شێكاری: درەو بەپێی داتاکانی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، کەوا بڕیارە ڕۆژی 10/10/2021 هەڵبژاردن بەڕێوە بچێت.  -    (3249) کاندید کە (2298) پیاو و (951)یان ئافرەت کێبڕکێ لەسەر (329) کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەکەن لە (83) بازنەی هەڵبژاردن، بەشداری هەڵبژاردنەکەی 10/10/2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دەکەن. -    کاندیدەکان (789) یان بە شێوەی سەربەخۆ و (959) یان لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتی پارتە سیاسییەکان و (1501) کەسیان کاندیدی پارتە سیاسییەکانن. -    هەروەها  (167) پارتی سیاسی کە (58) پارتیان لە چواچێوەی (21) هاوپەیمانی کۆبوونەتەوە بەشداری هەڵبژاردنەکە دەکەن.  لە نێو هاوپەیمانێتییەکانیدا، هاوپەیمانی (فەتح) بە سەرۆکایەتی (هادی عامری) و هاوپەیمانی (دەوڵەتی یاسا) و هەروەها هاوپەیمانی (هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمانی) بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) دیارترین هاوپەیمانێتییەکانی نێو ماڵی شیعەن، لە هەرێمی كوردستانیش كورد بە چەندین لیست و كاندیدی سەربەخۆ بەشدارە، لەگەڵ تەنیا هاوپەيمانێتیەك ( هاوپەیمانی كوردستان)ی یەكێتی نیشتمانی كوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان بەسەرۆكایەتی (قوباد تاڵەبانی) لەدوای ئەوەی (موقتەدا سەدر) سەرۆکی رەوتی سەدر ڕایگەیاند بەشداری هەڵبژاردن ناکات و دوای ئەویش (سەکۆی عێراقی) بە سەرۆکایەتی ئەیاد عەلاوی و بە دوایشیدا (بەرەی حیواری نیشتمانی) بە سەرۆکایەتی (ساڵح موتلەگ) کە سەرکردەیەکی سونی دیاری عێراقە کشانەوەی خۆیان لە هەڵبژاردنەکە ڕاگەیاند. دیارترین هاوپەیمانێتییەکان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق  یەکەم؛ بەهێزتریین هاوپەیمانێتییەکانی شیعە 1.    هاوپەیمانێتی (عەقدی وەتەنی) بە سەرۆکایەتی (فالح فەیاز) گەورەترین و هاوپەیمانێتی شیعەکانە کە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (80) کانیدیان هەیە. 2.    هاوپەیمانێتی (هێزەکانی دەوڵەتی نیشتمان) بە سەرۆکایەتی (عەمار حەکیم) دووەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (78) کانیدیان هەیە. 3.    هاوپەیمانێتی (فەتح) بە سەرۆکایەتی (هادی عامری) سێیەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (73) کانیدیان هەیە. 4.    هاوپەیمانێتی (دەوڵەتی یاسا) بە سەرۆکایەتی (نوری مالیکی) چوارەم گەورەترین هاوپەیمانێتی شیعەیە لە (6) حیزب پێکهاتووەو (72) کانیدیان هەیە. دووەم؛ بەهێزتریین هاوپەیمانێتییەکانی سونە 1.    هاوپەیمانێتی (تەقەدوم) بە سەرۆکایەتی (محەمەد حەلبوسی) گەورەترین و هاوپەیمانێتی عێراق و سوننەکانە کە لە (7) حیزب پێکهاتووەو (124) کانیدیان هەیە. 2.    هاوپەیمانێتی (عەزم) بە سەرۆکایەتی (خەمیس خەنجەر) دووەم گەورەترین و هاوپەیمانێتی عێراق و سوننەکانە کە لە (7) حیزب پێکهاتووەو (123) کانیدیان هەیە. سێیەم؛ هاوپەیمانێتییەکانی کورد -    لەسەر ئاستی پێکهاتەی کوردو لایەنە سیاسییەکانی کوردستان تەنها (1) هاوپەیمانێتی بەستراوە، کە ئەویش هاوپەیمانێتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گوڕانە نە ناوی (هاوپەیمانی کوردستان) بە سەرۆکایەتی (قوباد تاڵەبانی) لە (33) کاندیدیان هەیە. گرنگرترین هاوپەیمانێتییەکان (بە گرافیک)  

وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی تەموزی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (90) ملیۆن (467) هەزار و( 794) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(513) ملیۆن (792) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (918)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 12هەزارو 435) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 72) دۆلار. بەراورد بە مانگی رابردوو داهاتی نەوتی عێراق زیاتر لە (360 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە.     داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

  بەهرۆز جەعفەر پوختەی جێبەجێكار  ئەو جوگرافیایەی نیشتیمانی عەرەبی تێدا هەڵكەوتووە لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریكادا، بەوە ناسراوە كە ووشكە، ڕووباری كەمە، ڕێژەی باران و بەفر تیایدا كەمترە لە جەمسەرەكانی دیكەی گۆی زەوی. هەروەها پلەی گەرما تیایاندا بەرز و ئاستی هوشیاری و حوكمڕانیشیان وەكو پێویست نییە. عێراق، بەهۆی بونی هەردوو ڕووباری دیجلەو فوراتەوە بە یەكێك لە ووڵاتە دەوڵەمەندەكان لە ڕووی سەرچاوەی ئاوییەوە دائەنرێت، بەڵام فاكتەری دەرەكی و ناوخۆیی عێراقییەكانی تووشی تینوێتی كردووەو، بە ملیۆنەها كەس بەهۆی نەبونی ئاوی پاكەوە ئەناڵێنن و، ووڵاتەكە تووشی گەرمبون و بیابانبون (Warming and Desertification) بووەو، جوتیارەكانیشی ڕووبەڕووی كۆچ و نەدارایی بونەتەوە. ئەم پەیپەرە ئەكادیمیە پرسیار ئەخاتە سەر نەبونی دیدگایەك بۆ ستراتیژی بەڕێوەبردنی ئاو، لەو نێوانەشدا پرسی هاریكاریی و هەماهەنگی هەرێمایەتی و پرۆگرامی هۆشیاری گشتی بەهەند وەرگرتوە بەرانبەر بە مەترسیی ووشك بون و كەم ئاویی لە عێراق.  یەكەم: كاریگەری گۆڕانی كەشوهەوای جیهانی لەسەر كەمبونەوەی ئاو گۆڕانی كەشوهەوا (Climate Change) یەكێكە لە تۆپیكە گەرم و بەرباسەكانی سەر ئەم هەسارەیە. بەپێی پەیمانگەی ستۆكهوڵمی نێودەوڵەتی بۆ ئاو (Stockholm International Water Institute- SIWI) گەرمبونی ڕووی زەوی و گۆڕانی كەشوهەوا یەكسانە بە كەمبونەوەی سوڕی ئاو. زۆربەی خەڵكی هەر ئەوەندە ئەبینن كە یەك پلە گۆی زەوی گەرم بوە، ئەوە نابینن كە زاناكان ئەیبینن چ كارەساتێك لە ڕەوشی ئاو دا دروست ئەبێت!. چ نا-هاوسەنگییەك لە وەرزەكانداو لە نێوان باران بارین و لافاو و ووشكەساڵی دا دروست ئەكات. كەشوهەوایەكی نامۆ و ترسناك هۆكارە بۆ قەیرانی خۆراك، بۆ كەمبونی ئاو، بۆ زیادبونی ڕێژەی هەژاریی(1). لە ڕاپۆرتی (18 ی مارسی 2021) ی  یۆنسێف دا هاتوە كە زیاتر لە (1.42) یەك ملیارو چلودوو ملیۆن كەس كە تیایدا (450) ملیۆنیان منداڵن لە ڕەوشێكی دژواردان و دەستیان ناگاتە ئاوی پێویست بۆ پێداویستییەكانی ڕۆژانەیان!. ئەمەش مانای وایە لە هەر (5) منداڵ (1) منداڵ بەدەست نەبونی ئاوەوە ئەناڵێنن، لە ڕاپۆرتەكەدا وێنەو فاكتی باشوری ئەفریكاو باشوری ئاسیای وەك دوو جەمسەری مەترسیدار وێناكردووە، لە مەداغشقەر ئافرەتێك (14) كم ئەبڕێت بۆ ئەوەی ئاوی دەستبكەوێت بۆ پێداویستییەكانی(2).  ئاو، پێكهاتەیەكی كیمیاوییە، لە دوو گەریلە هایدرۆجین (H) و گەردیلەیەك ئۆكسجین (O) پێكدێت. زانایان ئاماژە بەوە ئەكەن كە بنچینەی ژیان لەسەر هەموو هەسارەكان ئاوە. (71%) ی ڕووی زەوی بە ئاو داپۆشراوە، هەموو شتێكی زیندوو پێویستی بە ئاوە، بە جۆرێك پەیكەر و ڕێكخەری ژیانە: جەستەی مرۆڤێكی پێگەیشتو (60%) ی ئاوە، لە ناو ئاژەڵاندا فیل بەڕێژەی  (70%) و، لە ڕووەكیشدا پەتاتە (80%) و تەماتە (95%) ی لە ئاو پێكهاتووە....تادوایی. مرۆڤێكی ئاسایی ئەتوانێت تەنها (7) ڕۆژ بێ ئاو بژی. ئەگەر كەسێك (20%) ی ئاوی لەشی لەدەستبدات، یەكسەر ئەمرێت. هەر مرۆڤێك بۆ خواردنەوە ڕۆژانە پێویستی بە (2,4) لیتر ئاوە (3). لەبەر گرنگی لە ڕادەبەدەری ئاو هەموو ووڵاتێك سیاسەت و یاسای (بەڕێوەبردنی ئاو) ی هەیە. هەروەها ڕێككەوتننامەی ئاویی و دەریاوانی نێو-دەوڵەتی هەیە. لە عێراق و ووڵاتە دواكەوتوەكاندا چونكە ڕەچاوی ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانی سەبارەت بە ئاو و رووبارەكان ناكرێت و سیاسەتێكی گشتگیر نییە، ئاو بەرەبەرە بۆتە قەیرانێكی مەترسیدار!. هێشتا جیهان شەڕی بۆڕییە نەوتی و غازییەكانی تەواو نەكردووە..قەیرانی ئاو یش لەناوچەكەدا نیشانەكانی بە زەقی دەرخستووە:  دووەم: مەترسییەكانی سەر ئاسایشی ئاو لە عێراق ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (6.3%) ی ژمارەی دانیشتوانی گۆی زەوی پێك ئەهێنێت، بەڵام (1.4%) ی ئاوی پاكی بۆ بەكارهێنان لە خۆ-ئەگرتووە!. ئەمەش ئەوە نیشان ئەدات كە ئەم ناوچەیە بەرەو مەترسییەكی گەورەی ژیان كردن لە ڕووی ئاسایشی ئاوەوە هەنگاوی هەڵگرتوە. لەساڵی (1955) دا تەنها (3) سێ‌ دەوڵەتی عەرەبی بەدەست كەمئاوییەوە چەشتویانە، بەڵام ئەمرۆ (11) یانزە دەوڵەتی عەرەبی قەیرانی ئاویان هەیەو، سكۆڵەرەكان پێشبینی ئەوە ئەكەن كە (7) نەتەوەو دەوڵەتی دیكە لەم ناوچەیە تا (2025) بێ‌ ئاو ببن(4). دامەزراوەی (چاتام هاوس-Chatham House) یەكێكە لە بەهێزترین ناوەندەكانی ڕاوێژكاری و توێژینەوە لەم جیهانە، لە ڕاپۆرتێكیدا بەناونیشانی " بە سیاسەتی كۆن كێشەی ئاوی عێراق چارەسەر نابێت" لایوایە، سەرەكیترین كاری هەر سەرۆكوەزیرانێك لە داهاتوودا دێت ئەبێت چارەسەركردنی گرفتی ئاو بێت لە عێراق، چونكە حكومەتە یەكلەدوای یەكەكانی پێشوو ڕێگەیانداوە ئەم گرفتە گەورە ببێت، بە پێی چاتام هاوس عێراق لەو وڵاتانەی ڕۆژهەڵات بوە كە بانگەشەی زۆروزەوەندی ئاوی كردووە بەهۆی بونی هەردوو ڕووباری دیجلەو فوراتەوە تا ساڵی (1970)، بەڵام دوای ئەوە نزیكەی (40%) ی ئاوی وڵاتەكەی لە دەستچووە. ئەوەش بەشێكی ئەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی وڵاتانی دراوسێ‌ (بەتایبەت توركیا) بەرانبەر عێراق لە پرسی ئاودا. جگە لەوەش بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماو كەمبونەوەی ڕێژەی بارانبارین بە خراپی كاریگەرییان خستۆتە سەر ئاستی یەدەگی ئاویی لە عێراقدا، بەجۆرێك ساڵانە (8) ملیار م3 لە ئاوی بەنداوەكان وخەزانەكانی عێراق ئەبن بە هەڵم (بەهەڵم بون-Evaporation)(5). 2-1. توركیاو ئێران ئاو لە عێراق ئەگرنەوە  بە پێی (ناوەندی جەزیرە بۆ لێكۆڵینەوە، 2018) كەمكردنەوەو لێ بڕینی ئاوی دیجلەو فورات (تصاریف نهری دجلە والفرات) لەلایەن توركیاوە فاكتەرێكی سەرەكی كەمكردنی ئاستی ئاویی ئەو دوو ڕووبارە سەرەكییەیە كە بە عێراقدا تێ‌ ئەپەڕن. ڕووباری دیجلە لە باشوری ڕۆژهەڵاتی توركیاوە هەڵئەقوڵێت، درێژییەكەی (1718) كیلۆمەترە، بە دووەم درێژترین ڕووبار دائەنرێت لە باشوری ڕۆژئاوای ئاسیادا. ڕووبەری حەوزە ئاوییەكەی (472.606) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، (17%) ی بە خاكی توركیادا تێ‌ ئەپەڕێت، (2%) ی بە سوریاو، (52%) ی ئاوەكەی بە عێراقدا ئەڕوات. هەرچی ڕووباری فوراتە بەهەمان شێوە لە باشوری ڕۆژهەڵاتی توركیاوە هەڵئەقوڵێت، درێژییەكەی (2781) كیلۆمەترەو ڕووبەری حەوزە ئاوییەكەی (444000) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، (28%) ی ئەكەوێتە توركیاوەو، (17.1%) ی سوریاو، هەرچی ئەمێنێتەوە (39.9%) ی ئەم ڕووبارە بە خاكی عێراقدا تێ‌ ئەپەڕێت(6).  كەم ئاویی تەنگی بە عێراق هەڵچنیوە. وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق (مەهدی ڕەشید حەمدانی-2021) دان بەوەدا ئەنێت كە: ئەو سەرچاوەو داهاتە ئاوەی لە توركیاوە بەڕێگەی ڕووباری فورات و دیجلەوە بۆ عێراق دێت بە ڕێژەی (50%) كەمی كردووە. ئەوەی لە لق و زێیەكانی وەك بەنداوی دەربەندیخان (لە باكوری عێراق) ەوە بۆ باشور ئەچو ئێستا گەیشتۆتە ئاستی سفر، هەروەكو ئەوەی لە "زاب"  لە ناوچەی كەركوكیشەوە هەبو بە ڕێژەی (70%) كەمی كردووە. حەمدانی لە بارەی ئێرانیشەوە نایشارێتەوە كە ئەو وڵاتە ڕێرەوی زۆر لە زێ‌ و ڕووبارە گرنگەكانی كە دێنە ناو خاكی عێراقەوە گۆڕیوە بە قازانجی خۆی، وەكو ڕووباری سیروان كە ئێران بەردەوام هەوڵی ووشك بونی داوە، هەروەها ئێران لە ناوچە سنورییەكانی دیالەو خانەقین ئەو ئاوانەی گرتۆتەوەو، بەرەو ناوخۆی وڵاتەكەی ئاڕاستەی ئاوەكەی گۆڕیوە(7).     كەمبونەوەی هەستپێكراوی ئاوی دیجلە: خەڵكی چاوەڕێن بۆ یەكەمجار بە پێ‌ پیاسە لە دیجلەدا بكەن (تویتەر) بە پێی بەدواداچونەكانی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی (www.mirs.co )، عێراق بەشێكی گەورە لەسەرچاوە ئاوییەكانی بە زووترین كات لە دەست ئەدات. لەساڵی (1933) دا لەسەر ڕووباری فورات (30) ملیار م3 لە توركیاو سوریاوە ئاو هاتۆتە عێراق، بەڵام لە ساڵی (2021) دا ئەم بڕە گەیشتۆتە (9.5) نۆ ملیارو نیو م3. هەروەها لەپەیوەند بە ڕووباری دیجلەوە پێشوتر (20.5) ملیار م3 بوە لە (2021) دا گەیشتوە بە (9.7) ملیار م3، ئەمەش بە هۆی لێدانی (بەنداوی ئەلیسۆ-Ilisu Dam) ەوە لە لایەن توركیاوە.. هەرچی ئێرانیشە (5) ڕووباری سەرەكی عێراقی ووشك كردووە، ڕووبارەكانی (كنجان جم، كلال بدرە، جنكیلات، كەرخەو خوبەین) لە عێراق ووشك بون و ئێران بەرپرسیارە لە ووشكبونیان، ئەمەش بوەتە هۆی ئەوەی دەیان لادێی سەر سنوری عێراق- ئێران چۆڵی بكەن و، سیستەمی ژینگەیی و زیندەیی ئەو ناوچانە بەتەواوی گۆڕانكاری بەسەردا بێت(8).  