نەوزادی موهەندیس

•    گۆی زەوی وەك یەكەم هەسارەی كۆمەڵی گەردوونی((ڕۆژی)) و تاكە هەسارە كە ژیان و ئاوەدانی تیادایە و بۆ ملیۆنان ساڵ دەگەڕێتەوە،یان تاكە هەسارە سەوزەكەی كۆمەڵی ڕۆژ.هێواش هێواش  ڕووبەڕووی مەرگ و مردن و لەناوچوون و كاڵبونەوە وچۆڵبوون و وشكبونەوە و زەردبوون دەچێت،بەهۆی كۆمەڵێك دیاردەی سروشتی و دەستكردی مرۆڤەكانەوە،هەر لە كارەساتە سروشتیەكانی وەكو باوبۆرانە كاولكەرەكان و لافاو و ڕاماڵینی خاك و بەرزبونەوەی پلەی گەرما و وشكەساڵی و دیاردەی بە بیابانبوون و پەنگخواردنەوەی گەرماو بەرزبونەوەی ڕێژەی گازە كوشندەكان وپەتا كوشندەكان و ...هتد.كە هەموانیان بونەتە بەڵاو ئافاتێكی مەترسیدار بۆ سەر ئایندەی ژیان و ئاوەدانی و تەمەنی گۆی زەوی و ئەوەی لەسەریشێتی لە مرۆڤ و ئاژەڵ و ڕوەك و  سروشتەكەشی لە هەوا و خاك و ئاو و ...هتد. كە بەڕاستی ئەركی هەموو كۆمەڵگا مرۆڤایەتیەكانە كە بە گەرموگوڕی و ڕژدی بكەونە گەڕان بۆ چارەسەركردنیان و هەوڵی ڕێگرتن و بڵاوبونەوەی زیاتریان بدەن،چونكە بەدڵنیایی هێواش هێواش دەبنە مەترسیی زۆر گەورە بۆ سەر هەموو دەسكەوت و پێشكەوتن و داهێنانە تەكنەلۆژیەكانی ملیۆنان ساڵ كە بەری ڕەنجی شارستانێتیە جیاوازەكانی مرۆڤایەتیە لە سەر ئەم هەسارەیە.
•    یەكێك لەو دیاردانە كە لێرەدا مەبەستمانە تیشكێكی كەمی بخەینە سەر بریتیە لە دیاردەی وشكە ساڵی،كە بۆ ماوەی كەم یان دووردرێژ یەخەی ناوچە و كۆمەڵگا جیاوازەكانی گرتوە و بەردەوامیشە لە هەر 7 كیشوەرەكەی زەوی لە ئاسیاو ئەوروپا و هەردوو ئەمریكاباكور و لاتینی  و ئەفریقیا و ئوستوڕالیا وكیشوەری جەمسەری باشوور((ئەنتاركتیكا)).
•    وشكە ساڵی ، بریتیە لە  كەمی سەرچاوە ئاویەكان،بەهۆی كەمبارانیەوە لەڕێژەی سروشتی خۆی یان دابەزینی ئاستی ئاوی ڕووبارەكانە بەهۆی كەمی باران لە جێگەی سەرچاوەكانیاندا ڕوودەدات.
•    هۆكارەكانی وشكە ساڵی:
1.    كەمی باران بارین.
2.    بەرزبونەوەی پلەی گەرمای زەوی. هەركاتێك پلەی گەرمای گۆی زەوی بە ڕێژەی 1.5-2 پلەی سەدی بەرزببێتەوە ئەوا 24% ڕووی گۆی زەوی تووشی وشكە ساڵی دەبێتەوە.ئاشكرایە كە ساڵانی نێوان 2013-2017 گەرمترین ساڵەكانی گۆی زەوی بوون و بەتایبەتیش ساڵی 2017 یەكێك بوە لە 3 ساڵە هەرە گەرمەكەی گۆی زەوی كە تا ئێستا پلەی گەرما بە ڕێژەی 1.1 پلەی سەدی بەرزبۆتەوە بە بەراوورد بە ماوەی پێش شۆڕشی پیشەسازی((سەدەی هەژدەهەم)).دەتوانرێت لەڕێگەی ڕێگەگرتن لە دەرچوونی گازە ژەهراویی و گەرمەكانەوە ئەم بەرزبونەوەی پلەی گەرمایە بوەستێنرێت.
3.    بەرزی ڕێژەی بەهەڵمبوون بەشێوەیەك ساڵانە ڕێژەكەی لەنێوان 3000-4000 ملم دایە لە جیهاندا.
•    كاریگەریە پڕ مەترسی و گەورە و تۆقێنەرەكانی وشكە ساڵی بریتین لە :
1.    كاریگەری خراپی هەیە بۆ سەر ژینگە و كشتوكاڵ وپیشەسازی و دوترایش ئابوری كۆمەڵگاكان.
2.    وشكە ساڵی كورت خایەن یان درێژخایەن زیانی گەورە دەگەیەنێتە ئابوری كۆمەڵگا و ناوچەكان.
