی دیكەی عێراق دروستكردووە، بە جۆرێك ئێستا عێراق بەرهەمی ناوخۆیی هەرێم وەك بەرهەمی نیشتیمانی سەیر ناكات، گومانیان دەخاتە سەر، سەرەڕای كێشە سیاسیەكان، بەشێكی تر پەیوەندی بە بابەتی كێشەی گومرگی و كۆنترۆڵی سنورەكان هەیە،   تەنها لە ساڵی 2022 عێراق رێگری كردووە (52) جۆر بەرهەم لە هەرێمی كوردستان هاوردەی بەشەكانی دیكەی عێراق بكرێت، كە بەرهەمە ئاژەڵیی و پەلەوەریەكان لەسەری سەرەوەی خشتەكەن.
 

٤. دادگای گومرگی لە هەرێمی كوردستان
بەگوێرەی یاسای ژمارە 23ی ساڵی 1984  یاسای گومرگی، دادگای گومرگی هێنراوەتە كایەوە، ئامانجی دادگاكە بینینی هەموو كەیسەكانی تایبەت بە تاوانە گومرگیەكانە، لە هەرێمی كوردستانیش ئەم دادگایانە بونیان هەیە، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونەكان تا ئێستا وەك پێویست كارا نین.
یەكێك لە كێشەكانی دادگای گومرگی، نەبینینی كەیسی تایبەت بە تاوانەكانی گومرگییە، پاساوی دادگا تایبەتمەندەكانیش ئەوەیە دەڵێن هیچ جۆرە كەیس و پەڕاوێكمان ئاراستە ناكرێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی  ئەو دادگایە بە سروشتی خۆی دادگایەكی (مەوزوعیە) واتا حوكم دەردەكات، نەك لێكۆڵینەوە بكات، یاساكەش باسی دادگای لێكۆلینەوەی گومرگی ناكات، بەوپێیەش بێت، دەبێت دادگاكانی لێكۆلینەوە بەگوێرەی تایبەتمەندی شوێن، بۆ نمونە بۆ شوێنێكی وەك ئیبراهیم خلیل گونجاوترین دادگا و نزیكترین دادگای زاخۆیە بۆ حاجی ئۆمەران دادگای چۆمانە، ئەوانە پێویستە لێكۆڵینەوە لە تاوانە گومرگیەكان بكەن، بۆ ئەوەی پەڕاوەكان بۆ دەركردنی بڕیار ئاراستەی دادگای گومرگی بكەن، كە تا ئێستا وەك پێویست ئەو ئەركە جێبەجێ ناكەن، ئەمەش وای كردوە تاوانەكانی تایبەت بە گومرگی لە هەرێمی كوردستان، لە ئاستی پێویست ڕووبەروویان نەبوبێتنەوە.
١.٤ گرفتى دادگاکان
•     دادگاكانی گومرگی تائێستا لە ناو كۆمەلگەی دادی نیە، بەڵكو لە شوێنێكن سەر بەوەزارەتی داراییە، ئەو تایبەتمەندییەی شوێن و سەربەخۆیی و پسپۆری نیە، لەهەمان كاتدا نوێنەری وەزارەتی دارایی تێدایە كە بەشێكە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن.
•     بە بریاری دادگای فیدرالی عێراق لە رێكەوتی (20/10/2021) چەند برگە و مادەیەك لە یاسای ژمارە (34)ى  ساڵی 1983 لەكارخران، ئەوانیش برگەكانی (245 و 246 و 247) كە باس لە پێكهاتەی دادگاكە دەكەن لە رووی پەیكەرەوە، كە لە دادوەرێك وەك سەرۆك و دادوەرێك وەك ئەندام و نوێنەری وەزارەتی دارایی پێكدێت، بەڵام دادگای فیدرالی ئەو پێكهاتەی راگرت، چونكە ناكرێت نوێنەری وەزارەتی دارایی كە لایەنی جێبەجێكارە، لە دادگایەك هەبێت كە بریاری سزای وەك  پێبژاردن و گرتن و دورخستنەوە دەربكات، بەڵام تاكو ئێستا ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی لە دادگاكانی گومرگی لە هەرێم جێبەجێ نەكراون، لەسەر بنەمای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی، ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، جارێكی تر ئەو دادگایەی گێرایەوە ناو كۆمەڵگەی دادی و بەپێی پسپۆری بەسەر دادگاكانی كەتن و تاوان دابەشیكردنەوە، خەریكن جارێكی تر لە چوارچیوەی دادگاكان رێكیان بخەنەوە بەشیوەیەك سێ دادوەر لە هەیكەلی دادگاكە بن یەك سەرۆك و دوو ئەندام.
•    ئێستا کارکردنى ئەوە دادگایانە دەکرێت وەک رێگەچارەیەک بۆ کەمکردنەوەى کێشەکانى دەروازە سنورییەکان بێت. بە پێویستى دەزانین لە نزیکترین کات چارچێوەى چاکسازى لە دەروازەکان کار بۆ کاراکردنەى ئەو داگایانە بکرێت.
٥. داهاتی گومرگی لە هەرێمی كوردستان
بەگوێرەی راپۆرتی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی لە ساڵی رابردوو، قەبارەی ئالوگۆڕی بارزگانی لە نێوان هەرێمی كوردستان و توركیا و ئێران (16 ملیار دۆلار) بووە، لەو رێژەیە 48% لە رێگای توركیا بووە، 18%یش لە رێگای  ئێران بووە، ئەوی تریش لەگەڵ وڵاتانی دیكە بووە، ئەمەش ئاماژەیەكی ڕوونە كە داهاتی گومرگی لە هەرێمی كوردستان، لە ئاستێكی بەرز بێت.
كێشەی بەرێوەبردن و كۆكردنەوەی داهاتی گومرگەكان یەكێكە لە كێشە سەرەكییەكانی هەرێمی كوردستان لە بواری چاكسازی و ڕووبەرووبونەوەی گەندەڵی، هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەرێتەوە، هەر لە یەكەم كابینەی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەروازە سنورییەكانی هەرێم، لەلایەن حیزبەكان بەرێوەبراوە، تا ئێستاش ئەو كێشەیە بەردەوامە.
تا ئێستا داتایەكی فەرمی پشت راستكراوە، لەبەردەست نیە بۆ داهاتی راستەقینەی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان، بەڵام خەمڵاندنەكان بەو شێوەیەی خوارەوەیە:
بەگوێرەی ئەو داتایانەی لە رێی بەدواداچون دەست تیمی ئامادەكردنی راپۆرت كەوتووە، داهاتی گومرگ لە ساڵی 2022؛ حکومەتی هەرێمی کوردستان مانگانە (140 ملیار) دیناری دەستكەوتووە و بۆ تەواوی (12) مانگەکە دەکاتە (1 ترلیۆن و 680 ملیار) دینار،  لە كۆی (4,800,000,000,000) دینار كە داهاتی نانەوتی ساڵێكی حكومەتی هەرێم لە رێی داهاتی گومرگ دابین دەكرێت .
لە یاسای بودجەی عێراق داهاتی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان. بە (١ ترلیۆن و ٥٦٠ ملیار) بۆ ساڵێک خەمڵێندراوە، بەوپێیەش بێت نزیكە لەگەڵ ئەو ژمارەیەی كە ساڵی پار لە حكومەتی هەرێمی كوردستان تۆمار كراوە. داهاتی خاڵە سنوریەكان بەنزیكەیی 35%ی داهاتی نانەوتی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت.
 