2-1-1. پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ  (گاپ-GAP) پرۆژەی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ (GAP -Güneydoğu Anadolu Projesi) یەكێكە لە گرنگترین پرۆژەكانی گەشەپێدانی باشوری ئەنادۆڵ، سەرەتاكەی ئەگەڕێتەوە بۆ دوای دامەزراندنی كۆماری توركیا، ئامانجەكەشی ئەوكات ساڵی (1930)  خۆی لە: خستنەگەڕی   وێستگەكانی وەبەرهێنانی ووزەی  كارەباو، هەڵبەستنی چەندین بەنداو لەسەر ڕووباری فورات ئەبینیەوە. بەپێی حكومەتە یەكلەدوای یەكەكانی توركیا، لەهەموو سەردەمەكاندا لێكۆڵینەوەو پلانی وورد دائەنرا. بیرلەوە كرایەوە كە چۆن بتوانن سوود لە ئاوەكانی باشوری ئەنادۆڵ (فورات) وەربگرن، وەك پرۆژەیەكی نیشتمانی و ئابوریی زەبەلاح بیخەنە گەڕ، تا ساڵی (1986) دامەزراوەیەك بۆ كاروباری ئاویی توركیا دەستبەكاربو، لەسەر ئەم بنەمایەش حكومەتی توركیا گوێی بۆ پرۆژەكەی ئەم دامەزراوەیە گرت و، ئیدارەیەكی تایبەتیشی بۆ پرۆژەكە بەناوی "بەڕێوەبەرایەتی گەشەپێدانی باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ" كردەوە، وەزیرێكیشی  لەسەرۆكایەتیەوە بۆ دیاریكرد، بەناوی وەزیری كاروباری باشوری ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆڵ. پرۆژەی گاپ، گەورەترین و پڕ بایەخترین پرۆژەیەكە، كە حكومەتی كۆماریی لە توركیا لەمێژووی خۆیدا تەماحی تێ كردبێت، بەڕێژەی (80%) پشت ئەبەستێت بە ئاوی فورات،(20%) یشی لەسەر ئاوی دیجلە ئەبێت. ئەم پرۆژەیە چەندین پارێزگاو ناوچە لە توركیا ئەگرێتەوە (كە زۆربەیان شارە كوردییەكانن) وەكو : باتمان، دیاربەكر، سرت، لكس، ماردین، غازی عەنتاب، شانلی ئەدەرنە" .. (9,7%) ی ڕووبەری توركیا ئەگرێتەوە، (20%) زەویی كشتوكاڵی توركیا لەخۆئەگرێت كە ئەكاتە (8,5) ملیۆن هێكتار(9) (هیكتار: یەكەی پیوانەكردنی زەوییە لەسیستەمی نێودەوڵەتی دا،هەر (1) هێكتار یەكسانە بە (10000) كم چوارگۆشە،كە بەرانبەرە بە (4) دۆنم زەوی ) . گاپ، دەشتێكی بەرفراوان لە حەوزەی فورات و دیجلە ئەگرێتەوە، لە زووەوە بەم ناوچەیە وتراوە مانگی بە پیت " هلال خصیب" ، بەوە ناسراوە كە لانكەی شارستانیەتە،لێرەوە بەشەریەت و شارستانیەت گوازراوەتەوە بۆ شوێنەكانی تری جیهان .لەهەفتاكانی سەدەی ڕابردوەوە ئەم پرۆژەیە بۆتە پرۆژەیەكی گەورەی ئیقلیمی ئابوریی فرە ڕەهەند، وەكو: كەرتی ئاودێریی و وەبەرهێنانی كارەبا،كشتوكاڵ و پرۆژەی هایدرۆكارەبایی و ژێرخانی ئابوریی پەروەردەیی و تەندروستی و گەشتوگوزاریی ...تاد. هەنوكەش دانانی (22) بەنداوی گەورە لەچوارچێوەی وەبەرهێنانی سەرچاوەكانی ئاو، لەگەڵ (19) ناوەندی هایدرۆكارەبایی  هەیە، ئەمەش لەسەر حیسابی ولاتانی ترە. پرۆژەكە تائێستا بڕی (32) ملیار دۆلاری تێچووە، هێزی گشتی لە وەبەرهێنانی ووزە لەم پرۆژەیەدا (7476) مێگاواتە،ئەمەش یانی بەرهەمی ساڵانەی ووزەی تیا ئەگاتە (27) ملیار مێگاوات لە كاتژمێرێكدا. لەهەناوی خۆیدا ئەم پرۆژەیە دابەشكراوە بۆ (13) پرۆژەی سەرەكی،كە (7) یان لەسەر ڕووباری فوراتە،(6) یان لەسەر دیجلەیە،ڕووبەرەكەیان بەگشتی (6,76) ملیۆن دۆنم زەوییە(10) . پرۆژەی گاپ، هەتا بڵیی بەشداری ئەكات لە خزمەتكردنی ئامانجەكانی زامنكردنی ئارامی كۆمەڵایەتی و گەشەی ئابوریی و ،كەرتەكانی: گەیاندن، كشتوكاڵ و ئاودێریی، گەشتوگوزار، نیشتەجێ بون، هەلی كار، تەندروستی، پەروەردەو فێركردن و هەستانەوەی نەتەوایەتی توركی . دیزاینكردنی پرۆژەكە لە سەردەستی  پسپۆڕی  ئاودێریی ئیسرائیلی (شارۆن ئالوزوروف)  دانراوە . ئەندازیارەكەشی (یوشع كالی) ئیسرائیلیە. پرۆژەكە كاریگەرییەكی زۆر لەسەر كەمكردنی پشكی ئاوی عێراق و سوریا دائەنات، ئاوی فورات (40%) لەسوریاو (75%) لە عێراق كەم ئەكات(11). مەترسیەكی گەورەشە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەیی عەرەبی، ئەكرێت ئەمە یەكێكی تر بێت لەكارتەكانی ئیسرائیل بۆ لە قاڵبدانی جیهانی عەرەبی، تا وڵاتانی عەرەبی ناچاربكات پێویستیان پێی بیت و هاوپەیمانی لەگەڵ ببەستن. 2-2. ڕۆڵی فاكتەری ناوخۆیی لە كەمبونەوەی ئاوی عێراق لەگەڵ ئەوەی لەناوخۆی خۆیدا عێراق خاوەنی (8) دەریاچەیە، ئەوانیش تووشی كەمبونەوەو ووشك بونێكی ترسناك بونەتەوە. هەرە بەناوبانگترینیان "دەریاچەی ڕەزازە" یە، دووەم گەورەترین دەریاچەیە لە عێراقدا، ئەكەوێتە نێوان هەردوو پارێزگای ئەنبارو كەربەلاوە، درێژییەكەی (1800) كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، كەچی بە ڕێژەی (90%) تووشی ووشكبون بوەو، هەرچی گیانەوەرو ماسی ناو دەریاچەكەش هەیە تووشی لەناوچون بونەتەوە(12).  ووڵاتی ئاو و ناسراو بە ووڵاتی دوو ڕووبار و شارستانییەتی دۆڵی ڕافیدەین تینویەتی. ووشك هەڵاتنێك كە زۆربەی ناوچەكانی عێراق ناناسرێتەوە!. سیاسییەكان و هێزە عێراقییەكان هەریەكەو لە شوێنی خۆیەوە خەریكی مانەوەو پتەوكردنی پێگەی سیاسیی و ماددی و میدیایی خۆیەتی، ئەوەش لەسەرشانی خاك و تاكی عێراقییەكان.!. ئەوەتا "دەریاچەی ساوە" درێژییەكەی (4.47) چوارهەزارو چلوحەوت مەترو پانییەكەی (1.77) هەزارو حەفتاوحەوت مەترە. یەكێكە لەو ناوچە گەشتیارییانەی عێراق كە كەشتیوانی تیاكراوەو، جێگەی ئادگارو یادگارێكی كۆنی عێراقییەكانەو لە ڕووی كەلەپورو فۆلكلۆرەوە چەندین هۆنراوەو چیرۆكی لەسەر هەبوە. ئەمڕۆكە ووشك بوەو زەوییە كشتوكاڵییەكانی دەوروبەرری بێ‌ كەڵك بون و، بون بە بیابانێك و هیچی تر!. دەریاچەیەك هەزاران ساڵ تەمەنی هەیەو، لە سەدەكانی پێش مێژوو (پێش پەیدابونی نووسین) ەوە هەیە، لە (2021) دا پەیتا-پەیتا چالاكوانانی بواری ژینگە هەواڵی كۆچی دوایی ڕائەگەیەنن، ئەمەش هۆكارەكانی ئەگەڕێتەوە بۆ دەستێوەردانی خراپانەی مرۆڤ لە سروشت و پیشەسازیی و جیۆلۆجی و بەهەڵم بون و كەمی باران و بەهاناوە نە هاتنی حكومەت(13).  ئینجا لە عێراقدا، ووشكەساڵی و فاكتەرە دەرەكییەكان بەتەنها ڕووبارەكانیان نەگرتۆتەوە، بەڵكو پرۆژەكانی ئاوی شیرین و ئاودێریش بەهۆی هەژمونی گروپە توندڕەوەكانی وەكو "داعش" ەوە بە ئامانج گیراون، هەروەكو چۆن داعش چەندین هێڵی بۆڕی گواستنەوەی نەوتیان كردە ئامانج، بەنداوە ئاوییەكانیشی بە ئامانج گرت، بەنداوی فەلوجەیان لە رٍۆژئاوای عێراق لە ساڵی (2014) تێك دا. ئەوەش بوە هۆی ووشك بونی چەندین پرۆژەی كشتوكاڵی و ئاودێری لە ناوچەی سەقلاویە، ئەبو غرێب، رەزوانییە، لەتیفییە و ئەسكەندەری. بەپێی (ئامارەكانی حكومەتی عێراقی، 2021)، ژمارەی دانیشتوانی عێراق (40) ملیۆن كەسە، ساڵانە پێویستییان بە (71) ملیار م3 ئاوە. لە كاتێكدا ساڵی (2035) ژمارەی دانیشتوانی عێراق ئەبێتە (50) ملیۆن، لەو كاتەدا ئاستی ئاوی عێراق لەسەر زەوی ئەبێتە (51) ملیار م3 ی ساڵانە لە دوای تەواوبونی هەموو پرۆژە بەنداوییەكانی كە دراوسێكانی عێراق لەدەرەوەی سنوری عێراق بینای ئەكەن(14)!. ئەمە كارەساتێكە ووڵاتەكە ئەخاتە بەر مەترسی سڕینەوە.   وەزیری پێشوتری سەرچاوە ئاوییەكانی عێراق” محسن الشمری": ملیارێك دینار بۆ بەگژاچونەوەی بە بیابانبون دیاریكرا لە (2019) بەڵام دزرا. لە عێراق بڕیارەكان لەدەرەوە دێن بەدەست حكومت نیین: سەرچاوە: شفق نیوز   سێهەم: ئاو لە یاسای گشتی نێودەوڵەتی دا سەرەتای شارستانییەت لە ئاوەوە بوە. تەنانەت خودا لە قورئاندا ئەفەرموێت " وجعلنا من الما‌و كل شی‌و حی أفلا یۆمنون- سورە الانبیا‌و- 30- هەموو شتێكی زیندووم لە ئاو دروستكردووە، ئایا باوەڕتان هێناوە ؟.. گرنگی ئاو وای كردووە هەمیشە مرۆڤەكان بەدوایدا گەڕاون و لە كوێ‌ ئاویان دی بێت ئەو شوێنەیان ئاوەدانكردۆتەوە. بۆیە مرۆڤەكان و دواتر دەوڵەتەكان بەردەوام هەوڵی كۆنترۆڵكردنیان داوە. بۆ ئەمەش لەم دواییانەدا دەوڵەتان وەك كارتی سیاسیی و سزادانی ئەوانی تر "ئاو"یان بەكارهێناوە. بۆیە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی یاسای تایبەت بە ئاوی داناوەو، پێناسەی كردووە.  بەكورتی، ئەو ئاوانەی لەناو یەك دەوڵەتدان "ڕووباری نیشتیمانین" (لە ناو دەوڵەتەكەدا هەڵ ئەقوڵێت و كۆتایشی دێت- وەكو رووباری تایمز لە بەریتانیاو..) ئەوا مافی دەوڵەتە بە ئارەزووی خۆی سوودی كەشتیوانی و پیشەسازیی و كشتوكاڵ و ئاودێریی لێ ببینێت بۆ خۆی. بەڵام ئەو ئاوانەی سنوری دوو دەوڵەت یان زیاتر ئەگرنەوە ئەوانە ئاوی نێودەوڵەتیین و ئەبێت هەر وڵاتێك ڕەچاوی دەوڵەتی خوارووی خۆی بكات. كۆنگرەی ڤیەننا- 1815 بۆ یەكەمجار مافی كەشتیوانی بە سەرجەم ووڵاتان دا. دواتریش یاساكان قۆناخی دیكەیان بڕی، تاگەیشتە ئەوەی كە نەتەوە یەكگرتوەكان ساڵی (1997) یاسای ئاوی نێودەوڵەتی بۆ دیجلەو فورات دەركرد كە پێویستە توركیا پێوەی پابەند بێت. لەم یاسایەدا وڵاتان ئەبێت ڕەچاوی بنەمای دادگەری بكەن و زیان بە دراوسێكانیان نەگەیەنن. عێراق و توركیا ئەگەرچی لە ساڵی (1947) ڕێككەوتنامەیەكیان سەبارەت بە ئاوەكانی دیجلەو فورات واژۆكرد كە كەسیان بۆی نەبێت زیان بە ئەویدی بگەیەنێت. دواتریش دەیان دانیشتن و ڕێككەوتنی دیكەی دوو لایەنەو نێودەوڵەتی كراوە بەڵام بێ‌ ئەنجام بون. ئەم گرفتانە لە پێش دا بە پێی گفتوگۆی نێوان دوو وڵاتی پەیوەندیدار میكانیزمی بۆ ئەدۆزرێتەوە، ئەگەر نەگەشتنە ڕێككەوتن پەنا بۆ نێوبژیوان – تحكیم الدولی (Arbitration Organizations) ئەبرێت، پاشان لە رێكخراوە هەرێمییە – نادەوڵەتییەكان وەكو كۆمكاری عەرەبی سكاڵا ئەكرێت، لەپاشاندا گرفتەكە لە نەتەوەیەكگرتوەكان ئەخرێتە ڕوو بۆ سزادانی لایەنی دەستدرێژی كار. چوارەم: ڕۆڵی خراپەكارانەی مرۆڤ لە وێرانكردنی زەوی دا گوێ‌ نەدانی مرۆڤ و وڵاتان بە ژینگەو پرسە گەردوونییەكان لە پێناو تەماح و چاوچنۆكی خۆیاندا، گەشەكردنی پیشەسازیی و سەرمایەداریی و دەستوەردانی سەرمایەو بانكە گەورەكان لە هەموو پنتێكی ئەم جیهانە، هەروەها هەڵپە-هەڵپی كۆمپانیاكان بۆ بەرهەمهێنانی زیاتر و كەڵەگەكردنی سەرمایەی زیاتر "بۆ چینێكی دیاریكراو"، ئەمانە هەموو پێكەوە، گرفتی كونبونی ئۆزۆن و پیسبونی بەرگە هەواو تێكچونی كەش و كەم ئاویی بەدوای خۆیدا هێناوە. بێ‌ ئەوەی ئەم كۆمپانیایانە لە وڵاتانی دواكەوتودا هیچ باجێكی وەها بدەن و ڕەچاوی ژینگە بكەن شاخ و دۆڵ و زەوی و ئاسمانیان بەخۆڕایی پێ بەخشراوە. ئیمڕۆكە "بە بیابانبون- Desertification" كێشەیەكی جیهانییە، زۆربەی ووڵاتانی جیهان بەدەستییەوە ئەناڵێنن، كەمبونەوەی ئاو و شێداری وا ئەكات چینی سەرەوەی زەوی لە خاك و خۆڵ داماڵرێت، ئەوەش ڕاستەوخۆ هۆكاری نەمانی ڕووەك و درەخت و باڵندەو كێوی وجۆرەها زیندەوەری ترە، دواتریش ئەم ڕووبەرە زەوییانە بۆ كشتوكاڵ و ژیان بەكەڵك نایەن، ئیتر لێرەوە نرخی خۆراكی جیهانی  بەرزئەبێتەوەو، ڕێژەی هەژاری زیاد ئەكات. هەموو سەرچاوە زانستییەكان و، لوتكە جیهانییەكانی ساڵانە لە لایەن وڵاتانی پێشكەوتوەوە ئەبەسترێن، گەیشتون بەو ڕاستییەی كە زۆربونی چالاكی و دەستێوەردان و جووڵەی مرۆڤ بوەتە هۆی بەرزبونەوەی ئاستی دوانۆكسیدی كاربۆن (Co2)، ئەوەش بوەتە هۆی بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماو توانەوەی بەستەڵەكی جەمسەرەكانی زەوی و تێكچونی وەرزەكان و كەشوهەوا. ئەم گۆڕانی كەشوهەوایەش ئەبێتە هۆی گۆڕان لە سیستەمی ژینگەیی-Ecosystem و هەمەجۆریی ژیان-Biodiversity لەسەر زەوی: بەڵام!. جیهان هەمیشە سەرقاڵی جەنگ و ململانێ‌ و خۆپڕچەككردنن، نەك ئاوەدانكردنەوەی سروشت و ڕووانین بۆ بەختەوەری و سەلامەتی مرۆڤ!. ئەوكاتەی ئەمریكا (78) ملیار دۆلاری بۆ جەنگی عێراق -2003- سەرفكرد. بە كەمتر لەو پارەیە، ئەتوانرا زامنی ئاوی شیرین بۆ هەموو تاكێكی گۆی زەوی بكەین، تەندروستی و خوێندن و خزمەتگوزاری باشیان پێشكەش بكەین ". تەنها ئەمریكا لە نێوان ساڵانی (2016 بۆ 2020) دا چەكی بە (97) وڵات و نەتەوەی جیاوازی دونیا فرۆشتوە. بە پێی " پەیمانگەی ستۆكهۆڵمی نێودەوڵەتی بۆ لێكۆڵینەوەی ئاشتی" لە ساڵی (2015 ەوە هەتا 2020) هەموو ساڵێك سعودیە بایی (10.7) دە ملیارو حەوتسەت ملیۆن دۆلار چەكی لە ئەمریكا كڕیوە، لەماوەی ئەو پێنج ساڵەدا ئەمریكا بایی (64.7) ملیار دۆلار چەكی بە سعودییە فرۆشتوە. تا وای لێهات لێكۆڵەرێكی وەك بروج رایدل " Bruce Riedel " لە (4ی شوباتی 2021) لە پەیمانگەی برۆكینز بابەتێك بڵاوبكاتەوە بەناونیشانی " ئیتر كاتیەتی ئەمریكا فرۆشتنی چەك بە سعودییە بوەستێنێت!".(15). چونكە هەموو ئەو چەكانە لە شەڕی حوسییەكان و كوشتنی ملیۆنەها یەمەنی دا بەكارئەهێنێت، كە سەدان جار كارەساتی مرۆیی جۆراوجۆری لێكەوتۆتەوە.   پێنجەم: نادیاری ئایندەی ئاو لە كوردوستان!   