درەو: داهاتی نەوتی عێراق گەیشتە ( 4 ملیارو 213 ملیۆن) دۆلار و بە بەرارود بە مانگی رابردوو نزیكەی ( ملیارێك) دۆلار زیادی كردووە. وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی كانونی یەكەمی 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك  فرۆشی نەوتی عێراق (88 ملیۆن و 211 هەزارو 750) بەرمیل نەوت بووە ، بە بەراورد بە مانگی رابردوو ( تشرینی دووەم ) كە داهاتی نەوتی عێراق ( 3 ملیار و 403 ملیۆن) دۆلاربووە، بەو پێیە داهاتی نەوتی عێراق نزیكەی ( ملیارێك) دۆلار زیادی كردووە. -  لە مانگى كانونی یەكەمدا رۆژانە (2 ملیۆن و 846 هەزار) بەرمیل نەوتی رەوانە كراووە. - نرخی یەك بەرمیل نەوت لە مانگی كانونی یەكەمدا بە ( 47 دۆلارو 765  سەند) فرۆشتووە.  

درەو: 147 پەرلەمانتاری عێراق لە هەوڵێكیان بۆ بانگهێشتكردنی مستەفا كازمی  بۆ پەرلەمان شكستیان هێناو ژمارەیەك پەرلەمانتاری كورد واژۆی بانگهێشتی سەرۆك وەزیرانی عێراق دەكەن. لە دوێنێوە ژمارەیەك پەرلەمانتاری لیستە جیاجیاكانی عێراق سەرقاڵی كۆكردنەوەی واژۆن بۆ بانگهێشتكردن و لێپرسینەوە لە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران و عەلی عەلاوی وەزیری دارایی و مستەفا جبوری پارێزگاری  بانكی ناوەندی، تایبەت بە سیاسەتی دارایی و دابەزینی بەهای دراوی عێراق. دوای چركردنەوەی هەوڵی پەرلەمانتاران بۆ بانگهێشتی كردنی مستەفا كازمی دەستوەردان كراوەو بۆیە ناوی سەرۆك وەزیران لابراوەو تەنها بانگهێشتكردنی وەزیری دارایی و پارێزگاری بانكی ناوەندی خرایە لیستی بانگهێشتكردنەوە. لەناو ئەو كەسانەی واژۆیانكردووە بۆ بانگهێشتكردن، ژمارەیەك ئەندامی پەرلەمانی كوردی تێدایە لەوانە ( رێبوار تەها، جەمال شكور، رێزان شێخ دلێر، ئاڵا تاڵەبانی )      بسم الله الرحمن الرحيم  منذ  الاحد ٢٠-١٢-٢٠٢٠  قام ممثلو  الشعب والوطن ومن كل الاتجاهات والتيارات السياسية بحملة تواقيع وما زالت الحملة مستمرة  من على المنصة الالكترونية الرسمية لمجلس النواب العراقي  لعقد جلسة طارئة ( استثنائية ) يوم الاربعاء 23 / 12 / 2020 الساعة الواحدة ظهرا بحضور كل من : 1-وزير المالية السيد علي علاوي  ٢.محافظ البنگ المركزي السيد مصطفى الجبوري  وذلك لمناقشة المواضيع الاتية :- ١. اسباب انخفاض سعر الصرف  وتصنيف البنوك  ٢.  السياسه المالية المتبعة ٣. اتفاقيات البنك المركزي ووزارة الماليه مع صندوق النقد الدولي الشروط والالتزامات     1-د انعام الخزاعي  2-حيدر الفوادي  3-سهام الموسوي 4-صباح الساعدي 5-يوسف الكلابي 6-حسين اليساري 7- شيماء التميمي 8-نعيم العبودي 9 . فالح الخزعلي 10-بهاء المبرقع 11- عبدالاله النائلي 12- فاطمة عباس الموسوي 13- نورس كامل الكريطي 14- رفاه العارضي 15-منتهى جبر 16 - عالية نصيف جاسم 17- عمار كاظم الشبلي 18- اسعد العبادي  19- مظفر اسماعيل الفضل 20- المهندس  عباس يابر 21- قصي الياسري 22- ميسون الساعدي 23-د. سعاد الوائلي 24- د.اكتفاء الحسناوي 25-وسن السعيدي 26- امجد العقابي 27-هدى سجاد 28-عبدالامير المياحي 29. كاطع الركابي 30.انسجام الغراوي 31- محمد كريم البلداوي 32 - علي سعدون  33- عبد الامير التعيبان 34- زهرة البچاري 35-لليال محمد على البياتي 36 - خليل المولى 37- خديجة علي التركماني 38-رياض التميمي 39-لبنى رحيم 40-سهام العقيلي  41-منال الموسوي 42  جمال فاخر 43-فلاح الخفاجي 44- حسين علي كريم العقابي 45_ د رشا يحيى الحاتمي 46 -ثامرالحمداني 47. د. محمد الغبان 48 _ محمود أديب الكعبي 49- عباس صروط 50- ليلى الحبوبي 51- د عليه الإمارة  52- زينب الخزرجي 53- بدر الزيادي 54- عدنان الاسدي 55- قصي الشبكي 56- علي الحميداوي 57- ناصر تركي 58-علي غركان الدلفي 59- عبدالهادي السعداوي 60- دلال الغراوي 61-انتصار حسن الموسوي 62- عدي شعلان أبو الجون 63- أحمد حيدر قاسم 64-سيد مختار الموسوي 65- ولاء السعبري 66 - عامر الفائز 67- منصور البعيجي 68-احمد علي الكناني 69_ليلى مهدي التميمي 70- هناء الطائي 71- عدي عواد الحسين 72-وفاء حسين 73-سعد حسين الميالي 74 برهان المعموري 75.ازاد حميد شفي 76. اشواق كريم 77- حمدالله الركابي 78-نوفل الناشئ 79- محمد شياع السوداني  80- مازن عبد المنعم  81- محمد الخالدي ( مع تحويل الاستضافة الى استجواب ) 82. غايب العميري 83- ناجي السعيدي 84- شمائل العبيدي 85 -د . اقبال عبد الحسين 86- آلا طالباني 87- اسوان الكلداني 89- ميثاق الحامدي 90- عبدالهادي السعداوي 91-مزاحم التميمي 92.د.سناء الموسوي 93. ثوره الحلفي 94. حواد حمدان  95.حسن جلال 96.سلمان الغريباوي 97-جمال شکور 98-رێبوار طه 99. 100-علاء الربيعي  101. جاسم الجباره 102.احسان الشبلي 103. د.ايناس المكصوصي 104.بيدء خضر السلمان 105- قاسم الفهداوي 106.امجد العقابي  107.محمد ابو الهيل  108. حسن العلو 109.سعد الخزعلي  110. مضر السلمان ١١١-محمد ابوالهيل ١١٢_  د مناهل الحميداوي ١١٣. د.ندى شوكت ١١٥. نسرين الوائلي.                            ١١٦- نجاح المياحي ١١٧-ستار الجابري ١١٨ - عبد الخالق العزاوي ١١٩- د محمد اقبال ١٢٠- كفاء فرحان حسين ١٢١- هوازن الشمري ١٢٢-بسمه بسيم ١٢٣-منى حسين العبيدي ١٢٤-عبدالرحيم مطلك الشمري ١٢٥- ريزان شيخ دلير ١٢٦منار عبدالمطلب ١٢٧-حامد الموسوي ١٢٨-انتصار الجبوري ١٢٩- ستار العتابي ١٣٠- نهله الفهداوي -١٣١عائشه المساري -١٣٢صفاء الغانم ١٣٣..د صفاء مسلم التميمي ١٣٤-عادل خميس المحلاوي ١٣٥-نعيم الكعود ١٣٦-ميزر حماد السلطان ١٣٧-ناهدة الدايني ١٣٨-محاسن حمدون ١٣٩-اقبال اللهيبي ١٤٠-مضر الكروي ١٤١-لطيف الورشان ١٤٢-حسن رزاق الجحيشي ١٤٣_يونادم كنا ١٤٤. هدى جار الله الجبوري  ١٤٥_وحده الجميلي ١٤٦ - عباس عليوي كاظم 147- نهله حمد الراوي ١٤٨-وجيه عباس ١٤٨- عطوان العطواني

درەو: گۆڕانكاری وزاری لە كابینەكەی  مستەفا كازمیدا دەكرێت و بە تۆمەتی كەمتەرخەمی وخراپی ئیدارەدانیان وەزیرانی (نەوت، دارایی، بازرگانی، كارەبا، پێشەسازی) دەگۆڕدرێن چەند سەرچاوەیەكی سیاسی باڵا لە بەغداوە بە رۆژنامەی (العربی الجدید)یان راگەیاندووە، كە گۆڕیانكاریی لە پێنج وەزارەتی حكومەتەكەی مستەفا كازمیدا دەكرێت و ژمارەیەك لە وەزیرەكان دەگرێتەوە كە تۆمەتی كەمتەرخەمی وخراپی ئیدارەدانیان دراوەتەپاڵ. رۆژنامەكە ئەوەی خستووەتە كە  كە مامەڵەی هێزە سیاسیە دەستڕۆشتووەكان(باڵادەستەكان)ی عێراق لەگەڵ پرسی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە  كە بڕیار وایە شەش مانگی تر بەڕێوەبچێت، مامەڵەیەكی جددی نیە، واتا ئێستا ئەگەری دواخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەگەرێكی بەهێزە. پەرلەمانتارێك و سەركردەیەكی دیاری هاوپەیمانی ”فەتح” لە لێدوانیاندا بۆ ”ئەلعەرەبی ئەلجەدید” باس لە بوونی ڕێكەوتنێك دەكەن لە نێوان ژمارەیەك لە هێزە سیاسیەكان بۆ ئەنجامدانی هەمواركری وزاری كە پێنج وەزیر دەگرێتەوە لە حكومەتەكەی كازمیدا، ئەوانیش بریتین لە : - وەزیری دارایی عەلی عەبدولئەمیر عەللاوی - وەزیری بازرگانی   عەلا‌و ئەلجبوری - وەزیری پیشەسازی منهەل عەزیز ئەلخەبباز - وەزیری كارەبا ماجید حەنتوش وەزیری نەوت ئیحسان عەبدولجەببار پەرلەمانتارێكی هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا كە نەیویست ناوی ئاشكرا بكرێ بەو رۆژنامەیەی راگەیاندووە: هەنگاوی یەكەم لێپرسینەوە دەبێت لەو وەزیرانەو دواتر سەندنەوەی متمانە لێیان، ئەمەش بەهۆی شكستهێنانی ئەو وەزیرانە لە ئەركەكانیاندا، و هۆكاریش بوون بۆ قوڵبونەوەی زۆرێك لە قەیرانەكان، بەتایبەتی لەسەر هەردوو ئاستی ئابووری ودارایی، ئەو پەرلەما تارە ئاماژەی بەوەشدا كە هەر وەزیرێك لاببرێت كەسێكی تر لە هەمان كوتلە كاندید دەكرێت بۆ شوێن گرتنەوەی بۆ ئەوەی ململانێی سیاسی لەسەر ئەو پۆستانە دروست نەبێت ئەمەشە وای كرووە كە زوربەی كوتلەكان پشتیوانی ئەم بۆچوونە بكەن. سەركردەیەكی حەشدی شەعبیش ڕایگەیاندوە كە وەزیری كارەبا دەست لەكاركێشانەوەی پێشكەش كردووە پێش ئەنجامدانی لێپرسینەوە بەڵام. كازمی ڕەتی كردووەتەوە

درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی تشرینی یەكەمی 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك  فرۆشی نەوتی عێراق (89 ملیۆن و 153 هەزارو 932) بەرمیل نەوت بووە لەو مانگانەدا رۆژانە (2 ملیۆن و 971 هەزار) بەرمیل نەوتی رەوانە كردووە.  داهاتی مانگی تشرینی یەكەمی نەوتی عێراق ( 3 ملیارو  456ملیۆن و 680هەزار ) دۆلاربووە،  نرخی یەك بەرمیل نەوت لە مانگی تشرینی یەكەمدا بە ( 38 دۆلارو 772 سەند) فرۆشتووە. (86 ملیۆن و 23 هەزارو 204) بەرمیل نەوتی لە كێڵگە نەوتیەكانی ناوەڕاست و باشور فرۆشراوە داهاتەكەی ( 3 ملیارو 341 ملیۆن و 307) دۆلار بووە. (2 ملیۆن و 867 هەزارو 637) بەرمیلی لە كێلگە نەوتیەكانی كەركوكەوە بۆ بەرندەری جەیهانی توركیا فرۆشتووە كە داهاتەكەی (109 ملیۆن و 17 هەزارو 980) دۆلار بووە. (263 هەزارو 91 ) بەرمیل نەوتی بۆ ئەردەن رەوانەكردووە داهاتەكەی ( 6 ملیۆن و 354 هەزارو 714) دۆلار بووە. (29) كۆمپانیای جیهانی كاری گواستنەوەی نەوتی عێراقیان كردووە   

 (درەو): محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لیژنەیەكی كاتیی لە پەرلەمان پێكهێنا بۆ گفتوگۆ لەگەڵ حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم بەمەبەستی دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی نێوان بەغدادو هەولێر سەبارەت بە بودجە‌و نەوت.  ئەندامانی لیژنەكە بریتین لە:  •    محەمەد شیاع سودانی •    عەدنان زورفی •    محەمەد دەراجی •    مزاحیم تەمیمی •    عەبود عیساوی •    هیشام عەبدولمەلیك •    حەسەن شویرید •    فەیسەڵ عیساوی دروستكردنی لیژنە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری كێشەكانی نێوان بەغدادو هەولێر دوای پەسەندكردنی یاسای قەرز دێت لە پەرلەمانی عێراق كە كێشەی بۆ رێككەوتنی ئابی نێوان مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دروستكرد، بەوپێیەی یاساكە رادەستكردنی هەر بڕە پارەیەكی لەلایەن حكومەتی ناوەندەوە بە هەرێمی كوردستان بەستوەتەوە بەوەی هەرێم بڕێك لە نەوتەكەی رادەستی بەغداد بكات، ئەمەش جۆرێك لە مەترسی بۆسەر ئەو (320 ملیار) دینارە مانگانەیە دروستكرد كە حكومەتی كازمی بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی دەنێرێت. بڕیارەكەی حەلبوسی هاوكاتیشە لەسەر كۆكردنەوەی ئیمزای زیاتر لە (100) پەرلەمانتار بەمەبەستی میوانداریكردنی مەسرور بارزانی سەبارەت بە كەیسی نەوتی هەرێمی كوردستان‌و بە دیاریكراویش رێككەوتنی پەنجا ساڵەی نێوان هەرێم‌و توركیا.   

(درەو): "رۆژانە لەگەڵ ماردا سەما ئەکەم، بەدوای شمشاڵێکدا ئەگەڕێم کە بتوانم بەهۆیەوە کۆنتڕۆڵیان بکەم" ئەمە قسەی مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی عێراقە، بەپێی ئەوەی رۆژنامەی (گاردیان)ی بەریتانی بڵاویکردوەتەوە. کازمی هۆشداری دەدات لەوەی ناچاربکرێت پارسەنگێک لەنێوان ئەمریکاو ئێران لەناو عێراقدا رابگرێت، کە لەتوانایدا نەبێت. لە گەشتەکەی ئەم هەفتەیەیدا بۆ وڵاتانی ئەوروپا، کازمی داوای لە ئەوروپا کرد یارمەتی دۆخی ئابوری عێراق بدەن کە کەوتوەتە ژێر باری قەرزەوە. کازمی کە هاوڵاتی بەریتانییەو پێشتر رۆژنامەنوس بووە، حوزەیرانی رابردوو پۆستی سەرۆک وەزیرانی عێراقی وەرگرت، ئەمەش دوای شەپولێک خۆپیشاندان هات کە ئۆکتۆبەری ساڵی رابردوو دژ بە گەندەڵی لە عێراق رویدا. رۆژنامەی (گاردیان) دەڵێ:" لەوکاتەوە کە پۆستەکەی وەرگرتووە، بە پرۆگرامێکی ساکار کاردەکات بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەو باشکردنی بارودۆخی ئەمنی و رێگریکردن لە داڕمانی ئابوری وڵات کە پشتی بە نەوت بەستووە.. بەڵام گۆڕانکارییەکانی لە دامەزراوە ئەمنی و ئابورییەکانی عێراقدا هێواشە". لە لێدوانێکیدا دوای دیدارەکەی لەگەڵ بۆریس جۆنسۆن سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا، کازمی وتی:" هەڵبژاردن لە ٦ی حوزەیرانی ساڵی داهاتوو بەڕێوەدەچێت، وادەی هەڵبژاردن مشتومڕی لەسەر نییەو ئێمە پابەندین پێیەوە". "هەزار ساڵ مشتومڕ" هەندێک کازمی تۆمەتبار دەکەن بەوەی بە وریاییەکی زۆرەوە دەجوڵێت، بەڵام ئەو بە رۆژنامەنوسانی وت:" ئارامگرتن باشترە لەوەی مل بنێین بەرەو ئاژاوەیەکی خوێناوی و جەنگی ناوخۆیی.. هەزار ساڵ گفتوگۆو مشتومڕ باشترە لە شەڕکردن". بەپێی زانیاری رۆژنامەی (گاردیان)، کازمی دەیەوێت چارەسەرێکی مامناوەندی بۆ کێشەی نێوان ئەمریکاو ئێران بدۆزێتەوە، وەکو خۆی دەڵێ:" من لەسەر حەبلێکم لەنێوان دوو بینای بەرزدا، داوام لێناکرێت بە پێ بەسەر حەبلەکەدا بپەڕمەوە، دەیانەوێت بە پاسکیل بەسەر حەبلەکەدا بڕۆم، رۆژانە لەگەڵ مارەکاندا سەما ئەکەم، بەڵام بەدوای شمشاڵێکدا ئەگەڕێم کە بتوانم بەهۆیەوە مارەکان کۆنتڕۆڵ بکەم". مەترسییەکان لەبارەی ئەوەی عێراق ببێت بە گۆڕەپانی روبەڕووبونەوەی سەربازی نێوان ئەمریکاو ئێران بەر لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکا، زیادیان کردووە،  ئەمەش لەکاتێکدا کە ئەمریکا بەشێوەیەکی هێواش ژمارەی هێزەکانی لە عێراق کە (٥ هەزار) کەسە، کەمکردەوە، مانگی رابردووش هەڕەشەی کرد باڵیۆزخانەکەی لە عێراق دابخات ئەگەر حکومەتی عێراق نەتوانیت میلیشیاکانی ئێران کۆنتڕۆڵ بکات. میلیشیاکان بەڵێنیان داوە هێرشەکانیان رابگرن، بەڵام ئەگەر خشتەیەکی زەمەنی دابنرێت بۆ کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق. کازمی وتی بەنیازە دانوستانێکی هەستیار بکات لەبارەی کشانەوەی هێزەکانی تری ئەمریکاو مەرجی دووبارە بڵاوەپێکردنەوەی هێزەکان لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکا. باسی لەوەکرد:" هەموان بەدوای دەرفەتی دیالۆگدا دەگەڕێن، ئێمە بەدوای دەرفەتی تێپەڕاندنی ئەم دۆسیە هەستیارەو لێکەوتەکانیدا دەگەڕێین، ئیتر هەر کەسێک لە کۆشکی سپیدا بێت"، سەرباری ئەمە ئاماژەی بەوەکرد رێکخراوی دوڵەتی ئیسلامی هێشتا رۆژانە هەڕەشەیە لەسەر عێراق. هەمان کات بەڵێنیدا میلیشیاکانی سەر بە ئێران کۆنتڕۆڵ بکات و بە رۆژنامەنوسانی وت:" رێگە بە هیچ چەکێک لە دەرەوەی کۆنتڕۆڵی دەوڵەت نادەین". (گاردیان) ئاماژەی بە رووداوی سوتاندنی بارەگای لقی پارتی دیموکراتی کوردستان لە بەغدادو کوژرانی هەشت کەس کردووە لە پارێزگای سەلاحەدین لەهەفتەی رابردووداو دەڵێ ئەو دوو کارە لەسەر دەستی میلیشیاکانی ئێران کراوە. رۆژنامە بەریتانییەکە نوسیویەتی:" ماوەتەوە ببینین ئایا هێزە ئەمنییەکانی عێراق دەتوانن میلیشیاکان کۆنتڕۆڵ بکەن لە نمونەی عەسائیبی ئەهلی حەق، یان کۆنتڕۆڵی دەوڵەت تەنیا وەکو قسەیەک دەمێنێتەوە". کازمی وای دەبینێت کەمی هەلی کارو خراپی خزمەتگوزاری تەندروستی و گەندەڵی، وا لە لاوان دەکەن بەرەو توندڕەوی بڕۆن، بەڵام وڵاتانی تر لە نمونەی کۆڵۆمبیا رێگایان بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گروپە توندڕەوەکان دۆزیوەتەوە. کازمی "وەرەقەی سپی" راگەیاند بۆ کەمکردنەوەی خەرجی گشتی لە رێژەی ٢٥٪ی داهاتی گشتییەوە بۆ ١٢٪، ئەو وتی:" چینی سیاسیی لە عێراق لەڕێگەی پشتبەستن بە نەوتەوە تەمبەڵ بوون. لە گەشتەکەیدا بۆ فەرەنساو ئەڵمانیاو بەریتانیا، کازمی "وەرەقەی سپی" وا پێناسەکرد کە دەرفەتێکە بۆ وەبەرهێنەرانی بیانی، بەوەی پلانی جددی هەیە لەماوەی سێ بۆ پێنج ساڵدا راهێنان بە عێراق بکرێت چیتر بەوشێوە رەهایە پشت بە نەوت نەبەستێت.

حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی پێشووتری عێراق لە پەیجی تایبەتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیس بووك یادی سێ ساڵەی 16ی ئۆكتۆبەر دەكاتەوە: لە ڕۆژێکی وەک ئەمڕۆداو لە 16 ی ئۆکتۆبەری ساڵی 2017، دکتۆر عەبادی فەرمانی دا بە هێزە عێراقییەکان کە بچنە ناو پارێزگای کەرکوک و ناوچە کێشەلەسەرەکان بۆ چەسپاندنی یاساو گەڕاندنەوەی دەسەڵاتەکانی حکومەتی ئیتیحادی و هەڵکردنی تەنیا ئاڵای عێراق، ئەوەش دوای ئەوەی بە سەفقەیەکی سیاسی بازرگانی بەو ناوچانەوە دەکراو بیرە نەوتەکانی شارەکە کۆنترۆڵکرابوون و بۆ چەندان ساڵ گەندەڵکاران سودیان لێ دەبینی. دکتۆر عەبادی پارێزگارێکی نوێی بۆ کەرکوک دانا، دوای هەڵاتنی پارێزگارە توندڕەوەکەی ( نەجمەدین کەریم) کە پشتیوانی لە ڕیفراندۆم کرد و بەشداری تێدا کرد. عەبادی دوای شکستپێهێنانی ڕیفراندۆمەکە کە ئامانج لێی تێکدانی یەکگرتوویی عێراق بوو  بە زنجیرەیەک ڕێوشوێن لەگەڵ هەرێمدا یاسای یاسای سەپاند و ڕێژەی  17% بەشە بودجەی هەرێمی بۆ 12% کەمکردەوە ئەوەش وەک هەموو پارێزگاکانی تری عێراق و بە گوێرەی ڕێژەی دانیشتوان، هەروەها قەدەغەی فڕینی خستە سەر هەردوو فڕۆکەخانەی هەولێر و سلێمانی، بۆئەوەی هەرێم ملبدات بۆ مەرجەکانی حکومەتی ئیتیحادی و بەڕێوەبردنی فڕۆکەخانەکان و دەروازەکان ڕادەست بکات، ئەم هەنگاوانەی عەبادی لەلایەنی نێودەوڵەتییەوە پێشوازی گەورەی لێکرا، هەروەها عەبادی چەند لیژنەیەکی ڕەوانەی هەرێم کرد بۆ وردبینیکردنی ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێم بۆ ئەوەی مووچەیان پێبدرێت، ئەوەش دوای ئەوەی حکومەتی هەرێم مەرجەکانی حکومەتی ناوەندی قبوڵدەکات و داهاتی نەوت ڕادەستدەکات، ئەوەش یەکەمجار بوو لە دوای ساڵی 1991 ەوە لیژنەکانی حکومەتی ئیتیحادی بچنە هەرێم

(درەو): وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەڕێگەی بەرهەم ساڵح سەرۆک کۆماری عێراقەوە پەیامێکی هەڕەشەئامێزی ئاڕاستەی سەرکردەکانی شیعەی عێراق کرد، بەوەی باڵیۆزخانەکەی لە عێراق دەکێشێتەوە ئەگەر هێرشە موشەکییەکان بەردەوام بن. ئەو موشەكانەی بەمدواییە ئاڕاستەی ناوچەی سەوزی بەغداد دەكرێت، ئەمریكا بەتەواوی نیگەران كردووە. دوێنێ مایك پۆمپیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكا پەیوەندیەكی تەلەفۆنی لەگەڵ بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق ئەنجامدا. بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە پەیوەندییە تەلەفۆنیەكەدا، پۆمپیۆ بە بەرهەم ساڵحی راگەیاندووە:" ئێمە لەبەردەم هەڵبژاردنداین و نامانەوێت هیچ ئاڵۆزییەك روو بدات، بۆیە لەوە زیاتر ناتوانین قبوڵی ئەو موشەكانە بكەین كە ئاڕاستەی باڵیۆزخانەكان دەكرێت لە ناوچەی سەوزی بەغداد". وەزیری دەرەوەی ئەمریکا وتویەتی:" ئەو كارانە كاریگەری لەسەر شكانی شکۆی ئەمریكا دەبێت لەڕووی سەربازی و سیاسییەوە، بۆیە چیتر ئەو دۆخە قبوڵ ناكەین". پۆمپیۆ رایگەیاندووە  ئەگەر هێرشە موشەکییەکان بۆسەر باڵیۆزخانەکان لەناوچەی سەوزی بەغداد بەردەوام بێت، ئەمریكاو ئەوروپاو تەنانەت وڵاتانی عەرەبیش باڵیۆزخانەکانیان لە عێراق دەکێشنەوە.   ماوەیەکە بەشێوەیەکی چڕ شەوانە گروپە نەناسراوەكان موشەك ئاڕاستەی ناوچەی سەوزی بەغداد دەكەن، هەندێک لەو موشەكانە بەجۆرێکن تەنانەت سەكۆی دژە موشەک "پاتریۆت" لە باڵیۆزخانەی ئەمریكا ناتوانێت بەرپەرچیان بداتەوە. ئەمریكا پێیوایە ئەو موشەكانە لەلایەن گروپەكانی حەشدی شەعبی و بەتایبەتیش ئەوانەوە ئەنجامدەدرێن كە لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی دەكرێن.  دوێنێ بەرهەم ساڵح و مستەفا كازمی لەگەڵ  زۆربەی سەرکردە شیعییەكانی عێراق كۆبونەوە لەوانە (نوری مالكی، حەیدەر عەبادی، هادی عامری، فالح فەیاز، عەدنان زورفی ...). لە كۆبونەوەكەدا سەرۆك كۆمارو سەرۆك وەزیران بە روونی  سەركردەكانی حەشدی شەعبیان ئاگادارکردووە لەوەی، چیتر ئەمریكا ئەو دۆخە قبوڵناكات و پەیامەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریکایان بەروونی بە سەركردەكانی حەشدی شەعبی راگەیاندووە، بەرپرسانی حەشدی شەعبی وتویانە ئەو موشەكانە هیچ پەیوەندی بە حەشدی شەعبیەوە نیەو كاری تێكدەرانەیە. وەك نیازپاكیەك بەرامبە بە پەیامەكەی ئەمریكا، سەركردە شیعییەكان چەند سەركردەیەكی حەشدی شەعبیان دوورخستەوە كە لەلایەن ئەمریكاوە داواكراوبوون.  كەمێك پێش ئێستا نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە تویتێكدا نیگەرانی دەربڕیوە لەو هەڕەشانەی ئاڕاستەی باڵیۆزخانەكان دەكرێن لە عێراقداو رایگەیاند:" ئامادەین یارمەتیدەربین بۆ دڵنیابوون لە ئاسایش و سەقامگیری لە عێراق".

درەو: داهاتی مانگی  ئابی نەوتی عێراق  ( 3 ملیارو 517 ملیۆن ) دۆلارە. وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی ئابی 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك داهاتی مانگی ئابی نەوتی عێراق ( 3 ملیارو  517ملیۆن و 45 هەزار ) دۆلاربووە، لە كاتێكدایە  داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی یەكی 2020دا ( 6 ملیارو 163 ملیۆن) دۆلار بووە.  🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/8 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 85ملیۆن و 494هەزارو 536) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: (2ملیۆن و597هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (43.69) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 3 ملیارو 517ملیۆن و 45) دۆلار    🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/7 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 85ملیۆن و 663هەزارو 290) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: (2ملیۆن و 855 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (40.762) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 3 ملیارو 491ملیۆن و 767) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/6 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 84ملیۆن و 490هەزارو 194) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 2ملیۆن و 816هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (33.86) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 861ملیۆن و 141) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 5/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 99 ملیۆن و 585 هەزارو 283) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 212 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (21) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 91 ملیۆن و 811هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 4/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 103 ملیۆن و 144 هەزارو 911) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 438 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (13.8) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( ملیارێك و 423 ملیۆن و 799هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 3/2020 🔹فرۆشی نەوت: (105 ملیۆن و 102 هەزار و 927) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیل: (28.4) دۆلار 🔹كۆی داهات: ( 2 ملیار و 988 ملیۆن و 711 هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2/2020 🔹فرۆشی نەوت (98 ملیۆن و 347 هەزارو 884) بەرمیل 🔹داهات ( 5ملیارو 52 ملیۆن و 528هەزار) دۆلار 🔹نرخی بەرمیل: (51.4) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 1/2020 🔹فرۆشی نەوت: ( 102 ملیۆن و 485 هەزار 591 ) دۆلار 🔹داهاتی نەوت : ( 6 ملیارو 163 ملیۆن و 338 هەزار) دۆلار بووە. 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (60) دۆلار

د. سەنگەر سەید قادر ئەوەی لەسەردانی كازمی دا جێگای سەرنج بوو پرسی خۆپیشاندەران بوو، كە لە دیداری ترەمپدا چەند جارێك پۆمپیۆ و ئۆبراین ئەوە دووبارە دەكەنەوە كە پێویستە ڕێز لە خۆپیشاندەران بگیرێت و بپارێزرێن. دواتر لە سەردانی كۆنگرێسدا وەك ئەوەی هەموان ڕێكەوتبن لەسەر ئەوپرسە نانسی پیلۆسی و دواتریش میچ ماكۆنێلی سەرۆكی  كۆمارییەكانی ئەنجومەنی پیران هەمان هۆشداریان بەكازمی دا كە پێویستە خۆپیشاندەران بپارێزێت. هەرچی پەیوەستە بە دیداری كازمی و كۆشنەری زاوا و ڕاوێژكاری ترەمپەوە ناڕوونە چونكە لەو ٤٧ خولەكەی كۆبوونەوە داخراوەكەدا جگە لە كۆشنەر و كازمی و خودا هیچ كەس نازانێت ناوەڕۆكەكەی چی بوو، دواتریش كازمی نە لەڕووناكی و نەلە تاریكی دا باسی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەكەی خۆی و كۆشنەر نەكرد. ئەوەی جێگای پرسیارە بۆچی ئەمەریكا بەو  حەماسە زۆرەوە گرنگی بە شەقامی عێراقی و خۆپیشاندەران دەدات؟ ئایا سیاسەتی شەقام گرنگە بۆ جێبەجێكردنی گرێبەستەكانی ئەمەریكا و عێراق؟   🔵-پشتیوانی ئەمەریكا بۆ كازمی مەرجدارە..؟  پێشوازی كردنی لەكازمی شاهانە بوو و لە دیداری ترەمپ و كازمی دا چەندین جار كازمی وەك هاوڕێ و دۆست پیناسە كرد و لە كۆنگرێسیش پێزانینی زۆریان هەبوو بۆ هەنگاوە چاكسازییەكانی كازمی لە دوای ئیمزا كردنی گرێبەستەكانیش بە بڕی ٨ ملیار دۆلار ترەمپ تەلەفونی بۆكازمی كرد و پیرۆزبای لێكرد، بەڵام هەموو ئەم پێشوازی و دەست خۆشیانە بێ بەرامبەر نەبوو و بەهەمان شێوەش گرێبەستەكان گرەنتی تەواو نیە بۆ پشتیوانی كازمی ڕاستە كە كۆمپانیاكانی جەنڕاڵ ئلیكتریك و شیڤرۆن و هنیول  كۆمپانیای گەوڕەن و  كاریگەریان لەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەبێت بەڵام بڕی چەند ملیار دۆلارێك بۆ ئەو كۆمپانیایانە  پارەیەكی كەمە و ژمارەیەكی زۆر نیە  پێشتریش كۆمپانیا ئەمەریكیەكان چەندین گرێبەستیان لەگەڵ حكومەتی عێراقدا كردووە بەڵام تەنها لەسەر كاغەز بووە و نەچووتە بواری جێبەجێكردنەوە چونكە حكومەتەكانی پێشوو لەژێر دەسەڵاتی ئێراندا بوون و لەلایەكی دیكەوە شەقامی عێراقی  وەك داگیركەر و نەیار لە ئەمەریكایان دەڕوانی بەڵام ئەمجارە كۆمپانیا ئەمەریكیەكان كاری جدی دەوێت  بۆ ئەمەش كۆمپانیای شیڤرۆن و جەنڕاڵ ئیلكتریك داوای قەرزیان لە حكومەتی ئەمەریكا كردووە و هاوكات كۆمپانیاكانی ئارامكۆی سعودیە و ئەكواب ئارۆ بەشداری پێدەكەن لە پرۆژەی بەرهەمهێنانی غاز و كارەبای عێراقدا چونكە ئەمە وا دەكات حكومەتی عێراق و ئەمەریكا جدی تربن و پرۆژەكە تێكهەڵكێش كراوە لەگەڵ ستراتیژی ئەمەریكادا كە سنوردار كردنی دەسەڵاتی ئێرانە لە عێراق و ڕزگاركردنی ئابوری و ووزەی عێراقە لە ژێر دەستی ئێران و توركیا و ڕوسیا بەڵام ئەمەش پێویستی پاڵپشتیەكی تر هەیە ئەویش شەقامە. 🔵-  بۆچی ئەمەریكا هۆشداری دایە كازمی لە پاراستنی خۆپیشاندەران..؟  ڕوونە كە كازمی و كابینەكەی بەرهەمی خۆپیشاندانەكانی تشرینە و مانەوەی حكومەتەكەی پەیوەستە بە ڕەزامەنشی شەقام و خۆپیشاندەرانەوە بەڵام مانەوەی كازمی و لادانی تائەوكاتە گرنگە كە بتوانێت  پرۆژەكەی ئەمەریكا لە عێراق جێبەجێ بكات  چونكە ئەمەریكا چیتر نایەوێت عێراق تەنها وەك كارتی فشار بۆسەر ئێران بەكار بهێنێت بەڵكو دەیەوێت عێراق هاوپەیمانێكی ستراتیژی ئەمەریكا بێت و پایەیەكی گرنگی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ بێت  (لە بەشی دووەمدا باسی ئەم پرۆژەیە دەكەین)  بۆ ئەمەش پێویستە ئەمەریكا ستراتیژی  خۆی لە هێزێكی داگیركار(الاستعماریە)ەوە بگۆڕێت بۆ هێزێكی ئیمپریالیزمی، چونكە چیتر نایەوێت داگیركاڕ بێت و تەنها پارێزەری دەسەڵاتی سیاسی بێت بەڵكو بەپێی ڕێكەوتنی ستراتیژی ئەمەریكا كار لەسەر سێكتەڕەكانی ئابوری و ووزە و ڕۆشنبیری و تەندروستی و خوێندنی باڵا و پەروەردە دەكات و چیتر دەیەوێت پێگەی لەشەقام دا بەهێزبكات  بیری نەوەی نوێی عێراقییەكان بەئاراستەی خۆیدا بگۆڕێت و چیتر پێویستی بە پاراستنی دەسەڵاتی سیاسی و مەترسی هەڵگەڕانەوە نەبێت بەڵكو كۆمەڵگای عێراقی و دەسە سیاسیە نوێیەكەی لەبری ئەوە پێویستیان بە پاراستن بێت ئەوان بۆخۆیان بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا بپارێزن لە عێراق و ناوچەكەدا ببن بەكۆمەڵەكەیەكی بەهێزی ڕاگرتنی بەرژەوەندی ئەمەریكا و ڕێگری لە ئیمپریالیزمی چینی لەهەمانكاتدا هەستی دووژمنایەتێ ناهێڵێت و پردی پەیوەندیەكی بەهێز لە نێوان كۆمەڵگای عێراقی و ئەمەریكیدا دروست دەكات و بەجۆرێك ئەم ڕامكردنەی شەقامی شیعی بۆ هەنگاوێ داهاتووی ئەمەریكا بە ئاراستەی ئێران و پاكستان گرنگە ئەمەش ئامادەكارییەكی گرنگ دەبێت بۆ بۆ جێبەجێكردنی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ و ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل و عێراق بەشداری عێراق لە و هاوپەیمانێتیە نوێیەدا و دیدارەكەی كۆشنەر و كازمیش لەسەر ئەم پرسەبوو. بەڵام ئەمە بەتەنها بە كۆنترۆڵكردنی هێزە ئەمنیەكان ناكرێت چونكە ئەوانەی خۆپیشاندەران دەكوژن میلیشیاكانی حەدی شەعبین بۆیە ئەمەریكا بەڕوونی  بەكازمی ڕاگەیاندووە كە پێویستە خۆپیشاندەران بپارێزێت 🛑- دەر ئەنجام ١- كاری لە پێشینەی كازمی دەبێت پاراستنی خۆپیشاندەران بێت ٢- ماوەی چەكردنی حەشدی شەعبی بۆ كازمی درێژكرایەوە بەڵام بەومەرجەی  بەشدارنەبن لە سەركوتكردنی شەقامدا ٣-كازمی پێویستە شەقام ئامادە بكات بۆ ئاسایی كردنەوەی پەیوەندییەكانی عێراق و ئیسرائیل ٤- كازمی پێویستە كارمەندانی كۆمپانیا ئەمەریكیەكان بپارێزێت و ئاسانكاری بكات بۆ كارەكانیان ٥- ئاسانكاری بكات بۆ دروستكردنی پردی پەیوەندی ڕۆشنبیری و كلتوری و پەڕوەردەی لە نێوان عێراق و ئەمەریكادا بۆ گۆڕینی وێنەی ئەمەریكا لە بەرامبەر ڕای گشتی دا.   * بەرپرسی دیسكی عێراق و كوردستانی ناوەندی ئیمارات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژی

درەو: داهاتی مانگی  تەموزی نەوتی عێراق  ( 3 ملیارو 491 ملیۆن ) دۆلارەو بەراورد بە مانگی حوزەیران (630 ملیۆن) دۆلار زیادی كردووە واتا بەڕێژەی (18%). وەزارەتی نەوتی عێراق داهات و فرۆشی نەوتی مانگی تەموزی 2020ی بڵاوكردەوە بە جۆرێك داهاتی مانگی تەموزی نەوتی عێراق ( 3 ملیارو  491ملیۆن و 767 هەزار ) دۆلاربووە، لە كاتێكدا داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی حوزەیران ( 2 ملیارو 861ملیۆن و 141 هەزار) دۆلار بووە، ئەوە لە كاتێكدایە  داهاتی نەوتی عێراق لە مانگی یەكی 2020دا ( 6 ملیارو 163 ملیۆن) دۆلار بووە.  🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/7 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 85ملیۆن و 663هەزارو 290) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: (2ملیۆن و 855 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (40.762) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 3 ملیارو 491ملیۆن و 767) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2020/6 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 84ملیۆن و 490هەزارو 194) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 2ملیۆن و 816هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (33.86) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 861ملیۆن و 141) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 5/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 99 ملیۆن و 585 هەزارو 283) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 212 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (21) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( 2 ملیارو 91 ملیۆن و 811هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 4/2020 🔹نەوتی هەناردەكراو: ( 103 ملیۆن و 144 هەزارو 911) بەرمیل نەوت 🔹رۆژانەی هەناردەكراو: ( 3 ملیۆن و 438 هەزار) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (13.8) دۆلار. 🔹داهاتی نەوت: ( ملیارێك و 423 ملیۆن و 799هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 3/2020 🔹فرۆشی نەوت: (105 ملیۆن و 102 هەزار و 927) بەرمیل 🔹نرخی بەرمیل: (28.4) دۆلار 🔹كۆی داهات: ( 2 ملیار و 988 ملیۆن و 711 هەزار) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 2/2020 🔹فرۆشی نەوت (98 ملیۆن و 347 هەزارو 884) بەرمیل 🔹داهات ( 5ملیارو 52 ملیۆن و 528هەزار) دۆلار 🔹نرخی بەرمیل: (51.4) دۆلار 🔻 داهاتی نەوتی عێراق بۆ مانگی 1/2020 🔹فرۆشی نەوت: ( 102 ملیۆن و 485 هەزار 591 ) دۆلار 🔹داهاتی نەوت : ( 6 ملیارو 163 ملیۆن و 338 هەزار) دۆلار بووە. 🔹نرخی بەرمیلێك نەوت: (60) دۆلار  

ئامادەكردنی: هەڵمەت غەریب *  ده‌ستپێك له‌ سیسته‌می سیاسیدا بۆ چاره‌سه‌ركردنی ململانێ سیاسییه‌كان و سفركردنه‌وه‌یان، وەكوو چارەیەك پەنا بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ده‌برێت. به‌تایبه‌ت ئه‌وكاته‌ی كه‌ ناكۆكی دەكەوێتە نێوان سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مان،‌ زۆرجار سه‌رۆكوه‌زیران و سه‌رۆككۆمارپێكه‌وه،‌ په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان و راگه‌یاندنی هه‌ڵبژاردنێك، پێش واده‌ی دیاریكراوی خۆی كه‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان وده‌ستوور دیاریكردوه. هه‌رچی تایبه‌ت بێت به‌ هه‌ڵبژرادنی پێشوه‌خت له‌ عێراقدا، ده‌توانین بڵێین ئەمە یه‌كه‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌ كه‌  لە پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا بڕیاری لێدراوە. له‌ دوای 2006وه‌، یه‌كه‌مجاره‌ ناكۆكییه‌ سیاسیه‌كان ده‌گاته‌ ئه‌و راده‌یه‌ی كه‌وا په‌نا بۆ هه‌ڵبژاردنێكی پێشوه‌خت ببرێت. ئه‌گه‌ر چاوێك به‌ یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی 2019 و ده‌ستووری هه‌میشه‌یی عێراقدا بخشێنین، بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت یاسا و یاسادانه‌ری ده‌ستووری، بابه‌تی هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌یان رێكنه‌خستووه.‌ واته‌ هیچ جیاوازیه‌كیان له‌ نێوان هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت و هه‌ڵبژاردنی كاتی ئاسایی نەكردووە. بۆیه‌ ده‌بینین زۆرترین ناكۆكی و بیروبۆچون له‌سه‌ر كاتی هه‌ڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌كه‌ی عێراق درووستبووە.‌ لێره‌دا تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت، وه‌ك چاره‌سه‌رێك بۆ ده‌رچوون له‌و قه‌یرانه‌ قووڵه‌ی كه تووشی‌ پرۆسه‌ی سیاسی بووەو،‌ ئه‌وه‌ش روون ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ ئایا ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بێتە فریادڕه‌سی عێراقییە‌كان و كۆتایی بە گرفته‌كان دێنێت یاخود، به‌فۆرمی نوێی سیاسی دووبارە دەبێتەوە؟هەروەها ‌تیشك ده‌خه‌ینه‌ سه‌ر گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌و هه‌ڵبژاردنه. هه‌ڵبژاردن كێشه‌یه‌ یان چاره‌سه‌ر هەڵبژاردنێكی نوێی پێش واده‌ی یاسایی خۆی، یه‌كێك بوو له‌ داخوازی خۆپیشانده‌رانی گۆڕه‌پانه‌كانی عێراق كه‌ له‌ كۆتایی مانگی ئۆكتۆبه‌ری 2019 ده‌ستی پێكرد. خۆپیشانده‌ران پێیانوابوو كە بۆ راستكردنه‌وه‌ی رێڕه‌وی سیاسی له‌ عێراقدا، پیویسته‌ ئه‌و سیسته‌مه‌ هەڵبژاردنه‌ هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ كه‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ “بێده‌سه‌ڵاته”‌ی به‌رهه‌مهێناوه‌ كە ناتوانێت له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌جیندای حزبی وسیاسی، هیچ پرۆژه‌یه‌كی نیشتمانیی هه‌بێت، به‌لام بیریان چوو كه‌ هەڵبژاردن ناتوانێت پرۆسه‌ی سیاسی له‌ عێراقدا به‌ نیشتمانی بكات. بۆیه‌ هه‌ردوو سه‌رۆكوه‌زیرانی راسپێرداوی شكستخواردوو (زورفی وعەلاوی) به‌لێنی ئه‌وه‌یان دابوو كه‌ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت له‌ پێشینه‌ی كاره‌كانی كابینه‌كه‌یان بێت ئه‌گه‌ر متمانه‌ به‌ده‌ست بێین، به‌ڵام هیچیان نه‌یانتوانی ئه‌و متمانه‌یه‌ به‌ده‌ست بێین. مسته‌فا كازمیش كه‌ ئێستا سه‌رۆكوه‌زیرانه،‌ یه‌كێك له‌ به‌رنامه‌كانی كاری كابینه‌ كاتیه‌كه‌ی، وەكوو  ئه‌نجامدان وسه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگه‌رد و پیشوه‌ختی دور له‌ ده‌ستوه‌ردانی بیانی و هه‌رێمی دانابوو. كازمی له‌ ژێر فشاری خۆپیشانده‌ران و شه‌قامی ناڕازیی عێراقی واده‌ی هەڵبژاردنه‌ په‌رله‌مانییه‌كه‌ی دیاریكرد به‌ڵام، پرسیاری سه‌ره‌كی ئه‌وه‌یه كە‌ هەڵبژاردنێكی نوێ چی له‌ بابه‌ته‌كه‌ ده‌گۆڕێت؟ به‌ڕای من، هەڵبژاردنه‌كان ناتوانێ وڵات له‌ قه‌یرانه‌ قووڵه‌كانی رزگار بكات، چونكه‌ هەڵبژاردنه‌كه‌ له‌ باشترین شێوه‌یدا، له‌ هەڵبژاردنی رابردوو پاكتر نابێت. ئەمەش‌ بریتیه‌ له‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی هه‌مان رێبازی سیاسه‌تكردن به‌ڵام، به‌ڕێگایه‌كی تۆزێك جیاوازتر! گرفته‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌‌ پێشوه‌خته‌كه له‌ راستیدا دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ زۆر دوور نیه‌ له‌ كاتی یاسایی خۆی كه‌ مانگی 5ی 2022ه‌. واته‌ ته‌نها 11 مانگ هەڵبژاردنه‌كه‌ پێش ده‌خرێت به‌لام، ئه‌م هەڵبژاردنه‌ چوار رێگری گه‌وره‌ی له‌به‌رده‌مدایه‌ كه‌ ئه‌نجامدانی له‌و واده‌یه‌دا ئه‌سته‌م ده‌كات. ئەوانیش بریتین له‌: 1-ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان: یه‌كێك له‌ گرنگترین به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت،‌ ته‌واونه‌كردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان و یه‌كلایی نەبوونه‌وه‌ی ئه‌و ناكۆكییه‌ قووڵه‌ سیاسیه‌یە كه‌ لەباره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كان لە ئارادایە. ئەم بابەتە‌ بۆ گفتوگۆی لایه‌نه‌كان و گه‌یشتن به‌ ریكه‌وتنێك بۆ ته‌واوكردنی یاساكه‌ جێهێڵراوە، چونكه‌ دوو بیروبۆچوون له‌باره‌ی بازنه‌ی هەڵبژاردن هەن كه‌ یەكیان داوای فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پارێزگاكان دەكات و  ئەوی دیكەشیان له‌سه‌ر ئاستی نیشتمانی داوای فرە بازنەیی دەكات، واته‌ هه‌ر پارێزگایه‌ك بازنه‌یه‌كی هەڵبژاردن بێت. به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م ناكۆكییه‌، ئه‌سته‌مه‌ حكومه‌ت بتوانێت له‌و واده‌یه‌ی كه‌ دیاریی كردووه‌ هەڵبژاردن بكات. 2-هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان : یه‌كێكی دیكە له‌ به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م هەڵبژاردن، هه‌ڵسوكه‌وتكردنه‌ له‌گه‌ل په‌رله‌مانی ئێستا. بۆ هەڵبژاردنی پێشوه‌خت، پێوسته‌ ئه‌م په‌رله‌مانه‌ی ئێستا هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌ و له‌ماوه‌ی 60 رۆژدا كاتی هەڵبژاردنه‌كان دیاریبكرێت، به‌ڵام ئێستادا ناكۆكییه‌كی توند له‌نێوان سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مان به‌گشتی و خودی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوینه‌ران بە تایبەتی  لەگەڵ سه‌رۆكوه‌زیراندا هەیە لەباره‌ی شێوازی دیاریكردنی كاتی هەڵبژاردنه‌كان. محەمەد حه‌لبوسی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‌ پێیوایه‌، رێگای ده‌ستووری بۆهەڵبژاردن، بریتیه‌  له‌ مادده‌ی 64ی ده‌ستوور، به‌ڵام سه‌رۆكوه‌زیران‌ به‌ پشتبه‌ستن به‌ مادده‌ی  (7/2)ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، كاتی هەڵبژاردنه‌كەی دیاریكردووە.‌ ئه‌مه‌ش ناكۆكییه‌كانی قووڵتركردۆته‌وه‌ كه‌ بوه‌ته‌ رێگر له‌به‌رده‌م ئه‌نجامدانی هەڵبژاردن. ئه‌مه‌ سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كە زۆرێك له‌ ئه‌ندامانی په‌رله‌مان دژی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌ر‌لەمانن چونكه،‌ ترسیان هه‌یه‌ له‌به‌ده‌ستهێنانه‌وه‌ی كورسیه‌كه‌ی خۆیان له‌ هەڵبژاردنی داهاتوودا. بۆیه‌ هه‌تا پێیان بكریت، به‌ربه‌ست درووست دە‌كه‌ن تا هەڵبژاردن له‌كاتی خۆیدا نه‌كرێت و ئه‌م خوله‌ی خۆیان ته‌واو بكه‌ن. ئه‌وه‌ی لیره‌دا گرنگه‌ بگوترێت، ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پاش په‌سه‌ندكردنی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ده‌كرێت سه‌رۆككۆمار و سه‌رۆكوه‌زیران پێكه‌وه‌ په‌ر‌لەمان هه‌ڵبوه‌شێننه‌وە و، كاتی هەڵبژاردنه‌كه‌ یه‌كلایی بكه‌نه‌وه.‌ به‌ڵام به‌بێ یه‌كلایكردنه‌وه‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كان، ئه‌سته‌مه‌‌ په‌رله‌مان هه‌لبوه‌شێته‌وه‌ و هەڵبژاردنیش بكرێت. 3-ته‌واو كردنی شه‌رعیه‌تی دادگای فیدرالی  یاخود ده‌ركردنی یاسای دادگای بالای فیدراڵی: دادگای باڵای فیدراڵی تاكه‌ لایەنە‌ كه‌ به‌پێی ده‌ستوور تایبه‌ته‌ به‌ په‌سه‌ندكردنی ده‌رئه‌نجامی هەڵبژاردنه‌كان. بەڵام گرفته‌كه‌ له‌وه‌دایە كە ئه‌م دادگایه‌ی ئێستا‌ به‌پێی ده‌ستوور درووست نه‌بووه‌. به‌ڵكو پیش نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوور،‌ له‌ڕێگه‌ی ده‌ركردنی سیسته‌مێك له‌لایه‌ن حكومه‌تی كاربه‌ڕێكه‌ری عێراقەوه‌ له‌ سالی 2004دا درووستبووە. بۆیه‌ پێویست بوو یاسایه‌كی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی ده‌ر بكرێت كه‌ پێكهاته و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی له‌ ده‌ستووردا دیاریكراوه.‌ بەڵام تا ئێستا ئه‌و یاسایه‌ به‌هۆی ململانێی نێوان هێزه‌ سیاسیه‌كان‌ ده‌رنه‌چووه و دادگاكه‌ وه‌ك خۆی ماوه‌ته‌وه. هەڵبەت ئه‌م دادگایه‌ گرفتێكی دیكەیشی بۆ درووست بووه كە‌ ئه‌ویش خانه‌نشین بوونی یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی دادگاكه‌یه‌ كه‌ تا ئیستا جێگاكه‌ی پڕنه‌كراوه‌ته‌وه.‌ ئه‌مه‌ش كێشه‌ی شه‌رعی بوون یان نه‌بوونی بۆ دادگاكه‌ درووست كردوه‌. 4- گرفتی تەكنیكی : سه‌ره‌ڕای هەبوونی چه‌ندین به‌ربه‌ستی جه‌وهه‌ری كه‌ ئاماژه‌مان به‌ هه‌ندێكیان كرد، هه‌ندێك به‌ربه‌ستی تەكنیكیش له‌به‌رده‌م ئه‌و هەڵبژاردنه‌دا هه‌ن كە گرنگترینیان بریتیه‌ له‌ دابینكردنی بودجه‌ی هەڵبژاردنه‌كان. ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه كە‌ عێراق به‌ قه‌یرانێكی قووڵی ئابووریدا گوزه‌ر ده‌كات كه‌ ته‌نانه‌ت توانای دابینكردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانیشی نیه دەیەوێ‌ له‌ڕێگه‌ی یاسای قه‌رزی گشتییه‌وه‌ روبه‌ڕووی ئه‌و قه‌یرانه‌ ببێته‌وه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رەڕ‌ای بڵاوبونه‌وه‌یه‌كی خراپی په‌تای كۆرۆنا له‌سه‌رتاسه‌ری عێراق و خەرجكردنی بودجه‌كی زه‌به‌لاح بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی ئه‌و په‌تایه‌. هه‌روه‌ها گرفته‌كانی كۆمیسۆنی باڵای هەڵبژاردنه‌كانیش له‌هه‌ردوو رووی لۆجستی و مرۆییه‌وه هەن كە تا ئێستا چارەسەرنەكراون.‌ ئه‌و كۆمیسۆنه‌ تائیستا متمانه‌ی په‌ر‌لەمانی وه‌رنه‌گرتوه‌ و هه‌یكه‌لی كۆمیسۆنه‌كه‌ش ریكنه‌خراوه.‌ ئه‌مه‌ سه‌رباری ئه‌وه‌ی كە پێوستی به‌ ژماریه‌ه‌كی زۆری كارمه‌ند‌ بۆ راهینان و شاره‌زابوون له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كه هەیە.‌ چونكه‌ به‌ پێی یاساكه ‌بێت، هەڵبژاردنێكی جیاوازه‌ و پێوستی به‌راهێنانی كارمه‌ند هه‌یه‌ بۆ سه‌رپه‌رشتیكردنی هەڵبژاردنه‌كه. كورد وه‌ك ته‌ماشاكه‌ر تا ئیستا كورد و سه‌ركردایه‌تییه‌كه‌ی كه‌ خۆی له‌ دامه‌زراوه‌كانیدا ده‌بینێته‌وه،‌ هیچ قسه‌یه‌كی له‌سه‌ر هەڵبژاردنی پێشوه‌خت نه‌كردووه.‌ ئه‌مه‌ش مانای وایه كە‌ گرفتیكی ئه‌وتۆی نیه‌ ئەگەر هەڵبژاردن پێش بخرێت یان له‌كاتی خۆیدا بكرێت. ئه‌وه‌ی به‌نیسبه‌ت هیزه‌ سیاسیه‌كانی كوردستانه‌وه‌ گرنگه،‌ یه‌كلاییكردنه‌وه‌‌ی یاسای هەڵبژاردنه‌كانه‌ به‌گشتی و دیاریكردنی بازنه‌ی هەڵبژاردنه‌كانه. پێناچێت هه‌ردوو هێزه‌ سیاسیه‌ سه‌ره‌كیه‌كەی‌ هه‌رێم (پارتی و یه‌كێتی) حه‌ز به‌ فره‌بازنەیی له‌سه‌ر ئاستی پاریزگاكان بكەن. بۆیه‌ به‌لایانه‌وه‌ گرنگه‌ ئەوە یه‌كلایبكه‌نه‌وه‌ نه‌ك مه‌سه‌له‌ی پێشخستن و پاشخستنی هەڵبژاردنه‌كان. خاڵێكی دیكەی جێگه‌ی بایه‌خی كورد،‌ هه‌رچه‌نده‌ تا ئێستا كه‌مته‌رخه‌مییان لێ كردووە، مه‌سه‌له‌ی یه‌كلایكردنه‌وه‌ی باری ناهه‌موارو نائاسایی  ناوچه‌ جێی ناكۆكییه‌كانه. ئەو ناوچانە ئێستا ‌له‌به‌رده‌م سڕینه‌وه‌یه‌كی له‌سه‌رخۆی دیموگرافیدان.‌ بۆیه‌ پێویسته‌ به‌ر له‌ هەڵبژاردن كۆتایی به‌و بارودۆخه‌ بهێنرێت كه‌ له‌وناوچانه‌دا هەن.‌ بۆئه‌وه‌ی زۆرترین كورد به‌شداری له‌هەڵبژاردنه‌كه‌دا بكه‌ن و ئاواره‌كان بگه‌ڕێنه‌وه‌ ناوچه‌كانیان و ده‌سه‌ڵاتی شاره‌كانیش ته‌سلیم به‌ ده‌سه‌ڵاتی مه‌ده‌نی بكرێت و باری سه‌ربازی له‌و ناوچانه‌ كۆتایی پێبهێنریت. چونكه‌ ئه‌گه‌ر باره‌كه‌ به‌رده‌وام بێت، پێگه‌ی كورد لاوازتر ده‌بێت و دووریش نیه‌ ئه‌و پێگه‌یه‌ بكرێته‌ بنه‌مایه‌ك بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‌ له‌ ئاینده‌دا كە بێگومان ئه‌وه‌ش به‌ زیانی كورد ده‌شكێته‌وه. گرنگیشه‌ پارتی و یه‌كیتی به‌ر له‌ هەڵبژاردن گرفتی پۆستی پاریزگاری كه‌ركوك یه‌كلایی بكه‌نه‌وه‌، تا كاریگه‌رییه‌كی ئه‌رێنیی  له‌سه‌ر هەڵبژاردنه‌كان هه‌بێت.   *راوێژکار لەناوەندی لێکۆلینەوەی روداو