١.٥ كێشەی كۆمپانیا بەشدارەكان لە خاڵە سنوریەكان
بەگوێرەی بەدواداچوون )13( كۆمپانیا لە بوارە جیاجیاكان بەشدارن لە بەرێوەبردنی خاڵە سنوریەكانی هەرێمی كوردستان، سەرجەمی ئەو گرێبەستانەش بەبێ كێبركێ بوە، هاوتا نین لەگەڵ رێنمایی ژمارە (2)ی ساڵی 2016ی گرێبەستە حكومییەكان لە وەزارەتی پلاندانان، لەلایەن دیوانی چاودێری دارایی وردبینیان تێدا نەكراوە، كە بەگوێرەی یاساكەیان دەبێت وردبینی بەسەر هەموو گرێبەستە حكومیەكان بكەن.
بەگوێرەی بەدواداچونی تیمی ئامادەكاری راپۆرت، بە رێژەی 25%ی داهاتی خاڵە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان بۆ خەرجی كۆمپانیاكان دەچێت، ئەویش بەهۆی ئەوەی لەو داهاتەی كە دەستیان دەكەوێت، بەرێژەی 80% تا 90% بۆ خۆیان دەگێرنەوە.
وەزارەتی دارایی لە وەڵامی تیمی ئامادەكاری راپۆرت، رایگەیاندووە پێداچونەوە بە گرێبەستی كۆمپانیاكان كراوە، پشكی حكومەت تیایاندا زیاد كراوە.
تیمی ئامادەكردنی راپۆرت بۆچونی زۆرێك لەلایەنەكانی ئاگاداری لە پرۆسەكە وەرگرت، بەشێكی بەرچاو لەو كارانەی كە بەو كۆمپانیایانە بەخشراوە، حكومەت پێشتر بەبێ كێشە خۆی ئەنجامی داون، پێدانیان بە كۆمپانیاكان بە پێویست نەزاندراوە.
بەشێك لە كاری ئەو كۆمپانیایانەی لە خاڵە گومرگیەكانن بەو شێوەیەن:
    دڵنیایی (بەشێوەی ئارەزوومەندانە نیە، ناچاركردنە، لەكاتێكدا بابەتی دڵنیایی لە وڵاتانی تر ئارەزوو مەندانەیە، كەسیش قەرەبوو ناكرێتەوە).
    مەنەفێست
    ترانزێت
    خەبەر وصول (راگەیاندنی گومرگی)
    گەراجانە
    تەعقیم (لە كابینەی 9 دوای كۆرۆنا زیاد كراوە، بەرێوەبەرایەتی تەندروستی لە گەرمیان بە نوسراو داوایان لە وەزارەتی دارایی كردووە بەهۆی ناپێویستی و كاریگەری پێچەوانە، لاببرێت بەڵام هەر ماوە.
    دروستكردنی تابلۆ
    كوالیتی
    چێككردنەوەی كاڵا
    گەشتیاری
    پشكنین
    سكانەر
    رێكخستنی ئۆتۆمبێل 