كوردیش بەشێك بوە لە جەستەی مێژوو و شارستانییەت، ڕوواندنی گەنم و جۆ وەك كشتوكاڵ لە گوندی "چەرموو" سەریهەڵداوە لە كوردستان. (ئاو) یش بەشێكە لە ڕەگەزو ناسنامەی كوردوستان، لە شیعرو ئەدەبیاتی كلاسیكی كوردیدا "فەقێ تەیران" و "ئەحمەدی خانی" باسی ئاویان تێكەڵ بە ئەدەبیات كردووە ." گۆران" ی شاعیر دیمەنی جوانی كوردوستان و ئاوی قەڵبەزەی تێكەڵ بە هەڵبەستەكانی كردووە..كوردوستان خاوەنی سامانێكی ئاویی بێشومارە، كە بەرەو سست بون ئەچێت.   بۆیە كێشەی ئاو، تەنها لەناوەڕاست و خواروی عێراقدا كورت ناكرێتەوە.. ساڵی (2008) حكومەتی هەرێمی كوردوستان  "ووشكە ساڵی " ڕاگەیاند، بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەو قەیرانەش (120) ملیۆن دۆلاری سەرفكرد، نەك هەر قەیرانەكەی چارەسەر نەكرد، بەڵكو بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی چاودێری سولەیمانی (هەموو مودیرناحیەو قایمقامەكان) لەگەندەڵی پارەی ووشكە ساڵییەوە گلاون، تەنها پارێزگاری ئەوسای سولەیمانی (5) ملیار دیناری ووشكەساڵی لووشدا " بەپێی ڕاپۆرتی دیوانی چاودێریی دارایی-2009".!. كەمبونەوەی ئاوی خواردنەوە، كەمی باران، نەبونی عەلەف بۆ ئاژەڵان، ووشكبونی چەم و كانیاوەكان، نەمانی باڵندەو ئاژەڵە كێوییەكان، دابەزینی ئاستی ئاویی ڕووبارو دەریاچەكان. هەروەها كەمبونەوەی ئاوی ژێر زەوی، لەهەرە گرفتە قووڵەكانی ئێستاو ئایندەی كوردوستانن ..ئێستا لەشارەكانی كوردوستان، لە ڤیەللاو باخەكانی دەرەوەی شار لە (100) مەترەوە بۆ (250) مەتر بیری ئیرتوازی لێ ئەدەن، ناگاتە ئاو و هەرەسیش دێنێت ؟!. لە هاوینی (2021) دا بە بەراورد بە (2020) ئاستی ئاوی دەریاچەی دوكان (8) هەشت مەتر دابەزیوە. بە پێی بەڕێوەبەرایەتی گشتی ئاوو ئاوەڕۆی هەرێمی كوردستان لە تەواوی كوردستاندا ئاستی ئاو كەمی كردووە، بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتی كەمئاوییەش حكومەتی هەرێم بڕی (2.5) دوو ملیارونیو دیناری دابینكردووە. ئەكرا حكومەت سیاسەتێكی ئاویی باشتری هەبێت ئەو گوژمە پارانەی بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەو كێشەكان خەرجی ئەكات بۆ بیناكردنی سیاسەتێكی ئاویی و كشتوكاڵی بەهێز تەرخانی بكات. ئەو بڕە ئاوەی هەرێمی كوردستان بەبەراورد بە ژمارەی دانیشتوانەكەی و نەبونی سێكتەری كشتوكاڵی و پیشەسازیی گەورە سەرفی ئەكات ئێجگار زۆرە. ڕۆژانە لە هەرێمی كوردستان لە ڕێگەی (91) پرۆژە و (5710) بیرەوە نزیكەی (2) دوو ملیۆن م3 ئاو دابەش ئەكرێت(16). دواجار گەلی كورد، بە بێ‌ گازی سروشتی، بە بێ‌ نەوت، ئەتوانێت بژی. بەڵام بە بێ‌ ئاو ناتوانێت بەردەوام بێت و بەرانبەرەكانی و دراوسێكانی هاریكاریی ناكەن. ڕاسپاردەكان ئەم پەیپەرە ئەكادیمییە لەگەڵ خۆیدا، چەند خاڵێكی وەك میكانیزمی چارەسەریی یاداشت كردووە، كە ئەمانەن: یەك: لەیەكەم هەنگاودا لەسەر ئاستی عێراق، هەرێمی كوردستان، حیزبە سیاسییەكان، پلاتفۆڕمێك ساز بكرێت بۆ پرسی ئاو و رەهەندەكانی و مەترسییەكانی و چارەسەرییەكانی دیاری بكرێت. دوو: گرتنە بەری سیاسەتێكی مۆدێرن بۆ بەڕێوەبردنی ئاو. ئیتر كاتیەتی كەرتی ئاو لە عێراقدا بە پێی ستراتیژێك مۆبیلیزە بكرێت. سێ‌: نەوەی نوێ‌ لە عێراق دا فشار دروست بكات تاوەكو دەستەڵاتداران ئاوی عێراق و نەوەكانی ئایندە نەكەن بە قوربانی پەیوەندیی كەسیی و تایبەتییەكانیان لەگەڵ توركیا و ئێران. عێراق زیاد لە كارتێكی بەدەستەوەیە لە بەرانبەر توركیا بەكاریبهێنێت بۆ ئەوەی ڕووبارەكان ووشك نەبن. چوار: لە عێراقدا، پێشوتر رٍێكخراوە جیهانییەكان پارەیەكی زۆریان داوە بە كەسانێك گوایە ئیش لە بواری ئاو و ژینگەدا ئەكەن، كەچی ئەوانە بەشێك بون لە گەندەڵی و سپی كردنەوەی پارەو، حكومەتی عێراقیش ئەیانناسێت، سزای توند بدرێن. هەروەها پارەی دیكە بۆ ئەم پرسانە تەرخانكراون و دیارنەماون. لێرەوە پرسی ئاو پرسی هەموو كەسێكە، هەموو كەسێك هۆشیار بكرێتەوە لە هەموو ڕێگەیەكەوە كە ئاو بە فیڕۆ نەدات. ئەمە ببێتە ستراتیجی سەدان ناوەندی فێركردنی پەروەردەیی و كاركردنی میدیاو ناوەندە ئاینییەكان و...تادوایی بۆ ڕوونكردنەوە. پێنج: بەكارهێنانی ئاو و كارەبا لە عێراقدا بكرێتە سیستەم وەكو وڵاتانی ئەوروپا، تا زێدەڕۆیی پێوە نەكرێت و، حكومەت لێپێچینەوە لە سەرپێچیكاران بكات. شەشەم: وەك هەنگاوێك بۆ بەرگرتن لەو كارەساتە ژینگەییانەی بەڕێوەن، بە دەیان ملیۆن تۆوی ڕووەكی و نەمام و سەوزایی لەو ناوچانە بچێندرێن بۆ بەگژاچونەوەی بە بیابانبونی ووڵاتەكە. بەدوای ئەو شێوازە لە ناشتن و لە ڕووەكدا بگەڕێن كە توانای بەرگەگرتنی كارەساتی هەیە. سەرئەنجام  بە پێی ئەم باسەمان بێت، چوار فاكتەری سەرەكی هۆكاری كەمبونەوەی ئاون لە عێراق، یەكەمیان، وڵاتانی دراوسێ‌ (توركیاو ئێران) ئاوی عێراق وكوردستان ئەگرنەوەو بەشێكن لە ووشك بونی. دووەم، كەمی ئاستی بارانبارین بەهۆی گۆڕانی كەشوهەواو بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماو پاشان بە هەڵم بونی ئاوە خەزنكراوەكان. سێهەم، بەهۆی شەڕو توندتیژییەكانەوە بە تایبەت داعش بەنداو و خەزێنەكانی ئاوی تەقاندۆتەوە. چوارەم، فاكتەری حكومەتی عێراق خۆیەتی كە سیاسەتێكی مۆدێرنی بەرانبەر ئاسایشی ئاو نییە. لەم میانەشدا خەڵكی عێراق دەست بە ئاوەوە ناگرن و زێدەڕۆیی بەرانبەر ئەكەن.  لە كۆتاییدا، ئەگەر نەوت و غاز وەك سەرچاوەی ووزەی پێویست گرنگ بن بۆ كارگەو كارخانە پیشەسازییەكانی دونیاو جوڵەی ئۆتۆمبیل و فڕۆكەو كەشتییەكان لە لە دونیادا. ئەوا "ئاو" بەشێكە لەو ووزەیەی لەئەگەری نەبونی دا خودی ژیان و گێتی لە جووڵە ئەوەستێت. مرۆڤ بۆخۆی لە ئاو دروست بوە، زەوی و شارستانییەت و سەرچاوەی گرنگی "بوون" بریتییە لە ئاو...بە كەمبونەوەی ئاوی عێراق و مەترسیدار دەركەوتنی هۆڕەكانی باشوری عێراق و تێكچونی ژینگەكە و، بە بیابانبون، تەنها مرۆڤەكان ناكەونە بەر مەترسیی هەژاریی، تەنها نەبونی كشتوكاڵ و ئاودێریی لێكەوتەكەی نییە، بگرە تەواوی زیندەوەران و سیستەمی ئیكۆلۆجی ناوچەكە تێك ئەچێت كە بەهەزاران ساڵ و لە پرۆسەی جیۆلۆجی دا دروستبون. هەروەها مێژوو و شارستانییەتی عێراق و یادگاریی و ئەدەبیاتی وڵاتەكەش ئەكەوێتە بەردەم سڕینەوەیەكی یەكجارەكی. *بەهرۆز جەعفەر/ دكتۆرا لە پەیوەندییە ئابورییە نێودەوڵەتییەكان- دامەزرێنەرو سەرۆكی پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی-MIRS بیبلۆگرافیا: (1). Sköld, M (2020). 5 reasons why the climate crisis is a water crisis. SIWI.   (2). UNICEF (2021): One in five children globally does not have enough water to meet their everyday needs. See here:    https://www.unicef.org/press-releases/one-five-children-globally-does-not-have-enough-water-meet-their-everyday-needs#:~:text=NEW%20YORK%2C%2018%20March%202021,to%20meet%20their%20everyday%20needs. (3). C. Zeman, M. Rich & J. Rose (2006). World water resources: Trends, challenges, and solutions. Springer. 239 WRC. University of Northern Lowa. P333-334. (4). Wessels. j (2009)Water Crisis in the Middle East: An Opportunity for New Forms of Water Governance and Peace. The Whitehead Journal of Diplomacy and International Relations. P: 131. (5). Chathamhouse (2020) Same Old Politics Will Not Solve Iraq Water Crisis. See here: https://www.chathamhouse.org/2020/04/same-old-politics-will-not-solve-iraq-water-crisis (6). مركز الجزيرة للدراسات (٢٠١٨) مخاطر الأزمة المائية في العراق: الأسباب وسبل المعالجة (7). العربي الجديد (٢٠٢١) العراق: تركيا خفضت منسوب نهري دجلة والفرات إلى النصف وإيران قطعت روافد مهمة. (8). العربي الجديد (٢٠١٥) الأمن المائي العربي[1/ 6]..إيران وداعش يدمران مياه العراق... بغداد- الامير العبيدي. (9) سري الدين، عايدة العلي ( 1997 ) "العرب والفرات بين الاسرائيل و تركيا "، دار الآفاق الجديدة، بيروت، ص 197 -198. (10). UNVER, O. H., 1997. Southeastern Anatolian Project (GAP): Water Resources Development, Vol. 13 (NO.4) (11). يسري عبدالرؤف يوسف الغول (2011) ، أثر صعود حزب العدالة والتنمية التركي على العلاقات التركية- الاسرائيلية، جامعة الازهر- الغزة . ص 45-49. (12) الجزيرة (٢٠١٩) بحيرة شهيرة في العراق تموت عطشا. انظر هنا:   https://www.aljazeera.net › news › ال... (13). العربي الجديد (٢٠٢١) بحيرة ساوة... عراقيون ينعون جزءاً من تاريخهم، بغداد- كرم سعدي. (14). العربي الجديد (٢٠٢١) سدود تركيا وإيران تجفف دجلة والفرات في العراق، بغداد- براء الشمري (15). Bruce Riedel (2021) It’s time to stop US arms sales to Saudi Arabia. Brookings Institute. See here: https://www.brookings.edu/blog/order-from-chaos/2021/02/04/its-time-to-stop-us-arms-sales-to-saudi-arabia/ (16). رووداو (2021). ئاستى ئاوى دووكان هةشت مةتر دابةزيوة. https://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/2905202114      

 (درەو): كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق ژمارەی (56)ی لە تیروپشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكانی هەڵبژاردن سڕییەوە، بڕیارەكەی كۆمسیۆن دوای ئەوە هات كاندیدەكان رەتیان كردەوە ئەو ژمارەیە لەسەر ناوی ئەوان لە كارتی دەنگدان بنوسرێت.  ژمارەی گەندەڵی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان هۆكاری سڕینەوەی ژمارە (56) لە تیروپشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكان بۆ ئەوە دەگەڕێنێتەوە، ئەم ژمارەیە ماددەی (456)ی یاسای سزادانی عێراقی بەبیری خەڵكدا دەهێنێتەوە كە ساڵی 1969 دەرچووە‌و تایبەتە بە تاوانەكانی (دزیكردن‌و گەندەڵی‌و وەرگرتنی بەرتیل).   لەم روانگەیەوە هیچ یەكێك لە كاندیدەكانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی عێراب نایانەوێت ژمارە (56) وەربگرن، بەتایبەتیش كە زۆرینەی كاندیدەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن ئەگەر سەركەون بۆ پەرلەمان، روبەڕووی ئەو گەندەڵییە دەبنەوە كە عێراق تێیدا نقوم بووە.  لابردنی ژمارە (56) لە تیرو پشكی پێدانی ژمارە بە كاندیدەكان كاریگەری لەسەر پرۆسەی جیاكردنەوە‌و ئەژماركردنی دەنگدان دەبێت لە دوای پرۆسەی هەڵبژاردن، چونكە چاودێران‌و ئەو كارمەندانەی كە دەنگەكان جیا دەكەنەوە، پەنا بۆ ریزبەندی ژمارەیی كاندیدەكەن دەبەن، بەڵام ئەمجارە ئەمە رونادات، هەرچەند كۆمسیۆن بەڵێنیداوە ئەم گرفتە چارەسەر بكات.  ژمارە 56 یەكێك لەو ژمارانەیە كە ئەمساڵانەی دوایی لە عێراق لەناو خەڵكدا زۆر بەكاردەهێنرێت، وایلێهاتووە، ئەگەر كەسێك بیەوێت ئاماژە بۆ كەسێك بكات كە گەندەڵە دەڵێ" فڵانە كەس 56"ە، واتە ماددەی (456)ی یاسای سزادانی عێراقی دەیگرێتەوە.  كێ لە پشت بڕیارەكەوە بووە ؟ كۆمسیۆن بڕیاری لابردنی ژمارە (56)ی داوە لە ریزبەندی كاندیدەكاندا، بەڵام لەناوەندی میدیایی عێراقدا باسلەوە دەكرێت، كۆمسیۆن لەسەر داوای كوتلەیەكی سیاسی لەناو پەرلەمانی عێراق ئەم ژمارەیەی سڕیوەتەوە. دەوترێت هاوپەیمانی (سائیرون) لە پشت بڕیاری لابردنی ژمارە (56) بووە، ئەم هاوپەیمانێتییە كە لە رەوتی سەدرو چەند لایەنێكی تر پێكهاتبوو، لە هەڵبژاردنی رابردوودا ژمارەی لیستەكەی (156) بوو، ئەمە وایكرد لیستەكە ببێ بە جێگەی گاڵتەجاری خەڵك‌و دەنگدەران.  بایەخی سڕینەوەی 56 موعید جبوری شارەزای كاروباری هەڵبژاردنەكان بە سایتی "سكای نیوز"ی راگەیاندووە، ژمارە 56 بابەخێكی گەورەی لە هەڵبژاردنی عێراقدا هەیە، چونكەی ئەمجارە بازنەكانی هەڵبژاردن زۆر لۆكاڵی دەبن، واتا زۆر بازنەكان بەبەراورد لە هەڵبژاردنەكانی تر، زۆر بچوكتر دەبن، ئەمەش وادەكات كاندیدەكان پەیوەندی كۆمەڵایەتی زیاتریان لەگەڵ دەنگدەران هەبێت، بۆیە ژمارە بۆ كاندیدەكان بایەخێكی زۆری دەبیًت.  سڕینەوەی ژمارەی (56) لە عێراق بابەتێكی بێ پێشینە نییە، چونكە زۆرێك لە شارەوانییەكانی ئەوروپا ژمارە (13) لە ریزبەندی شەقام‌و خانوەكاندا بەكارناهێنن، چونكە بەبۆچونی ئەوان ژمارە (13) ژمارەیەكی شومە‌و خراپە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، ئەم ژمارەیە بەستراوەتەوە بە ژمارەیەك كەسایەتییەوە كە لەدواین ئێوارە خوانی حەزرەتی مەسیحدا بەشداربوون. یانەی بایرن میونخ-ی ئەڵمانیش رێگەنادات یاریزانەكانی درێسی ژمارە (12) لەبەر بكەن، ئەمەش وەكو رێزلێنانێكە بۆ جەماوەر، تاوەكو هەست نەكەن تیپەكە (12) یاریزانی هەیە.   