راپۆرت: فازل حەمەڕەفعەت - محەمەد رەئوف بە دیاریكردنی وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق تۆپێكی ئاگرینى هەڵدایە ناو پەرلەمانەوە، بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەبچێت، بەر لەوەی پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە دەبێت چارەسەری ماددەی (15)ی یاسای هەڵبژاردنەكان بكات، ئەو ماددەیەی كە نوێنەرانی كورد دەنگیان بۆ نەدا، سەرباری ئەمە دادگای فیدراڵی كە تاكە لایەنە بەپێی دەستور ئەنجامی هەڵبژاردن پەسەند دەكات خۆی لە كێشەدایە‌و ئەندامێكی خانەنشین بووە‌و نازانرێت چۆن شوێنەكەی پڕبكرێتەوە، بەم بارودۆخەوە ئایا هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق بەڕێوەدەچێت ؟ تۆپێكی ئاگرین ئێوارە رۆژی هەینی لە یەكەمین رۆژی جەژنی قورباندا، مستەفا كازمی سەرۆك وەزیرانی عێراق لە وتارێكی تەلەفزیۆنیدا رۆژی 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق راگەیاند. سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق لە پاڵ كۆتایهێنان بە گەندەڵی‌و بێكاری، یەكێك بوو لە خواستە سەرەكییەكانی ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانەی كە لە ئۆكتۆبەری ساڵی رابردوودا لە شارەكانی عێراق رویدا، خۆپیشاندەران دوای دوو مانگ مانەوە لە سەر شەقام‌و كوژرانی سەدان كەس لێیان بەهۆی تەقەی میلیشیا‌و هێزە ئەمنییەكانەوە، لە كۆتا مانگی ساڵی 2019دا عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە. مستەفا كازمی كە ئایاری ئەمساڵ وەكو سەرۆك وەزیرانی حكومەتێكی كاتیی لە پەرلەمان لە شوێنی عادل عەبدولمەهدی هەڵبژێردرا، بەمەرجی ئەوە هەڵبژێردراوە لەماوەی ساڵێكدا ئامادەكاری بكات بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، كازمی بەڵێنەكەی بردەسەر، لەماوەی كەمتر لە دوو مانگ لەدوای دەستبەكاربوونی وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكرد، بەڵام ئەمە زیاتر وەكو هەڵدانی تۆپێكی ئاگرین بوو لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە بۆ ناو پەرلەمان‌و لایەنە سیاسییەكان، چونكە هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی یاسای هەڵبژاردن رەنگە جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم ناڕەزایەتی شەقام، زۆربەی پێشبینییەكان بۆ ئەوە دەچن عێراق لەبەردەم قۆناغێكی نوێی ئاڵۆزی سیاسی‌و ناڕەزایەتی شەقامدا بێت وەك لەوەی بەرەو قۆناغێكی نوێی هەڵبژاردن‌و دیموكراتییەكی جیاوازتر هەنگاو بێنێت. وادەی هەڵبژاردنی پێشوەختە  دواین هەڵبژاردن لە عێراق مانگی ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی دەستور، هەڵبژاردنی پەرلەمانیی چوار ساڵ جارێك بەڕێوەدەچێت، واتا لە حاڵی ئاسایدا دەبوو هەڵبژاردنی داهاتووی عێراق لە ئایاری 2022 بەڕێوەبچێت، لە هەموو حاڵەكاندا ئەگەر ساڵی داهاتوو هەڵبژاردنی پێشوەخت بكرێت، خولی پەرلەمان ماوەی ساڵێك پێش دەكەوێت لەوادەی دیاریكراوی خۆی. كازمی دواجار مانگی شەشی ساڵی داهاتووی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكرد، دیاریكردنی مانگی حوزەیران بۆ هەڵبژاردن خواستی خاتوو (جینین پلاسخارت) نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو لە عێراق، چونكە مستەفا كازمی خۆی لەگەڵ ئەوەدا بوو هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای تشرینی یەكەمی 2021دا بەڕێوەبچێت، هاوپەیمانی (سائیرون)ی موقتەدا سەدرو هاوپەیمانی (هێزە نیشتمانییەكان) كە محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان سەرۆكایەتی دەكات داوایان دەكرد هەڵبژاردنەكە لە سەرەتای نیسانی ساڵی داهاتوو بەڕێوەبچێت. نەتەوە یەكگرتووەكان لە یەكەم كاردانەوەدا پاڵپشتی خۆی بۆ سەرخستنی هەڵبژاردنی پێشوەختی عێراق راگەیاند. دوای قسەكانی كازمی‌و دیاریكردنی رۆژی 6ی حوزەیران بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە، لە یەكەم كاردانەوەدا محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان دوای كرد بە ئامادەبوونی سێ سەرۆكایەتییەكە (سەرۆك كۆمار، سەرۆك وەزیران، سەرۆكی پەرلەمان)‌و لایەنە سیاسییەكان، دانیشتنێكی نائاسایی پەرلەمان بەڕێوەبچێت بۆ تاوتوێكردنی پرسی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە كاتێكی زوتردا. هەڵبژاردنی پێشوەختە چۆن دەكرێت ؟ بەپێی دەستوری عێراق مەرجی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن، بەر لە هەر شتێك هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانە. لە دەستوری عێراقدا رێوشوێنی پێویست بۆ چارەسەركردنی حاڵەتی لەكارخستنی حكومەت‌و هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە دیاریكراوە. ماددەی (64)ی دەستوری عێراق بەمشێوەیە رێوشوێنی سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختەی دیاریكردووە: یەكەم: داواكارییەك پێشكەش بكرێت بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، كێ دەتوانێت دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات ؟ بەپێی دەستور تەنیا دوو لایەن دەتوانن داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن بەمشێوەیە: •    یەك لەسەر سێی ئەندامانی پەرلەمان داواكارییەك پێشكەشی سەرۆكی سەرۆكی پەرلەمان بكەن‌و تێیدا داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن، واتە لە كۆی (329) ئەندامی پەرلەمان (110) كەسیان ئیمزا لەسەر داواكاری هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكەن. •    یاخود سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران واتە (مستەفا كازمی) بەرەزامەندی سەرۆك كۆمار واتە (بەرهەم ساڵح) داوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بكات. بەگوێرەی ئەوەی دەستور دیاریكردووە، پەرلەمان بە زۆرینەی رەها (50+1)ی دەنگی ئەندامەكانی هەڵدەوەشێتەوە، واتە لە كۆی (329) ئەندام (165) ئەندام دەنگی (بەڵێ) بدات بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان. دووەم: ئەگەر رێوشوێنەكانی خاڵی یەكەم جێبەجێبوون‌و پەرلەمان هەڵوەشێندرایەوە، ئەوكات سەرۆك كۆمار بانگهێشتی سازدانی هەڵبژاردنی گشتی لە وڵاتدا دەكات، سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە نابێت لە (60) رۆژ تێپەڕ بكات دوای هەڵوەندنەوەی پەرلەمان. لە حاڵەتی هەڵوەشانەوەی پەرلەمانیشدا، حكومەت دەبێت بە حكومەتێكی "دەستلەكاركێشاوە"‌و تەنیا كاروباری رۆژانە بەڕێوەدەبات، واتە دەبێت بە  "حكومەتی كاربەڕێكەر". واتا ئەگەر رۆژی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە كە 6ی حوزەیرانی ساڵی داهاتووە دەستكاری نەكرێت‌و وەكو خۆی بمێنێتەوە، (60) رۆژ بەر لەو وادەیە دەبێت پەرلەمان خۆی هەڵوەشێنێتەوە. ئایا پەرلەمانتاران وادەكەی كازمی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە پەسەند دەكەن ؟ بەپێی قسەی تاریق حەرب كە پسپۆڕێكی یاسایی ناسراوی عێراقییە، ژمارەیەك لە پەرلەمانتاران لە كوتلە جیاوازەكانی ناو پەرلەمانی عێراق هەوڵ بۆ ئەوە دادەن تا ئەتوانن وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە دوابخەن، چونكە دەترسن كورسییەكانیان لەدەستبدەن‌و دەیانەوێت ماوەیەكی زیاتر لە پەرلەمان بمێننەوە. ئەم قسەیەی تاریق حەرب پێچەوانەی هەڵوێستی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمانە، حەلبوسی ئەمڕۆ داوای كرد هەڵبژاردنی پێشوەختە لە وادەیەكی زوتر لەو وادەیە بەڕێوەبچێت كە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە، بەڵام لەوەدا راستە ناكۆكی لایەنەكان لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكە رەنگە پرۆسەكە لەبارببات‌و جارێكی تر پەرلەمان بخاتەوە بەردەم نەشتەری ناڕەزایەتی شەقام. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان چی دەڵێ ؟ كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق لە یەكەم كاردانەوەدا، ئامادەیی خۆی دەبڕی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە 6ی حوەزیران بەپێی ئەوەی مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران دیاریكردووە یاخود بەڕێوەچوونی پرۆسەكە لە وادەیەكی پێشتر لەوەی كازمی دیاریكردووە وەكو ئەوەی محەمەد حەلبوسی سەرۆكی پەرلەمان داوای دەكات، بەڵام بە مەرج. مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بۆ سازدانی هەڵبژاردنە پێشوەختەكە ئەمانەن:  •    پەرلەمان یاسای هەڵبژاردنەكان لە زوترین كاتدا تەواو بكات‌و لە بڵاوكراوەی فەرمیدا بڵاوی بكاتەوە بەوپێیەی چوارچێوەی یاسایی پرۆسەی هەڵبژاردنەكانە. •    پەرلەمان دەقی بەدیل بۆ ماددەی (3)ی فەرمانی ژمارەی (30)ی ساڵی 2005 پەسەند بكات بۆ تەواوكردنی نیسابی دادگای باڵای فیدراڵی كە تاكە لایەنی سەرپشككراوی یاساییە بۆ پەسەندكردنی ئەنجامی هەڵبژاردنەكان. •    حكومەت بودجەی هەڵبژاردن و ئەو پێداویستیانە ئامادە بكات كە پێشتر كۆمسیۆن داوای لە وەزارەتە پەیوەندیدارەكان كردووە كە بوونیان یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی كۆمسیۆن هەڵبژاردن لەكاتی دیاریكراویدا ئەنجام بدات، لەم روانگەیەوە كۆمسیۆنی داوا لە بەڕیز سەرۆكی حكومەت دەكات دانیشتنێكی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بكات بە گفتوگۆ لەبارەی چارەسەركردنی ئەو كێشانەی كە روبەڕووی كاری كۆمسیۆن دەبنەوە تایبەت بەو وەزارەتانەی كە لە سەرەوەی باسكراون هەروەها دەركردنی بڕیاری پێویست بۆ چارەسەركردنیان. •    كۆمسیۆن دوا لە نەتەوە یەكگرتووەكان‌و رێكخراوە نێوەدەوڵەتییەكانی تری تایبەتمەند دەكات یارمەتی هەڵبژاردن پێشكەش بكەن‌و چاودێری پێویست بكەن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی ئازادو شەفاف‌و خاوێن كە گوزارشت لە ئیرادەی راستەقینەی گەلی عێراق بكات. ئەمانە تەنیا مەرجی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان نین بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە، بەڵكو بەشێوەیەكی گشتی ئەو بەربەستانەن كە روبەڕووی پرۆسەكە بونەتەوە‌و دەبێت پێشوەختە حكومەت‌و پەرلەمان چارەسەریان بۆ بدۆزنەوە. بەربەستەكانی بەردەم هەڵبژاردنی پێشوەختە بەشێوەیەكی گشتی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق روبەڕووی ژمارەیەك ئاستەنگ بوەتەوە كە دەتوانرێت دیارترینیان لەم خاڵانەدا كورت بكرێتەوە. یەكەم: بودجەی هەڵبژاردن ئێستا حكومەتی عێراق بە قەیرانێكی دارایی قورسدا تێدەپەڕێت، سەرباری ئەم دۆخە دەبێت بڕی بودجەیەك بۆ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان دیاری بكات بۆ ئەوەی ئامادەكارییەكان بۆ هەڵبژاردنی پێشوەختە بكات، بەگوێرەی قسەی عادل لامی سەرۆكی پێشووتری ئەنجومەنی كۆمسیاران لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان، بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە كۆمسیۆنی پێویستی بە نزیكەی (250 بۆ 300 ملیۆن) دۆلارە، ئەمە خەرجی كۆمسیۆن بووە لە دواین هەڵبژاردندا كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو. لەهەموو حاڵەكاندا دابینكردنی بودجە بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بەبەراورد بە ئاستەنگەكانی تر، نابێت بە بەربەستێكی گەورە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق. دووەم: یاسای هەڵبژاردن ساڵی رابردوو كە خۆپیشاندەران عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانیان ناچاركرد دەستلەكاربكێشێتەوە، تەنیا داوای هەڵبژاردنی پێشوەختەیان نەدەكرد، بەڵكو باسیان لە سازدانی هەڵبژاردنێكی خاوێن دەكرد، ئەوەش لەڕێگەی دانانی یاسایەكی نوێی هەڵبژاردن كە دەرفەت بدات لە دەرەوەی حزبە سیاسییەكانیش خەڵكانی سەربەخۆ خۆیان كاندید بكەن‌و چانسی ئەوەیان هەبێت سەركەون بۆ پەرلەمان. دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە عێراق كە ئایاری 2018 بەڕێوەچوو، بەپێی لێدوانی فەرمی هەندێك لە بەرپرسانی عێراق ئاستی بەشداری دەنگدەران تێیدا 19% بووە‌و دواتر بە رێككەوتنێكی سیاسی ئاستی بەشداری بۆ سەرو 45% بەرزكراوەتەوە، بەگشتی لە عێراق خەڵك متمانەیان بە پرۆسەی هەڵبژاردن نەماوە، لەكاتێكدا دەبینن هەڵبژاردنی لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە ساڵی 2003، گۆڕانكاری ئەوتۆی لە ژیانی ئەواندا دروست نەكردووە. لە دواین رۆژەكانی ساڵی 2019دا، پەرلەمانی عێراق لەژێر فشاری ناڕەزایەتییەكانی شەقامدا یاسایەكی نوێی بۆ هەڵبژاردنەكان پەسەندكرد، بەڵام یاساكە هێشتا نەچوەتە بواری جێبەجێكردن‌و جێبەجێبوونی لەلایەن پەرلەمانەوە مەرجداركراوە بە پەسەندكردنی پاشكۆیەك كە بۆ یاساكە دانراوە. پاشكۆی یاساكە كە ئێستا لەبەردەم وەزارەتی پلاندانانی عێراقدایە‌و دوای جێگیركردنی رەوانەی پەرلەمان دەكرێتەوە، تایبەتە بە چۆنیەتی دابەشكردنی پارێزگاكانی عێراق بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردن‌و كورسییەكانی پەرلەماندا. ماددەی (15)ی یاسا پەسەندكراوەكە سەرچاوەی ناڕەزایەتییەكانە، نوێنەرانی كورد لە پەرلەمانی عێراق دژی ئەم مادەیە دەنگیان بە یاساكە نەدا، بەپێی ئەم ماددەیە هەر قەزایەك لەچوارچێوەی پارێزگایەكدا دەبێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، بەڵام بەمەرجی ئەوەی ژمارەی دانیشتوانی ئەو قەزایە لە (100 هەزار) كەس كەمتر نەبێت، بۆ هەر كورسییەكی پەرلەمانی عێراق نوێنەرایەتی (100 هەزار) كەس دانراوە، خۆ ئەگەر قەزایەك ژمارەی دانیشتوانەكەی لە (100 هەزار) كەس كەمتر بوو، بەپێی ماددەكە لەگەڵ قەزایەكی دراوسێی خۆیدا تێكەڵ دەكرێت‌و هەردوكیان دەكرێن بە یەك بازنەی هەڵبژاردن. ئەو پاشكۆیەی كە هاوپێچ كراوە لە یاساكەدا، وەزارەتی پلاندانانی