ئارام سەعید هەرێمی کوردستان دوای راپەڕین لەچەند خاڵیکی گومرگیی و چەند فەرمانگەیەکەوە دەستی پێکرد، پاشان پارلەمان و حکومەت و ئێستا بە سەدان هەزار کارمەندو سەدان کۆمپانیای ناوخۆیی و بیانی لە کەرتی گشتی و تایبەتدا کاردەکەن هەربۆیە مەترسییەکانی گەندەڵیش بەهەمان ئەندازە گەورە بووە. خەڵک متمانەی بە نوێنەرەکانیان و دامەزراوەکانیان لە حکومەت و حزبدا نەماوە، چونکە هەر رۆژەی دەیان چیرۆکی گەندەڵی دەبیستێت لە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە (سەرنج بدەنە تەنها لێدوانی پارلەمانتاران). یەکەم شت کە گەندەڵیی دەیکات ئەوەیە هاوڵاتی متمانەی بە حوکمڕانیی و دەسەڵات نامێنێت بەتایبەت ئەوکاتەی هەرخۆی تۆمەتبار دەگرێت و پاش ماوەیەکی کەم ئازادی دەکات... لەم سەردەمەدا و لەسایەی سۆشیال میدیا جگە لە چیرۆکە راستەقینەکانی گەندەڵیی رۆژانە چیرۆکی هەڵبەستراویش هەیە کە بەشی زۆری پەیوەندی بە ناکۆکی سیاسی و پێشبرکێی بازرگانییەوە هەیە، بەڵام هێشتا ئاستی گەندەڵی هێندە بەرزەو دەسەڵاتیش بەردەوام باسی دژایەتی گەندەڵیی و چاکسازی دەکات، هەربۆیە کەس بڕوا بەو چیرۆکانە ناکات کە باسی شەفافیەت دەکەن، چونکە هەر ئەو دادگایەی بۆ دەستپاکی دامەزرا چۆڵترین دادگایە لەم هەرێمەداو هەر کەسیکی ئاسایی بپرسە دەزانیت گەندەڵییەکان لەلایەن ئەوانەوە دەکریت کە دەسەڵاتیان هەیە... بەسادەیی رێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە پێناسەکەیدا بۆ گەندەڵی نوسیویەتی" گەندەڵیی خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتە" هەربۆیە دەکرێت لەحاڵەتی گەندەڵیدا یەکەم کەس کە پەنجەی بۆ رابکێشرێت بەرپرسی سیاسی و دەسەڵات بێت. لەبەرئەوەی گەندەڵیی کارێکی نایاساییە ئاشکراکردنی ئاسان نیەو بکەرەکانی لەسەرو یاساوەن و ئامرازی شاردنەوەی گەندەڵییەکەیان هەیەو لەخۆدەربازکردن لە یاسا پسپۆڕن، حوکمدان لەسەری ئەرکێکی قورس دەبێت، بەڵام زۆربەی حاڵەتەکانی گەندەڵیی کاتێک پەرەدەسێنێت کە کەسێک یان گروپێک دەسەڵاتێکی سەرو یاسا بەکاردەهێنن و دەسەڵاتەکانیان لەسەرو حکومەتەوە بێت لەکاتێکدا خۆیان ئەندامانی حکومەت یان حزبی دەسەڵاتن. لەڕاستیدا تەشەنەكردنی گەندەڵی پەیوەندی بەلاوازبوونی یاساو پاشان دەربازبونی گەندەڵكار بووە لە سزا ئینجا پاراستنیان لە باوەشی حزبەكان و دروستكردنی پارێزبەندییەكی ساختە بۆیان. دیوێكی تری ئەم لاوازبوونەی سەنگەری بەرەنگاربوونەوە دژ بە گەندەڵیی شاردنەوەی زانیارییە لە دامەزراوەكانی چاودێری، پەرلەمان، دەستە سەربەخۆكان، رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، راگەیاندن. هەرچەندە