درەو:   وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی حوزەیرانی نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە: * بڕی (86) ملیۆن (765) هەزار و( 589) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. * داهاتی نەوت گەیشتوەتە (6) ملیار و(141) ملیۆن (77) هەزار دۆلار. * ڕۆژانە تێکڕا (2) ملیۆن و (892)هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. * بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 75هەزارو 237) بەرمیل نەوت بووە  * تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 70.778) دۆلار.

(درەو):  بەغداد ئەمڕۆ میوانداری لوتكەیەكی سێقۆڵی دەكات لەنێوان مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسرو شا عەبدوڵای پادشای ئوردن.  ئەم لوتكەیە بۆ گفتوگۆكردنە لەبارەی ژمارەیەك دۆسیە، لەپێش هەمویانەوە دۆسیەی هاریكاری ئابوری‌و ئەمنی‌و بازرگانی لەنێوان هەرسێ وڵاتدا.  ئەم دیدارە سێقۆڵییە كە لە میدیای فەرمی عێراقدا ناوی لێنراوە "لوتكەی 2021ی بەغداد"، چوارەمین لوتكەی سێقۆڵی نێوان عێراق‌و میسرو ئوردنە، چونكە لەماوەی كەمتر لە ساڵێكدا سەرۆكی هەرسێ وڵات سێجاری تر پێكەوە كۆبونەتەوە، كۆبونەوەی یەكەم لە 2019دا لە قاهیرە بەڕێوەچوو، ئەوكات (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، كۆبونەوەی دووەم لە ئەیلولی رابردوودا لە پەراوێزی كۆبونەوەی نەتەوە یەكگرتووەكان لەنیویۆرك بەڕێوەچوو، دواین كۆبونەوەی نێوان هەرسێ سەرۆك لەسەردەمی كۆرۆناو لە عەممانی پایتەختی ئوردن بوو.  "شامی نوێ" لوتكەی سێقۆڵی نێوان عێراق‌و میسرو ئوردن بۆ گفتوگۆكردنە لەبارەی رێككەوتنێكەوە بەناوی رێككەوتنی "شامی نوێ".  مانگی ئابی رابردوو مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەبارەی ئەم رێككەوتنەوە بە رۆژنامەی (واشنتۆن پۆست)ی ئەمریكی وت:" ئێمە بەنیازین بچینە ناو پرۆژەیەكی ستراتیژی كە قاهیرەو بەغدادو عەممان پێكەوە كۆبكاتەوە". ئەوكات كازمی باسی لەوەكرد، ئەم پرۆژەیە "پرۆژەیەكی ئابورییە لەسەر شێوازی ئەوروپی، كە لەتوانایدایە بەشێوەیەكی ئازادتر جموجوڵ بە سەرمایەو تەكنەلۆژیا لەنێوان هەرسێ وڵاتدا بكات". لەبارەی سروشتی پرۆژەی "شامی نوێ"، حوسام عایش كە شارەزایەتی ئابوری ئوردنییە بە سایتی (الحرە)ی وتووە" ئەمە پەیمانێكی نوێیە كە ئامانج لێی دروستكردنی سیستمێكی ناوچەییە بۆ بەرگریكردن لە هەرسێ وڵات، كە بە چەند هۆكارێك هەرسێكیان زەرەرمەندبوون‌و بەدەست هەڕەشە ئەمنی‌و سیاسییەكانەوە دەناڵێنن، هەرسێ وڵات لەڕووی ئابورییەوە پاڵپشتی لە یەكتر دەكەن".  لوتكەی ئەمڕۆی بەغداد بڕیاربوو رۆژی 27ی مارسی رابردوو بەڕێوەبچێت، بەڵام بەهۆی رووداوی بەریەككەوتنی دوو شەمەندەفەر لە شاری (سوهاج)ی میسر، مستەفا كازمی وادەی بەڕێوەچوونی كۆبونەوەكەی دواخست، بەمدواییەش بەهۆی ناكۆكییەكانی ناو بنەماڵەی شاهانەی ئوردن كە میدیاكانی ئوردن ناویان لێناوە "دۆسیەی فیتنە"، جارێكی تر لوتكەی سێقۆڵی بەغداد دواخرایەوە.  ئەحمەد خەزیم كە لێكۆڵەرێكی ئابوری خەڵكی میسرە، لەبارەی پرۆژەی "شامی نوێ"وە دەڵێ" ئەمە گردبونەوەیەكی ئابورییە، ئامانج لێی بەرزكردنەوەی ئاستی سەرمایەگوزاریی‌و سودوەگرتنە لە تایبەتمەندی هەرسێ وڵات بەمەبەستی ئەنجامدانی زنجیرەیەك پرۆگرام‌و پرۆژە كە هەرسێ وڵاتەكە پێویستیان پێیەتی". لەبارەی ناونانی پرۆژەكە بە "شامی نوێ"، عەلا فەهد لێكۆڵەری ئابوری عێراق ئاماژەی بەوەكردووە، عێراق ئەم ناوەی هەڵبژاردووە بۆ پرۆژەكە، چونكە دەبێت بە دەرگای ناوچەكەو هێڵی بەیەكگەیشتنی نێوان خۆرهەڵات‌و خۆرئاوا، لەنێوان ئەوروپا‌و ئاسیادا، شامی نوێ بەواتای وێنەیەكی نوێ دێت بۆ ناوچەكە.  حوسام عایش پێیوایە" تەواوكارییەكی روون لەنێوان هەرسێ وڵاتدا هەیە، هەریەكەیان تایبەتمەندییەكیان هەیە كە دەتوانن یەكتر تەواو بكەن، ئەمەش بە "وزەو غاز"، شارەزایی تەكنەلۆژیی، بازاڕی گەورە، ئەمانە پێكەوە لەڕووی دانیشتوانەوە كۆمەڵگەیەكی گەورە پێكدەهێنن كە ژمارەی دانیشتوانەكەی (160 ملیۆن) بەكاربەرە، واتە نزیكەی (45%)ی كۆی گشتی دانیشتوانی وڵاتانی عەرەبی.  "هەرسێ وڵاتەكە بەدەست هەمان كێشەو گرفتەوە دەناڵێنن كە كێشەی قەرزاری‌و بێكاری‌و لاوازی گەشەی ئابوری‌و ناسەقامگیری سیاسییە، كە دواهەمینیان ئەو رووداوانە بوون لە ئوردن رویاندا". لەبارەی بایەخی لوتكەی سێقۆڵیی بەغدادەوە، ئەحمەد خەزیم ئاماژە بۆ هێڵی نەوتی بەسرە- سینا دەكات‌و دەڵێ" جێبەجێكردنی هێڵی نەوتی نێوان بەسرەو سینا، دەكرێت بڕی 16 دۆلار لە هەر بەرمیلێك لەو نەوتە كەمبكاتەوە كە هەرسێ دەوڵەت سودی لێ دەبینن، ئەمە سەرباری دروستكردنی هێڵێكی نەوت دوور لە ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە". وەكو پلانی بۆ دانراوە، پرۆژەی ئەم بۆری نەوتە لە خۆرئاوای دەریاچەی (سەرسار) لە خۆرئاوای بەغدادی پایتەختەوە درێژدەبێتەوە بۆ پارێزگای ئەنبارو لەوێشەوە بۆ بەندەری "عەقەبە" لەسەر دەریای سور، میسریش دەستدەكات بۆ دانانی نەخشەی راكێشانی هێڵەكە لە بەندەری "عەقەبە"وە بۆ ناوچەی سینا لەڕێگەی دەریاوە، ئەمە بەگوێرەی قسەی خەزیم.  كەرتی وزە لە میسر بەدەست هەندێك ئاڵنگارییەوە دەناڵێنێ، بەگوێرەی راپۆرتی سایتی "ئۆیل پرایس" حكومەت میسر لە ساڵی دارایی 2020-2021 پاڵپشتی بۆ بەرهەمە نەوتییەكان بەرێژەی (46%) دابەزاندووە، زیادبوونی هاوكاری وڵاتان لەگەڵ میسردا، دۆخی ئابوری‌و بەتایبەتی كەرتی وزەی ئەم وڵاتە دەبوژێنێتەوە.  رەهەندی سیاسی پرۆژەكە بەپێی قسەی ئەحمەد خەزیم" كۆبونەوەی سیقۆڵی ئامانج لێی پێكهێنانی كوتلەیەكی عەرەبییە بۆ وڵاتانی میانڕەو". عایش هاوڕایە لەگەڵ خەزیم‌و دەڵێ" بوونی ئەم جۆرە كوتلانە لەناوچەكەدا هاوكاری هەرسێ وڵات دەكات لە كەمبونەوەی ئاستی شوێنكەوتەیی". لێكۆڵەرەوە عێراقییەكەش لوتكەكە دەخاتە ناو خانەی بەرژەوەندی سیاسییەوە‌و باسلەوە دەكات" ئەم گردبونەوەیە بۆ كەمكردنەوەی ئاستی پشتبەستنی عێراقە بە ئێران لە هاوردەكردنی وزەدا، ئەمە سەرباری ئەوەی واشنتۆن بەردەوام عێراق لە سزاكانی دەبەخشێت لەبواری هاوردەكردنی وزەدا لە ئێرانەوە".  ئەمریكا لە 31ی مارسی رابردوودا بۆ ماوەی (120) رۆژی تر عێراقی بەخشی لە كڕینی وزەی كارەبا لە ئێران، بەمەرجێك لەو ماوەیە ئاستی پشتبەستنی بە كارەبای ئێران كەمبكاتەوە.  فەهد دەڵێ" رەهەندی لوتكەكە خۆی دەبینێتەوە لەوەی عێراقە بەشێكە لە وڵاتانی عەرەبی‌و دورخستنەوەی گومانەكان لەبارەی ئەوەی حكومەتی عێراق ئارەزووی بەلای هاوپەیمانێتی لەگەڵ تاراندا دەچێت".  لەبارەی بەربەستەكانی بەردەم پرۆژەكەوە، عایش پێیوایە" بیرۆكە‌و پلان‌و بەرنامە زۆرن، بەڵام رەنگە بارودۆخ رێگە نەدات بخرێنەسەر ئەرزی واقع، لەوانە بیرۆكراتییەت‌و باجی گومرگیی سەرباری ئەوەی هەندێك بەخشین بۆ كاڵای ئوردنی كراوە لە بازاڕی عێراقی‌و بازاڕەكانی تردا". بەڵام لێكۆڵەرە میسرییەكە لەبارەی بەربەستەكانی بەردەم پرۆژەكەوە دەڵێ" لەناوچەكەدا سیاسەت، ئابوری بەڕێوەدەبات، كە سیاسەتیش هاتەناوەوە، ململانێ رودەدات".  سەرچاوە:  الحرە  

شیكاری: درەو لەماوەی پانزە ساڵدا (٢٠٠٥ - ٢٠١٩) ژمارەی کەتن و تاوان و تاوانکاری کە لە دادگاکانی عێراق تۆمار کراون ژمارەیان زیاتر لە (ملیۆنێك و 175) حاڵەتی تێپەڕاندووە، واتا رێژەی تاوانكاری لە  عێراقدا (400%) زیادیكردووە. بۆ ڕێژەی تاوان، عێراق لە کۆی (21) دەوڵەتی عەرەبی ڕیزبەندی (17)یەمی گرتووە . لە کۆی  (163) دەوڵەتی جیهانیش پلەی (159)یەمی گرتووە بۆ دۆخی خراپی تاوان،  بەشی زۆری هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی سیاسی و ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئابوری و دیاردەی تیرۆر لە ناوچەکە. كەتن و تاوان ڕێژەی بەرز و نزمی تاوان و تاوانکاری و کەتن نانەوە لە هەر وڵاتێکی دنیا ڕاستەوخۆ پەیوەندیدارە بە ئاستی سەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئابوری و سیاسی. بۆیە گرنگە بەردەوام ئامارەکانی تاوان و سەرپێچییە یاساییەکان ئاشکرا بکرێن و ببنە بابەتی لێکۆڵینەوەو بەدواداچوون؛ لانی کەم بە ئاماجی دۆزینەوەی چارەسەرکردن و بەرپێگرتن و ئیدارەدان و کەمکردنەوەی ڕێژەی تاوانکاری لە وڵاتدا. بەپێی ئامارو لێکۆڵینەوەکان و هەندێک لە سەرچاوەکان عێراق لەو وڵاتانەیە کە ڕێژەی تاوانی تێدا بەرزە، بۆ نمونە بە پێی مەوسوعەی بەیاناتی جیهانی (NUMBEO) لە ڕیبەندی وڵاتانی خاوەن ئاسایش و سەقامگیر، عێراق لە کۆی (21) دەوڵەتی عەرەبی ڕیزبەندی (17)یەمی گرتووە. هاوکات بەپێی ئاماژەکانی (ئاسایشی جیهانی ساڵی ٢٠١٩) لە کۆی  (163) دەوڵەتی جیهان عێراق پلەی (159)یەمی گرتووە. بەشی زۆری هۆکارەکەشی دەگەڕێتەوە بۆ دۆخی سیاسی و ناسەقامگیری کۆمەڵایەتی و ئابوری دیارەی تیرۆر لە وڵاتەکەدا. ژمارەو ڕێژە و جۆری تاوانەکان لە عێراق لە ساڵی 2005-2019 یەکەم؛ تاوانە تۆمارکراوەکانی دادگاکانی کەتن؛ 1.    کۆی ئەو کەتن و تاوانانەی کە ساڵی (2005-2009) بە هەموو جۆرەکانییەوە کە لە دادگاکانی کەتن تۆمار کراون ژمارەیان گەیشتووەتن (802.878) هەشت سەدو دوو هەزارو هەشت سەدو حەفتاو هەشت کەتن. 2.    ڕێژەو جۆری کەتنەکان لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانکارییانە بەسەردا هاتووەو بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ ژمارەکان ڕوویان لە بەرزبوونەوە کردووە. 3.    لەو ماوەیەدا زۆرترین کەتنەکان پەیوەندی بە سەرپێچی هاتووچۆ و کەمترینیشی پەیوەندی بە قومارەوەبووە. 4.    بەردەوام لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی عێراق ڕێژەی کەتنەکان بەرزبوونەتەوە. 5.    بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر ئامارەکان بە خشتەو چارت دەخەینەڕوو. خشتەی ژمارە (1) ژمارەی کەتنەکان بە پێی ساڵ و پێوانەکردنی بەپێی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق چارتی ژمارە (1) خشتەی ژمارە (2) جۆرو ژمارەکانی کەتن لە ماوەی (2005-2019) لە عێراق   دووەم؛ تاوانە تۆمارکراوەکانی دادگاکانی تاوان؛ 1.    لە ڕووی ئەوە تاوانانەی کە لە دادگاکانی تاوان لە عێراق تۆمار کراون لە ماوەی پانزە ساڵ و لە (2005-2019) (311.297) سێ سەدو یانزە هەزار و دوو سەدو نەوەد و حەوت تاوانی گەورەو بچوکن 2.    ڕێژەو جۆری تاوانەکان لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانکارییانە بەسەردا هاتووەو بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ ژمارەکان ڕوویان لە بەرزبوونەوە کردووە. ساڵی (2008) کەمترین و ساڵی (2019) زۆرترین تاوانی تێدا ئەنجامدراوە 3.    لەو ماوەیەدا زۆرترین تاوان کە چوبێتە بەردەم دادگاکانی تاوان پەیوەندی بە ماددەی هۆشبەرەوە بووە. 4.    بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر ئامارەکان بە خشتەو چارت دەخەینەڕوو. خشتەی ژمارە (٣) ژمارەی تاوانەکان بە پێی ساڵ و پێوانەکردنی بەپێی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق چارتی ژمارە (2)   خشتەی ژمارە (4) جۆرو ژمارەکانی تاوان لە ماوەی (2005-2019) لە عێراق سێیەم؛ تاوانە تۆمارکراوەکانی دادگاکانی نەوجەوانان؛ 1.    لە ڕووی ئەو تاوانانەی کە لە دادگاکانی نەوجەوانانی عێراق تۆمار کراون لە ماوەی پانزە ساڵ و لە (2005-2019) (61.089) شەست و یەک هەزارو هەشتاو نۆ تاوانی گەورەو بچوکن لە لایەن کەسانی تەمەن خوار (18) ساڵەوە ئەنجام دراون.  2.    ڕێژەو جۆری تاوانەکان لە ساڵێکەوە بۆ ساڵێکی تر گۆڕانکارییانە بەسەردا هاتووەو بەڵام ساڵ لە دوای ساڵ ژمارەکان ڕوویان لە بەرزبوونەوە کردووە. ساڵی (2005) کەمترین و ساڵی (2019) زۆرترین تاوانی تێدا ئەنجامدراوە 3.    لەو ماوەیەدا زۆرترین تاوان کە چوبێتە بەردەم دادگاکانی نەوجەوانان پەیوەندی بە ڕفاندنی منداڵ و کومترینی پەیوەندی بە زیانگەیاندنی ئاساییەوە بووە. 4.    بۆ ڕونکردنەوەی زیاتر ئامارەکان بە خشتەو چارت دەخەینەڕوو.   خشتەی ژمارە (5) ژمارەی تاوانەکانی نەوجەوانان بە پێی ساڵ و پێوانەکردنی بەپێی ژمارەی دانیشتوان لە عێراق   خشتەی ژمارە (6) جۆرو ژمارەکانی تاوانی نەوجەوانان لە ماوەی (2005-2019) لە عێراق سەرچاوە: د. فراس جاسم موسى و د.حيدر مثنى محمد، الجرائم والجنح في العراق...قراءة احصائية، مجلس النواب العراقي، دائرة البحوث، تاریخ النشر 15/6/2021.