٢.٥ گرفتەکانى ترانزێت:
بەشێك لەو كاڵایانەی لەرێی خاڵە سنوریەكان هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن، بە شێوەی ترانزێت دەبرێنە وڵاتی سێیەم، كە زیاتر سوریایە، ئەو بڕە پارەی كە لە بارەكانی ترانزێت وەردەگرێت 20%ی ئەوەیە كە لەو بارانە وەردەگیرێت كە بۆ هەرێمی كوردستان دەهێندرێن.
ئەم بابەتەش لە هەندێك حاڵەت بۆ خۆدزینەوە لە گومرگ، هێنانی كاڵای قەدەغە كراو، بە پاساوی ئەوەی كاڵاكە بۆ وڵاتێكی دیكەیە و تەنها لە رێی هەرێمی كوردستان تێپەر دەبێت، سوودی لێوەرگیراوە. تا ئێستاش ئەم بابەتە بەتەواوی كۆنتۆڵ نەكراوە، بۆتە رێگایەك بۆ هاتنە ناوەوەی بەرهەمی قەدەغەكراو بە هەر هۆكارێك بێت، لەگەڵ كەمبونەوەی داهات.
٣.٥ لێخۆشبوونی گومرگی:
بەگوێرەی هەڵسەنگاندنی دوای بەدواچوونی تیمی ئامادەكردنی راپۆرت، بەرێژەی 20%ی ئەو بارانەی دێنە هەرێمی كوردستان لێخۆشبونیان بۆ دەكریت، بەپێی  یاسای ژمارە (4)ی (2008)ی پەرلەمانی كوردستان یاسای وەبەرهێنان، ئەم بابەتەش بەگوێرەی بەدواداچون خراپ بەكارهێنراوە، بەجۆرێك بەناوی لێخۆشبوون، بەشیك لە خاوەن پرۆژەكان كە (پشتیوانی)یان هەیە، رێژەیەكی زیاتر لە پێویستی پرۆژەكانی خۆیان كەلوپەل هاوردە دەكەن دواتر  بە نرخێكی زیاتر دەیفرۆشنەوە.
٤.٥ ژمارەی هێزەكان بۆ پاراستنی دەروازە گومرگیەكان:
بۆ پاراستنی دەروازە گومرگیەكانی هەرێمی كوردستان، 8 هێزی جیاوازی ئەمنی و سەربازی لە ئەركدان، كەچی بەگوێرەی دانپێدانانی سەرۆكی حكومەت و وەزیری ناوخۆ و پەرلەمانتارانیش، تاكو ئێستا بەتەواوی ئەو دەروازە سنوریانە كۆنترۆڵ نەكراون، لەناو ئەو هێزانەی كە لە دەروازە فەرمییەكانی هەرێمی كوردستان هەن. رێبەر ئەحمەد، وەزیری ناوخۆی حكومەتی هەرێم لە (18/11/2022) لەبارەی هۆكاری جێبەجێنەكردنی بڕیارەكان رایگەیاند لە سلێمانی پێیان وتین ئەگەر هێز بۆ خاڵە سنورییەکان بجوڵێنن شەڕی ناوخۆ دروست دەبێت.
 ٥.٥ کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە گومرگیەكان
تیبینیەکان لەسەر پرسی کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە گومرگیەكانی هەرێمی کوردستان
    تاکو ئێستا لە هەرێمی کوردستان سێ وەزارەت سەرپەرشتی کاری کوالیتی کۆنترۆلی خۆراک و دەرمان و کەلوپەلەکانی تر دەکەن، کە ئەوانیش (وەزارەتی تەندروستی، وەزارەتی کشتوکال، وەزارەتی پلاندانان – دەستەی پێوانەسازی و کۆنترۆلی جۆری) کارەکان جگە لە دەرمان لە وەزارەتی تەندروستی، ئەوانی تر لەرێی کۆمپانیاوە لە خالە سنوریەکان ئەنجامدەدرێن، پێشتر حکومەت خۆی ئەنجامی دەدا، بەجۆرێک تەنها داهاتی دەستەی پێوانەسازی و کۆنتۆلی جۆری 11 ملیۆن دۆلار بووە، ئێستا هەر دەروازەیەكی گومرگی بۆ پرسی كوالیتی كۆنترۆڵ، دراوەتە كۆمپانیایەك، كە سەرپەرشتی كاری كۆنترۆڵی بەرهەمە هاوردەكراوەكان دەكەن.