ئەم دامەزراوانە هەموو وەك یەك زاتی ئەوە ناکەن وەك پێویست ئەركی خۆیان ببیین، لە لێكۆڵینەوەو لیپرسینەوەو ئاشكراكردنی ئەو كەسانەی دەستدرێژییان كردوه‌تە سەر داهاتی گشتی. خۆ ئەگەر بیر لە چارەسەریش دەکەنەوە ئەوا سەردانی ماڵپەری فەرمی رێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی بکەن هەموو رێگا چارەکانیان نوسیوەو دەیان لێکۆلینەوەو ئەزمونی گرنگ باس دەکات... رێگاکان بۆ گەیشتن بە شەفافیەت سەخت و درێژن، بۆیە لەخاڵی سفرەوە دەستپێکردن مایەی دەستخۆشییە.

رێبین هەردی هێرشێکی زۆر پڕ قسەی ناشرین و دوور لەهەموو ئەخلاقێکی گفتوگۆ دەکرێتە سەر هەموو ئەوانەی باسی جێندەر دەکەن. زۆر بەداخەوە و لەوپەڕی سەرسوڕماندا برایانی یەکگرتووی ئیسلامی سەرەنێزەی ئەم هێرشەن کە هیچ سنوورێک نەماوە نەیبەزێنێت. بەناوی بەرگری لە ئەخلاقی کۆمەڵگاوە، بەدئەخلاقترین قسەکان دەکەن و بۆیەک ساتیش لەسەر ئەوە ناوەستن ئەو شەرە جنێوەی دەستیان داوەتێ، خۆی گەورەترین هەڕەشەی ئەخلاقیە لەسەر ئەخلاقی قسە و راگۆرینەوە. هەرگیزا و هەرگیز ڕێگەی بەرگری لە ئەخلاق، بە بێ ئەخلاقیدا ناڕوات. ئەوەشیی هەڕەشەی سەرەکی ئەخلاقیە لەسەر کۆمەڵگا و پارچە پاڕچەکردنی،  ئەو جنێوباران و بوختان و درۆیانەیە کە هەندێک پەیج لەژێر سێبەری برایانی یەکگرتووی ئیسلامیدا ئەنجامی دەدەن. بێگومان ئەو لەشکرە دەمپیسە هەڵەیەکی گەورە دەکات گەر بزانێت دەتوانێت بەم زمانە سوک و بەدە کەس بتوقێنێت یان ئیرهابێک دروست بکات کە کەسانێک ناچار بە پاشەکشێ لە بۆچونکەنیان بکات. تەنیا کارێک ئەم هێرشە دەتوانێت بیکات (و بەداخەوە بەسەرکەوتویش تا ئێستا ئەنجامیداوە) لەکەدار کردنی ناو و شێوازی کاری یەکگرتووی ئیسلامیە بەپلەی یەکەم کە وەک خۆم بەهێزێکی مەدەنی نەرومنیانم دەزانی کە تەنانەت لەوکاتانەشدا کە توندریتن هێرشی نەک راگەیاندن، بەڵکو سەربازیشیان دەکرایە سەر، دانیان بەخۆیاندا دەگرت و جەختیان لە گفتوگۆ وتوێژ دەکردەوە. بەداخەوە پێموایە برایانی یەکگرتووی ئیسلامی بە ئازادكردنی ئەم سۆشیال میدیا دەمپیسە، زیانێکی گەورە بەرلەهەرکەس بەخۆیان دەگەیەنن و هەمان ئەو هەڵانە دوبارە دەکەنەوە کە ئیسلامی عەرەبی لە جیهانی عەرەبیدا ئەنجامیدا کە ئەنجامەکەی بەردەوام پاشەکشێی یەک لەدوای یەکیان بووە لە زوربەی وڵاتەکاندا. لە تونس، مسر. لیبیا و تەنانەت کەنداویش. بەهەرحاڵ دیارە خۆیان ئەم ڕێگەیەیان پێ باشترە و باشی و خراپیش چی بێت، خۆیان بەرەکەی دەچنەوە. بەڵام ئەم هێرشە بۆ ولە پای چی؟ هەموو ئەم هێرشە لەسەر چەمکێکە کە ناوی جێندەرەو لەبەرئەوەی دو و سێ کەسی ئیسلامی بە هەڵە تێییگەیشتوون و شەرحیان کردووە، هەمووان بەدوای ئەواندا و بە بێ ئەوەی ئیستێک بکەن تۆتیوار نەک دەیڵێنەوە، بەڵکو خۆیان وا دەبیینن لە جیهادێکی دینیدان دژی شتێک کە هاتووە بۆ ئەوەی کۆمەڵگا تێک ومەکان بدات و خێزان نەهێلێت و مرۆڤ لەهەموو ئەخلاقێک دابڕێنێت. شاهەڵەی ئەم بیرکردنەوەیە یەکسانکردنی بەکارهێنەرانی جێندەرە لەگەڵ رەگەزخوازیدا. بگرە لە فەنتازیەی زوربەی برایانی ئێسلامیدا هەر ناوی جێندەر هات، یەکسەر بیریان بۆ ڕەگەزخوازی دەچێت و پێیانوایە ئەم چەمکە هیچ نیە، جگە لە ڕێگە خۆشکردن بۆ ڕەگەزخوازی. بگرە کار گەیشتە ئەوەی بانگخوازێکی دیاری وەک حاجی کاروان (کە وەک خۆم ڕێزێکی زۆرم بۆی هەیە) بە ئاشکرا بڵێت جێندەر واتە رەگەزخوازی. لەڕاستیدا من یەکەمجار کە ئەم قسەیەم گوێ لێ بوو، زۆرتر بۆ ئەوە چووم ئەو قسەیەیان بۆ دروستکردبێت، بۆ ئەوەی ئاگرەی ئەو لێشاوی شەڕە جنێو و سەنگەرگرتنە گەرم بکەن کە لەنێوان هەندێک ئیسلامیەکان بەگشتی و سوشیال میدیای یەکگرتووی ئیسلامی بەتایبەتی لەلایەک و ڕۆشنبیرانی نادینی یان ئەو کەسانەی کە مەرجەعی بیرکردنەوەیان دین و شەریعەت نیە لە لایەکی دیەوە، بەرپا بووە. بگرە کار گەیشتە ئەوەی شانازی بەوەوە بکرێت توانراوە ڕێگە لە کۆڕ و سەمینار لەسەر جێندەر لەیەکێک لە زانکۆکاندا بکرێت، ئەم ڕێگریەش بە زیندووی ئەوە بەشەی کۆمەڵگا بزانیت کە ئەم ڕێگریەیە کردووە. لەسەدەی بیست و یەکدا بین وشانازیت ڕێگری بێت لە ڵێکۆڵینەوەو باسکردن لە زانکۆکاندا. ئەم دۆخە سەیرە بیری ئەو دۆخەی جارانی خستمەوە کە هەندێک مەلای ئاینی دژی خوێندنی کچانی کوردستان سەنگەریان گرت و بەمەش کەوتنە ناکۆکیەوە لەگەڵ شاعیرە ڕۆشنگرەکانی ئەو سەردەمە. پێموایە هەندێک لە ئیسلامیەکان بەم ڕەفتارەیان تەنها کارێک بیکەن ئەوەیە هەندێکی تر هەڵە بۆ خەرمانی ئەو هەلانە زیاد دەکەن کە لە مێژووی خۆیاندا ئەنجامیان داوە.  بەداخەوە پێدەچێت لەهەمان ئەزمون و رەفتاری ئیسلامی سیاسی عەرەبیدا بژین کە بێگومان بەهەمان ئەو دەرئەنجامانەش دەگەین کە لەوێ بەدەستهاوون. ئەو کارانەی ئەم سۆشیال میدیا توندڕەو و جنێودەرە دەیکات هیچ نیە جگە لە سەڵماندنی مەترسی دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسی وەک هێزێکی دژ بە هەموو مافێکی مرۆڤ و توندڕەو و خۆ بەهەقیقەت زان و سەرکوتکەر..مەترسیەک کە من وەک خۆم و وەک کەسێک کە خۆی بەعەلمانی دەزانێت ساڵانێکی زۆرە هەوڵی ئەوە دەدەم ئەم مەترسیە بە درۆ بخمەوە و بە دروستکراو و ئیسقاتاتی ئەزموونی ئیسلامی سیاسی عەرەبی بەسەر ئیسلامی سیاسی کوردیدا لە قەڵەم بدەم.  