عێراق ناچار دەكات ژمارەی قەزاكان‌و سنوریی ئیداریی‌و ژمارەی دانیشتوانیان لە هەموو پارێزگاكان دیاری بكات. هەر بەپێی ماددەی (15) خۆكاندیدكردن بۆ بردنەوەی كورسییەكانی پەرلەمان لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردندا تاكەكەسیی (فەردی)یە، واتا كاندیدەكان لە دەرەوەی لیستی حزبەكان دەبن‌و لە هەر بازنەیەكی هەڵبژاردن كە لەچوارچێوەی سنوری قەزایەكدایە ئەو كاندیدەی زۆرترین دەنگ بە دەست بهێنێت كورسییەكەی پەرلەمانی عێراق لە بازنەكەی خۆی دەباتەوە، خۆ ئەگەر دەنگی دوو كاندید یەكسان بوون، ئەو كاتە بە ئامادەبوونی هەموو كاندیدەكانی ئەو بازنەیە تیروپشكیان بۆ دەكرێت‌و بەوشێوەیە كەسێكیان سەردەكەون بۆ پەرلەمان. هەمان ماددە كە كێشەی دروستكردووە، دەڵێ ئەگەر كورسییەكی پەرلەمان چۆڵ بوو، ئەو كاتە ئەو كاندیدە شوێنی دەگرێتەوە كە لە هەمان بازنە زۆترین دەنگی بەدەستهێناوە، ژنان ترسیان لەم ماددەیەی ناو یاساكە هەیە‌و دەڵێن بەهیچ شێوەیەك "كۆتا"ی ژنانی لەبەرچاو نەگرتووەو دەبێتەهۆی كەمبونەوەی رێژەی ژنان لەناو پەرلەماندا. ئێستا سازدانی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنەیی یەكێكە لە ماددە كێشەلەسەرەكانی ناو یاساكە، زۆرینەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەمشێوەیە، پێیانوایە بەم شێوازە هەڵبژاردنە دەنگ‌و پێگەی جەماوەرییان لەدەستدەدەن، لەبەرامبەردا موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر پاڵپشتی لەم شێوازەی هەڵبژاردن دەكات كە خواستی شەقامی ناڕازیشی لەسەرە، لەدوای سەدر ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارانی عێراق پاڵپشتی لە هەڵبژاردنی فرە بازنە دەكەن لەوانە مستەفا كازمی سەرۆك وەزیران‌و بەرهەم ساڵحی سەرۆك كۆمار كە دەوترێت دەیانەوێت بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو پێكەوە لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییەكدا خەڵكانی خۆیان لە پارێزگاكانی عێراق‌و هەرێمی كوردستان كاندید بكەن‌و پاشان فراكسیۆنێكی پەرلەمان دروست بكەن كە سەرتاسەری بێت‌و عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش بگرێتەوە. ئێستا ناكۆكی نێوان لایەنەكان لەبارەی پاشكۆی یاسای نوێی هەڵبژاردنەكان گەورەترین ئاڵنگارییە لەبەردەم بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی پێشوەختە لە عێراق كە شێوەی بازنەكانی هەڵبژاردن‌و میكانیزمی دابەشبوونی كورسییەكانی پەرلەمانی تێدا دیاریكراوە. هەندێك داوا دەكەن هەر پارێزگایەك یەك بازنەی هەڵبژاردن بێت، هەندێكی تر دەڵێن هەر پارێزگایەك بكرێت بە چەند بازنەیەكی هەڵبژاردن و هەر كورسییەكی پارێزگایەك تەرخان بكرێت بۆ یەكێك لە بازنەكانی هەڵبژاردن لەو پارێزگایە، بەمدواییەش رایەكی تر سەریهەڵداوە كە داوا دەكات سیستمی فرەبازنەیی بەشێوەیەكی مامناوەندی جێبەجێ بكرێت‌و لەبری ئەوەی هەر قەزایەك بكرێت بە بازنەیەكی هەڵبژاردن، پارێزگایەك دابەش بكرێت بەسەر چەند بازنەیەكدا، لە پاڵ ئەمەدا ناكۆكیش هەیە لەبارەی ئەوەی ئایا دەنگدان لە هەڵبژاردنەكەدا بەشێوی راستەوخۆ بێت بۆ كاندید یان لەڕێگەی لیستی حزبەكانەوە بێت. لایەنە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی گشتی هاوشێوەی لایەنە عێراقییەكان دژی ئەنجامدانی هەڵبژاردنن بەشێوەی فرە بازنەیی، لایەنە عێراقییەكان سەرچاوەی ترسەكەیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە بەمدواییە روبەڕووی ناڕەزایەتییەكی بەفراوانی شەقام بونەتەوە‌و ترسیان لە هەڵبژاردن هەیە‌و دەیانەوێت دوابخرێت بۆ كاتێك كە دەتوانن دۆخی خۆیان لەناو شەقامدا ئاسایی بكەنەوە، لایەنەكانی هەرێمی كوردستانیش پێیانوایە فرەبازنەیی ژمارەیەكی زۆری دەنگەكانیان ون دەكات‌و زیان لە ژمارەی كورسییەكانیان دەدات لە پەرلەمانی عێراق.  یەكێك لە بەربەستەكانی بەردەم جێبەجێكردنی شێوەی فرەبازنەیی هەڵبژاردن ئەوەیە هەندێك پارێزگا لە عێراق لەڕووی ئیدارییەوە كێشەی سنوریان هەیە، بەتایبەتیش ناوچە تێكەڵەكانی نێوان هەرێمی كوردستان‌و عێراق، پارتی‌و یەكێتی ترسیان هەیە هەندێك قەزای ئەو ناوچانە كە زۆرینەی دانیشتوانەكەیان كوردە لەچوارچێوەی شێوەی فرە بازنەیی هەڵبژاردندا تێكەڵ بكرێن لەگەڵ ئەو قەزایانەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكانیان عەرەبن‌و بەوەش دەنگەكانیان لەو ناوچانە لەدەستبدەن، لایەنە بچوكەكانیش ترسیان هەیە لە پەرلەمانی داهاتووی عێراقدا بەتەواوەتی نوێنەرایەتی لەدەستبدەن. فراكسیۆنە كوردییەكان بەشێوەیەكی گشتی دەنگیان بە یاسا نوێیەكەی هەڵبژاردن نەدا، ئەم سیستمە ئەگەر بخرێتە بواری جێبەجێكردن حزبەكان ناچار دەبن لەبری كادیرە گوێڕایەڵەكانی خۆیان، بەدوای كەسانی تردا بگەڕێن كە لەناو دەنگدەراندا پێگەیان بەهێزو قبوڵكراو بێت، ئەمەش بۆ دۆخی ئێستا كە لە هەڵبژاردنەكانی پێشتردا دەنگدەران هەموانیان تاقیكردوەتەوە، كارێكی ئەستەمە. بەشێوەیەكی گشتی پێشبینی دەكرێت هەر جۆرە دەستكاریكردنێكی سیستمی هەڵبژاردن بەشێوەی فرە بازنە، پەرلەمان روبەڕووی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانی شەقام بكاتەوە، بەتایبەتیش لایەنگرانی سەدر كە پاڵپشتی لەو شێوازەی هەڵبژاردن دەكەن. سێیەم: كێشەی دادگای فیدراڵی دادگای فیدراڵی عێراق كە بەگوێرەی دەستور تاكە لایەنە تەماشای تانەكانی هەڵبژاردن دەكات‌و ئەنجامی كۆتایی هەڵبژاردنەكان پەسەند دەكات، خۆی ئێستا لە كێشەدایە. دادگای فیداڵی لە (9) دادوەر پێكدەهات، یەكێك لە دادوەرەكان خانەنشین بوو، بەهۆی ئەوەی میكانیزمێكی دیاریكراو لەبەردەستدا نییە ئێستا نازانرێت شوێنی ئەو دادوەرە خانەنشینە چۆن پڕبكرێتەوە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی یاسای دادگاكە، كە لەڕووی ئیدارییەوە سەربە ئەنجومەنی باڵای دادوەرییە، نیسابی یاسایی دادگای فیدراڵی بە ئامادەبوونی سەرۆك‌و (8) ئەندامی دادگاكە پێكدێت‌و بەبێ ئامادەبوونی كەسێكیان دانیشتن‌و كۆبونەوەكانیان بە نادروست ئەژماردەكرێت‌و هەر بڕیارێك لەو كۆبونەوانەدا دەربچێت لایەنی جێبەجێكار پابەند ناكات بە جێبەجێكردنیەوە. پێشتر دادگای فیدراڵی كە یەكێك لە ئەندامە سەرەكییەكانی خانەنشین دەكرد، شوێنەكەی بە ناوی كەسێك لە لیستی یەدەگەكان پڕدەكردەوە، بەڵام دەركەوت دواین لیستی ناوی كاندیدە یەدەگەكان بەهۆی زۆری تەمەنیانەوە هەمویان رەوانەی خانەنشینیی كراون‌و ناتوانرێت كەسیان بگەڕێندرێتەوە بۆ پڕكردنەوەی ئەو كورسییەی دادگاكە كە چۆڵ بووە، لێرەوە گرفت لە نیسابی یاسایی دادگای باڵای فیدراڵیدا دروست بووە، بۆئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە بەڕێوەبچێت، دەبێت پەرلەمانی عێراق ئەم كێشەیە چارەسەر بكات. هەندێك داوا دەكەن پەرلەمان یاسایەكی نوێ بۆ دادگای فیدراڵی دەربكات، بەڵام تاریق حەرب پسپۆڕی یاسایی دەڵێ:" لەبری ئەوەی چاوەڕێی یاسای نوێی دادگاكە بكرێت كە پەسەندكردنی پێویستی بە دوو لەسەر سێی دەنگی پەرلەمانتاران واتای (220) پەرلەمانتار هەیە، یاسای ژمارەی (30)ی ساڵی 2005ی دادگای فیدراڵی هێشتا بەركارە، دەتوانرێت بە زۆرینەی ساددە ماددەی سێی ئەو یاسایە هەموار بكرێت‌و ئەوكاتە دەتوانرێت شوێنە بەتاڵەكە پڕبكرێتەوە‌و كۆتایی بە كێشەی نیسابی دادگای فیدراڵی بهێنرێت". هەموو ئەم ئەركانە كەوتونەتەسەر شانی پەرلەمانی عێراق، پەرلەمانیش ئێستا لە پشووی وەرزی یاساداناندایە‌و مانگی ئەیلولی داهاتی وەرزی نوێی یاسادانان دەستپێدەكات.  

توێژینەوەی: د. عابد خالید  - سەنتەری لێكۆڵێنەوەی ئاییندەیی    پێشەکى بەگشتى وڵاتان بە دوو فۆڕم ڕێک خراون، یەکەمیان (دەوڵەتى موەحد – Unitary State)ە، کە تیایدا یەک حکومەت کاروبارە ناوخۆیى و دەرەکییەکانى بەڕێوە دەبات، زۆربەى وڵاتانى جیهانیش لەم فۆڕمەن. بەڵام دووەمیان (دەوڵەتى ئیتیحادى – State Federal)ە، کە تیاید دوو ئاست لە حکومەت هەیە و هەریەکەیان بەپێى دەستوور بەشێک لە کاروبارەکان بەڕێوە دەبەن، لە ئێستا تەنها نزیکەى (٢٥) دەوڵەت لەم فۆڕمەن. ئامانج لە بونیادنانى دەوڵەتیش بە شێوەى فیدراڵى، بە پلەى یەکەم گونجاوییەتى بۆ بەڕێوەبردنى کۆمەڵگا فرەییەکان لە ڕووى ئیتنى و کولتوورییەوە، هەروەها بۆ ئەو وڵاتانەش گونجاوە کە قەبارەیان گەورەیە یان ژمارەى دانیشتووانیان زۆرە. وڵاتی عێراقیش لەدواى ڕووخاندنى ڕژێمى بەعس لە ٢٠٠٣، هەلى دووبارە بونیادنانەوى وەک دەوڵەتێکى فیدراڵیى بۆ ڕەخسا، بە ئامانجى تێپەڕاندنى دەیان ساڵ لە حوکمى مەرکەزیى ستەمکارى ئەتنى و مەزهەبى. ئامانج لەم توێژینەوەیەوە، هەوڵدانە بۆ پێشبینیکردنى ئایندەى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى. بۆ گەیشتن بەم ئامانجەش، هەوڵ بۆ وەڵامدانەوەى چەند پرسیارێک دەدات، وەک: ئایا تا چ ڕادەیەک تایبەتمەندی و بنەماکانى پڕۆسەى بەفیدراڵیکردن لە عێراقدا چەسپیوە؟ گرفتەکانى بەردەم ئەم پڕۆسەیە چین؟ داهاتووى ئەم پڕۆسەیە بە چی دەگات؟ ئەى گرنگترین سیناریۆکانى ئایندەى چین؟ تەوەرى یەکەم: چەمکى دەوڵەتى فیدراڵى و تایبەتمەندییەکانى لە پێناو دۆزینەوەى گرفتەکانى بەردەم جێبەجێکردنى فیدراڵیزم لە عێراق و وێناکردنى ئایندەى ئەم جێبەجێکردنە، پێویستە سەرەتا تێگەیشتنێکى گشتى سەبارەت بە چەمکى فیدراڵیزم لە ڕووى پێناسە و گرنگترین تایبەتمەندییەکانى بخەینە ڕوو، بەم شێوەیە: یەکەم: پێناسەى دەوڵەتى فیدراڵی لە ڕووى زانستییەوە، زانایان و توێژەرانى هەردوو بوارى یاساى دەستوورى و زانستى سیاسەت، پێناسەى زۆر و جۆراوجۆریان بۆ دەوڵەتى فيدراڵی کردووە، ئەمەش بەپێى جیاوازیى ئاڕاستەى بیرکردنەوەیان، کە بەگشتى دابەش بوون بەسەر دوو ئاڕاستەدا: ئاڕاستەى یەکەم: لە پێناسەکردنى دەوڵەتى فیدراڵیدا، زیاتر پێداگرى لەسەر ئەو ڕێکخستنە دەستوورى و پێکهاتە دامەزراوەییانە دەکاتەوە کە دەکرێت لە بونیادنانى ئەم جۆرە دەوڵەتەدا بەرجەستە بکرێن. بۆیە دەبینین “مارسيل پريلۆ” وا پێناسەى دەکات کە بریتییە لە: “یەکێتیى چەند دەوڵەتێک، کە لە هەندێک بواردا ملکەچە بۆ یەک دەسەڵاتى ناوەندى (حکومەتى فيدراڵی) و لە هەندێک بواری تردا سەربەخۆییەکى دەستوورى و کارگێڕى و دادوەریى تا ڕادەیەک فراوانى تایبەت بە خۆیان هەیە (دەسەڵاتى هەرێم و دەوڵەتە یەکگرتووە ئەندامەکانى ناو یەکێتییە)([i]).” لاى “ولیام هـ. ڕایکەر”، دەوڵەتى فیدراڵی: “ئەو ڕێکخستنە سیاسییەیە کە تیایدا چالاکییەکانى حکومەت دابەش کراوە لەنێوان حکومەتى هەرێمەکان و حکومەتى ناوەندیدا، بە شێوەیەک کە هەر جۆرێک لەو حکومەتانە بەشێک لە چالاکیی پێ بدرێت کە تیایدا بڕیارى کۆتایى دروست بکات([ii]).” لاى “د. حەميد حەنوون خالد”یش بریتییە لە: “یەکگرتنێکى یاسایى، کە لەسەر بنەماى بەڵگەنامەیەکى دەستوورى پێک دەهێنرێت و تیایدا هەر دەوڵەتێکى ئەندام ملکەچە بۆ ئەحكامەکانى ئەو دەستوورە کە پەیوەندیى نێوان حکومەتى ئەم دەوڵەتانە و حکومەتى یەکێتییەکە ڕێک دەخات، هەروەها ئەو دەسەڵاتانەش کە هەر لایەک لەو حکومەتانە دەتوانن پیادەى بکەن؛ دیاری دەکات([iii]).” ئاڕاستەى دووەم: لە پێناسەکردنى دەوڵەتى فیدراڵیدا، زیاتر جەخت لەو بنەمایانە دەکاتەوە کە لەسەریان دروست بووە. بۆیە دەبینین “ئەلبێرت دايسی” وا پێناسەى دەوڵەتى فیدراڵی دەکات، کە بریتییە لەو: “ڕێکخستنە سیاسییەى کە ئامانج لێى، سازاندن بێت لەنێوان یەکێتیى نیشتمان و پاراستنى مافى هەرێمەکان([iv]).” لاى “جاك باگنار”: “کڵێشەیەکى ڕێکخستنە، کە هەوڵ بۆ سازاندن لەنێوان فرەیى و یەکێتى لە چوارچێوەى چەمکى ڕێزگرتنى هەریەک لەوەی دى دەدات([v]).” لاى “دانیال ج. ئیلیازەر”یش، دەوڵەتى فیدراڵی بریتییە لە: “دابەشکردنى بنچینەییانەى دەسەڵات لەنێوان چەند ناوەندێکى فرەدا…، نەک گواستنەى دەسەڵات لە یەک ناوەندەوە یان لە دڵى هەرەمێکەوە([vi]).” کەواتە وەک دەبینین هەر یەکێک لەم دوو ئاڕاستەیە جەخت لە ڕەهەندێکى چەمکى فیدراڵیزم دەکەنەوە، ئاڕاستەى یەکەم ڕەهەندە بەرجەستەبوونە دەستوورى و دامەزراوەییەکانى ڕەچاو دەکات، بەڵام ئاڕاستەى دووەم ڕەهەندە تیۆرى و بنەماکانى وەبەرچاو دەگرن، بۆیە ناکرێت پێناسەکانى هیچ کام لەم دوو ئاڕاستەیە لە پێناسەکانى ئاڕاستەکەی تر بە باشتر بزانین. جا لێرەدا بۆ یەکخستنى تێگەیشتنى هەردوو ئاڕاستەکە، ڕەنگە گونجاو بێت پەنا بۆ ئەو جیاکارییە ببەین کە هەریەک لە “ڕۆناڵد واتس” و “دۆگڵاس فێرنێ”، هاوڕا لەگەڵ “ئێلیازەر”، لەنێوان هەرسێ چەمکى “Federalism” و “Federal System” و “Federation”دا کردوویانه([vii])، کە هەر چەندە زۆربەى جار بە چەمکى هاوواتا بەکار دەهێنرێن، بەڵام هەریەکە واتاى تایبەت بە خۆى هەیە. چەمکى (Federalism – فیدراڵیزم – الفدرالیة): ئاماژەیە بۆ ئەو تیۆرە سياسيیەى کە پاساو بۆ بنچینە فەلسەفییەکانى یەکخستنى دوو بنەماى دژبەیەک دەهێنێتەوە، کە بریتین لە (بنەماى حوکمڕانیى هاوبەش – الحكم المشترك – Self-rule) و (بنەماى خۆبەڕێوەبردن – الحكم الذاتي – Shared-rule)، لە هەر ڕێکخستنێکى سياسيدا کە هەوڵ بۆ هێنانەدیى “بەشدارى” و “سەربەخۆیى” دەدات لە یەک کاتدا([viii]). کەواتە فیدراڵیزم، بەم واتایە ڕێبازێکى سياسی و ئايديۆلۆجيیە، وەک ڕێبازى ليبراڵيزم و سۆسیالیزم و ناسیۆنالیزم، بەڵام پیچەوانەى ئەم ڕێبازانە کە سەرەتا لە ئەورووپا و بەتایبەتییش لەدواى شۆڕشى فەڕەنسى دەرکەوتن. ڕێبازى فیدراڵیزم بنەماکانى لەو بیروڕایانەوە سەرچاوەى گرتووە کە لەدواى شۆڕشى ئەمەریکى، دامەزرێنەرانى دەستوورى وڵاتە یەکگرتووەکان لە ساڵى 1787 پشتیان پێى بەستبوو([ix]). چەمکى (Federal System – سستمى فیدراڵى – النظام الفدرالي): ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێکخستنە سياسيیەى کە یەکخستنى بۆ هەردوو بنەما و ڕەگەزى “حوکمڕانى هاوبەش” و “خۆبەڕێوەبردن” کردووە. بەمەش سستمى فیدراڵى تەنها دەوڵەتە فیدراڵییەکان ناگرێتەوە، بەڵکوو کۆى ئەو دەوڵەتە یونیتارییانەش(Unitary State) دەگرێتەوە کە جۆرێک لە (ناناوەندێتى – اللامركزية – Decentralization) پێشکەتوویان هەیە، وەک فەڕەنسا و ئيتاڵيا و بەریتانیا، ئەمە سەرەڕاى هەموو ئەو ڕێکخستنە سياسيیە بان نیشتمانییانەى کە جۆرێک لە تەرتيباتى فيدراڵییان هەیە، یەکێتیى ئەوروپا([x]). هەر چى چەمکى “Federation”ە: ئاماژەیە بۆ (دەوڵەتى فیدراڵى – الدولة الفدرالیة)، وەک جۆرێکى دیاریکراو لە جۆرەکانى سیستمى فيدراڵى، بەتایبەتییش بەو جۆرەى کە بۆ یەکەم جار وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا لە ساڵى 1789 لەسەرى دروست بوو([xi])، دواتر چەندین دەوڵەتی تر لەدواى وڵاتە یەکگرتووەکان وەک نموونە، تەقلیدى ئەم جۆرە دەوڵەتە لەناوەڕاستى سەدەى نۆزدەوە تا ناوەڕاستى سەدەى بیست دروست بوون، وەک: سويسرا، كەنەدا، ئوستوراليا، ئەڵمانيا و نەمسا. لەدواى ئەمانیش، تا ئێستا چەندین دەوڵەتی تر دروست بوون کە بە فیدراڵى دادەنرێن، یان لە دەوڵەتى یونیتارییە و بەرەو دەوڵەتى فیداڵیبوون ڕۆیشتوون، وەک: هیندسان، پاكستان، ماليزيا، ئیسپانيا، ڕووسيا، بەلجيكا، نێجيريا، کۆمۆرۆس، میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان، مەكسيك، ئەرجەنتين، بەڕازيل و فەنزويلا([xii]). کەواتە “سیستمى فیدراڵى” لە ئەنجامى جێبەجێکردنى کردارییانەى بنەماکانى ڕێبازى “فیدراڵیزم”ەوە دروست بووە، بەڵام ئەم جێبەجێکردنە بەپێى کات و شوێن، جۆر و شێوازى هەمەچەشنى هەبووە، “دەوڵەتى فیدراڵى”یش جۆرێکە لەو جۆرانەى “سیستمى فیدراڵى”. بۆیە مەرج نییە هەموو سیستمێکى فیدراڵى بە دەوڵەتى فیدراڵى دابنرێت، چونکە دەوڵەتى فیدراڵى چەند تایبەتمەندییەکى خۆى هەیە کە هەمیشە لە هەموو سیستمە فیدراڵییەکاندا نییە، بەڵام پێویستە بپرسین ئاخۆ ئەو تایبەتمەندییانە چین؟ دووەم: تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵى هەر چەندە زانایان سەبارەت بە دیاریکردنى گرنگترین تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵى ڕاى جیاوازیان هەیە([xiii])، بەڵام بە ڕاى “جۆرج ئەندرسۆن” و “واتس” ئەم تایبەتمەندییانەى خوارەوە وا دادەنرێن کە سیستمى هەر وڵاتێک بکەن بە فیدراڵى، بەم شێوەیە([xiv]): – بوونى دوو ئاست لە حکومەت، یەکێکیان بۆ هەموو وڵاتەکە کە پێى دەوترێت “حکومەتى فیدراڵى” یان “ناوەندى”، ئەوی تر بۆ یەکە پێکهێنەرەکانى ئەو وڵاتە (حکومەتى هەرێمەكان)، بە شێوەیەک هەر ئاستێک دامەزراوەى (یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەرى)ی خۆى هەبێت، دەسەڵاتدارانى هەر حكومەتەش پەیوەندیی هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆیان لەگەڵ هاوڵاتييانى خۆیاندا هەبێت. – بوونى دەستوورێکی نووسراوى جامد، بە شێوەیەک ئەو دەق و بڕگانەى کە کاریگەرییان لەسەر پێگەى هەرێمەکان هەيە، بەبێ ڕەزامەندیى هەرێمەکان شیاوى هەموارکردن نەبن. – دابەشکردنى دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت لە ڕێگاى دەستوورەوە، بەتایبەت تەرخانکردنى دەسەڵاتى دارایی پێویست بۆ هەر ئاستێک، لە پێناو زامنكرنی بڕێک سەربەخۆيى ڕاستەقینە بۆ هەریەکان. – بوونى چەند ڕێکار و ئامرازێک، لە پێناو پێدانى سەنگى زیاتر بە هەرێمە بچووکەکان، وەک ئەنجوومەنى دووەم لە پەرلەمانى فیدراڵیدا، کە دەشێت تێیدا نوێنەرایەتیی هەرێمەکان و دەنگیان بە شێوەیەک دیاری بکرێت، بۆ نموونە هەر هەرێمێک دوو نوێنەرى هەبێت، بەبێ ڕەچاوکردنى قەبارە و ژمارەى دانیشتووانى هەرێمەکان، کە ئەمەش بوار دەدات كە هەرێمە بچووکەکان لە کاتى پڕۆسەى دروستکردنى بڕیار و سیاسەتە فیدراڵییەکاندا ڕۆڵ و قورساییەکی تا ڕادەیەک نزیکیان لە هەرێمە گەورەکان هەبێت. – بوونى چەند دەزگا و ڕێکارێک بۆ یەکاڵاکردنەوەى ناكۆكيیه دەستوورییەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک (دادگاى فیدراڵى، ئەنجوومەنی دووەمى پەرلەمانى فیداڵى، یان ئەنجامدانى ڕیفراندۆم). – بوونى چەند ڕێکار و دەزگایەک بۆ ڕاییکردنى پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، وەک دەزگا سەربەخۆکان و لیژنە وەزارییە نێوان فیدراڵى و هەرێمییە هاوبەشەکان و ئەنجوومەنى دووەم لە پەرلەمانى فیدراڵى. هەر چەندە ئەم تایبەتمەندییانە بە بڕ و ئاستى جیاجیا لە وڵاتە فیدراڵییەکاندا هەن، بەڵام وەک “ئەندرسۆن” دەڵێت، گرنگترین تایبەتمەندیى دەوڵەتى فیدراڵى ئەوەیە کە: “دوو ئاست لە حکومەتی هەیە، کە هەریەکەیان بەپێى دەستوور دامەزراون و هەریەکەشیان بڕێک سەربەخۆيى ڕاستەقینەی خۆى هەیە و حکومەتی هەر ئاستێکیش بە شێوەیەکی سەرەکی لەبەرامەبەر جەماوەرى دەنگدەرانى خۆیدا بەرپرسيارە([xv]).” کەواتە بەگشتى تایبەتمەندییەکانى “دەوڵەتى فیدراڵى” بریتین لە: بوونى دوو ئاست لە حکومەت، دابەشکردنى دەستوورى دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکەدا، لەگەڵ بوونى چوارچێوەیەک بۆ سەربەخۆ بەڕێوەبردنى هەر ئاستێکیان لەلایەن خۆیەوە، زامنکردنى ڕاى هەرێمەکان لە بڕیارە فیدراڵییەکاندا لە ڕێگاى ئەنجوومەنی دووەمى پەرلەمانى فیداڵییەوە، بوونى دەستوورێکی نووسراوى جامد، بوونى دادگایەکى فیدراڵى بۆ یەکاڵاکردنەوەى ناكۆكيیەکان لەنێوان حکومەتەکانى هەردوو ئاستەکە، بوونى هاوکارى لەنێوان حکومەتەکان لەو بوارانەدا کە بەرپرسیارێتیی هاوبەشیان هەیە. لە ئەنجامدا ئەم تایبەتمەندییانە بریتین لەو پێوەرانەى کە دەکرێت لە ڕێگایانەوە بڕیار بدرێت کە ئاخۆ چ سیستمێکى فيدراڵی بە “Federation” یان (Federal State – دەوڵەتى فیدراڵى) دادەنرێت([xvi])، بە شێوەیەک هەر کاتێک ئەگەر کۆى یان زۆربەى ئەم تایبەتمەندییانە لە سیستمێکى فیدراڵیدا هەبوون، ئەوا ئەو سیستمە بە “دەوڵەتى فیدراڵى” دابنرێت. بۆیە چەمکى “دەوڵەتى فیدراڵى”، سنوورێکى زۆر بەرتەسکترى لە چەمکى “سیستمى فیدراڵى” هەیە، چونکە ئەمیان هەموو ئەو دەوڵەت و ڕێکخستنە سياسيیانە لەخۆى دەگرێت کە هەموو یان هەندێک لە تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵییان هەیە، لەبەر ئەوەى بوونى ئەم تایبەتمەندییانە؛ بیرۆکەى یەکخستنى هەردوو ڕەگەزى “حوكمڕانیى هاوبەش” و “خودبەڕێوەبردن” بەرجەستە دەکەن. هەموو دەوڵەتێکى فیدراڵییش لەسەر ئەم دوو ڕەگەزە بونیاد دەنرێت و بە بوونى هەردووکیشیان بیرۆکەى سازان و ڕێككەوتن پێک دەهێنرێت، بەپێى پلە و ڕادەى زاڵبوونى هەر ڕەگەزێکیشیان بەسەر ئەوی تریاندا، جۆرەکانى سیستمى فيدراڵیى هەمەچەشن کە گرنگترینیان بریتین لە: (دەوڵەتى یونیتاریى لامەركەزى، دەوڵەتى فيدراڵى، دەوڵەتى كونفيدراڵى). بۆیە بە بڕواى ئێمە، بنچینەى جیاکردنەوە لەنێوان “دەوڵەتى فيدراڵى” وەک جۆرێک لە جۆرەکانى سیستمى فيدراڵى لەگەڵ جۆرەکانى ترى ئەم سیستمە، بریتییە لە ڕادەى سازان و گونجاندن لەنێوان هەردوو ڕەگەزى “حوكمڕانیی هاوبەش” و خودبەڕێوەبردن”دا، بە شێوەیەک ئەگەر ڕەگەزى “حوكمڕانیى هاوبەش” بەسەر ڕەگەزى “خودبەڕێوەبردن”دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فيدراڵيیەکە جۆرى “دەوڵەتى یونیتاریى لامەركەزى” وەردەگرێت. خۆ ئەگەر هاوسەنگى لەنێوان هەردوو ڕەگەزەکەدا هەبوو، ئەوا سیستمە فيدراڵیيەکە جۆرى “دەوڵەتى فيدراڵى” وەردەگرێت، بەڵام ئەگەر ڕەگەزى “خودبەڕێوەبردن” بەسەر ڕەگەزى “حوكمڕانیى هاوبەش”دا زاڵ بوو، ئەوا سیستمە فيدراڵيیەکە جۆرى “دەوڵەتى كونفيدراڵى” وەردەگرێت. لە کۆتایى ئەم تەوەرەدا، سەبارەت بە بابەتى سەرەکیى ئەم توێژینەوەیە هەوڵ دەدەین لە تەوەرەکانى داهاتوودا گرفتەکانى بەردەم هەبوونى ئەم تایبەتمەندی و بنەمایانە لە پڕۆسەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى لە عێراقدا و ئایندەى ئەم پڕۆسەیە بخەینە ڕوو. تەوەرى دووەم: گرفتەکانى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵی بەر لە خستنەڕووى گرفتەکانى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵی، پێویستە سەرەتا باس لە چۆنێتیى بەگەڕخستنى ئەو پڕۆسەیە بکەین، بەم شێوەیە: یەکەم: پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵی لەدواى ڕووخاندنى ڕژێمى بەعس لە ٩/٤/٢٠٠٣، لەلاى زۆربەى هێزە عێراقییە ڕێکخراو و ناڕێکخراوەکان و هێزە دەرەکى و نێودەوڵەتییەکان (بەتایبەت وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا و ئەورووپا و نەتەوە یەکگرتووەکان)، قەناعەتى باو ئەوە بوو کە پێویستە بونیادناوەى دەوڵەتى عێراق لەسەر چەندین بنەما بێت کە بتوانێت کۆى جێکەوتە خراپەکانى دەیان ساڵى پێشوو لە حوکمڕانیى دیکتاتۆریی مەرکەزیى سەرکوتکەر و ستەمکارى نەتەوەیى و مەزهەبى ساڕێژ بکات، لەم چوارچێوەیەشدا باشترین بژاردە لاى زۆربەى ئەو هێزە ناوخۆیی و دەرەکییانە ئەوە بوو کە عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵیى فرەیى خاوەن سیستمێکى حوکمڕانیى دیموکراسیى پەرلەمانیی لامەرکەزی بونیاد بنرێتەوە([xvii]). لە ڕاستییشدا لەو کاتەدا چانسى بونیادناوەنەى عێراق لەسەر ئەم بنەمایانە (فیدڕاڵى – دیموکراسى – پەرلەمانى) زۆر ئەستەم نەبوو، بەتایبەت دواى هەڵوەشاندنەوەى زۆربەى دەزگا سەرکوتکەرەکانى ڕژێمى پێشوو (سوپا، دەزگاى ئەمن، وەزارەتى بەرگرى و ناوخۆ و…)([xviii]). هەر بۆیە لە ساڵانى سەرەتادا پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق بەم ئاڕاستەیە بەڕێوە دەچوو، بەتایبەت لە ئاستى پڕۆسەى سیاسى و پێکهێنانى هەردوو حکومەتى کاتى و ئینتقالیدا کە چەند وەزارەتێکى (وەک: مافى مرۆڤ و کاروبارى ژنان و ژینگە) پێک هێنران، لەپاڵ بووژاندنەوەى دەزگا لامەکەزییە خۆجییەکان و چالاکبوونەوەى ڕێکخراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنى و میدیاى ئازاد، بە شێوەیەک وا چاوەڕوان دەکرا کە چیدى عێراق لەسەرپێیە بۆ دەربازبوون لە جێکەوتەکانى سێ دەیە لە ڕژێمى ستەمکارى پێشوو و چوار دەیە لە ڕژێمى پاشایەتیى لاواز([xix]). لەسەر ئاستى پڕۆسەى دەستووریش، هەر لەو ماوە سەرەتاییەدا دوو دەستوور بۆ بەیاساییکردنى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق لەسەر ئەو بنەمایانە (فیدڕاڵى – دیموکراسى – پەرلەمانى) نووسران، کە یەکەمیان “یاسای بەڕێوەبردنى عێراق بۆ قۆناغى گواستنەوە” بوو، کە بە “دەستوورى کاتیى ساڵى ٢٠٠٤”یش ناسراوە، دووەمیشیان “دەستوورى کۆمارى عێراق بۆ ساڵى ٢٠٠٥” بوو کە بە “دەستوورى هەمیشەیى” و “دەستوورى فیدراڵى”یش ناسراوە. هەر لەبەر ئەمە “دەستوورى کاتیى ٢٠٠٤”، لە دەقەکانى سەرەتایدا جەختى لەوە کردەوە کە: “سیستمی حوكم لە عێراق دەبێت سيستمێکی کۆماری، فیدراڵی، دیموكراسی و فرەیی بێت. دەبێت دەسەڵاتەكانيش لەنێوان حكومەتی فیدراڵی و حكومەتە خۆجێييەكانى هەرێم و پاریزگا و شارەوانی و یەکە ناوچەییەکان دابەش بکرێت. ئەم سیستمە فيدراڵيیەش لەسەر بنچینەی جوگرافی و پەيوەندیيە مێژووييەكان و لێكجیاکردنەوەی دەسەڵاتەكان دەبێت، نەك لەسەر بنچینەی ئەسڵ و تايەفە و نەژاد و ئیتنی و نەتەوە یان مەزهەب([xx]).” ئەمجا ئەم دەستوورە لە چەندین دەقی تریدا پێداگرى لەسەر پێکەوەژیان و قبووڵکردنى یەکدى و داننان بە هەڵبژاردن و سەروەریى یاسا و پاراستنى مافەکانى مرۆڤ و پشتگیریکردنى کۆمەڵگاى مەدەنى و ئازادیى ڕادەربرین و میدیا کردووە([xxi])، ئەمەش بە بڕواى توێژەران هەنگاوى گەورە و ئەرێنی بوون بۆ بەفیدراڵیکردنى عێراق و بەدیموکراسیکردنى سیستمە حوکمڕانییە نوێیەکەى([xxii])، بەتایبەت کە بەو دەقانە دەیخواست دەوڵەتێک بونیاد بنێت کە تیایدا بۆ بەرژەوەندیى هەرێم و ناوچە خۆجێییەکان، ناوەند لاواز بێت، بۆ باش بەڕێوەبردنى کۆمەڵگایەکى فرەیى مەدەنیى ئازاد؛ دەسەڵات کۆتکراو بێت([xxiii]). بە هەمان ئاڕاستە، دەستوورى فیدراڵیى ٢٠٠٥، لە یەکەمین دەقیدا جەختى لەوە کردەوە کە: “کۆماری عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵیی یەکگرتووی سەربەخۆی خاوەن سەروەرییە، ڕژێمی حوکمڕانی تێیدا کۆماری، نوێنەرایەتیی(پەرلەمانی)، دیموکراسییە، ئەم دەستوورەش یەکپارچەیی عێراق دەپارێزێت([xxiv]).” ئەمجا ئەمیش لە چەندین دەقی تریدا پێداگریى لەسەر زامنکردن و پاراستنى مافە سیاسى و مەدەنى و کۆمەڵایەتى و ئابوورى و ڕۆشنبیرییەکان و دەسەڵاتى گەل و هەڵبژاردن و جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکان و سەروەریى یاساى و پشتیوانیکردنى کۆمەڵگاى مەدەنى و ئازادیى ڕادەربرین و میدیا و ڕۆژنامەگەرى کردووە. بۆیە ئەم دەستوورە بە بڕواى توێژەران، وەرچەرخانێکى گەورە بوو نەک لە عێراقدا، بەڵکوو لە کۆى ناوچەکەشدا، بەتایبەت کە بەپێى پێوەرە باوەکانى حوکمڕانى لە زۆربەى وڵاتە عەرەبییەکاندا، زۆربەى توانا و سەرچاوە دارایى و ماددییەکانى دەوڵەت لە چنگى حکومەتى ناوەندیدا جێگیر کراوە، هەر لە بوارى بەرگریى دەرەکی و ئاسایشى ناوخۆوە تا ژێرخانى ئابوورى و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستى و بەڵکوو دابینکردنى پێداویستی و خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکانیش([xxv]). کەچى دەستوورى ٢٠٠٥، لە پێناو ڕێگریکردن لە دووبارە گەڕانەوەى ڕژێمێکى مەرکەزیى دەسەڵاتخوازى ستەمکار، زۆربەى دەسەڵاتەکانى حکومەتى ناوەندیی لە هەردوو بوارى دەرەکى و بەرگریدا سنووردار کردووە([xxvi])، بەڵام بوارەکانى ژێرخانى ئابوورى و پەروەردە و فێرکردن و تەندروستیى کردووەتە دەسەڵاتى هاوبەشى حکومەتى ناوەندى و حکومەتە ناناوەندییەکانى (هەرێم و پارێزگان). هەر چى بوارەکانی ترە، ئەوا بۆ دەسەڵاتى فراوانى حکومەتى هەرێم و پارێزگاکان بەجێ هێڵراوە، کە هاوکات هەرێمەکان مافى دانانى دەستوورى تایبەت بە خۆیان و بوونى دامەزراوەکانى یاسادانان و جێبەجێکردن و دادورییان بۆ خۆبەڕێوەبردنى سەربەخۆى خۆیان هەیە، تەنانەت حکومەتى ناوەندى دەسەڵاتى بەسەر هێزى ناوخۆیى هەرێمەکانیشدا نییە، بەڵکوو تواناى سەپاندنى باجى بەسەر هەرێمەکانیشدا نییە ئەگەر هەرێمەکان قایل نەبوون، ناشتوانێت بەتەنها کەرتى نەوت بەڕێوە ببات، زیاتر لەمەش لە بوارە هاوبەشەکاندا یاسا فیدراڵییەکان پەیوەستن بە ناکۆکنەبوون لەگەڵ یاساى هەرێمەکان، خۆگەر ناکۆکیش بن، ئەوا پێشینەیى بۆ یاساى هەرێمەکان دەبێت([xxvii]). بەڵام پێچەوانەى ئەم دەقە دەستوورییە مژدەبەخشانە، وردە وردە پڕۆسەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵی لە عێراقدا گرفتى گەورەى هاتە ڕێ، بە شێوەیەک زۆربەى ئەو تایبەتمەندییانەى کە لە تەوەرى پێشوودا بۆ دەوڵەتى فیدراڵى خستمانە ڕوو، زەمینەى چەسپاندنیان لە عێراقدا لاواز و ناسازە. بەم شێوەیەى کە لە بڕگەى داهاتوودا باسى دەکەین. دووەم: گرفتەکانى بەردەم جێگیرکردنى تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵی لە عێراقدا لێرەدا دەتوانین گرنگترین ئەو گرفتانە بە هەمان ئەو ڕیزبەندییەى لە تەوەرى پیشوودا ئاماژەمان بۆیان کرد، بخەینە ڕوو. بەم شێوەیە: ١. سەبارەتى بە تایبەتمەندیى یەکەم و سەرەکى کە بریتییە لە بوونى دوو ئاست لە حکومەت، هەر چەندە دەستوورى عێراقى؛ ڕاشکاوانە مافى داوە بە هەر پارێزگایەک یان زیاتر