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی مانگی ئایاری نەوتی عێراقی بڵاوكردەوە:  بڕی (89) مليۆن (881) هەزار و( 268 ) بەرمیل نەوتی خاو هەناردەکراوە. داهاتی نەوت گەیشتوەتە (5) مليار و(882) مليۆن دۆلار. ڕۆژانە تێکڕا دوو ملیۆن و 899 هەزار بەرمیل نەوت هەناردەکراوە. تێکڕای نرخی یەک بەرمیل نەوت گەیشتوەتە ( 65.459 ) دۆلار. بەرهەمی نەوتی كەركوك : ( 3 ملیۆن و 60 هەزارو 913) بەرمیل نەوت بووە 

شیكاری/ د.سەنگەری سەید قادر حەشدی شەعبی كەلە ساڵی ٢٠١٢ لەسەردەستی مالیكی درووستكران و دواتر لە مانگی حوزەیرانی ٢٠١٤ بە فەتوایەكی كیفائی سیستانی دەیان گروپ و میلیشیای جودا دامەزرێنران بەجۆرێك ئێستا٧٢ میلیشیای چەكدار لە ژێر چەكتری حەشدی شەعبیدا كۆبوونەتەوە كە بەپێی راپۆرتی دەزگایی هەواڵگری ئەمەریكا تا هاوینی ساڵی ٢٠١٩ زیاتر لە ١٣٠ هەزار چەكداریان هەبووە  هەرلەسەرەتای دامەزراندنی حەشدەوە ئێران لە ڕێگای قاسمی سلیمانیەوە توانی كۆنترۆڵی حەشد بكات وەك چەكی ئێران لە عێراق و سوریا بەكاریانبهێنێت،لەلایەك بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەمەریكا لەلایەكی ترەوە بۆ رێگری لە گەشتنی داعش بەناو خاكی ئێران جگە لە ئەوەی لەدوای هەرەسهێنانی سوپای عێراق و دامەزراوە ئەمنیەكان لە حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤ دەرفەتێكی زێڕین بۆ ئێران ڕەخسا لە ڕووی ئەمنییەوە تەواوی عێراقی عەرەبی بەتایبەت پارێزگا سونییەكان كۆنترۆڵبكات كە دەكەونە سەر هێڵی هیلالی شیعی هەربۆیە ئیران لە ساڵی ٢٠١٤-٢٠١٩بەتەواوی كۆنترۆڵی عێراقی كردبوو لە ڕووی ئابوری و سیاسی و سەربازی و ئەمنیەوە بەجۆرێك قاسمی سلێمانی بڕیاری دەدا كێ ببێتەسەرۆك وەزیران و تەنانەت گواستنەوەی ئەفسەرێك بەبێ پرسی قاسمی سلێمانی ئەنجامنەدەرا بەڵام ڕۆژی ٢٠١٩/١٠/١ خۆپیشاندانی فراوان لە عێراق دەستیپیكرد كە دروشمی خۆپیشاندانەكان دژی ئیران و میلیشیاكانی حەشد بوون، دواتر لە شەوی٢٠٢٠/١/٣ قاسمی سلێمانی فەرمانڕەوای ڕاستەقینەی عێراق تیرۆر كرا لێرەوە گورزێكی كوشندە بەر نفوزی ئێران كەوت لە عێراق چونكە مایسترۆی كۆكەرەوە و جوڵینەری میلیشیاكانی حەشد كە سەرچاوەی نفوزی ئێران بوون تیرۆر كرا لێرەوە گڵۆڵەی  بەرژەوەندیەكانی ئێران لە عێراق كەوتە لێژی بەتایبەت كە ئیدارەی ترەمپ مكوڕ بوو لەسەر بڕینی دەستی ئێران لە عێراق و لە دوای هاتنە سەركای كازمی پشتیوانێكی بەهێزی كازمی بوون بەڵام لە دوای كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ترەمپ ستراتیژی ئەمەریكا لە عێراق وەك خۆی مایەوە بەڵام ئەوەی گۆڕاوە تیرۆڕانینی بایدن و ئیدارەكەیەتی بۆ چۆنیەتی بەردەوامی دان بە ستراتیژیكە ئەويش بریتیە لە  ڕێكەوتن و دانوستاندن و هاوتەریب كردنی بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا و ئێران لە بری زمانی هێز و سەپاندنی سزا و پێكادانی بەرژەوەندی هەردوو وڵات، چونكە ئێران بۆ بایدن گرنگە لە ستراتیژی ڕێگری لە فراوانخوازی ئابوری چین هاوشێوەی ئەفغانستان و توركیا لە ڕێگری لە بلۆكی سۆڤیەت لەساڵانی ١٩٧٤-١٩٩٠. لەبەرامبەردا ئێران جۆرێك لە تێگەشتنی بۆ سیاسەتی ئیدارەكەی بایدن هەیە و سەرەڕای دەستپیكردنی دانوستان لەگەل ئەمەریكا لەسەر پرسی بەرنامەی ئەتۆمی هاوكات لە مانگی نیسانی ئەمساڵەوە ئێران پشتی میلیشیاكانی حەشد ناگرێت وەك ڕابردوو، ئەمەش لەبەر چەند هۆكارێك: ١-كوژارانی قاسمی سولەیمانی پشت بەست بوو بە ئەوزانیاریانەی لەناو حەشدی شەعبیەوە دزەی كردبوو ئەمەش متمانەی ئێرانی بە ئەو میلیشیایانە كەمكردووەتەوە ٢- لە ئێستادا ئێران لە دانوستاندایە لەگەڵ ئەمەریكا و ناتوانێت بەرپرسیارێتی  كردەوەكانی ئەو میلیشیایانە هەڵبگرێت و بەپێی ڕاپۆرتی ڕۆیتەرز ئێران گروپی بچوك و نهێنی لە عێراق دروست كردووەكە ڕاستەوخۆ سەر بە فەیلەقی قودس و سوپای پاسدارانن ٣- ئێران لەئەم قۆناغەدا پێویستی زۆر بە میلیشیاكانی عێراق نەماوە و لە لایەكی ترەوە ناتوانێت تیچووی داراییان بگرێتە ئەستۆ ٤-بەشێك لە سەركردەی میلیشیان گوێڕایەڵی فەرمانی فەرماندەی فەیلەقی قودس نابن لە دوای كوشتنی سلیمانیەوە ئەمەش هۆكاری دەستلەكاركێشانەوەی ئاغای ئەفغانی بوو كە سەرپەڕشتی حەشدی دەكرد لە عێراق ٥- ئێران دڵنیایە لە ئەوەی ئەمەریكا سزا بەسەر حەشدا دەسەپینێت ئەگەر بەردەوامبن لە كردنە ئامانجی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا ٦- لە دوای خۆپیشاندانەكانی تشرینی٢٠١٩(كە زیاتر لە ١٦٠٠ خۆپیشاندەر شەهید بوون و ٢٥ هەزاری دیكە بریندار بوون) میلیشیاكانی حەشد لە شەقامی شیعی دا متمانەو پشتیوانیان لە دەستداوە و وەك هێزی تێكدەر و بكوژ و دوژمنی عێراق تەماشا دەكرێن و كاریگەری خراپییان لەسەر ناو و نفوزی ئیران هەبووە لە شەقامی شیعەی عێراقدا. لە ئێستادا حەشد دابەشبوون بەسەر سێ بەرەدا: -١-بەرەی یەكەم بزوتنەوەی نوجەبا سەركردەكەیان حسن كەعبیە-كەتیبەكانی سید شهدا سەركردەكەیان ئەبو  ئەلائی وەلائیە-حیزبوڵای عێراق سەركردەكەیان ئەبو فەدەكە كە بە خاڵ ناسراوە ئەم بەرەیە هەوڵی ڕووخاندنی حكومەتی ئێستا  و گرتنە دەستی دەسەڵاتدەكەن، چونكە پێیان وایە ئەگەر ئێران و ئەمەریكا بگەنە ڕێككەوتن ئاوا میلیشیاكانی حەشد هەڵدەوەشێتەوە یان تەواو لاواز دەكرێت و دەیانەوێت دەستپێشخەری لە ئەو قۆناغەبكەن، مالیكیش خۆی خزاندووەتە نێو ئەمبەرەیە چونكە بەبێ گەڕانەوە بۆ هاوكیشەكانی ڕابردوو دەرفەتی گەڕانەوەی بۆنێوكایەی سیاسی نەماوە ٢-هەرچی بەرەی دووهەمە پێكهاتووە لە فالح فەیاز و هادی عامری سەرۆكی بەدر و قەیس جەزعەلی  سەرۆكی عەسائیب و شبل زەیدی سەرۆكی كەتیبەكانی ئیمام عەلییە ئەم بەرەیە لە مەترسی ئەگەری ڕێككەوتنی ئێران و ئەمەریكا تێگەشتوون بەڵام دەیانەوێت لایەنی كەمی بەرژەندییە سیاسیەكانیان بپارێزن، ئەوەش بە هێنانە كایەی دۆخێكی گونجاوی سیاسیە بۆ لادانی كازمی  گەڕانەوەی دۆخی سیاسی عێراق بۆ پیش ساڵی ٢٠٢٠  ٣-لەبەرامبەردا بەرەی سێهەم پیكهاتووە لە  میلیشیاكانی سەرایایی سەلامی موقتەدا و سێ لیوای پاراستنی شوێنە پیرۆزەكان كە محمد ڕەزای كوڕی سیستانی سەرپەرشتیان. دەكات و ڕاستەوخۆ سەربە نوسینگەی سیستانین ئەم بەرەیە لە ئێستادا پشتیوانی حكومەت دەكەن و دژی میلیشیاكانی دووبەڕەكەی ترن، ئەم بەڕەیە كە بەحەشدی عێراقی ناسراون بەپێچەوانەی دووبەڕەكەی ترەوە كە كەبە حەشدی ئێرانی (حشد الولائی) ناسراون بەرەی سیستانی و موقتەدا  دڵنیان لە ئەگەری ڕووخانی حكومەتدا  میلیشیاكانی حەشد دەست بەسەر دەسەڵاتدا دەگرن و عێراق دەخەنە ناو شەڕی ناوخۆی شیعە و شیعەوە و ئەوە كەمە دەستكەوتەی كەماوە لەناو دەچێت، ئەمەش هۆكاری پشتیوانیانە بۆ حكومەت. ئایا هەڵبژاردن دەكرێت؟ دۆخی بەغداد چۆنە؟ لە بەغداد لە ڕووی سیاسی و ئەمنیەوە دۆخەكە لە پلەی كوڵاندایە بەتایبەت دوای دەستگیركردنی قاسم موسڵحی فەرماندەی حەشد كە سەركردەی میلیشیاكانی حەشدی بەسەر دووبەرەدا دابەشكرد لەبەرامبەردا حكومەت چوار لیوای سوپا و هێزەكانی دژەتیرۆری لەنزیك ناوچەی سەوز جێگیركردووە و ئەمڕۆش وەزیری بەرگری عێراق هۆشداریدا لە دووبارە هێرشكردنە سەرناوچەی سەوز لەسەر ئاستی سیاسیش پرسی دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی (٢٠٢١/١٠/١٠) تادێت گەرمتر دەبێت بەشێكی زۆری لایەنە سیاسیەكان. پێتان وایە لە دۆخێكی ئاوادا هەلبژاردن پڕكێشەدەبێت و پشتیوانی دواخستنی و لادانی حەلبوسی و گۆڕانكاری لە كابینەكەی كازمی دا دەكەن دەرئەنجام: ١- هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئێران و دواتر پرسی ڕێككەوتنی ئەمەریكا و ئێران چارەنوسی ئەنجامدان یان ئەنجامنەدانی هەڵبژاردن یەكلایی دەكاتەوە ٢-بەشێك لە ئیدارەی بایدن پشتیوانی هەڵمەتێكی گەورەی سوپاو دەزگا ئەمنیەكانی عێراق دەكەن بۆ لەقاڵبدانی حەشد و بەڵینی دەستگرتنی ئێرانیشیانداوە ٣-بەشێك لە ڕاوێژكارەكانی كازمی پشتیوانی ڕووبەڕووبوونەووی حەشد دەكەن و بەشیكی دیكەیان پێیان وایە ئەمە خۆكوژییە و هەڵهاتنە لە پرەنسیپی  دانبەخۆداگرتن و حوكمی ڕەشید، چونكە دەبێتەهۆت هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ و بەرپرسیارێتیەكی قورسی مێژوویە ٤- دەرئەنجامی پەیوەست بەكوردستان. لادراوە ٥- میلیشیاكانی حەشدی شەعبی دابەشبوونیان پەیوەستە بە دەستهەڵگرتنی ئێران. لەسەر پەرشتی كردنیان و بەبێ ئێران ناتوانن لە ژێر یەك چەتردا كۆببنەوە ٦- موقتەدا سەدر وەك گەمەكارێكی لێهاتوو لەدوورەوە چاودێری دۆخەكە دەكات بۆچنینەوەی دەستكەوت و ڕاستەوخۆ خۆی ناخاتە شەڕی میلیشیاكانی حەشدی ئێرانەوە ٧-هەرچی سیستانییە  نیگەرانە لە هەڵوێستی حەشدی شەعبی و فشارێكی زۆری جەماوەری لەسەرە چونكە زۆرینەی حەشد بەرهەمی فەتوای جیهادی كیفائی سیستانین، بۆیە چاوەڕێ دەكرێت سیستانی لەڕێگەی محمد ڕەزای كوڕییەوە پەیام بگەیەنێتە حەشدی شەعبی. * بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی ناوەندی ئیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی

درەو: دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1925ەوە دەسەڵاتی یاسادانانی دامەزراندووە‌و هەتا ئەمڕۆ چەندین گۆڕانكاری تێدا كراوە, لەسەردەمی پاشایەتیدا دەسەڵاتی یاسادانان پێكهاتووە لە دوو ئەنجومەن‌و لەسەردەمی سەددام حسێنیشدا ئەنجومەنێكی رووكەش بەناوی ئەنجومەنی نیشتمانی هەبووە‌و لە ساڵی 1980 تا 2000 لەدوای رووخاندنی رژێمەكەی سەددامیشەوە جارێكی تر دەسەڵاتی یاسادانان دارێژراوەتەوە‌و لە دەستوردا بە دوو ئەنجومەن دانراوە، بەڵام هەتا ئێستا ئەو دەسەڵاتە لاسەنگە‌و ئەنجومەنی فیدراڵ دانەمەزێندراوە. توێژەر عادل حەسەن دەفار لە فەرمانگەی توێژینەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق راپۆرتێكی بەراوردكاری لەسەر ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتی‌و سەردەمی كۆمارییدا كردووەو (درەو) دەقی راپۆرتەكەی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی بەمشێوەیە: تێبینی دەكرێت كە بەدرێژایی سەردەمی پاشایەتی لە عێراقدا لە (1925ەوە تا 1958) قانونی بنەڕەتی ساڵی 1925 ( دەستور) بە سەقامیگری ماوەتەوە, بەڵام سەردەمی كۆماریی بە دەستوری كاتی دەستیپێكرد‌و ژمارەی ئەو دەستورەە كاتیانە لە 1958ەوە تا 1970 گەیشتە شەش دەستوری كاتی‌و هەموو ئەم دەستورانەش لەلایەن دەسەڵاتەوە نوسراونەتەوە, بەڵام دوای روخاندنی رژێمی دیكتاتۆری لە ساڵی 2003 سنورێك بۆ دەستوری كاتی دانرا‌و عێراقییەكان بۆ یەكەمجار ساڵی 2005 بەهۆی كۆمەڵەی نیشتمانی هەڵبژێردراوەوە دەستورێكی هەمیشەییان نوسییەوە. هەروەها تێبینی دەكرێت كە لە سەردەمی حوكمی پاشاییەتیدا سەقامگیری هەڵبژاردن نەبووە لە كۆی 16 خولی هەڵبژاردن تەنها پێنج خول ماوەی دەستوریی خۆیان تەواوكردووە كە بریتی بوون لە خولی یەكەم ( 1925- 1928), خولی نۆیەم ( 1939-1943), خولی دەیەم ( 1943- 1946)‌و خولی دوانزەیەم ( 1948-1952) , خولی پانزەیەم ( 1954-1958), لە كاتێكدا لەسەردەمی رژێمی پێشوودا لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە ماوەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق درێژدەكرایەوە وەك ئەوەی لە خولی سێیەمدا روویدا كە لە ساڵی 1989ەوە تا 1995 بەردەوام بوو, بەڵام لە دوای 2003ەوە دۆخەكە زۆر جیاوازە هیچ خولێكی پەرلەمان درێژنەكراوەتەوە‌و هەتائێستاش هیچ پەرلەمانێك هەڵنەوەشاوەتەوە ئەگەرچی بڕیارە كە ئەگەر هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەبچێت ئەوا پەرلەمان پێش ئەو وادەیە بۆ یەكەمجار خۆی هەڵدەوەشێنێتەوە. لەسەردەمی پاشایەتییدا وەزارەتی ناوخۆ سەرپەرشتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنە گشتییەكانی كردووەو ئەوەش رێگەی خۆش كردووە بۆ دەستوەردانێكی بەرفراوانی حكومەت لە پرۆسەكەدا, لەگەڵ بوونی دەنگۆی ساختەكردنی هەڵبژاردنەكان‌و لەسەردەمی كۆمارییدا لە ساڵی 1958ەوە تا 1980 هیچ هەڵبژاردنێك نەكراوە لەو ساڵە بەدواوە هەڵبژاردن ئەنجومەنی نیشتمانی عێراق بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنێكی روكەش بووەو رەنگدانەوەی بیربۆچونی رژێمی بەعس بووە لەرووی كاندیدكردن‌و دەنگدانیشەوە, بەڵام دوای گۆڕینی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003ەوە چەند هەڵبژاردنێك لە عێراق بەڕێوەچووە كە چەندین هێزی سیاسی جیاواز بەشداریان تێداكردووە‌و بۆ یەكەمجار پرۆسەكە لەلایەن كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانەوە بەڕێوەبرا. مەرجەكانی كاندید بۆ پەرلەمان لە هەر قۆناغێكدا جیاواز بووە, لەسەردەمی پاشایەتیدا بڕوانامەی خوێندن نەكراوەتە مەرج بۆ كاندیدی پەرلەمان, بەڵام لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی سەردەمی بەعس‌و ئەنجومەنی نوێنەران لە دوای 2005ەوە بڕوانامەی خوێندن وەك مەرجێك بۆ خۆكاندیدكردن دانراوە. لێرەدا بەراوردكارییەك دەخەینەڕوو لە نێوان پەرلەمانەكاندا لە عێراقدا: سیستمی حوكم - 1925 تا 1985 سیستمی پاشایەتی دەستوریی پەرلەمانی پەیڕەوكراوە. - 1958 تا 2003 سیستمی كۆماری سەرۆكایەتی پەیڕەوكراوە دەستورەكانی عێراق لە ساڵی 1925ەوە قانونی بنەڕەتی ( دەستوور) كە 125 مادە بووە كاری پێكراوە‌و دەستورەكە ساڵی 1924 لەلایەن ئەنجومەنی دامەزراندنی هەڵبژێردراوە نوسراوە. - ساڵی 1958 دەستوری كاتی (30 مادە) بووە. - ساڵی 1963 دەستوری كاتی ( 106 مادە) بووە. - ساڵی 1968 دەستور كاتی ( 95 مادە) بووە. - ساڵی 1970 دەستوری كاتی ( 67 مادە) بووە. - ساڵی 2004 یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی راگوزەر ( 62 مادە) بوووە. - ساڵی 2005ەوە دەستوری هەمیشەیی كاری پێدەكرێت كە ( 144 مادە) یە. شێوازی نوسینەوەی دەستور دەستوری كاتی 1958 لەلایەن ئەنجومەنی سیادەوە دەركراوە, دەستوریی كاتی 1963 لەلایەن عەبدولسەلام عارفی سەرۆك كۆمارەوە دەركراوە, دەستوری كاتی 1968یش لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی بەعسەوە دەركراوە, دەستوری كاتی ساڵی 1970ش هەر لەلایەن ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی بەعسەوەی دەركراوە, یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقیش بۆ قۆناغی