بەڵام با لەم لێشاوی جنێو و بوختانەنە دوور کەوینەوە و لێگەڕێن ئەوانە دەرئەنجامی کارەکانی خۆیان لە داهاتوودا ببینن و بە ئارامی بپرسین ئایا ڕاستە جێندەر واتە رەگەزخوازی و ئەوەی باسی جێندەری کرد واتە باسی ڕەگەزخوازی دەکات؟ بەڕاستی جێندەر چیە؟ ئایا ڕەگەزخوازیە؟ جێندەر چەمکێکی زانستیەو جێگەی لێکۆڵینەوەی زانکۆکان و لێکۆلیارانە. وتەزایەکی ئایدۆلۆژی نیە ئەم و ئەو شەڕی لەسەر بکەن، جێگەشی شەرە جنێو ناو سوشیال میدیا نیە، بەڵکو دراسات و لێکۆڵینەوەیە . کەواتە جێندەر چیە؟ با لە پێناسی سنوقی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ گەشەپێدانی ژنان دەست پبکەین. ئەم ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیە بەمجۆرە پێناسی جێندەر دەکات: ((ئەو دەورە کۆمەڵایتیە دیاریکراوانەی بۆ هەر یەک لە نێر ومێ دیاریکراوە، ئەم دەورانەش بە پەروەردە دروست دەبن و بە درێژایی کاتیش گۆرانیان بەسەردا دێت، لەناو یەک کلتوور و لەنێواان کتور و کلتورێکی دیدا)). جێندەر چەمکێکە بۆ لێکۆلینەوە لەو جیاوازیانەی لە نێوان ژن و پیاودا هەن کە دروستکراوی نەریت و کۆمەڵگاکانن. باسکردنە لەو جیاوازی وچاوەڕوانی و دەورانەی هەریەک لە ژن و پیاو لە کۆمەڵگادا لێیان دەکرێت.  واتە دەکرێت باسی دوو جیاوازی لە نێوان و ژن و پیاودا بکەین، جیاوازیەک کە بایەلۆجیە و دەگەڕێتەوە بۆ پێکهاتەی جیاوازی جەستەیی هەریەک لەژن و پیاو. بۆ نموونە ئەوەی کە ژن شیردەرە و پیاو شیردەر نیە. ژن منداڵی دەبێت وپیاو نایبێت...هتد، هەموو ئەمانە جیاوازی بایەلۆژین ، بەڵام هەر جیاوازیەکی دی جگە لەم جیاوازیانە لەنێوان و ژن و پیاودا ئەژمێر بکرێت، دەچنە خانەی جیاوازی جێندەریەوە کە نەریت و کۆمەڵگاکان دروستی دەکەن. واتە دوو جۆر جیاوازی لە نێوان ژن و پیاودا هەیە، جۆرێکیان بایەلۆجیە و خواکردە، جۆرێکیشیان جێندەریە و مرۆڤ کردە. بۆ نموونە ئەو ڕوانینەی پێیی وایە کاری ژنان کاری ماڵەوەیە و کاری پیاوان کاری دەرەوەیە، جیاوازی جێندەریە. ئەم جیاوازیە کۆمەڵگا و نەریت و چاوەڕوانی کۆمەڵایەتی دروستی کردووە و هەرلەبەرئەوەش قابیلی گۆرانە. بەڕاستیش هەنوکە لەسەردەمێکدان هەم ژنان دەتوانن کاری دەرەوە بکەن، هەم پیاوانیش دەتوانن کاری ماڵەوە بکەن..بەخێوکردنی منداڵ وەک ئەرکی تایبەتی ژن و بێ بەریکردنی پیاو لێی جیاوازی جێندەریە..چونکە پیاوانیش دەتوانن ئەم ئەرکە ڕاپەڕینن و وەک ژنان ئەنجامی بدەن، یان ئەو ڕوانینەی پێیی وایە ژنان کەمتر لە پیاوان عەقڵانین و لە پیاوان زیاتر سۆز بەسەر عەقڵیاندا زاڵە، بە پێچەوانەوە پیاوان کەسانی عەقڵانین کە ڕێگە بە سۆز نادەن کۆنتڕۆلیان بکات، ئەم بۆچونانە جیاوازی جێندەرین و هیچ بنەمایەکی ڕاستەقینەیان نیە..