    بەگوێرەی بەدواداچونەكانی تیمی ئامادەكردنی راپۆرت 80%ی ئەو بەرهەم و كاڵایانەی هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت، هەموو پشكنینە پێویستەكانیان بۆ ناكرێت، ئەوە بەو مانایە نایەت كە ئەو بەرهەمانە خراپن، بەڵام پشكنینی دڵنیایی بۆ ناكرێت كە كێشەیان نیە.
    ئەگەرچی بەگوێرەی هێلە گشتیەكانی چاكسازی كارنامەی كابینەی نۆیەم، دەبوو حكومەتی هەرێمی كوردستان، دامەزراوەی خۆراك و دەرمان دابمەزرێندرێت، بۆ كۆنترۆڵكردنی كوالیتی كۆنترۆڵی خۆراك و دەرمان، كە بونی ئەو دامەزراوەیە دەیتوانی رۆڵی زۆری لە كۆنرۆڵكردن و رێگری لە هاوردەكردنی خۆراك و دەرمانی كوالیتی نزم بگرێت، بەڵام تاكو ئێستا دامەزراوەكە دروست نەكراوە.
٦.٥ تیبینیەکان گشتیەکان
    ئێستا کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت کاری کوالیتی کۆنترۆل لە دەروازە سنورییەکان جێبەجێ دەکەن، (جۆرێک لە دابەشکاری حیزبی هەیە)، بەگوێرەی گرێبەستی نێوان کۆمپانیاکان و حکومەتی هەرێم، پێویستە حکومەتی هەرێم چاودێری کاری کۆمپانیاکان بکات، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونمان دامەزراوە حکومیەکانی هەرێم لەرووی ئامێر و تاقیگەوە توانای ئەوەیان نیە کارەکانی کۆمپانیاکان هەلبسەنگێن، واتە ئەو ئامێرانەی کۆمپانیاکان هەیانە لای حکومەت نیە، لەکاتێکدا دەبوو حکومەت ئامێری پێشکەوتوو تری هەبێت بۆ ئەوەی کاری کۆمپانیاکان هەڵبسەنگێنێت.
    لەهەرێمی کوردستان هیچ ئامێرێک نیە بۆ ئەنجامدانی پشکنین بۆ کانزا قورسەکان، کە سەرچاوەی نەخۆشی شێرپەنجەن.
    مادەی پارێزەر لەناو بەرهەمە هاوردەكراوەكان، وەک پێویست  پشکنینیان بۆ ناکرێت، خەرجی زۆرە بۆیە کۆمپانیاکان بەرێژەیەکی کەم دەیکەن.
    پشكنینی دژە مێرووەكان بۆ بەرهەمە هاوردەكان ناكرێت كە دەكرێت سەرچاوەی نەخۆشی بن.
    پشكنینی پێكهاتەیش بۆ بەرهەمەكان ناكرێت، بۆنمونە كە زەیتێك بەناوی گوڵەبەرۆژە هاوردە دەكرێت پشكنینی بۆ ناكرێت بۆ دڵنیا بونەوە لە پێكهاتەكەی.
    بەهۆی هەبوونی دیاردەی قاچاخچیەتی لە دەروازە سنورییەكان، بەشێك لەو كاڵا و خواردەمەنیانەی هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێن، بەهیچ جۆرە پشكنینێك تێناپەڕن، ئەوەش سەرچاوەی مەترسین.
    بەشێک لە کۆمپانیاکانی کوالیتی کۆنترۆل ئۆفەری داشکاندن دەدەنە ئەو کۆمپانیایانە کەبەرهەمی زۆر هاوردە دەکەن، بۆ ئەوەی لەرێی ئەوان بەرهەم هاوردەی هەرێمی کوردستان بکەن.