کە “هەرێم” دروست بکەن([xxviii])، بە پێچەوانەى ئەوەى لە سەرەتادا پێشبینى دەکرا کە عێراق لەسەر بنەماى (نەتەوە و پارێزگاکان) ببێتە شانزە هەرێم (کوردستان و هەریەک لە پانزە پارێزگاکە)، یان لەسەر بنەماى (نەتەوەیی و جوگرافى) ببێتە پێنج یان شەش هەرێم (کوردستان، بەغداد، كەركووك، باشوور، ناوەڕاست و فوڕاتى ناوەڕاست)، یان لەسەر بنەماى (نەتەوەیی و مەزهەبی) ببێتە سێ هەرێم (کوردى و سوننى و شیعى)، یان لانى کەم لەسەر بنەماى نەتەوەیى ببێتە دوو هەرێم (کوردى و عەرەبى)([xxix])، کەچى تا ئێستا جگە لە (هەرێمى کوردستان) کە مێژووى ڕاگەیاندنى دەگەڕێتەوە بۆ ساڵى ١٩٩٢، هیچ هەرێمێکی تر لە سایەى دەستووری ٢٠٠٥دا دروست نەبووە، هەر چەندە چەندین داواکارى لەلایەن چەندین پاریزگاوە بۆ دروستکردنى هەرێم هەبووە، بەڵام لەلایەن حکومەتى ناوەندییەوە بەتوندى ڕێگریى لێ کراوە، جا ئەو ڕێگرییە هەندێک جار بە بیانووى یاسایى بووە (وەک: بەسڕە و میسان و زیقار)، یان بە ترساندن و سەرکوتکردن بووە (وەک: دیاله)، یان بە بەڵێنى چەواشەکارانە بووە (وەک: ڕومادى و موسڵ)([xxx]). ڕەنگە هۆکارى سەرەکی بۆ ئەم گرفتە ئەوە بێت کە هەر لە سەرەتاوە، جگە لە “کورد” و چەند هێز و کەسایەتییەکى عێراقیى لیبراڵ و عەلمانیى کەم، هیچ کام لە هێزەکانی ترى (شیعە و سوننە) لەگەڵ بەفیدراڵیکردنى دەوڵەتى عێراق نەبوون، بەڵکوو هەندێکیان بەتوندى دژى بوون، وەک زۆربەى هێزە سوننییەکان کە بە مقاوەمە ناسرابوون، هەروەها صەدرییەکان و تورکمانەکان([xxxi]). بە بڕواى زۆربەى شارەزایانى فیدراڵى و دەستوورناسان، هەمیشە لەو دەوڵەتە فیدراڵییانەدا کە ژمارەى هەرێمەکان کەمە، ئەگەرى زاڵبوونى حکومەتى ناوەندى زۆرە، ئەمەش دواجار یان بە ئاڕاستەى لاوازبوونى بونیادى فیدراڵیى ئەو دەوڵەتە دەڕوات، یاخود بەرەو هەڵوەشاندنەوەى یەکجاریى ئەو دەوڵەتە سەر دەکێشێت([xxxii]). کەواتە هەر لە سەرەتاوە تایبەتمەندیى یەکەمى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى لە عێراقدا کە بوونى دوو ئاست لە حکومەتە، لەبەردەم گرفتى گەورەدا بووە. ٢. سەبارەت بە تایبەتمەندیى دووەمى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى کە بوونى دەستوورێکى نووسراوى جامدە، ڕاستە تا ئێستا لە عێراقدا ئەم تایبەتمەندییە وا دەردەکەوێت کە پتەوە، چونکە تا ئیستا هیچ هەموارێک لە دەستوورى فیدراڵیى ٢٠٠٥دا نەکراوە، بەڵام هەمیشە ئەم دەستوورە یان دووچارى پێشێلکردنى گەورە بووە، بەتایبەت لە بوارى بنەماکانى مافى مرۆڤ و دیموکراسى و سەروەریى یاسا و لامەرکەزیى خۆجێیى پارێزگاکاندا، یان هەمیشە لەبەردەم هەڕەشەى تانەلێدان، بانگەشەکردن و کارکردن بۆ هەڵوەشاندنەوەى یان هەموارکردنى بە ئاڕاستەى سڕینەوەى بنەما (فیدراڵى و دیموکراسى و پەرلەمانى)یەکەى بووە، گوایە ئەم بنەمایانە سەرچاوەى بە لاوازى مانەوەى دەوڵەتى عێراقن، بەتایبەت لەلاى هەندێک لە هێزە شیعییە باڵادەست و خاوەن میلیشیاکان، ئەمە جگە لەوەى کە ئێستا خواستى هەموارکردنى دەستوور و گۆڕینى سیستمەکەى بۆ سەرۆکایەتى و کاڵکردنەوەى لامەرکەزیەتى پارێزگاکان تیایدا وەک یەکێک لە داواکاریى خۆپیشاندانەکانى تشرین خراوەتە ڕوو([xxxiii]). – سەبارەت بە تایبەتمەندیی سێیەم کە بریتییە لە دابەشکردنى دەستووریانەى دەسەڵات لەنێوان هەردوو ئاستەکە لە حکومەت، هەر چەندە وەک پێشتر وتمان دەستوورى عێراقى ٢٠٠٥ ئەم دابەشکردنەى کردووە، بەڵام لە لایەک بە هۆى قایلنەبوونى حکومەتى ناوەندى بە دەستبەرداربوونى ئەو دەسەڵاتانەى کە پێش ٢٠٠٣ هەیبووە و لە لایەکیش بە هۆى ئاڵۆزیى دەقە دەستوورییەکان خۆیان، بەتایبەت سەبارەت بە (نەوت و گاز و داهات)، کێشە و ملاملانێی زۆر لەنێوان حکومەتى ناوەندى و حکومەتە خۆجێییەکان دروست بووە، بەتایبەت لەگەڵ “هەرێمى کوردستان” کە چەندین دۆسیەى جێى ناکۆکى لە نێوانیاندا هەیە وەک (کێشەى نەوت و گاز، بەشەبودجەى هەرێم، خەرجکردنى مووچە و پێدانى چەک بە پێشمەرگە، ناوچە جێناکۆکەکان، نوێنەرایەتییەکانى دەرەوە…)([xxxiv])، بەڵکوو قووڵبوونەوەى ئەم ململانێیە هەندێک جار عێراقى بەرەو کەنارى لێکهەڵوەشانەوە یان پێکدادانى سەربازى لەگەڵ هەرێم بردووە، وەک ئەنجامدانى ڕیفراندۆمى سەربەخۆیى بۆ هەرێم لە ٢٥/٩/٢٠١٧ و لەشکرکێشیى زۆرەملێى عێراق بۆ ناوچە جێناکۆکان لە ١٦/١٠/٢٠١٧. ئەمە جگە لەوەى کە هەمیشە حکومەتى ناوەند پابەند نەبووە بە تەرخانکردنى دەسەڵاتى دارایی پێویست بۆ یەکە خۆجێییەکان، بەتایبەت پارێزگاکانى ناوەڕاست و خواروى عێراق([xxxv])، بەڵکوو نەک لە ڕووى داراییەوە، لە ڕووى کارگێڕییشەوە وەک حکومەتى ناوەندى هەتا ئێستا بەرامبەر ئەو یەکانە وەک حکومەتێکى مەرکەزیى توند هەڵسوکەوت دەکات، کاتێک وەک کاردانەوەیەکى ناڕەزاییە جەماوەرییەکانى تشرین؛ ئەنجوومەنى هەڵبژێردراوى پارێزگاکانى هەڵوەشاندەوە، کە ئەمەش سەربەخۆيى ئەو یەکانەى تەواو لاواز کردووە، بە هەرێمی کوردستانیشەوە. – سەبارەت بە بوونى ئەنجوومەنى دووەم لە پەرلەمانى فیدراڵیدا، وەک ئامرازێک بۆ پێدانى سەنگى زیاتر بە هەرێم و یەکە خۆجێییەکان، هەر چەندە ئەم دەزگایە کە ناوى “ئەنجوومەنى فیدراڵی”یە دەبوو بەپێى دەستوور لە خولى دووەمى ئەنجوومەنى نوێنەراندا بەر لە ٢٠١٤ پێک بهێنرێت، بەڵام تا ئێستا پێک نەهێنراوە، ئەمە جگە لەوەى کە دەبوو ئەنجوومەنەکە بە دەقى دەستوور ڕێک بخرێت، نەک بۆ یاسای ئاسایى ئەنجوومەنى نوێنەران بەجێ بهێڵرێت([xxxvi])، هەموو ئەمانەش گرفتى گەورەن لە بونیادى فیدراڵیی عێراقدا، کە تێستا پێویستیى فەراهەمکردنى ڕەگەزەکانى نوێنەرایەتى و دیموکراتى و هاوکارى تیایدا فەرامۆش کراون. – بەڵام سەبارەت بە داگاى باڵاى فیدراڵى، زۆربەى کات ئەم دەزگایە لە یەکلاکردنەوەى ناكۆكيیه دەستوورییەکانى نێوان حکومەتى ناوەندى و حکومەتى هەرێمى کوردستان یان ئیدارەى خۆجێیى پارێزگاکان؛ نادیار و کەم ڕۆڵە، ئەمە جگە لەوەى لە یەکلاکردنەى زۆرێک لە کێشە سیاسییەکاندا بە لایەنگرى هێزە باڵادەستەکان تۆمەتبار کراوە، وەک بابەتى دیاریکردنى کوتلەى گەورە لە ئەنجوومەنى نوێنەراندا لە کاتى پێکهێنانى حکومەتدا لە ساڵانى ٢٠١٠ و ٢٠١٤دا. وێڕاى ئەمەش لە ئێستادا ئەگەرى پەککەوتنى ئەم دادگایەش هەیە، بە هۆى ئەو ناکۆکییەى لەسەر چۆنێتیى دامەزراندنى ئەندامى نوێ بۆ دادگاکە دروست بووە دواى خانەنشینبوونى یەکێک لە ئەندامەکانى، لە کاتێکدا نیصابى کۆبوونەوەکانى دادگاکە بەبێ ئامادەبوونى کۆى ئەندامانى؛ بە نایاسایى دادەنرێت. هەموو ئەمانەش ئەوە دەسەلمێنن کە ئاشووب و گرفتى گەورە لەبەردەم سەروەریى یاسا و ئامرازە دادوەرییەکان لە بونیادى فیدراڵیى عێراقدا هەیە([xxxvii]). – هەر چى سەبارەت بە بوونى ڕێکار و ئامرازە بۆ ڕاییکردنى پەیوەندی و دەسەڵاتە هاوبەشەکان لەنێوان حکومەتى ناوەندیى عێراق و حکومەتى هەرێمى کوردستان، ئەوا دەکرێ ئاماژە بۆ ڕەوانەکردى چەندین شاندى دانوستان لەنێوان هەردوو لا و بوونى لیژنەى هاوبەش لە هەندێک بواردا بکرێت، بەڵام بەردەوامبوونى ناکۆکییەکانى نێوانیان تا ئێستا و چارەسەرنەکردنیان و بەڵکوو بەچەقبەستنى هەندێکیشیان، بەڵگەى ئەوەن کە ئەم ڕێکار و ئامرازانە لە بونیادى فیدراڵیى عێراقدا ناکارن. لە کۆتایى ئەم تەوەرەدا، دەبینین سەرجەم تایبەتمەندییەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى لە عێراقدا لاواز و پڕ گرفتى گەورەن، بۆیە ناتوانین بڵێین ئەوەى کە دەستووری ٢٠٠٥ نەخشەسازیى بۆ کردووە، بەتەواوى یان لانى کەم هەندێکیشى لە واقیعدا بوونى هەیە، بەڵکوو وەک هەندێک لە توێژەران دەڵێن، عێراق لەدواى بەرکاربوونى دەستوورەوە بە پڕۆسەى بەفیدراڵیکردن و بەناناوەندێتیکردن و بەدیموکراسیکردنێکى هاوسەنگدا نەڕۆیشتووە، بە شێوەیەک کە دەسەڵات وردە وردە لە ناوەندەوە بۆ دەزگاى هەڵبژێردراو لە هەرێم و پارێزگاکان بگوازرێتەوە، بەڵکوو ئەو دەسەڵاته لە ئەنجامى ڕووخانى ڕژێمى بەعسدا کەوتە دەستى چەندین هێزى حیزبیى ناوچەیى و تائیفیى خاوەن هەژموون و بەرژەوەندیى بەرتەسک([xxxviii])، کە قایل نین بەئاسانی دەستبەردارى ئەو دەسەڵاتە بن بۆ دەزگا دەستوورى و هەڵبژێردراوەکان، بەڵکوو زۆرێک لەم هێزانە لە سایەى گەندەڵى و پشتیوانیى دەرەکیدا تا بێت تواناى دارایی و چەکدارییان لەسەر حسابى دەوڵەت زیاد دەکات، ئەمەش هەر لە زووەوە پێشبینیى ئەوەى لێ دەکرا کە ببێتە لەمپەرى گەورە لەبەردەم ئایندەى بەردەوامبوونى پڕۆسەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵیى خاوەن سیستمێکى دیموکراسى. تەوەرى سێیەم: ئایندەى بەفیدراڵیکردنەى دەوڵەتى عێراقى لەم تەوەرەدا هەوڵ دەدەین لە دوو ئاستدا پێشبینییەکان بۆ ئایندەى دەوڵەتى فیدراڵیى عێراق بخەینە ڕوو، کە یەکەمیان بەپێى ئەو تیۆرانەیە کە بۆ بونیادناى فیدراڵى لە هەر دەوڵەتێکدا شرۆڤە کراوە، دووەمیشیان لە ڕێى ئەو سیناریۆیانەوە کە دەشێت بۆ ئایندەى پڕۆسەکە پێشبینى بکرێن، بەم شێوەیە: یەکەم: ئایندەى عێراق بەپێى تیۆرەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى بەگشتى توێژەران سێ ئاڕاستەى تیۆریى سەرەکییان بۆ داڕشتنەوەى پەیکەر و سەرلەنوێ بونیادنانەى دەوڵەتێک لەسەر بنەما و تایبەتمەندییەکانى فیدراڵى خستوەتە ڕوو، کە دەتوانین لە سایەی هەریەکەیاندا پێشبینى بۆ ئایندەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى بکەین، بەم شێوەیە([xxxix]): تیۆرە ئایدیاڵییە: کە باوەڕیان وایە ڕادەى تواناى جێگیرکردنى تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵى بەندە بە ڕادەى بەهێزیى ئەو بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆجیا و بەها هزرییانەى کە لەنێو سەرکردە و گرووپ و هێز و لایەنە جیاوازەکانى کۆمەڵگادا پاساو بۆ بەفیدراڵیکردنى وڵات و سوودەکانى ناناوەندێتیى حوکم دەهێنێتەوە و پشتیوانیى جێبەجێکردنى بنەماکانى دەکەن، واتە زەمینەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى بریتییە لە بەهێزیى ئایدۆلۆجیاى “فیدراڵیزم” لە کۆمەڵگادا. لە دیارترین لایەنگرانى ئەم تیۆرانە، “مایکل بەرگیز”ە. سەبارەت بە ئایندەى بەفیدراڵیکردنى عێراق، لە ڕوانگەى ئەم تێۆرانەوە ناتوانین تەواو گەشبین بین، لەبەر ئەوە هەروەک پێشتر وتمان جگە لە “کورد” و چەند هێز و کەسایەتییەکى کەم، هێزەکانی تر لە (شیعە و سوننە) نەک لەگەڵ بەفیدراڵیکردنى عێراق نەبوون، بەڵکوو بەتوندى دژایەتییشیان کردووە، ئەمە وێڕاى ئەوەى کە لە ئێستادا بە هۆى لاوازیى تواناى حوکمڕانانى هەرێمى کوردستانەوە، خەریکە وردە وردە بیرۆکەى فیدراڵیزم لەناو بەشێک لە چینوتوێژە جیاوازەکانى کورددا ڕەونەقى لەدەست دەدات. تیۆرە کولتوورى- ئەتنییەکان: کە باوەڕەیان وایە زۆربەى کات کۆمەڵگا فرەییە دابەشبووەکان لە ڕووى کولتوورى و ئەتنییەوە، ئارەزووى جێبەجێکردنى تایبەتمەندییەکانى دەوڵەتى فیدراڵی دەکەن. واتە زەمینەى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى، بریتییە لە بوونى کۆمەڵگایەکى فرەیی لە ڕووى کولتووری و ئەتنییەوە، یان لانى کەم بوونى جۆرێک لە لایەنگری ناوچەگەرى و جیاخوازى لەناو گرووپ یان ناوچە جیاوازەکانى کۆمەڵگادا. دیارترین لایەنگرى ئەم تیڕوانینە، “مایکن ئۆمباخ”ە. بۆ ئایندەى بەفیدراڵیکردنى عێراقیش، لە ڕوانگەى ئەم تێۆرانەوە، ڕەنگە تا ڕادەیەک بۆ دەرکەوتن و بەردەوامبوونى هەرێمى کوردستان لەسەر بنەماى جیاوازى پێکهاتەى کولتوورى و ئەتنى لە ناوچەکانی ترى عێراق جۆرێک ئومێد هەبێت، بەڵام سەبارەت بە پێکهاتەکانی تر (سوننە، شیعە، تورکمان و پێکهاتەکانی تر)، هیچ ئاماژەیەکى ئەوتۆ نییە، جگە لە هەندێک دەنگۆ سەبارەت بە ئەگەرى دروستبوونى “هەرێمک لە ناوچە سوننینشینەکان” کە تا ئێستا ئەگەرێکى لاوازە([xl]). تیۆرەکانى گرێبەستى کۆمەڵایەتی: کە باوەڕیان وایە بەفیدراڵیکردنى وڵاتێک، بەرئەنجامى پڕۆسەیەکى ڕێککەوتن و سازشى بەردەوامە لەنێوان ناوەند و یەکە خۆجێییەکاندا (هەرێمەکان)، بە شێوەیەک کە نە ناوەند ئەوەندە بەهێز دەبێت کە بەتەواوى کۆنترۆڵى سەربەخۆیى ڕێژەیى هەرێمەکان بکات، نە هەرێمەکانیش ئەوەندە بەهێز دەبن کە لە ناوەند جیا ببنەوە. دیارترین لایەنگرانى ئەم تیۆرانە، “ولیام هـ. ڕایکەر”ە. هەر چى تایبەت بە ئایندەى بەفیدراڵیکردنى عێراقیشە، لە ڕوانگەى ئەم تیۆرانەوە، ڕەنگە دووبارە سەبارەت بە هەرێمى کوردستان کە هەر لە سەرەتاى بونیادنانەوەى عێراقەوە لەدواى ٢٠٠٣ و بە درێژایى پڕۆسەى دانانى دەستوورى عێراق و ئەمجا پیادەکردنى هەندێک لەو دەسەڵاتانەى کە لەم دەستوورەدا بەتەنها یان بە هاوبەش لەگەڵ ناوەنددا پێی دراوە، لە بوارى (پێشمەرگە و نەوت و نوێنەرایەتیى دەرەوە و گومرگ و خاڵە سنوورییەکان…)، جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنى بەردەوام لەنێوان هێزە کوردییەکان و هێزە باڵادەستەکانى عێراق لە ناوەند هەبووبێت، کە دەشێت لە ئایندەدا زامنى بەردەوامبوونى هەندێک لە تایبەتمەندییەکانى بەفیدراڵیکردنى دەوڵەتى عێراق بکات، بەڵام سەبارەت بە هێزەکانی تر، ئەگەر جۆرێک لە سازش و ڕێککەوتنیش هەبووبێت لەگەڵ ناوەند (بەتایبەت لەلایەن سوننە و تورکمان و ئەوانی تر)، ئەوا هیچ کات ئەمە بۆ بەفیدراڵیکردنى عێراق و دروستکردنى هەرێمی تر نەبووە، بەڵکوو حکومەتى ناوەند تا ئێستا ئامادەى هیچ جۆرە سازشکردنێک نەبووە لەگەڵ ئەو پارێزگایانەى کە خواستى بەهەرێمبوونیان هەبووە. کەواتە وەک دەبینین بەپێی پێگەى هەرسێ ئاڕاستە تیۆرییەکەى سەرەوە، ئاسۆى بەردەوامبوونى پڕۆسەى بەفیدراڵیکردنى دەوڵەتى عێراق لە ئایندەدا لێڵ و تەماوییە، ئەمە جگە لەوەى کە دەرکەوتنى کورد و هەرێمى کوردستان وەک کاراکتەرى سەرەکیى هەڵسووڕاندن و بەرگریکردن لەم پڕۆسەیە، جۆرێک لە لاوەکیبوون و تاک ڕەهەندیى بە ئامانجەکانى پڕۆسەیە بەخشیوە، بە جۆرێک لاى زۆرێک لە هێز و پێکهاتەکانی تر و عێراقی فیدراڵى وەک ئامرازێکى هەلپەرستانەى کورد بۆ بە لاوازى هێشتنەوەى دەوڵەتى عێراق لە ئایندەدا سەیر دەکرێت.  