ئینتیقالی لە ساڵی 2004 لەلایەن ئەنجومەنی حوكمەوە دەركراوە‌و  دەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005یش لەلایەن كۆمەڵەی نیشتمانی هەڵبژێدراوەوە نوسراوەتەوە. هەمواری دەستور قانونی بنەڕەتی سەردەمی پاشایەتی ( دەستور) دوای پەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی گەل ( نوێنەران‌و ئەعیان)و پەسەندكردنی لەلایەن پادشاوە دەچێتە بواری جێبەجێكردنەوە. بەڵام دەستوری كاتی ساڵی 1958 هیچ ئاماژەیەكی بۆ هەمواری دەستور نەداوە, لە دەستوری كاتی ساڵی 1963شدا هەمواری دەستور دراوەتە دەست سەرۆك كۆمار‌و لە دەستوری كاتی ساڵی 1968‌و 1970دا  ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕشی رژێمی بەعس هەمواری دەستور دەردەكات, دەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005  دوای رەزامەندی ئەنجومەنی نوێنەران هەموار دەكرێتەوە‌و هەموارەكە دەخرێتە راپرسی گشتییەوە. دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی پاشایەتی‌و كۆمارییدا لەسەردەمی پاشایەتیدا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە دەست ئەنجومەنی گەل‌و پادشا, ئەنجومەنی گەلیش پێكدێن لە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەعیان, ئەندامانی ئەنجومەنی ئەعیان لەلایەن پادشاوە دادەنرێن, بەڵام ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن. لەسەردەمی كۆمارییدا بە گوێرەی دەستوری كاتی ساڵی 1958 ئەنجومەنی وەزیران دەسەڵاتی یاسادانان دەگرێتە ئەستۆ بەپەسەندكردنی لەلایەن ئەنجومەنی سیادەوە, لە دەستوری كاتی ساڵی 1963دا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە دەست ئەنجومەنی نیشتمانی سەركردایەتی شۆڕش و ئەنجومەنی وەزیران , لە دەستوری كاتی ساڵی 1968‌و ساڵی 1970 دەسەڵاتی یاسادانان بە ئەنجومەنی سەركردایەتی شۆڕش سپێردراوە هەرچەندە لە دەستوری ساڵی 1970دا ئاماژە بەوەدراوە كە ئەنجومەنی نیشتمانی بە یاساكاندا دەچێتەوە, لەدەستوری هەمیشەیی ساڵی 2005یشدا دەسەڵاتی یاسادانان دراوەتە هەردوو ئەنجومەنی نوێنەران‌و ئەنجومەنی فیدراڵ, هەرچەندە هەتا ئێستا ئەمەی دوەمیان دانەمەزراوە. شێوازەكانی هەڵبژاردن لە سەردەمی پاشایەتیدا یاسای هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ ساڵی 1924 ئاماژە بەوەدەكات كە هەر پەرلەمانتارێكە نوێنەرایەتی 20 هەزار پیاو دەكات, یاسای ژمارە 11ی ساڵی 1946 هەڵبژاردنی لەسەر دوو پلە دیاریكردوەو ساڵی 1952ش مەرسومی هەڵبژاردنی راستەوخۆی نوێنەرانی ژمارە 6 دەركراوە, هەروەها رێگەشی بە سەركەوتن بۆ پەرلەمان داوە بە تەزكیە‌و لەو سەردەمەدا ژن مافی دەنگدان‌و خۆكاندیدكردنی نەبووە. هەڵبژاردنی دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی كۆمارییدا هەتا ساڵی 1980 ئەنجام نەدراوە‌و لەو ساڵەدا هەڵبژاردنی ئازادی راستەوخۆ بە شێوازی دەنگدانی نهێنی ئەنجامدراوە, یاسای هەڵبژاردنەكانی ژمارە ( 16)ی ساڵی 2005یش دەڵێت هەڵبژاردن بە رێگای لیستی داخراو دەبێت‌و خۆكاندیدكردنی تاكیش رێگەی پێدراوە‌و هەردوو خولی یەكەمی هەڵبژاردنی ( 2006- 2010) و  خولی دووەمی هەڵبژاردنی ( 2010- 2014) بەم یاسایە ئەنجامدراوە., لە خولی سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا لە ساڵی ( 2014- 2018) یاسای ژمارە (45)ی ساڵی 2013 پەیڕەوكراوە كە پشتی بەستوە بە سیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی‌و كاندیدكردن بە لیستی كراوە بووەو رێگەش بە خۆكاندیدكردنی تاك دراوە‌و هەڵبژاردنی خولی چوارەمیش( 2018- 2022) بە یاسای ژمارە (45)ی هەمواركراوی ساڵی 2013 ئەنجامدراوە كە بەهەمان شێوازی خولی سێییەم پشتی بە سیستمی لیستی كراوە بەستووەو كاندیدی تاكیش مافی بەشداریكردنی پێدراوە. هەموو ئەو یاسایانەی لەدوای ساڵی 2003ەوە بۆ هەڵبژاردن پەسەندكراون رێژەی كۆتای بۆ ژنان دانەوە كە بریتیە لە 25%ی كورسییەكانی پەرلەمان. هەڵبژاردنەكان لە سەردەمی پاشایەتیدا 16 جار هەڵبژاردن ئەنجامدراوە لە ساڵەكانی: ( 1925, 1928, 1930, 1933, 1935, 1937, 1937, 1939, 1943, 1947, 1948, 1953, 1954, 1954, 1958), هەڵبژاردنەكانیش لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە بەڕێوەبراون‌و بەدیاریكراویش ئەو ئەركە بە وەزارەتی ناوخۆ سپێردراوە‌و ئەوەش تا رێژەیەك رێگەی خۆشكردووە بۆ دەستوەردانی حكومیی‌و بانگەشەكردن بۆ هەبوونی ساختەكاری لە هەڵبژاردنەكاندا. لە سەردەمی كۆمارییدا‌و لە ساڵی 1958 بۆ 1980 هیچ هەڵبژاردنێك بۆ دەسەڵاتی یاسادانان ئەنجامنەدراوە‌و لەسەردەمی بەعسیشدا پێنججار هەڵبژاردن بۆ ئەنجومەنی نیشتمانی كراوە لەە ساڵەكانی( 1980, 1984, 1989, 1996, 2000) لە دوای روخانی رژێمی بەعسیشەوە چوار جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە لە ساڵەكانی ( 2005, 2010, 2014, 2018). لە ساڵی 1958 تا 1980 هیچ لایەنێك بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكان دیارینەكراو, چونكە لەو ماوەیەدا هیچ هەڵبژاردنێك نەكراوە, لە ساڵی 1980- 2000 عزەت دووری سەرۆكایەتی دەستەی باڵای سەرپەرشتیكردنی هەڵبژاردنەكانی كردووە بۆئەوەی كۆنترۆڵی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی بكرێت‌و لەدوای 2003شەوە كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان وەك دەستەیەكی سەربەخۆ ئەركی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنەكانی خراوەتە ئەستۆ. مەرجەكانی خۆ كاندیدكردن لەسەردەمی پاشایەتیدا ئەم مەرجانەی خوارەوە بۆ خۆ كاندیدكردن‌و ئەندامێتی پەرلەمان دیاریكراوە: - تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتربێت. - حكوم نەدرابێت بە زیندانیكردن بۆ ماوەی كەمتر نەبێت لە ساڵێك. - حكوم نەدرابێت بە مایەپوچبوون. - ساختەكار‌و دز نەبێت. - نابێت وەزیفەی حكومیی هەبێت. - نابێت لە كەسە پلە نزیكەكانی پادشا بێت كە ئەو پلەیە بە یاسا دیاری دەكرێت.  - پەرلەمانتار تەنها دەتوانێت نوێنەرایتی یەك ناوچە بكات لە ناوچەكانی نوێنەرایەتی كە بە یاسای هەڵبژاردن دیاریدەكرێن. لەسەردەمی كۆمارییدا بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی نیشتمانی 1980- 2000 ئەم مەرجانە دیاریكراوە: - كەسایەتی تەواو بێت - تەمەنی 25 ساڵی تەواو كردبێت - باوەڕی بە بنەماكانی دەستور‌و شۆڕشی 17-30 تەمموز هەبێت. -  بەشداری قادسیەی سەدام‌و ئومولمەعاركی كردبێت. - خزمەتی سەربازی كردبێت‌و لانی كەم بڕوانامەی قۆناغی ناوەندی یان هاوتای ئەوەی هەبێت. مەرجەكانی ئەندامێتی پەرلەمان لە دوای 2005ەوە: - تەمەنی لە 30 ساڵ كەمتر نەبێت. - یاسای لێپرسینەوە‌و دادپەروەری‌و هیچ یاسایەك نەیگرێتەوە كە لە بری ئەو یاسایە كاری پێدەكرێت. - لەسەر حسابی نیشتمان‌و دارایی گشتی‌و لەرێگەی ناشەرعییەوە دەوڵەمەند نەبوبێت. - بڕوانامەی ئامادەیی یان هاوتای ئەوەی هەبێت. - لەكاتی خۆ كاندیدكردنیدا ئەندامی هێزە چەكدارەكان‌و دامەزراوە ئەمنییەكان نەبێت. ئەرك‌و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لەسەردەمی پاشایەتیدا: 1- دەسەڵاتی یاسادانان مافی دانانی یاسایی هەیە لەگەڵ هەمواركردن‌و هەڵوەشاندنەوەی‌و مافیشی هەیە پرسیار ئاراستەی وەزیرەكان بكات‌و داوای روونكردنەوەیان لێبكات. 2- پێویستە هەموو پرۆژە یاساكان بۆ یەكێك لە دوو ئەنجومەنەكە ( نوێنەران, ئەعیان) بەرزبكرێتەوە ئەگەر رەزامەندی لەسەردا ئەوا بۆ ئەنجومەنی دووەم دەنێردێت‌و نابێتە یاسا ئەگەر هەردوو ئەنجومەنەكە رەزامەندی لەسەر نەدەن‌و پادشا پەسەندی نەكات. 3- پێویستە ئەنجومەنی گەل لە كۆبوونەوەی پێش دەستپێكردنی ساڵی دارایی بودجە پەسەندبكات. 4- ئەگەر پشووی ئەنجومەن بووە هۆی خەرجكردنی بڕێك پارە لە بودجە كە رەزامەندی خەرجكردنی نەدرابێت لە بودجەدا یان یاسایەكی تایبەتدا ئەوكاتە پادشا مافی ئەوەی هەیە مەرسومی مەلەكی بۆ دەربكات بە رەزامەندی ئەنجومەنی وەزیران. لە سەردەمی كۆمارییدا: ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2003) ئەم ئەركانەی جێبەجێكردووە: - پێشنیازكردنی پرۆژە یاسا, - سەرۆك كۆمار داوا لە ئەنجومەن دەكات گفتوگۆ بكات لەسەر بنەماكانی هەر پرۆژە یاسایەك دەنگی لەسەر بدات بە قبوڵكردنی یان رەتكردنەوەی بەبێ‌ ئەوەی گفتوگۆ لەسەر بەندەكانی بكات. - ئەنجومەنی نیشتمانی پەیماننامەكان‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان دەبینێت بۆ قبوڵكردنی یان رەتكردنەوەی, بەبێ‌ ئەوەی ئەنجومەن مافی ئەوەی هەبێت دەنگ لەسەر بەشەكانی یان مادەكانی بدات یان گۆڕانكاریی تێدا بكات. - ئەنجومەن مافی هەیە گفتوگۆ لەسەر سیاسەتە گشتییە ناوخۆیی‌و دەرەكییەكانی دەوڵەت بكات. - ئەنجومەن بۆی هەیە بانگهێشتی هەر ئەندامێك لە ئەنجومەنی وەزیران بكات بۆ روونكردنەوە یان زانیاری وەرگرتن یان لێپرسینەوە لێی بە گوێرەی حوكمەكانی پەیڕەوی ناوخۆی ئەنجومەن. ئەرك‌و دەسەڵاتەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لە دوای 2005ەوە: * دانانی یاسا فیدراڵییەكان. *چاودێریكردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن. * هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار. * رێكخستن‌و پەسەندكردنی پەیماننامە‌و رێككەوتنە نێودەوڵەتییەكان. * پەسەندكردنی دامەزراندنی پۆستە باڵاكانی دەوڵەت. * لێپرسینەوە‌و بەخشینی سەرۆك كۆمار. * پێدان‌و سەندنەوەی متمانە لە سەرۆك‌و ئەندامانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن. * مافی لێپرسینەوە لە بەرپرسی دەستە سەربەخۆكان. * رەزامەندی دەربڕین لەسەر راگەیاندنی جەنگ‌و باری نائاسایی. لیژنەكانی دەسەڵاتی یاسادانان لە سەردەمی پاشایەتیدا ئەنجومەنی نوێنەران حەوت لیژنەی هەبووە, لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەران ( 2006- 2010) ژمارەی لیژنەكانی پەرلەمان گەیشتە 24 لیژنە, لە خولی دووەمدا ( 2010- 2014) ژمارەی لیژنەكان گەیشتە 26 لیژنە‌و لە خولی سێیەمدا ( 2014- 2018) ژمارەی لیژنەكان گەیشتە 25 لیژنە‌و لە خولی چوارەمیشدا ( 2018- 2022) ئەنجومەنی نوێنەران 24 لیژنەی هەیە. ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لە خولی یەكەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی سەردەمی پاشایەتیدا لە ساڵی 1925 ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنەكە (88) ئەندام بوو, لە خولی 16ی ساڵی 1958دا بۆ (148) ئەندام بەرزبووەوە. لە سەردەمی كۆمارییدا: ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتمانی 1980- 2000 (250) ئەندام بوو, ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران لە خولی یەكەمدا (2006- 2010) (275) ئەندام بوو, لە خولی چوارەمدا (2018- 2022) بۆ (329) ئەندام بەرزبوەوە. كۆبوونەوەكانی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتیدا خولی ئەنجومەنی نوێنەران بریتیە لە چوار كۆبوونەوە لە هەر ساڵێكدا‌و لە رۆژی یەكی مانگی كانونی یەكەم دەستپێدەكات‌و ئەنجومەن شەش مانگی هەر ساڵێك كۆبوونەوەكانی دەكات‌و شەش مانگیش پشوو وەردەگرێت, ئەگەر ئەنجومەنەكە هەڵوەشێندرایەوە, ئەنجومەنە نوێیەكە بانگهێشتدەكات بۆ كۆبوونەوە بە شێوەیەكی نائاسایی لە ماوەیەكدا كە لە چوار مانگ تێپەڕنەكات لە بەرواری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنەوە‌و ئەنجومەنی نوێنەران پێویستە لەسەری بڕی خۆ هەڵوەشاندنەوە بدات‌و پادشا فەرمان دەردەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران‌و لە كۆبوونەوەیەكی ئەنجومەنی گەلدا كە خۆی سەرۆكایەتی دەكات بڕیاری دواخستن یان هەڵوەشاندنەوەی دەدات. لە سەردەمی كۆمارییدا, ساڵی یاسادانانی ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2000) پێكهاتووە لە دوو وەرزی یاسادانان, ئەنجومەن دەتوانێت كارەكانی لەهەر وەرزێكدا بێت دەستپێبكات, یەكێكیان لە حەوتی نیسان دەستپێدەكات‌و كۆتایی حوەزیران كۆتایی دێت‌و ئەوی تریان 15ی تشرینی یەكەم دەستپێدەكات‌و كۆتایی كانونی یەكەم تەواودەبێت‌و ئەم خولە كۆتایی پێ ناهێنرێت هەتا بودجەی گشتی پەسەند نەكرێت. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی دوای 2005دا خولی ئەنجومەن چوار ساڵەو بە یەكەمین دانیشتنی دەستپێدەكات‌و كۆتایی ساڵی چوارەمی كۆتایی دێت, هەر ساڵێك ئەنجومەنی نوێنەران دوو وەزری یاسادانی هەیەو ئەو وەرزەی پرۆژە یاسای بودجەی تێدا دەخرێتە گفتوگۆوە كۆتایی پێ ناهێنرێت تا بودجە پەسەند دەكرێت. هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی پاشایەتیدا ( 1925- 1958) پادشای وڵات فەرمان دەردەكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی گشتی ئەنجومەنی نوێنەران‌و لە كۆبوونەوەی ئەنجومەنی گەلدا كە خۆی كۆبووونەوەكە دەكاتەوەو بڕیاری دواخستن یان هەڵوەشاندنەوەی دەدات. لە سەردەمی كۆمارییدا سەرۆك كۆمار مافی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی ( 1980- 2000)ی هەبووە, لە دوای 2005ەوە ئەنجومەنی نوێنەران هەڵدەوەشێنرێتەوە بە زۆرینەی رەهای هەموو ئەندامەكانی لەسەر داواكاریی یەك لەسەر سێی ئەندامەكانی یان لەسەر داواكاریی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بە رەزامەندی سەرۆك كۆمار‌و نابێت لەكاتی پرۆسەی لێپرسینەوە لە سەرۆك وەزیران ئەنجومەن هەڵبوەشێنرێتەوە. سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە سەردەمی كۆمارییدا ئەنجومەن هەموو ساڵێك لە یەكەم دانیشتنیدا سەرۆكێك‌و دوو جێگری سەرۆك‌و دوو نوسەر لە ئەندامەكانی ئەنجومەن هەڵدەبژێرێت‌و ئەنجومەن ئەم هەڵبژاردن پەسەند دەكات. لە سەردەمی ئەنجومەنی نیشتمانیدا ( 1980 – 2000) لە دانیشتنی یەكەمی ئەنجومەندا بە دەنگدانی نهێنی سەرۆكی ئەنجومەن‌و دوو جێگر‌و ئەمینداری ئەنجومەن هەڵدەبژێدرێنئ بەهەموویان دەستەی سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكە پێكدەهێنن, سەبارەت بە ئەنجومەنی نوێنەرانیش لەدوای ساڵی 2005ەوە ئەنجومەنەكە لە یەكەم دانیشتنیدا سەرۆكێك‌و جێگری یەكەم‌و دووەمی سەرۆك بە دەنگی زۆرینەی ئەندامانیو بە دەنگدانی نهێنی راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت.  