٦. سەرئەنجامى هەوڵەکان
١.٦ چارەنوسی بڕیارەكانی چاكسازی لە خاڵە سنوریەكان:
١.١.٦ لیژنەکانی چاکسازیی: ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە واژوی سەرۆكی دیوانی ئەنجومەن، لە (22/3/2020) چوار فەرمانی دەركرد بۆ چاكسازی كردن لە خاڵە سنوریەكان، بەمەستی زیادكردنی داهات و نەهێشتنی قاچاخ، پێداچونەوە بەگرێبەستی كۆمپانیاكان، لێخۆشبونی گومرگی، كاری نایاسایی و قاچاخچیەتی، بۆ ئەم مەبەستەش چوار لیژنەی جیاواز پێكهێنرا.
لیژنەکانی حکومەت بۆ پێداچونەوە بە خاڵە سنوریەکان:
١. لیژنەی پێداچونەوە بە گرێبەستی کۆمپانیا خزمەتگوزاریەکانی خاڵە سنوریەکان:
٢. لیژنەی بەدواداچون و دیراسەکردنی دۆخی خاڵە سنوریەکان
٣. لیژنەی پێداچونەوە بە باج
٤. لیژنەی پێداچونەوە بە لێخۆشبونی گومرگی
٢.١.٦ بەرێوەبەرایەتى چاودێرى گومرگى: هاوکات بەپێى بەیانى ژمارە (٤)ى ٢١/٧/٢٠٢٠ وەزارەتى دارایی (بەرێوەبەرایەتى چاودێرى گومرگى) دروستکردوە، لە بەیانەکەدا هاتوە، ئەو بەرێوەبەرایەتیە بۆ جێبەجێکردنى برگەى (یەکەم) لە ماددەى (١٨٣) لە یاساى گورمرگى ژمارە (٢٣)ى ساڵى (١٩٨٤) هەموار کراو، "لە پێناو چاکسازی زیاتر لە دەروازە سنوورییەکان و بەرزکردنەوەی شەفافیەت لە کاری گومرگیدا، وەزیری دارایی و ئابووری واژۆی کرد لەسەر کردنەوەی (بەڕێوەبەرایەتی چاودێری گومرگی)". 
٣.١.٦ ماڵپەڕى شەفافیەت: بە ناونیشانى چاودێری و ڕێکخستنی داهاتەکان، قوباد تاڵەبانى جێگرى سەرۆکى حکومەتى هەرێم لە (١٥/١٢/٢٠٢٢) لە  پەیامێکدا بەگەڕخستنی ئەو ماڵپەڕى شەفافیەتى راگەیاند، کە بڕیارە "لە رێگەی ماڵپەری (shafafiat.com)ـەوە، رۆژانە و سات بە سات سەرجەم داهاتی نانەوتیی پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و راپەڕین بە وردەکارییەوە دەخرێتە بەرچاوی هەموو هاووڵاتییان." داهاتەکانی سلێمانی لە رێگەی شەش گەنجینەدا (گەنجینەی دوو، گەنجینەی یەک، گەنجینەکانی گەرمیان، راپەڕین، چەمچەماڵ و هەڵەبجە) کۆدەکرێنەوە.
٣.١.٦ پرۆژەى ڕێکخستنەوەی دارایی گشتیی لە هەرێمی کوردستان: ئەنجومەنی وەزیران لە کۆبونەوەى ١٤/٥/٢٠٢٣ پڕۆژەی ڕێکخستنەوەی دارایی گشتیی لە هەرێمی کوردستان پەسەند کرد، لە بڕگەی دووەمدا کۆبونەوەکەى ئەنجومەنی وەزیران، گفتوگۆ لەبارەی پڕۆژەی (ڕێکخستنەوەی دارایی گشتی لە هەرێمی کوردستان) کرا و بە کۆی دەنگ بڕیاریدا؛ ڕێکخستنەوەی دارایی گشتی لە سەرتاسەری هەرێم، لە ڕێگای (بەناوەندییکردنی داهات و سیولە وخەرجی و مووچە) بێت، بۆ ئەو مەبەستەش، بڕیاردرا، بە ڕێکخستنەوەی سەرجەم سەرچاوەکانی داهات لە بانکەکان و گەنجینەکان و دەرواز سنوورییەکان و بەڕێوەبەرایەتیەکانی باج و رسومات بە مەبەستی پاراستنی داهاتی گشتی و هەروەها بەیەکەوەبەستنیان لە ڕێگەی سیستەمێکی ئەلکترۆنی.
٢.٦ قەبارەی گەندەڵی و بەهەدەردان لە دەروازە گومرگییەكان:
هەوڵەکانى کابینەى نۆیەمى حکومەتى هەرێم کاریگەریی ئەتۆیان لەسەر ئەرزى واقع بەدى ناکرێت، بەڵکو بەشێوەیەکى گشتى لە چوارچێوەى دروست کردنى لیژنە و دانانى بەرێوەبەرایەتى دانانى بەرنامە و دەرکردنى بڕیار سوڕاوەتەوە. پرسى چاکسازیی لە دەروازە سنورییەکانی هەرێمى کوردستان پێویستى بە هەوڵ و کارى جدى هەیە.
هیچ راپۆرتێكی فەرمی بڵاوكراوە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكە نیە، كە تیایدا ئاستی گەندەڵی و بەهەدەردان لە دەروازە گومرگییەكان دیاریبكات، بەڵام بەگوێرەی بەدواداچونی تیمی ئامادەكردنی راپۆرت، ئەگەر ئەو پێشێلكاری و ناڕوونی و لێخۆشبونی ناپێویست و قاچاخچیەتی و پێداچونەوە بە گرێبەستی كۆمپانیاكان بكرێت، پێشبینی دەكرێت، داهاتی دەروازە گومرگیەكان بۆ دوو بەرامبەری ئێستا زیاتر بكرێت، واتە قەبارەی گەندەڵی و بەهەدەردان مانگانە لە هەرێمی كوردستا بە سەرووی 100 ملیۆن دۆلار دەخەمڵێندرێت.
لەگەڵ ئەوەشدا ئەم بابەتە پێویستی بە بەدواداچونی فەرمی هەیە، چونكە پێشێلكاری و سەرپێچیەكان، بەگوێرەی دەروازە بۆ دەروازەیەكی دیكە جیاوازی هەیە، بۆ چارەسەریەكەش، بەهەمان شێوە پێویستی بە دەستنیشانكردنی زیاتر هەیە، بەڵام بە دڵنیایی چاكسازی كردنی تەواوەتی لە دەروازە سنورییەكان بە قازانجی داهاتی گشتی هەرێمی كوردستان تەواو دەبێت.