3.    لەسەر ئاستی جیهانیش كاریگەری خراپ دەگەیەنێتە كەرتی كشتوكاڵ. بە پێی ئامارێكی نەتەوە یەكگرتوەكان،ڕووبەری ئەو زەویە بەپیتانەی كە ساڵانە بەهۆی وشكە ساڵی و بڕینەوەی دارستانەكان و ناجێگیری كەشوهەواوە لەدەستدەچن یەكسانە بە ڕووبەری وڵاتی ئۆكراینا كە بریتیە لە 603628 كم.
4.    گەر ماوەی وشكەساڵی دوورودرێژ بێت،ئەوا دەبێتە هۆكاری كۆچكردنی بەكۆمەڵ كە ئەمەش كارەساتی مرۆیی لێدەكەوێتەوە و بەتایبەتیش لە شاخی ئەفریقیا و كەناری ئەفریقیادا.
5.    كاریگەری خراپی هەیە بۆ سەر سوێربوونی خاك.
6.    دیاردەی بە بیابانبوون زیاتر دەكات.
7.    كاتێكیش خاك وشكدەبێتەوە، بەهۆی ڕەشەباوە دیاردەی خۆڵبارین و ڕووتاندنەوەی زیاد دەكات و لەكاتی لافاوی خوڕیشدا داماڵین و و ڕاماڵینی زەوی ڕوودەدات.
•    جا بۆ ڕێگەگرتن لە وشكە ساڵی یان كەمكردنەوەی كاریگەریە خراپ و زیانبەخشەكانی پێویستە ئەم هەنگاوانە بگیرێتە بەر:
1.    دەستگرتنەوەیەكی ژیرانە بە بەكارهێنانی ئاوی سەرزەوی و ژێر زەوی كە دەبنە هۆی پاراستنی ئاسایشی خۆراكی و ئاوی و ژینگەیی.
2.    باشتركردنی سەرچاوەكانی ئاو بە گلدانەوەی و دروستكردنی بەنداوی هەمەجۆر لە قەبارە و توانا و شێوەكانیاندا و لەناوچە جیاوازەكاندا.
3.    سەوزكردنی زۆرترین ڕووبەر و پانتایی گۆی زەوی،بەمەبەستی پاراستن و گلدانەوەی ئاو و سەوزایی و پاراستنی خاك لەداماڵین و ڕاماڵین.
4.    پاراستنی دارستان و لەوەڕگاكان لە سووتاندن.
•     لێكۆڵینەوەیەك دەریخستوە كە ناتوانرێت خۆ لە وشكە ساڵی بپارێزرێت لە 2/3ی جیهاندا، و بەشێوەیەك لەسەر ئاستی جیهان:
1.    9% ناوچە تەڕەكان دەبنە ناوچەی وشكی نیمچە تەڕ.
2.    6% ناوچە تەڕ و وشككان دەبنە ناوچەی وشكی تەواو.
3.    15% ناوچە نیمچە وشكەكان دەبنە ناوچەی وشكی تەواو.
هەركاتێكیش ئەم مەترسیانە دەستیان پێكرد و بونە مەترسی گەورە ئەوا كاریگەریان دەبێت لەسەر دیاردەكانی بەبیابانبون و وشكە ساڵی  وئیدارەدانی ئاویش.
مەترسیە هەرە گەورەكەش بریتیە لەو گریمانەیەی كە پێشبینی دەكرێت ڕێژەی بەرزبونەوەی پلەی گەرمای گۆی زەوی بۆ 4 پلەی گەرما زیاتر بەرزببێتەوە،كە بەڕاستی  مەترسی زۆر گەورەی لێچاوەڕوان دەكرێت.
جا ئەم دیاردەی وشكە ساڵیە تەواوی گۆی زەوی دەگرێتەوە هەر لە ئاسیا و ئەوروپا و ئەفریقیا و ئەمریكاكان و ئوستوڕالیاوئەنتاركتیكا ..هتد. بەڵام لەناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی تر گۆڕانكاری تیادا دەبێت بەزۆر یان بەكەم.
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بەدەر نیە لەم مەترسیە و لەناویشیاندا عێراق و زۆرێك لەوڵاتانی عەرەبی و لەو چوارچێوەشدا هەرێمی كوردستانیش دەگرێتەوە.
•    ئەوەتا هەر لە ئێستاوە وشكە ساڵی سەرەتاكانی و كاریگەریە خراپەكانی سەریان هەڵداوە لە كوردستاندا بەهۆی:
1.    كەمی باران بارین.
2.    كەمبونەوەی ئاوی سەرزەوی وەك ((پڕۆژەكانی ئاو 83 پڕۆژەی ستراتیژین و بەنداوەكان)) و ژێر زەوی وەك ((بیرەكان)).
3.    خراپ بەكارهێنان و بەرزی ڕێژەی بەفیڕۆدان.