‎ ‎درەو : ‎بەپێی هەواڵێكی ڕۆژنامەی ”واشنتۆن پۆست”ی ئەمریكی شارەزایانی نێودەوڵەتی سەر بە نەتەوە یەكگرووەكان لە لێكۆڵینەوەیەكیاندا باس لەوە دەكەن كە ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش چەكی كیمیاوی لەسەر بەندكراوە عێراقیەكان تاقیكردۆتەوە بۆ زانینی ئاستی كاریگەریی ئەو چەكانە. ‎لە ساڵی (2015)ەوە چەند ڕاپۆرتێك باسیان لە بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی كردووە لەلایەن داعشەوە، وبەرپرسانی دەزگای هەواڵگری ئەمریكی وبەرپرسە عێراقیەكانیش لەو كاتەدا مەترسی خۆیانیان لەمبارەیەوە دەربڕیوە سەبارەت بە هەوڵە چالاكەكانی ڕێكخراوی داعش بۆ پەرەپێدانی ئەم جۆرە چەكانە. ‎ئەو بەرپرسانە لەو كاتەدا ڕایانگەیاندووە كە ڕێكخراوی ناوبراو هەوڵی دەستخستنی یارمەتی دەدات لە ژمارەیەك لە زانایان لە عێراق وسوریا وچەند شوێنێكی دیكە لە ناوچەكەدا بە مەبەستی دامەزراندن وكردنەوەی ناوەندێكی توێژینەوە وتاقیكردنەوەی چەكی كیمیاوی وبایۆلۆجی. ‎ئەم توێژینەوانەش لەو كاتەوە دەستیپێكردووە كە ئەم ڕێكخراوە توندڕەوە پەڕگیرە زانكۆی موسڵی وەك ناوەندێك بۆ توێژینەوە وتاقیكردنەوەی چەندین جۆری نوێ لەو چەكانە بەكارهێناوە، ئەمەش بەپێی ڕاپۆرتێكی لیژنەیەكی تایبەتی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی، كە ئاماژەی بەوەداوە كە هەندێك لە بەندكراوە عێراقیەكان ژیانیان لەدەستچووە لە ئەنجامی ئەو تاقیكردنەوانەدا. ‎لە ثالیۆم هەتا نیكۆتین ‎پشكنەران لەو ڕاپۆرتانەیان كۆڵیوەتەوە كە باس لەوە دەكات هەندێك لەو بەندكراوانە مادەی ثالیۆمیان پێدراوە، كە مادەیەكی كیمیاوی ژەهراویە وبەكاردێت وەك ژەهرێك بۆ لەناوبردنی جرج ومشك، هەروەكا مادەی نیكۆتینیش دراوە بەو بەندكراوانە كە ئەمیش دەبێتە ژەهرێكی كوشندە ئەگەر بە ژەمی زۆر وەربگیرێت. ‎ڕاپۆرتەكان ئامژەشیان داوە بەو هەوڵانەی داعش بۆ دروستكردنی گازی كلۆر وخەردەلی كبریت(گازی خەردەل) كە لە جەنگی جیهانی یەكەمدا بەكارهاتووە بۆ كوشتن وشێواندنی جەستەی هەزاران سەرباز، وبەڵگەی نوێش بەردەستكەوتون لە ئەنجامی پشكنینی ئامێرەكانی كۆمپیوتەر ومۆبایلی ئەو ئەندامانەی گروپەكە كە كوژراون یان دەستگیر كراون، سەبارەت بە بەكارهێنانی ئەم گروپە تیرۆرستیە بۆ چەكی كیمیاوی لەسەر هاوڵاتیانی سڤیل. ‎لەپاش كۆنترۆڵكردنی چەندین ناوچەی فراوان لە باكوری عێراق لە ساڵی 2014، چەكدارانی داعش دەستیانگرت بەسەر بڕێكی زۆر لە مادەی كلۆر لە وێستگەكانی پاكژكردنەوەی ئاوی خواردنەوەدا، دواتریش بەكاریانهێنا لە هێرشەكانیاندا بە گازی كوشندە دژی چەكدارە كوردەكان وسوپای عێراقی وهاوڵاتیانی سڤیل. ‎”میراتی سەدام” ‎پاشان داعش ژمارەیەك لە زانا وئەندازیارانی وەگەڕخستووە بۆ كاركردن لەو كارگانەی كە پێشتر ڕژێمی سەدام حسێن دایمەزراندون، ئەمەش بۆ یارمەتیدانی ڕێكخراوەكە لە بەرهەمهێنانی گازی خەردەل بە بەكارهێنانی تاقیگەكانی زانكۆی موسڵ وەك ناوەندێكی توێژینەوە. ‎لێكۆڵەرەوەكان دوپاتیانكردۆتەوە كە داعش تا ڕادەیەك سەركەوتوو بووە لە دروستكردنی جۆرێكی خراپ لە گازی خەردەل تا بەكاریبهێنێت لە ڕێگەی ئەو گوللە تۆپانەی كە لەبەردەستیدا بووە. ‎لە بەدواداچونێكیدا بۆ ئەنجامەكانی لێكۆڵینەوە نێودەوڵەتیەكە، ڕیچارد بیلش، بەڕێوەبەری بەرنامەی چەكە كیمیاوی وبایۆلۆجیەكانی ناوەندی جیمس مارتن بۆ توێژینەوەكانی بەرگرتن لە بڵاوبونەوەی ئەم چەكانە لە شاری مۆنتێری لە ویلایەتی كالیفۆرنیا، دەڵێت :”ڕاپۆرتەكە ئاماژەی بە زیادبوونی تواناكانی داعش داوە بە ڕێژەیەكی كەم، وئەگەر ئەم زانیارییانەش بە تەواوی بسەلمێنرێت ئەوا پێویستە گۆڕانكاریی لە ڕێوشوێنەكانی پاراستنی هێزە ئەمریكیەكاندا بكرێت كە لەو ناوچانە بڵاوەیان پێكراوە”. ‎كەریم ئەسەد ئەحمەد خان، سەرۆكی لیژنەی لێكۆڵینەوە لە تاوانەكانی كوشتن وهەتك كردن دژ بە ئێزدیەكان، لەمبارەیەوە دەڵێت :”لیژنەكەیان بەڵگەی ڕوون وئاشكرا وقایلكەریان دەستكەوتووە لەسەر ئەنجامدانی تاوانەكانی كۆمەڵكوژی كە ڕێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی ئەنجامیداون، بە تایبەتی دژ بە كەمینەی ئێزدی لە عێراقدا. ‎ئاماژەی بەوەش كردووە كە لیستی تاوانە دۆكیومێنتكراوەكان پێكدێت لە ”كوشتن وئەشكەنجەدان ومامەڵەی توند ودەستدرێژی كردنە سەر كەرامەتی تاكەكان”.    

درەو: هەتائێستا وادەردەكەوێت نەخشەی هاوپەیمانێتی سیاسیی شیعەكان دابەشبووە بۆ سێ‌ كوتلەی سەرەكی كە بریتین لە هاوپەیمانێتی ( نەسر – حیكمە), رەوتی سەدر‌و هاوپەیمانێتی فەتح كە لەو گروپە شیعانە پێكهاتووە كە خاوەنی گروپە چەكدارەكانی وەكە عەسائیب‌و بەدر‌و نوجەبان. هاوپەیمانێتی دەوڵەتی یاساش كە نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووتر سەرۆكایەتی دەكات نزیكی خۆی لە هیچ لایەنێكەوە رانەگەیاندووە, بەڵام پێشبیندەكرێت كە بچێتە ریزی هاوپەیمانی فەتح كە لە كوتلەكانی تر نزیكترە لێی. رەوتی حیكمە‌و نەسر كە حزبی كۆنگرەی نیشتمانی عێراق‌و چەند گروپێكی مەدەنیشیان لەگەڵدایە " هاوپەیمانێتی هێزەكانی دەوڵەت" پێكدەهێنن كە پێدەچێت ببێتە لایەكی هاوكێشەی هێزە سیاسییەكانی تری شیعە كە گروپی چەكداریان هەیە وەك رەوتی سەدر‌و فەتح. رەنگگی هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی عێراق كە بڕیارە 10ی ئۆكتۆبەری ئەمساڵ بەڕێوەبچێت حكوتێكی جیاواز لە حكومەتی ئێستای لێبكەوێتەوە كە مستەفا كازمی سەرۆكایەتی دەكات‌و ساڵێك لەمەوبەر دەستبەكاربوو دوای زنجیرەیەك خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتی كە بووە هۆی نەمانی حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی. هاوپەیمانی " هێزەكانی دەوڵەت" هاوپەیمانی حیكمە لەلایەن عەممار حەكیمەوە سەرۆكایەتی دەكرێت‌و نەسریش لەلایەن حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشوترەوە‌و حزبی كۆنگرەی نیشتمانی عێراقیش ئاراس حەبیب سەرۆكایەتی دەكات كە وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكا تۆمەتباریكردوووە بە پشتیوانیكردنی حزبوڵای لوبنانی سزای بەسەردا سەپاندووە. چاودێری سیاسی مورتەزا عەربید دەڵێت" ئەوەی بە هاوپەیمانی هێزەكانی دەوڵەت ناسراوە نیشانەی پرسیاری زۆری لەسەر, بە تایبەتی كە سەركەوتوو نەبوو لەوەی سوننە پەلكێش بكات بۆ ناو هاوپەیمانێتییەكە یان هەتائێستا نەیتوانیوە هێزە شیعە میانڕەوەكان قایل بكات بێنە ریزییەوە". عەربید لە لێدوانێكیدا بۆ سایتی كەناڵی ( الحرە) دەشڵێت "بوونی كەسانێك لەم هاوپەیمانێتییەدا كە سزای نێودەوڵەتییان بەسەردا سەپێندراوە بەهۆی پەیوەندییان بە میلیشیاكانەوە زۆر نامۆیە". رۆژنامەنوسی عێراقی ئەحمەد سهێل دەڵێت" قورسە پێشبینی چارەنوسی هاوپەیمانێتی عەبادی‌و حەكیم بكرێت, مانەوەی ئەم هاوپەیمانێتییە بە یەكگرتوویی بەندە لەسەر ژمارەی ئەو پەرلەمانتارانەی لە هەڵبژاردنەكاندا بەدەستیدەهێنێت, ئەگەر ژمارەیەكەی زۆری بەدەستهێنا ئەوا وایان لێدەكات لە سەرچاوەیەكی بەهێزوە دانوستان بكەن‌و باوەڕم وایە بە یەكگرتوویی دەمێنێتەوە, بەڵام ئەگەر ژمارەی پێویست بەدەستنەهێنێت ئەوە پێدەچێت لە چوارچێوەی گەڕان بەدوای دەستكەوتی دەسەڵات پەرت ببێت لەدوای هەڵبژاردنەكان".  بەوتەی ئەو رۆژنامەنوسە كێشەیەكی تر كە هەڕەشە لەم هاوپەیمانێتیە دەكات جۆری كاندیدەكان, بەزۆری كاندیدەكانی ئەم كوتلانە دوای هەڵبژاردن لە ئەنجامی گوشار یان بەڵێن پێدان بە پۆست  لە هاوپەیمانێتییەكە جیادەبنەوە كە رەنگە ئەمە لە هەڵبژاردنی داهاتوودا ئامادەگی هەبێت". هاوپەیمانێتی سەدرییەكان هەتا ئێستا سەدرییەكان نیازی خۆیان بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانێتی لەگەڵ هیچ كەسێكدا رانەگەیاندووە, بەڵام بەروون‌و ئاشكرا رایانگەیاندووە كە هەوڵدەدەن بۆ " سەرۆك وەزیرانێكی سەدری". حاكم زاملی ئەندامی رەوتەكە كە چەند خولێك پەرلەمانتار بووەو قسەی بۆ سایتی ناس نیوز كردووە, دەڵێت" هاتنی سەرۆك وەزیرانێكی سەدری بۆ كورسی دەسەڵات بە واتای ئەوە دێت كە عێراق بەسەر ئیمارات‌و سعودیە‌و ئێراندا سەردەكەوێت, چونكە ئەو سەرۆك وەزیرانە بەهێز دەبێت‌و پشتیوانی دەكرێت‌و لەژێر لێپرسینەوەی كەسایەتییەكی بە سەنگی وەك سەرۆكی رەوتی سەدر, موقتەدا سەدردا دەبێت كە زۆرترین توانای هەیە بۆ چاودێریكردنی توندی لەلایەن نەزاهەوە".  چاودێری سیاسی مورتەزا سامەڕایی دەڵێت" رەوتی سەدر بەهێزترین ژمارە دەبێت لە هەڵبژاردنەكاندا, بەڵام پێویستی بەوە دەبێت هاوپەیمانێتی لەگەڵ كوتلەكانی تردا بكات بۆ بردنەوەی پۆستی سەرۆك وەزیران". سامەڕایی دەشڵێت" رەوتی سەدر بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك وەزیران ناچار دەبێت سازش لەسەر پۆستەكانی تر بكات بۆ كوتلەكانی تر لە نێویشیاندا ركابەرەكانی , ئەوەش پێگەی جەماوەریی لاواز دەكات". هیچكام لە بەرپرسانی رەوتی سەدر كە سایتی " الحرە" قسەی لەگەڵدا كردوون وەڵامی ئەو پرسیارانەیان نەدایەوە كە سەبارەت بە هاوپەیمانێتیكردن لە داهاتودا ئاراستەیان كرا, بەڵام پەرلەمنتارێكی رەوتەكە كە ئامادە نەبوو ناوی خۆی ئاشكرا بكات وتی" سەدر هەمیشە خۆی بە نزیك لە عەممار حەكیم دادەنێت". پەرلەمانتارەی رەوتی سەدر دەڵێت" لە راستیدا هیچ زانیارییەكمان نیە, چاوەڕوانی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان دەكەین, بەڵام بە تەئكید بوونی عەممار حەكیمان لەوانی تر زیاتر دەوێت". هاوپەیمانێتی " گروپە چەكدارەكان" پارێزگاری پێشووی بەغداد‌و نزیك لە هاوپەیمانی فەتح فەلاح جەزائیری دەڵێت" پێشبینی دەكرێت فەتح هاوپەیمانێتی بونیاتنان پێكبهێنێتەوە" ئەو هاوپەیمانێتییەی كە چەند باڵێكی سیاسی میلیشیا عێراقییەكانی لەخۆگرتبوو. هەرچەندە جەزائیری وەك كاندیدێكی سەربەخۆ لە هەڵبژاردنەكان بەشداری دەكات بەڵام دەڵێت ئەو لە هەڵبژاردندا سەربەخۆیە بەڵام لەرووی سیاسییەوە سەربەخۆ نیە. جەزائیری بەداخیشە كە هاوپەیمانێتی فەتح لەنێو خۆیدا دابەشبووە‌و پەیامێكی دڵنیایی ئاراستەی جەماوەرەكەی نەكردووە‌و ئەو بڕیاریداوە وەك سەربەخۆ بچێتە هەڵبژاردنەوە چونكە سەربەخۆ گرەودەگات لەسەر جەماوەرەكەی‌و كارەكانی‌و پەیوەندییەكانی‌و هەماهەنگییەكانی لەگەڵ لایەنەكانی تردا. سەرچاوەیەكی نزیك لە رێكخراوی بەدر كە هادی عامری ئەمینداری گشتیی سەرۆكایەتی هاوپەیمانی فەتح دەكات دەڵێت  هێزە سیاسییە توندڕەوەكانی ناو هاوپەیمانێتییەكە نایانەوێت عامری لەسەرۆكایەتی هاوپەیمانێتییەكەدا بمێنێتەوە". بەوتەی ئەو سەرچاوەیە عامری نوێنەرایەتی هێڵی میانڕەوی هاوپەیمانێتییەكەی دەكات كە هاوپەیمانێتی گروپە چەكدارەكانە, لەبەرئەوە ئەوان دەیانەوێت ئازادییەكی زیاتریان بۆ رەفتاركردن هەبێت, بەڵام جەماوەرێتی رێكخراوی بەدر‌و پێویستیان پێی وایان لێدەكات  لەراگەیاندنی بڕیاری جیابوونەوە رارا بن. چاودێری سیاسی بەدر عەفان دەڵێت" ئاڵۆزی نێو هاوپەیمانێتییەكە راستەقینەیە, بەڵام بەهۆی ئەوەی عامری خاوەنی بەرژەوەندی ئابوری گەورەیە نایەوێت توشی پێكدادان بێت لەگەڵ دەوڵەت یان هێزە خۆرئاواییەكان, ئەوەش پێچەوانەی بۆچوۆنی ئەو میلیشیایانەیە كە لەلایەن ئێرانەوە پشتگیریی دەكرێن". عەفاد دەشڵێت هێزە سیاسییە شیعەكان هەمویان بە جیاوازی رەگ‌و ریشەیان لاوازن‌و ناچار دەبین سازشی زۆر بۆ هێزەكانی تر بكەن‌و ئەوان هێشتا بەهێزن, بەڵام هیچیان وەك پێویست بەهێزنین". بڕیاری ئۆكتۆبەری 2021 هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەبچێت, بەڵام گومان هەیە لەسەر ئەوەی كە بە شێوەیەكی پاك‌و شەفاف بەڕێوەبچێت.