یەکەم: سیناریۆکانى ئایندەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى لە سایەى ئەو گرفتانەى کە لەبەردەم جێبەجێکردنى تایبەتمەندییەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵی لە عێراقدا هەن، بەو شێوەیەى کە لە تەوەرى پێشوودا خستمانە ڕوو، دەتوانین پێشبینیى سێ سیناریۆ بۆ ئایندەى عێراق بکەین. بەم شێوەیە: سیناریۆى یەکەم: وا پێشبینى دەکات کە تاکە ڕێگەچارە بۆ چارەسەرکردنى گرفتە ئیتنى و مەزهەبییەکانى عێراق، بریتییە لە هەڵوەشاندنەوەى ئەم دەوڵەتە بۆ  دوو دەوڵەت یان زیاتر، لەسەر بنەماى نەتەوەیى (کورد و عەرەب)، یان نەتەوەیى و مەزهەبى (کورد و سوننە و شیعە). پاساوى لایەنگرانى ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە عێراق دەوڵەتێکى دەستکردى سەردەمى کۆڵۆنیاڵییە، تا ئێستا نەتوانراوە پایەکانى دەوڵەتبوونى تیا بەرجەستە ببێت، ئەمە جگە لەوەى هەندێک لە پێکهاتەکانى ئەم وڵاتە بەتایبەت “کورد”، هەمیشە خواستى جیابوونەوە و سەربەخۆبوونى لە عێراق هەبووە و لەگەڵ ڕوودانى هەر قەیران و ململانێیەکى تونددا لەگەڵ ناوەند؛ بەئاشکرا ئەم خواستەى خستووەتە ڕوو، کە دواهەمین جاریان ئەنجامدانى ڕیفراندۆمى سەربەخۆیی بوو لە ساڵى ٢٠١٧. بەڵام ئەگەرى ڕوودانى ئەم سیناریۆیە زۆر دوورە، چونکە جگە لەوەى لە ناوخۆدا زۆربەى هێزە عێراقییە عەرەبەکان بە سوننە و شیعەوە دژین، هاوکات هێزە نێودەوڵەتییەکانى دەرەوەش لەگەڵ پاراستنى یەکێتیى عێراق و مانەوین وەک یەک دەوڵەت. سیناریۆى دووەم: وا پێشبینى دەکات کە وردە وردە حکومەتى ناوەندى بەرەو بەهێزبوونەوە بڕوات، بە شێوەیەک کە بتوانێت بەتەواوى کۆنترۆڵی سەربەخۆیى دیفاکتۆى هەرێمى کوردستان بکات، بەمەش عێراق جارێکی تر بۆ فۆڕمى دەوڵەتى یونیتارى بگەڕێتەوە و ئەو ئەزموونە فیدراڵییە ناکامڵەى کە ئێستا هەیە، بەتەواوى شکست بهێنێت. پاساوى ئەم سیناریۆیەش ئەوەیە کە زۆربەى کات حکومەتى ناوەندى ئامادەى جێبەجێکردنى بەشێک لەو بنەمایانەى نییە کە دەستوور بۆ بەفیدراڵیکردنى عێراق دایڕشتوون، وەک داننان بە سەربەخۆیى دارایى هەرێم و پاریزگاکان و ڕێگەنەدان بە دروستبوونى هەرێمی تر و دەستبەردارنەبوونى دەسەڵات بۆ پارێزگاکان و ناوچە خۆجێییەکان و پێکنەهێنانى ئەنجوومەنى دووەمى یاسادانان… ئەمە جگە لە چارەسەرنەکردنى یەکجارەکیى ئەو ناکۆکییانەى کە لە ماوەى ١٥ ساڵى ڕابردوودا لە سایەى دەقەکانى دەستووردا لەگەڵ هەرێمى کوردستان هەیبوو، هەر لە کێشەى نەوت و گاز و بەشەبودجە و داهات و خاڵە سنوورییەکانەوە تا کێشەى پێشمەرگە و ناوچە جێناکۆکەکان و نوێنەرایەتیى دەرەوە… سیناریۆى سێیەم: لە سایەى نەبووى زەمینەى تەواو بۆ بەدیهاتنى هەردوو سیناریۆى پێشوو، وا پێشبینى دەکرێت کە باشترین سیناریۆ بۆ ئایندەى عێراق بریتی بێت لە دەستگرتن بەو بژاردەى فیدراڵییانەوە، لە پێناو بەرقەرارکردنى سەقامگیریى زیاتر و لێبڕان بۆ باشکردنى ژیانى هاوڵاتییان و گەشەپێدانى ژێرخانى ئابووریى وڵات. هەڵبەت ئەمەش بەوە دەکرێت کە هەموو لایەک، لە پێکهاتە ئەتنى و ئایینى و مەزهەبى و هێز و لایەنه فەرمى و نافەرمییەکان، چ لەسەر ئاستى حکومەتى ناوەندى و چ لەسەر ئاستى حکومەتى هەرێمى کوردستان و ناوچە خۆجێییەکانی تر، ئامادەیى تەواویان بۆ جێبەجێکردنى زۆربەى تایبەتمەندییەکانى فیدراڵى و پابەندبوون بە دەستوورى ئێستاى عێراقەوە هەبێت، بەتایبەت لەلایەن حکومەتى ناوەندییەوە کە ئامادەیى ئەم بۆ دەستبەرداربوونى دەسەڵاتى زیاتر و قبووڵکردنى هاوبەشى لە دەسەڵاتەکانى و داننان بە سەربەخۆبوونى زیاترى کارگێڕیى دارایى یەکە خۆجێییەکانى خوارەوە، کاریگەریى گەورەى دەبێت لەسەر بەهێزکردنى پایەکانى فیدراڵى لە عێراقدا و ڕەخساندنى هەلى گونجاو بۆ سەرکەوتنى. ئەنجام هەر چەندە وا دەخوازرا لە سایەى ئەو بنەما و ئامراز و دامەزراوە فیدراڵییانەى کە هەردوو دەستوورى ٢٠٠٤ و ٢٠٠٥ لەخۆیان گرتبوون، سەرلەنوێ فۆڕمى دەوڵەتى عێراق بە شێوازى فیدراڵى بونیاد بنرێتەوە، بەڵام دواى تێپەڕبوونى ١٥ ساڵ بەسەر کارپێکردنى دواى دەستووریاندا، هێشتا پڕۆسەى بونیادنانى ئەو بنەمایانە ڕووبەڕووى چەندین کۆسپى گەورە بوون، بە شێوەیەک کۆى تایبەتمەندییەکانى بەفیدراڵیکردنى عێراق دووچارى چەندین گرفتى جۆراوجۆر بوون، بە شێوەیەک بەپێى هیچ تیۆرێک لە تیۆرەکانى بونیادنانى دەوڵەتى فیدراڵى پێشبینى ناکرێت ئایندەى بونیادنانەوەى عێراق وەک دەوڵەتێکى فیدراڵى سەرکەوتوو بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئەم ئایندەیە بە ڕووى سێ سیناریۆدا کراوە بێت، کە یەکەمیان هەڵوەشاندنەوەى عێراق و پارچەپارچەبوونیەتى بۆ چەند دەوڵەتێک، دووەمیان شکستخواردنى بەفیدراڵیکردن و گەڕانەوەیە بۆ فۆڕمى دەوڵەتى یونیتارى، سێیەمیشیان دەستگرتنە بە فۆڕمى فیدراڵیى ئێستا و هەوڵدان بۆ بەهێزکردنى، ئەوا هەمیشە سیناریۆى سێیەم؛ زەمینەى جێبەجێبوونى بەردەستترە لە دوو سیناریۆکەی تر.   سەرچاوە و پەراوێزەكان: ([1]) نقلا عن: عصام سليمان (1991)، الفيدرالية والمجتمعات التعددية ولبنان، بيروت: دار العلم للملايين، 1991، ص40. ([1]) William H. Riker(1975), “Federalism” in: Handbook of Political Science 5: Governmental Institutions and Processes, 175, pp 93–172. ([1]) حميد حنون خالد (2010)، مبادئ القانون الدستوري وتطور النظام السياسي في العراق، بغداد: مكتبة السنهورى، ص48. ([1]) نقلا عن: د.محمد عبد المعز نصر، في النظريات والنظم السياسية، بيروت: دار النهضة العربية، 1973، ص475. ([1]) باغنر، جاك (2002)، الدولة…مغامرة غير اكيدة، ترجمة: نورالدين اللباد، القاهرة: مكتبة مدبولي، ص128. ([1]) Daniel J. Elazar, “Contrasting Unitary and Federal Systems”, in: International Political Science Review, Vol.18, no.3, July/1997, p239. ([1]) See: Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism, Tuscaloosa, University of Alabama Press, 1987, p6; Douglas V. Verney, Federalism, Federative Systems, and Federations, in: Publius – The Journal of Federalism, Vol.25, No.2, Oxford University Press, Spring 1995, p81; Ronald L. Watts, Federalism, Federal Political Systems and Federations, in: Annual Review of Political Science, Vol.1. No.1, Kingston, IIGR in McGill-Queen’s University, June 1998, p.117. ([1]) Daniel Judah Elazar, Exploring Federalism,  op. cit., p.5. ([1]) Douglas V. Verney, op. cit., p81. ([1]) Daniel Judah Elazar , Exploring Federalism, op. cit., pp8-9. Ronald L. Watts, op. cit., p120. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) Ronald L. Watts, op. cit., pp122-123. ([1]) بۆ زانیاریى زیاتر سەبارەت بەو ڕا جیاوازانە، بڕوانە: اندرسون، جورج (2007)، مقدمة عن الفيدرالية: ماهي الفيدرالية؟ وكيف تنجح حول العالم؟، ترجمة: مها تكلا، كندا: منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص ص2-4؛ شورش حسن عمر(2009)، خصائص النظام الفيدرالي في العراق – دراسة تحليلية مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص29-37؛ عادل زغبوب، الدولة الاتحادية: مفهومها – تحليلها – مستقبلها، لبنان: دار المسيرة، ص ص36-37. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص ص٢-٣؛ رونالد ل. واتس (2006)، الانظمة الفدرالية، ترجمة: غالي برهومة وآخرین، اوتاوا، منتدى الاتحادات الفيدرالية، ص١٦. ([1]) ينظر: اندرسون، مصدر السابق، ص٤. ([1]) See: Douglas V. Verney, op. cit., pp83-84. Ronald L. Watts, op. cit., p121. ([1]) عابد خالد رسول (2012)، الحقوق السياسية في الدساتير العراقية – دراسة تحليلية مقارنة على ضوء المتغيرات السياسية، السليمانية، مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص ص367-368. ([1]) امر سلطة الائتلاف المؤقتة حل الكيانات العراقية، رقم (٢)، في ٢٣/٥/٢٠٠٣. ([1])الجنابي، ميثم (2004)، العراق ومعاصرة المستقبل، دارالمدى للثقافة والنشر، ص7. [1]))  یاساى بەڕێوەبردنى عێراق بۆ قۆناغى گواستنەوە(2004)، مادەى٤. [1]))  هەمان سەرچاوە، مادەکانى١٠-٢٣ و ٥٢-٥٧. ([1]) سيار الجميل (16/آذار/2004)، “الدستور العراق – التوافقات والتباينات بين الواقع والرؤية والتطبيق”، صحيفة الزمان، العدد 1758. ([1]) جاسم المطير (20/٣/2004)، “قانون إدارة الدولة وسيلة أولى لتأسيس الحكم الأفضل”، الحوار المتمدن، العدد 779،  http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=16085&r=0، (متاح: 28/3/2020). [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەی 1. ([1]) مورو، جوناثان (2005)، “العملية الدستورية العراقية (٢): فرصة ضائعة”، معهد السلام الأمريكي، تقرير خاص رقم ١٥٥، ص ص٣-٤ وص٥٣، https://www.usip.org/sites/default/files/sr155_arabic.pdf. [1])) دەستوورى کۆمارى عێراق (٢٠٠٥)، مادەکانى ١١٠-١٢١. [1])) هەمان سەرچاوە. [1])) هەمان سەرچاوە، مادەى 119. ([1]) محمد أحمد محمود (2010)، “تعدیل الدستور: دراسة في ضوء الدستور العراقي لعام 2005″، بغداد: الدائرە الاعلامیە-مجلس التواب، ص ص٩١-٩٢. ([1]) عابد خالد رسول (2013)، المجلس التشريعي الثاني في الدولة الفيدرالية – دراسة مقارنة، السليمانية: مركز كردستان للدراسات الاستراتيجية، ص39. ([1]) عبدالحسين شعبان (2006)، “تضاريس الخريطة السياسية العراقية”، مجلة المستقبل العربي، بیروت: مركز دراسات الوحدة العربية، السنة 29، العدد 333، ص ص64-68. ([1]) لطيف مصطفى امين (2006)، الفيدرالية وافاق نجاحها في العراق، السليمانية: دار سردم، ، ص ص45-٦١. ([1]) حمزة مصطفى (3/11/2019)، دعوات لتحويل النظام من برلماني إلى رئاسي في العراق، جریدە الشرق الاوسط، العدد ١٤٩٥٠. ([1]) م. د. حازم صباح احميد، “النظام الاتحادي(الفدرالي) في العراق تحديات الحاضر وآفاق المستقبل”، مجلة جامعة تكريت للعلوم القانونية والسياسية، المجلد١، السنة 5، العدد11، ص ص ٣٠٥-٣٠٧. ([1]) المصدر نفسه، ص٣٠٧. ([1]) براون، ناثان (2006)، ملاحظات تحليلية حول الدستور، من: مأزق الدستور: نقد وتحليل، بغداد–بيروت، معهد الدراسات الاستراتيجية، ص ص٤٥-46. ([1]) مجلس القضاء الأعلى (١٢/٢/٢٠٢٠)، “فوضى القضاء الدستوري”، https://www.hjc.iq/view.6449/، (متاح: 4/4/2020). ([1]) مورو، مصدرالسابق، ص4. ([1])Ziblatt, Daniel(2008), Structuring the State: The Formation of Italy and Germany and the Puzzle of Federalism, Princeton University Press, 2008, pp4-6. ([1]) کۆمەڵێک توێژەر (2020)، ئایندەی عێراق و هەرێم لە گێژاوی پرسە هەنووکەییەکاندا، ڕانانی ئایندەیی ژمارە (١)، سلێمانی: سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیى، ل ل١١-١٢.

(درەو): بەپێی ئامارێک کە دەزگای ناوەندی ئاماری عێراق بڵاویکردوەتەوە لەبارەی روپێوی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان بۆ تاک و خێزان لە ساڵی ٢٠١٩دا لە عێراق: 🔹 ژمارەی ئەو کەسانەی کە لە عێراق ئامێری موبایل بەکاردەهێنن و تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیە، بۆ (٧٠٫٣٪) بەرزبوەتەوە. 🔹 رێژەی ئەوانەی موبایل بەکاردەهێنن لەناو رەگەزی نێرینەدا زیاترە لە مێینە، لەناو رەگەزی نێرینەدا رێژەکەدا (٧٨٫٠٪)، لەناو مێینەشدا رێژەکە (٦٢٫٢٪)ە. 🔹 ژمارەی ئەوانەی کە ئامێری موبایل بەکار ناهێنن گەیشتوەتە (٢٩٫٧٪). 🔹 بەپێی روپێوییەکە، لەڕووی بەکارهێنانی ئامێری موبایلەوە پارێزگای بەغدادی پایتەخت لە ریزبەندی یەکەمدایە بەرێژەی (٧٩٫٣٪) لەدوای ئەویش پارێزگای بەسرە دێت بە رێژەی (٧٩٫٢٪) پاشان پارێزگاکانی نەجەف و موسەننا، پارێزگای زیقار لە بەکارهێنانی موبایلدا کەمترین ئاستی تۆمارکردووە کە (٥٦٫٩٪)ە، ئەمە (پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ناگرێتەوە) 🔹 روپێوییەکە دەریخستووە ژمارەی ئەو کەسانەی کە تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیەو ئامێری "موبایلی زیرەک" بەکاردەهێنن (٨٠٫٧٪)، لێرەشدا ژمارەی بەکارهێنەران لە رەگەزی نێرینە زیاتر لە مێینە. 🔹 رێژەی ئەوانەی کە ئامێری موبایلی ئاسایی واتە ئەو موبایلانە بەکاردەهێنن کە زیرەک نین (٢٢٫٨٪)ە، لێرەدا رێژەی مێینە لە نێرینە زیاترە.   🔸 رێژەی بەکارهێنەرانی هێڵی ئینتەرنێت لە عێراق: 🔹 بەگوێرەی روپێوییەکە، لەم سێ مانگەی دوایدا رێژەی ئەوانەی هێڵی ئینتەرنێت لە عێراق بەکاردەهێنن هەڵکشانی بەخۆوە بینیوە. 🔹 رێژەی ئەوانەی تەمەنیان لە (٥ ساڵ) بەرەو سەرەوەیەو هێڵی ئینتەرنێت بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٤٤٫٣٪)، لێرەدا رێژەی بەکارهێنەران لە رەگەزی نێرینە زیاترە کە (٥٣٫١٪)ەو رێژەی بەکارهێنەرانی رەگەزی مێینە (٣٥٫٠٪)ە. 🔹 لەرووی جوگرافییەوە زۆرترین رێژەی بەکارهێنەرانی هێڵی ئینتەرنێت لە پارێزگای بەغدادی پایتەختە (٦٤٫٤٪)، پاشان پارێزگای بەسرە لە پلەی دووەمدا دێت (٦٤٫٠٪)، کەمترین رێژەی بەکارهێنانی هێڵی ئینتەرنێت لە پارێزگای ئەنبارە کە (٢٧٫٦٪)ە.   🔸 بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای زانیاری و پەیوەندییەکان لە ناوچە شارنشین و گوندنشینەکان لە ساڵی ٢٠١٩دا: 🔹 بەپێی روپێوییەکە ژمارەی ئەو خێزانانەی لە عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هێڵی پەیوەندی موبایلییان پێکەیشتووە گەیشتوەتە (٩٩٫٢٪). 🔹 رێژەی ئەو خێزانانەی لە ناوچە شارنشینەکاندا هێڵی موبایلیان پێگەیشتووە گەیشتوەتە (٩٩٫٤٪)ە، لە ناوچە گوندنشینەکانیشدا رێژەی (٩٨٫٧٪)ە. 🔹 ژمارەی ئەو خێزانانەی کە هێڵی تەلەفۆنی لاسلکی (زەمینی جێگیر)یان بۆ دابین کراوە (٠٫٠٪)ە، بەڵام ژمارەی هێڵی تەلەفۆنی جێگیری گەیشتووەتە (٠٫٧٪) لەناو هەموو خێزانەکاندا.   🔸 هێڵی (ئاسیاسێڵ) یەکەمە 🔹 بەپێی روپێوییەکە، بەپێی ناوی کۆمپانیا، ژمارەی ئەو خێزانانەی کە موبایل بەکاردەهێنن زۆرینەیان هێڵی (ئاسیاسێڵ) بەکاردەهێنن کە رێژەکەی گەیشتوەتە (٦٥٫٤٪)، پاشان کۆمپانیای (زین) دێت بەرێژەی (٥٩٫٧٪)، لە پلەی سێیەمدا کۆمپانیای (کۆڕەک) دێت بەرێژەی (١٥٫٩٪)، کومپانیای ئەمنی (النخیل) لە پلەی چوارەمدایە بەرێژەی (٠٫٦٪).   🔸 ژمارەی ئەو خێزانانەی لە ماڵەوە هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە بەرزبوەتەوە 🔹 بەپێی روپێوییەکە، ژمارەی ئەو خێزانانەی لە عێراق لە ماڵەوە هێڵی ئینتەرنێتیان هەیە گەیشتووەتە (٦٤٫٥٪). 🔹 ژمارە ئەو خێزانانەی هێڵی ئینتەرنێتی لاسلکی (جێگیر) لە ماڵەکانیاندا بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٠٫١٪)، ژمارەی ئەو خێزانانەشی کە هێڵی ئینتەرنێتی کۆمپانیاکان لە ڕێگەی موبایلەکانیانەوە بەکاردەهێنن گەیشتوەتە (٢١٫٧٪). 🔹 روپێوییەکە دەریخستووە هۆکاری ئەوەی خێزانەکان هێڵی ئینتەرنێتی ماڵەوە بەکارناهێنن دەگەڕێتەوە بۆ گرانی نرخ.