٧. دەرەنجام و راسپاردەکان
١.٧ دەرەنجامەكان
    تاكو ئێستا حكومەتی هەرێم ستراتیژیەتێكی یەكگرتووی نیە بۆ رێكخستنەوەی دەروازە گومرگییەكانی هەرێمی كوردستان، حیزبە حكومڕانەكان بەگوێرەی زۆنەكانیان، رۆڵیان هەیە لە بەڕێوەردن و سوودمەندبوون لێیان.

    كەموكوڕی لە ئاستی نوێنەرایەتی كردنی هەرێمی كوردستان لە دەستەی دەروازە سنوریەكانی عێراق هەیە.

    دادگا گومرگییەكانی هەرێمی كوردستان وەك پێویست بۆ ڕوبەروبونەوەی ئەو تاوانانەی لە دەروازە سنوریەكان دەكرێن كارا نین.

    حكومەتی هەرێم و وەزارەتی دارایی لەم كابینەیە، هەوڵی داوە بەرێوەبردنی دەروازە گومرگییەكان بە ئەلیكترۆنی بكات، كۆنترۆڵی زیاتریان بكات، بەڵام تاكو ئێستا دەرەنجامەكان ڕوون نین.
    حكومەتی هەرێم و حكومەتی بەغدا لەسەر شێوازی بەرێوەبردنی دەروازە گومرگییەكان ناكۆكییان لە نێواندا هەیە، ئەمەش بۆتە هۆی زیانگەیاندن بە بەرهەمی ناوخۆی هەرێمی كوردستان، بەجۆرێك بەشێكیان رێگریی لێدەكرێت ببرێنە بەشەكانی دیكەی عێراق، بە پاساوی ئەوەی بەرهەمی ناوخۆی هەرێمی كوردستان نین و هاوردە كراون.

    بەدان پێدانانی بەرپرسانی باڵای هەردوو زۆنی حكومرانی لە هەرێمی كوردستان، هێشتا كاری قاچاخچیەتی لە دەروازە سنورییەكانی هەرێمی كوردستان كۆنرۆڵ نەكراوە.

    هەبونی قاچاخچیەتی، زیانی زۆری بە بەرهەمی ناوخۆیی گەیاندووە، دەرفەت نادات بتوانن وەك پێویست بەرهەمەكانیان لە بازارە ناوخۆییەكان ساغ بكەنەوە.

    گرێبەستی كۆمپانیاكانی بەشدار لە بەرێوەبردنی دەروازە گومرگییەكان، نا شەفافە و هەمووی لە قازانجی كۆمپانیاكانە و بەشێكیشیان پێویست نین، سەرجەمیشیان بە بێ كێبركێ بوونە.

    داهاتی دەروازە گومرگیەكان زیاترە لەوەی  بە فەرمی رادەگەیەندرێت،.بە چاكسازیكردن لێیان، دەكرێت داهاتی ئێستا بۆ تا دوو ئەوەندە زیاتر بكرێت.