(درەو): سایتی (یاهۆ نیوز)ی ئەمریکی لە راپۆرتێکدا زانیاری نوێی لەبارەی ئۆپراسیۆنی کوشتنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێرانی بڵاوکردەوە، بەپێی راپۆرتەکە هێزی دژە تیرۆری کوردستان بەشداربوون لە ئۆپراسیۆنی کوشتنی سولەيمانیدا. "سێگۆشەی مەرگ" یاهۆ نیوز لەزاری چەند سەرچاوەیەکی جیاوازەوە باسلەوە دەکات، دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا فەرمانی کوشتنی قاسم سولەیمانی دەرکردووە، هێزە تایبەتەکانی سوپای ئەمریکا دەستیان کردووە بۆ پلاندانانی ورد بۆ جێبەجێکردنی فەرمانەکەی سەرۆک. بەپێی راپۆرتەکە، لەکاتی بەئامانجگرتنی قاسم سولەیمانیدا لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد، سێ گروپی هێزە تایبەتەکانی سوپای ئەمریکا کە بە "دەلتا فۆرس" ناسراون، لە شوێنی بەئامانجگرتنی قاسم سولەیمانیدا ئامادەبوون و هەندێکیان لەوانە جلوبەرگی کارمەندانی فڕۆکەخانەیان لەبەردا بووەو لە بینا کۆنەکانی دەوروبەری فڕۆکەخانەو لەناو ئۆتۆمبیلی کەنار شەقامەکاندا چاودێرییان کردووە. ئەم سێ گروپە تایبەتەی سوپای ئەمریکا بەجۆرێک بووە، لەکاتی هاتنەدەرەوەی قاسم سولەیمانی لە فڕۆکەخانەی بەغداد، سێگۆشەیەکیان بە دوری (٥٠٠ بۆ ٩٠٠) مەتر دروستکردووە بەناوی "سێگۆشەی مەرگ". بەگوێرەی راپۆرتەکەی یاهۆ نیوز، لەوکاتەدا بە حکومەتی عێراق وتراوە بەشی باشوری خۆرهەڵاتی فڕۆکەخانەی بەغداد بەهۆی راهێنانی سەربازییەوە داخراوە، فەرماندەی هێزی دەلتاو هێزی پشتیوانیی، ئەو شەوە لە بارەگای باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە بەغداد بوون و لەڕێگەی دوربینی یەکێک لە قەناسبەدەستەکانەوە، پرۆسەی کوشتنی قاسم سولیمانیان بەشێوەیەکی راستەوخۆ بینیوە. دژە تیرۆری کوردستان لە ئۆپراسیۆنەکەدا یاهۆ نیوز ئاشکرایکردووە، هێزی دژە تیرۆری کوردستان  لە پێدانی زانیاری لۆکاڵی و ناسینەوەی قاسم سولەیمانی لە نزیکەوە، زانیارییان بە هێزەکانی ئەمریکا داوە. فڕۆکەکەی قاسم سولەیمانی لە دیمەشقی پایتەختی سوریاوە دوای چەند کاتژمێرێک دواکەوتن لە وادەی خۆی، لە فڕۆکەخانەی بەغداد نیشتوەتەوە. بەپشتبەستن بە تیمەکان لەسەر زەوی، سێ فڕۆکەی بێ فڕۆکەوانی ئەمریکا کە موشەکی "هێڵ فایەر"یان هەڵگرتووە، لە فڕیندا بوون بۆ شوێنی مەبەست. سولەیمانی سێجار موبایلەکەی گۆڕیوە یاهۆ نیوز لەزاری یەکێک لە فەرماندە سەربازییەکانی ئەمریکاوە دەڵێ:" لەماوەی شەش کاتژمێردا بەر لە گەشتکردنی لە فڕۆکەخانەی دیمەشقەوە بۆ بەغداد، قاسم سولەیمانی سێجار موبایلەکەی گۆڕیوە، هێزەکانی ئەمریکا لەگەڵ هاوتا ئیسرائیلییەکانیان له تەلئەبیب بوون و لەوێوە چاودێری موبایلەکانی سولەیمانیان کردووە، ئیسرائیلییەکان ژمارە تەلەفۆنەکانی سولەیمانیان لابووەو ئەوان داویانە بە هێزەکانی ئەمریکا. یاهۆ نیوز بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە پەیوەندی بە باڵیۆزخانەی ئیسرائیل لە واشنتۆن کردووە، ئەوان لەمبارەیەوە هیچ قسەیەکیان نەکردووە. ساتی کوشتنی سولەیمانی راپۆرتەکە دەڵێ" کاتێک دوو ئۆتۆمبیل کە قاسم سولەیمانی و هاوەڵەکانیان هەڵگرتبوو لە فڕۆکەخانە هاتنە دەرەوە و گەیشتنە شوێنی مەبەست، یەکێک لە فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان دوو موشەکی گرتە ئۆتۆمبیلەکەی سولەیمانی، شۆفێری ئۆتۆمبیلی دووەم ویستی هەڵبێت و پێی لەسەر بەنزین دانا،بەڵام بەرلەوەی لەوەی (١٠٠ مەتر) ببڕێت، هێزەکانی "دەلتا" ئەو ئۆتۆمبیلەیان ئاگرباران کردو موشەکێکی تر لەڕێگەی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکانەوە ئاڕاستەی ئۆتۆمبیل دووەم کرا. لە ٣ی کانونی دووەمی ٢٠٢٠دا لە نزیک فڕۆکەخانەی بەغداد قاسم سولەیمانی کوژرا. لەبارەی راپۆرتەکەوە یاهۆ نیوز وەکو خۆی دەڵێ بەم راپۆرتەی لەسەر بنەمای گفتوگو لەگەڵ (١٥) بەرپرسی ئێستاو پێشووی ئەمریکا ئامادەکردووە. سایتەکە ئاماژەی بەوەکردووە، ئیدارەی ترەمپ ماوەیەکی زۆر بووە تاوتوێی کوشتنی قاسم سولەیمانی کردووەو کوشتنی سولەیمانی یەکێک لە گرنگترین بڕیارەکانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ترەمپ بووە کە کاریگەرییەکی بۆ ماوەی چەندین ساڵی تر بەردەوام دەبێت و رەنگە کاریگەری ستراتیژیش لەسەر جۆ بایدن لە ناوچەکە بەجێبهێڵێت.

درەو: نایبف بن داود میری ئێزدیان لە شەنگال رایدەگەیەنێت كە لەدوای رزگاركردنی شەنگالەوە هاوكاریی و كۆمەكی زۆری شەنگال و ئاوارەكانی شەنگال كراوە، زۆرینەی ئەو هاوكاریانە نەگەیشتونەتە دەست شەنگالیەكان و گەندەڵی زۆری تێدا كراوە. ایف بن داود، میری ئێزدیان بە ڕۆژنامەی سەباحی ڕاگەیاندووە، لایەنە بەخشەرەکان لەدوای ئازادکردنی شەنگالەوە کۆمەکی بەردەوامییان ناردووە، بە نمونە ئیماراتی عەرەبی نزیکەی دوو ملیۆن و ٧٠٠ هەزار دۆلار و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش٨٤ ملیۆن دۆلار و هەروەها پاپای ڤاتیکان و سەرۆککۆماری عێراق و چەندانی دیکە کۆمەکیان بۆ شەنگال ناردووە. دەشڵێت، بەشێکی زۆری ئەوهاوکارییانە بە شێوەیەکی دروست خەرج نەکراوە و گەندەڵییان تێدا کراوە، بەپێویستی دەزانێت لایەنە پەیوەندیدارەکانی پارێزگای نەینەوا لیژنەیەک بۆ چاودێریکردنی کاری ڕێکخراوەکان پێکبهێنن و مانگانە ڕاپۆرت لەوبارەیەوە پێشکەش بە سەرووی خۆیان بکەن. ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە، کە باشترین بەڵگە کە بەخشینەکان نەگەیشتونەتە شەنگال، گوندیسەباحیەیە کە ٦٣ ماڵ و ٧٤ خێزان و ٤١٤ هاووڵاتی تێدا نیشتەجێیە، لەنێویشیاندا پێنجڕزگاربوویدەستی داعش و ٧٠ کەسی خاوەن پێداویستی تایبەتی بێ چاودێری هەیە، هەروەها خێزانەکان لە خوار هێڵی هەژارییەوە دەژین و ئاویئاودێری دەخۆنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا قوتابخانە و بنکەی تەندروستییان نییە، ئاماژە بەوەش دەکات کە زۆرینەی ناوچەکانیشەنگال هاوشێوەی ئەم گوندەن وەک سەیبا شێخ خدر، کەرزەرک. میری ئێزدیان باس لەوەش دەکات، لە ماوەی سێ ساڵی کارکردنی ڕێکخراوە نێودەوڵەتی و ناوخۆییەکان لە ناوخۆی شەنگال، دەرکەوتووە ١٠٪ کاریان کردووە، ئەوەش ڕێژەیەکی کەمە بەراورد بە کارکردنی ئەو ژمارە زۆرە لە ڕێکخراوەکان لەو بوارەدا. لای خۆیەوە مەحمودئەعرەجی، ئەمینداری گشتیی گروپی شیعی شەنگال دەڵێت، ئەو کێشەیەی سەبارەت بە هاوکارییە دەرەکیەکان بۆخەرجکردنی پرۆژەکان ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، ئەوەیە کە تەنها ٤٠٪ی ئەو هاوکارییانە بۆ هەموو سڵێک خەرج کراوە، دووپاتیدەکاتەوە کە ئەم دۆسیە مرۆییە لەلایەن چەندکەسێکی سیاسیەوە ئیستغلال کراوە. هەر لەو بارەیەوە خەلدون سالم، پسپۆری ئێزدییەکان لە لێدوانێکیدا بۆ سەباح ڕایگەیاندووە، کاری ڕێکخراوەکان متمانەی لەدەستداوە، زۆربەیان وەک پێویست ڕۆڵی خۆیان نەگێڕاوە، بۆیە دەبێت کۆنترۆڵی کاری ئەو ڕێکخراوانە بکرێت، بەتایبەت کە زۆربەی ناوچەکانی شەنگال خزمەتگوزاری پێویستیان نییە، بەڵام بەدەست پشتگوێخستنەوە بەتایبەت ناوچەکانی باشور دەناڵێنن، لەپێناو کەمکردنەوەی ئەو گەندەڵییانە، پێویستە چاودێریی دەزگا و لایەنە پەیوەندیدارەکان لەو دۆسیەیە چڕ بکرێتەوە. هاوکات عەلی بەیاتی، وتەبێژی کۆمیسیاری باڵای مافەکانی مرۆڤ دەڵێت، ئاشکرایە کە شەنگال تا ئێستا دیلی حکومەت و بەڵێنە نێودەوڵەتییەکانە، پرسی ئێزدی و شەنگالیش ڕەهەندێکی گەورەی لە میدیا و ناوەندی بڕیاردانی نێودەوڵەتییدا وەرگرتووە، بەڵام لەڕاستییدا شتەکان نەگۆڕاوە و هاوڵاتیانی شەنگالیش هێشتا گرنگترین پێداویستی ژیانێکی شایستەیان نییە.

درەو: لەكۆی 2322 پرۆژە كە دەستەی نیشتمانی بۆ وەبەرهێنان لە عێراق مۆڵەتی پێداوە لە چەند ساڵی رابردوودا تەنها 613 پرۆژە جێبەجێكراوە‌و نزیكەی 1000 پرۆژەیان پرۆژەی وەهمی بوون, ئەمە بەوتەی سوها داود نەجار سەرۆكی دەستەكە كە قسەی بۆ كەناڵی ( ئەلحوڕە) كردووە. نەجار دەشڵێت 750 پرۆژەی تر هەیە كە جێبەجێكردنی ماوەیەكی دوورودرێژە پشتگوێ خراوە‌و رێژەیەكی كەمیان لێ جێبەجێكراوە. بەوتەی نەجار حكومەتی عێراق مۆڵەتی زیاتر لە هەزار پرۆژەی هەڵوەشاندوەتەوە كە رێژەی جێبەجێكردنیان سفر بووە یان زۆر كەم بووە ئەوەش بە بڕیارێكی سەرۆكایەتی وەزیران كە جەختدەكاتەوە لەسەر هەڵوەشاندنەوەی مۆڵەتی ئەو پرۆژانەی كەی سێ‌ ساڵ بەسەر وادەی جێبەجێكردنیاندا تێپەڕیوە‌و هێشتا جێبەجێ نەكراون یان رێژەیەكی كەمیان لێ جێبەجێكراوە. بە باوەڕی نەجار ئەم رێوشوێنە نوێیانەی حكومەت دەیان ترلیۆن دینار ( دەیان ملیار دۆلار) بۆ دەوڵەت دەگەڕێنێتەوە‌و هەروەها دەشبێتە هۆی ئەوەی هەزاران دۆنم زەوی بگەڕێنرێتەوە بۆ وەبەرهێنان. بەوتەی نەجار بەهای ئەو پرۆژانەی كە تۆماركراون‌و جێبەجێ نەكراون دەگاتە نزیكەی 70 ملیار دۆلار‌و بەهای ئەو زەویانەی كە بەخشراون بەو پرۆژە وەهمیانە دەگاتە 60 ملیار  دۆلار. نەجار كە ساڵی رابردوو دوای گۆڕانكارییەكانی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران لە پۆستە حكومییەكاندا بووە بە سەرۆكی دەستەی نیشتمانی بۆ وەبەرهێنان  دەڵێت:" ژمارەكە دەگاتە دوو ئەوەندە, بەڵام نەمانویست توشی شۆكیان بكەین". سەلیم محەمەد, سەرمایەدار‌و بزنسمانێكی عێراقە دەڵێت:" بەدەستهێنانی مۆڵەتێكی وەبەرهێنان قورسترین كارە بۆ وەبەرهێنەرەكان, هەتا زۆر لە جێبەجێكردنی پراكتیكی پرۆژەكە قورسترە". ئەو بزنسمانە عێراقییە جەختدەكاتەوە كە هاوڕێ‌ وەبەرهێنەرەكانی ساڵی 2013 داوای 100 هەزار دۆلاریان لێكراوە لە بەرامبەر رەخساندنی هەلێك بۆ كۆبوونەوە لەگەڵ بەرپرسانی دەستەی وەبەرهێنان, هەتا بەبێ‌ ئەوەی دڵنیاش بكرێتەوە كە گرێبەستەكەی پێدەدرێت یان نا". سەرۆكی دەستەی نیشتمانی بۆ وەبەرهێنان جەختدەكاتەوە كە ئەو گرێبەستانەی جێبەجێ نەكراون لە رێگەی گەندەڵییەوە بەخشراون كە زۆر بەربڵاوە لە عێراقدا, چەندان كەس هەن كە هەموو كاروبارێكیان تەواووە بەڵام ناتوانن فۆرمی پێشكەشكردن بەدەستبهێنن، بەڵام كەسانی تر هەن بە دوو خولەك لە باشترین‌و زیندووترین شوێندا پارچە زەوی بەدەستدەهێنن. بەوتەی نەجار وەبەرهێنەرە وەهمییەكان بە بەكارهێنانی مۆڵەتەكانی وەبەرهێنان قەرز لە بانكەكان وەردەگرن, یان بڕێك پارە لە خەڵك وەردەگرن‌و پاشان هەڵدێن یان شمەك دێننە وڵاتەوە‌و بازرگانی پێوەدەكەن, یان زەوی لە دەوڵەت وەردەگرن‌و بە پەنهانی پارچە پارچەی دەكەن‌و دەیفرۆشن, یان بەنهێنی مۆڵەتی وەبەرهێنان دەفرۆشن, یان دراوی بیانی دێنن‌و بازرگانی دەكەن بە مافی هێنانی. سەرۆكی دەستەی نیشتمانی عێراق بۆ وەبەرهێنان راشیدەگەیەنێت كە رووبەڕووی گوشار بوەتەوەو ئاشكرایدەكات كە رووبەڕوی مەترسی ئەمنیی بوەتەوە.