ژنان نەک دەتوانن وەک پیاوان زۆر عەقڵانی و چالاک بن، بگرە وەک لەسەردەمی تازەدا دەیبین زۆرێکیان تا سەرۆکی وڵات و سەرەک وەزیران دەڕۆن و بەسەرکەوتویش ئەو ئەرکانە جێبەجێ دەکەن، تەنانەت لەناو دەوڵەتە ئیسلامیەکاندا وەک لە پاکستان بینیمان بەپێچەوانەشەوە سەدان پیاو فەشەل و بێ کەڵکیان لەم کارانەدا دەرکەوتووە وسەلمێنراوە.. ئەمجۆرە جیاوازیانە جیاوازی جێندەرین و هەرئەمەشە ژنان خەبات دەکەن بۆ ئەوەی ئەم جیاوازیە جێندەریانە نەمێنێت. واتە بیرۆکەی جێندەر لەبەرئەوە بۆ مەسەلەی ژنان گرنگە چونکە تیشک دەخاتە سەر ئەو جیاوازیانەی داب ونەیت و کلتور لەنێوان ژن و پیاودا دروستی کردووە. بەتایبەتی ئەو جیاوازیانەی دەبنە هۆی پێشێلکردنی مافی ژنان و لە ئازادی و یەکسانی بێ بەشیان دەکات. واتە جێندەر لێکۆڵینەوەیە لەو جیاوازیانەی لەنێوان ژن و پیاودا هەیە کە دروستکراوی کلتور و مێژوو  و کۆمەڵگا جیاوازەکانە. زوربەی ئەم ڵێکۆڵینەوانەش ئەوە دەسەلمێنن کە ئەم جیاوازیانە لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی دی و لە نەریتێکەوە بۆ نەریتێکی دی و لە مێژوویەکەوە بۆ مێژوویەکی دی دەگۆڕێت. هەر هێزە ئیسلامیەکان خۆیان و رەفتاریان باشترین نمونەی ئەم جیاوازیە جێندەریەن کە لە مێژووەیەکەوە بۆ مێژویەکی دی دەگۆڕێت. تا رابردویەکی زۆر دوریش نا و بگرە تا هەنوکەش، هێزی دینی وا هەیە کاری ژنان لە بواری گشتیدا بە قەدەعە و هەڵە دەزانن، بەڵام هەر لەناو ئیسلامی سیاسیدا ژنانێک نەک چالاکن و کاری سیاسی دەکەن، بەڵکو پێش هێزە  عەلمانیەکان ژنانیان لە سەرکردایەتی سیاسیدا جێگیر کرد. ژنانێکی ئیسلامی لە پۆستی وەزیرەوە بۆ ئەندام پەلەمان و بۆ کادری سیاسی بەرچاو دەکەون کە لەسەردەمێکی رابردودا هەموو ئەمکارانە تایبەت بوون بە پیاوان. گەر بۆ مێژوویەکی دوورتریش بگەڕەنەوە کە کاری زوربەی لێکۆڵیارانی بواری جێندەرە، ئەوا دەتوانین ئاماژە بۆسەرەتای درووستبوون و لەدایکبوونی ئیسلام وەک دین بکەین. تا پێش درووستبوونی ئیسلام ژن بوون وەک عەیبە تەماشا دەکرا. بگرە لەمێژووی بەر لە ئیسلامدا و لە هەندێک جێگە گەر خێزانێک کچی بوایە زیندە بەچال دەکرا. کەسێک کچی ببێت و کوڕی نەبێت هەستی بە شەرمەزاری دەکرد. لە یۆنانی دێریندا ژنان هیچ مافێکیان نەبوو و بۆیان نەبوو لەبواری گشتیدا کار بکەن. ئەرستۆ باسی نزمی ژنانی لەبەردەم پیاواندا دەکرد چ لەڕووی بایەلۆجی و چ لەڕووی عەقڵی و چ لە ڕووی دەروونیەوە، و زاڵبوونی پیاوانی بەسەر ژناندا وەک زاڵبوونی ڕۆح بەسەر جەستەدا، یان زاڵبوونی عەقڵ بەسەر سۆزدا