    لە ڕووی كوالیتی كۆنترۆڵ، بەهۆی نەبونی پشكنینی پێویست لەلایەن كۆمپانیاكانی ئەم بوارە، لاوازی دەستەی پێوانەسازی و كۆنترۆڵی جۆری لە چاودێری كۆمپانیاكان، وای كردووە رێژەی 80% بەرهەمەكان بەسەرجەم پشكنینە پێویستەكان تێپەر نەبن.

    بەشێك لەو نوسراوانەی وەزارەتی كشتوكاڵ بۆ رێگری لە هاوردەكردنی بەرهەمەكان دەریدەكات، جێبەجێ ناكرێن.

٢.٧ راسپاردەكان
    دانانی ستراتیژیەتێكی یەكگرتووی بەرێوەبردن بە جۆرێك بەرێوەبردنی دەروازە سنورییەكان لەژێر كاریگەری حیزب و هێزە ئەمنییەكان بە تەواوەتی دەربهێندرێت، پرسی دەروازە گومرگییە نایاساییەكان كۆتایی پێبهێندرێت.

    داهاتەكان لە نێویاندا بچێتەوە ناو یەك خەزێنەی یەكگرتوو سەر بە حكومەتی هەرێمی كوردستان.

    بەهێزكردنی پێگەی هەرێمی كوردستان لە دەستەی بەرێوەبردنی دەروازە سنوریەكانی عێراق.

    گرتنەبەری رێوشوێنی پێویست بۆ كاراكردنی زیاتری دادگا گومرگیەكان لە هەرێمی كوردستان.

    پێداچونەوە بە (رێگاكانی قاچاخچیەتی، كۆمپانیاكان، لێخۆشبونی گومرگی، ترانزێت) بە جۆرێك بتوانێت داهاتی ناوخۆیی هەرێمی كوردستان زیاتر بكات.

    پێویستە گرێبەستی كۆمپانیاكان بەگوێرەی پێویستی و بە كێبركێی یەكسان ئەنجامبدرێت، بە فلتەری دیوانی چاودێری دارایی و دامەزراوە پەیوەندیدارەكان تێپەڕن.

    رێكەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بۆ رێكخستنی كاری دەروازە گومرگییەكان، یەكخستنی پێناسی گومرگی.

    پێداچونەوە بە دیاردەی لێخۆشبوونی گومرگی، بە جۆرێك خراپ بەكار نەهێندرێت، بۆ كۆمەڵێك پرۆژە كە رەهەندی ستراتیژییان نیە، هاوكات سنورداركردنیشی لە بڕ و كات.

    دامەزراندنی دامەزراوەی خۆراك و دەرمان، پێداچونەوە بە كاری دەستەی پێوانەسازی و كوالیتی كۆنترۆڵ بۆ بەهێزكردنی كوالیتی كەلوپەل و خواردەمەنی هاوردەكراو.

    رێگری تەواوەتی لە كاری قاچاخی، بۆ ئەوەی بەرهەمە ناوخۆییەكان بتوانن ساغ بكرێنەوە، كێشەشیان بۆ دروست نەبێت، كە هەوڵی هاوردەكردنی بۆ بەشەكانی دیكەی عێراق دەدەن.

    رێكخستنەوەی ئەو هێزە ئەمنی و سەربازییانەی لە دەروازەكان هەن، بە جۆرێكیش تۆكمە بكرێن كە بۆشایی ئەمنی نەبێت بۆ خراپ سوود لێوەرگرتنیان.

    كۆنترۆڵكردنی حاڵەتەكانی (ترانێت) بە میكانیزمی گونجاو، بۆ ئەوەی خراپ سوودی لێوەرنەگیرێت.

سەرچاوەکان
١. دەرئەنجام و راسپاردەى (٢) دوو فۆکس گروپ:
یەکەم: لە هەولێر لە ٢٠/١٢/٢٠٢٢ بە بەشدارى ١٣ کەس لە شارەزایانى ئەو بوارە بوو.
دووەم: لە سلێمانى لە ١٠/٤/٢٠٢٣ بە بەشدارى ٢٠ کەس لە شارەزایانى ئەو بوارە بوو.
٢. (٢٠) کۆبونەوە و دیمانەى تیمى ئامادەکارى راپۆرت لەگەڵ لایەنى پەیوەندار لە وەزارەت و دامودەزگان و پەرلەمان و شارەزانیانى ئەو بوارە.
٣. راپۆرتى لیژنەى دارایی کاروبارى ئابوورى پەرلەمان کوردستان دەەربارەى دەروازە گومرگییەکانى هەرێمى کوردستان، ٢٠٢٠.
٤. راپۆرتى (٥)ى هەڵسەنگاندنى چاکسازى دارایی لە کابینەى نۆیەمدا (گرفتەکانى بەرێوەبردنى داهاتى ناوخۆ)، رێکخراوى ستۆپ، هەولێر - ٢٠٢٢.
٥. پۆرتاڵى حکومەتى هەرێمى کوردستان. <WWW. gov.krd>
٦. ماڵپەڕى شەفافیەت، <https://shafafiat.com/>
٧. تقرير: دواجن إقليم كردستان ضحية الخلاف مع بغداد.. والاستيراد من تركيا، موقع ناس ،٦/١/٢٠٢٣.
<https://www.nasnews.com/view.php?cat=99944>
 

بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ 

1. زنجیرەی یەکەم: راپۆرتی وه‌رزی یه‌که‌می پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان.
2. زنجیرەی دووەم: راپۆرتی وه‌رزی دووەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
3. زنجیرەی سێیەم: راپۆرتی وه‌رزی سێیەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
4. زنجیرەی چوارەم: راپۆرتی وه‌رزی چوارەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
5. زنجیرەی پێنجەم: راپۆرتی ساڵانە (2015 - 2016) داتاکانی گەندەڵی
6. زنجیرەی شەشەم: راپۆرتی وه‌رزی پێنجەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
7. زنجیرەی حەفتەم: راپۆرتی وه‌رزی شەشەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
8. زنجیرەی هەشتەم: راپۆرتی وه‌رزی حەفتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
9. زنجیرەی نۆیەم: راپۆرتی وه‌رزی هەشتەمی پرۆژەی بەهێزکردنی لێپرسینەوە و ده‌سه‌ڵاتی یاسا لەهەرێمی کوردستان
10. زنجیرەی دەیەم: راپۆرتی (چاودێری و هه‌ڵسه‌نگاندنی بڕیار و راسپارده‌کان) بڕیار و راسپاردەکانی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان 1/1/2016 تاوەکو 9/12/2016
11. زنجیرەی یازدەیەم: راپۆرتی ساڵانە (2016 - 2017) داتاکانی گەندەڵی.
12. زنجیرەی دوازدەیەم: بەشداری کۆمەڵی مەدەنی لە پرۆسەی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی.
13. زنجیرەی سێزدەیەم: ئەنجامی راپرسیەک لەبارەی رووبەڕووبونەوەی گەندەڵی و پێشخستنی چاکسازی لە هەرێمی کوردستان.
14. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (1).
15. راپۆرتی بەرەو بەھێزترکردنی رۆڵی دەزگای داواکاری گشتی.
16. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (2).
17. گلۆسەری چەمک و زاراوەکانی گەندەڵی و حوکمڕانی چاک.
18. شەفافیەتی نەوتی کوردستان لە چاوی دیلۆیتەوە.
19. راپۆرتی هەڵسەنگاندن و ئاستی جێ بەجێ کردنی یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری (3).
20. تقييم خدمة المياه في مدينة اربيل.
21. نەخشەڕێـی چاکسازی و روبەروبونەوەی گەندەڵی لە هەرێمی کوردستان.
22. شاری هەولێر دۆخی ئاوی پاشەڕۆ، ئاستەنگ چارەسەرییەکان.
٢٣. چالاکردنى یاساى رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمى کوردستان.
٢٤. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (1).
٢٥. زێدەڕۆیی سەر زەوى و زارى کشتوکاڵى لە هەرێمى کوردستان (کێشە و چارەسەرییەکان).
٢٦. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (2).
٢٧. وردبوونەوە لە وردبینیەکەی دیلۆیت لێکۆڵینەوەی گرفتەکانی داهاتی نەوت لە ڕاپۆرتەکەی دیلۆیت ٣ چارەکی ساڵی ٢٠٢٠، لە بڵاوکراوەکانی رێکخراوی ستۆپ و رێکخراوى روونبین.
٢٨. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (3).
٢٩. راپۆرتى چاودێرى و هەڵسەنگاندن هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتى هەرێم (4).
٣٠. هەڵسەنگاندنی ئاستى جێبەجێکردنى یاسای کێبرکێ و قەدەغەکردنى قۆرخکاری لە هەرێمی کوردستان.
٣١. 9 ساڵ حوکمڕانى بەبێ بودجە (گرنگى بودجە لە پێشخستنى شەفافیەت و چاودێرى و چاکسازى لە داهات و خەرجى).
٣٢. هەڵسەنگاندنى چاکسازى دارایی لە کابینەى نۆیەمدا (گرفتەکانى بەرێوەبردنى داهاتى ناوخۆ) (5).
٣٣. مەترسیەکانى ئاستى دابەزینى ئاوى ژێر زەوى هەولێر کاریگەرى پرۆژەکانى نیشتەجێبوون بە نموونە.
٣٤. سەرەتایەک بۆ روبەڕوبونەوەى سپیکردنەوەى پارە لە هەرێمى کوردستان.
٣٥. چاودێرى و هەڵسەنگاندنی هەنگاوەکانى چاکسازى حکومەتی هەرێمی کوردستان (6).