4.    هەڕەشە و پیلانە دوژمنكارەكانی وڵاتانی دراوسێی عێراق و هەرێم لەهەریەكە لە توركیا و ئێران و سوریا.
5.    نەبوونی بەنداو و دروستنەكردنیان.
6.    كەمی ڕێژەی دارستان و سەوزایی لەهەرێمدا.
7.    نەبوونی پلان و ستراتێژێكی ئاشكراو و ڕوون و تەرخانكردنی بودجەیەكی ساڵانە بۆ ڕێگەگرتن و ڕووبەڕووبونەوەی ئەو دیاردانە و وشكە ساڵیش بەتایبەتی كە مەترسی گەورەیە بۆسەر كەرت و ئاسایشی خۆراكی و ژینگەیی و ئابوری و ئاوی دانیشتوان و هەرێمی كوردستان.
•    زیانەكانی هەرێمی كوردستان بەهۆی وشكە ساڵیەوە:
1.    زیانی گەورە بەر كەرتەكانی كشتوكاڵ و ئاودێری و گەشتوگوزار و ژینگە و سەرچاوەكانی ئاو و پیشەسازی دەكەوێت.
2.    زیانی گەورە بەر سەرچاوەی ماسی و ئاژەڵ و ڕوەكی سروشتی كوردستان دەكەوێت،ئەوەتا تەنها لەم ساڵدا بەهۆی گرتنەوەی ئاوی ڕووباری سیروان لەلایەن ئێرانەوە بەهۆی دروستكردنی چەندین بەنداو 70% ئاوەكەی كەمی كردوە و ئەمەش بۆتە هۆی كەمبونەوە و دابەزینی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان بە ئاستی 8 مەتر.بەهەمان شێوە گرتنەوەی ئاوی زێی بچوك.
3.    كەمكردن و دابەزینی ئاستی ئاوی بەنداوەكانی كوردستان،ئەوەتا بەنداوی دهۆك 9 مەتر ئاستی دابەزیوە و بەنداوی دەربەندیخان 8 مەتر و بەنداوی دوكانیش 8 مەتر ئاستی ئاوەكەی دابەزیوە.ئاوی سەرچنار بەڕێژەی 30% كەمیكردوە.  كە بەپێی ئامارەكانی ئاو و ئاوەڕۆی هەرێمی كوردستان ڕۆژانە لە ڕێگەی 91 پڕۆژە و 5710بیرەوە نزیكەی 2ملیۆن مەتر سێجا ئاو دابەشدەكرێت.بەسەر 980 هەزار هاوبەشدا.
4.    دابەزینی ئاستی ئاوی ژێر زەوی كە خۆی لە بیرەكاندا دەبینێتەوە،بەشێوەیەك لە ساڵی 2019دا بیرێك لە پارێزگای هەولێر لە قوڵایی 200-250 مەتر دەگەیشتە ئاو بەڵام لە ساڵی 2021دا قوڵاییەكە گەیشتۆتە 350-400 مەتر ،و لە پارێزگای سلێمانیش لەساڵی 2019دا قوڵایی بیرەكان لە 50 مەتردا بون ،بەڵام لەساڵی 2021دا قوڵاییەكان گەیشتونەتە 100مەتر.لەدهۆك لە 150مەترەوە بۆتە 200-250 مەتر و لەگەرمیان لە 80-90 مەترەوە بۆتە 110-130 مەتر.
5.    كۆچكردنی دانیشتوانی ئەو گوند و ناوچانەی كە وشكە ساڵی دەیانگرێتەوە بە ئاژەڵەكانیانەوە بۆ ناو شارۆچكە و شارە گەورەكان و یان ئەو ناوچانەی كە كەمێك باشترن لەناوچەكانی خۆیان ئەمەش هێندەی تر زیانی گەورە دەگەیەنێت بە دیموگرافیا و خەرجی و داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان.سەرهەڵدانی كێشەی كۆمەڵایەتیشی لێدەكەوێتەوە.
بەم شێوەیە مەترسی وشكە ساڵی لەهەرێمی كوردستاندا دەگاتە 50% بۆ ساڵی 2021.حكومەتی هەرێمیش بەنیازە كە لەڕێگەی دروستكردنی 15 بەنداوی گەورە و بچوكەوە ڕێگە بگرێت لە وشكەساڵی و كەم بارانی و گلدانەوەی ئاو.كە تائێستا نەكەوتونەتە بواری جێبەجێكردنەوە.
•    بەوهیوایەی هەر لەئێستاوە كە مەترسیەكە هاتۆتە بەردەم ماڵی هەرێمی كوردستان و ناوچەكەش،حكومەتی هەرێم و دامودەزگا تایبەتمەندەكان پلان و هەوڵی گەرموگوڕ و كردارەكیان هەبێت بۆ كەمكردنەوەی ئاسەوارە خراپ و زیانبەخشەكانی وشكەساڵی و هەموو دیاردە سروشتیە مەترسیدارەكاتی تر.