دادەنا. لەگەڵ هاتنی دینی ئیسلامدا نەک ئەم وێنەیە گۆرا بەڵکو ژنانی وەک پیاو بە بەندەی خودا لەقەڵەمدا و زیندەبەچالکردن و کوشتنیانی بە تاوان دەزانی. کوشتنی کچ لەبەرئەوەی کچە، کوشتنی ڕۆحێکی ئینسانی بوو کە خودا درووستی کردووە(یا ایها الناس انا خلقناکم من ذكر و انثى...) العمران: ٣/١٩٥. واتە چ نێر و چ مێ درووستکراوی خودان و لەپاڵ یەکدان وهەمان ئەرکیشیان لەسەر شانە: ((و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف ، ينهون عن المنكر و يقيموون الصلات ، يؤتون الذكاة و يطيعون الله و ص رسوله اولئك سيرحمهم الله ان الله عزيز الحكيم)) التوبة: ٩/١٧. التوبە: ٩/١٧.   گەر بەراوردی دۆخی ژنان پێش ئیسلام، بە دوای ئیسلام بکەیت، چیت بۆ دەردەکەوێت. ژن هەر ژنە و پیاویش هەر پیاوە..لەڕووی بایەلۆجیەوە نەگۆرن و وەک خۆیان ماون، ئەی ئەوەی دەگۆڕێت چیە؟ جیاوازی جێندەرەیە لە سەرەدەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی. لەسەردەمێکەوە کە کچ بوون عەیبەیە و هەندێک دەیانکوژن. بۆ سەردەمێک کەکچان وەک پیاوان درووستکراوی خودان و وەک یەکیش ئەرک و پاداشتیان هەیە.  لەسەردەمێکدا کە ژنان لەمافی خوێندن و تەنانەت لە مافی دەنگدان بێ بەش دەکران، لەبەرئەوە نیە کە ژنن، بەڵکو لەبەرئەو جیاوایە جێندەریەیە کە کۆمەڵگا و نەریت دروستی کردووە. تاسەردەمێکی نزیک وەرزشکردن بوارێکی تایبەت بە پیاو بوو، بگرە لە هەندێک شوێن تا هەنوکەش هەندێک گەمە بۆ پیاوان پاوان کراوە، بەڵام هەنوکە و لە زۆر شوێن تەنانەت لە دەوڵەتە ئیسلامیەکاندا ژنان نەک هەر وەرزشدەکەن، بگرە لە بۆنە و کێبڕکێی جیهانیەکاندا بەشداری دەکەن و پلەی بەرز و هەندێکجار یەکەمیش بەدەست دێنن. سەردەمێک فتبۆڵ بەیاریەکی پیاوانە ئەژمار دەکرا، بەلام هەنوکە ژنانیش فتبۆڵ دەکەن و بگرە وەک فتبۆڵی پیاوان مۆندیالی فوتبۆڵی ژنان هەیە کە سەدان دەوڵەت بەشداری تێدا دەکەن، بە دەوڵەتە ئیسلامیەکانیشەوە. نموونەی نزیکتر کە ئەم ماوەیە روویدا لە مۆندیالی قەتەردا بوو. تا پێش مۆندیالی قەتەر کاری داوەریکردنی گەمەکان پیاوان بوون، بەڵام لەمۆندیالی قەتەردا بۆ یەکەمجار ژنان وەک داوەری گەمەی فتبۆڵی پیاوان لەناو دەوڵەتێکی ئیسلامیدا بەشداریانکرد.. تا ڕابردویەکی نزیک کەس بە خەیاڵیدا نەدەهات، داوەری گەمەی تۆپین ژنێک بێت، ئەمکارە تەنیا پیاوان ئەنجامیدان دەدا، بەڵام هەنوکە و بێ هیچ کێشەیەک ژنانیش داوەری دەکەن وبە بەسەرکەوتویش داوەریەکە ئەنجام دەدەن.  ئایا ژنانێکتان نەبینووە کە تەنانەت لە کەناڵی هێزە ئیسلامیەکاندا پێشکەشکاری بەرنامەن، یان لە کۆڕ و سەمینارەکاندا باس پێشکەش دەکەن، یان لە زانکۆ و پلە سیاسیەکاندا بە جلوبەرگی دینیەوە دەردەکون و لەکارەکانیانیشاندا سەرکەوتوون؟ ئەی ئەوەتان نەبینووە کە رەنگە هەر ئەمکارە لە ١٠٠ ساڵی رابردوودا مومکین نەبوو؟   ئەمەیە جیاوازی جێندەری لەسەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی. ژن و پیاو لەڕووی بایەلۆجیەوە لەیەک جیاوازن، بەڵام ئەم جیاوازیە بایەلۆجیە ناتوانێت دیاریکەری ئەرک ومافی جیاوازی هەریەک لە ژن و پیاو بێت. ئەو دەور و چاوەڕوانیانەی لە ژن و پیاو هەیە، دروستکراوی کۆمەڵایەتین و وەک خەسلەتی بایەلۆجی نین کە نەگۆر و خواکرد بن. ئەمە پوختە و ناوەڕۆکی سەرەکی جێندەرە. هەرشتێکی دی دوای ئەمە دەگوترێت جگە لە شێواندن و هەڵە لێکدانەوە هیچی تر نیە. ماری هولمز لە کپێبەکەیدا بەناوی((جێندەر چیە)) پەرەگرافێک دەهێنێتەوە بۆ ئەوەی باشتر لەوە تێبگەین جێندەر مانای چیە. ماری هولمز دەنوسێت: ((کڕێس هەستاو چوو بۆ حەمام. بیجامەکەی لەسەر زەویەکە فڕێدا و چوو ژێر دوشەکە. پاش ئەوەی سەری بە سابون شت و ئیتر کاتی ئەوە هات وشکی بکاتەوە. پاش ووشک بوونەوە هەندێک کرێمی لە قژیدا و هەندێک بۆنی لە خۆیدا..)) کاتێک ئەم پەرەگرافە دەخوێنیتەوە چیت بۆ دەردەکەوێت ئایا کریس ژنە یان پیاو؟ بەتایبەتی کە ماری هوڵمز هیچ ئاوەڵناوێک بەکارناهێنێت کە دیاری بکات کریس کێیە ژنە یان پیاو. ناوی کریس دەشێت هەم بۆ ژن و هەم بۆ پیاو بەکاربهێنرێت. رەنگە تۆ بڵێیت کریس پیاوە، چونکە وێنای تۆ بۆ پیاو لەبەشێکیدا ئەوەیە گرنگی بە جلوبەرگ و ڕێکخستن نادات و مادام جل بەرگەکەی لەسەر زەوی فڕیداوە، کەوابوو کریس پیاوە؟ یان ڕەنگە بڵێت نا کریس ژنە، چونکە بە گشتی ژنان زۆرتر کرێم و بۆن بەکار دەهێنن. ئەوەی لێرەدا وامان لێدەکات کریس بەژن یان پیاو بزانین، بینینی جەستەی جیاوازیان نیە، بەڵکو ئەو وێنایەیە کە لە زیهنی ئێمەدا بۆ رەفتاری ژن و پیاو هەیە. ئەم وێناو و تەسەورەش بەرهەمی کلتوور و نەریت و ڕاهاتنە بە جۆرێکی دیاریکراوی سەیرکردن بۆ ژن و پیاو. جێندەر ڵێکۆڵینەوەیە لەم قاڵبی بیرکردنەوانە کە وامان لێدەکات هەندێک رەفتار بە ژنانە و هەندێکی دی بە پیاوانە بزانین. چونکە ئەم قاڵبانە هیچ بنەمایەکی راستەقینەیان نیە و بگرە زۆر قابیلی گۆڕانن لەناوی یەک کلتور و لەسەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی. ئەوەی کریس جلوبەرگەکەی فڕیدایە سەر زەوی و وای لێکردیت هەستبکەیت کرێس پیاوە، هەڵەیە چونکە هەزاران پیاو هەن جلوبەرگ لەسەر زەوی فڕێ نادەن و بگرە ڕەنگە لە ژنانیش زیاتر وەسواسی ڕێک وپێکیان هەبێت و تابە شوێنێکدا هەڵینەواسن، ئارام نەگرن. ئەوەی کریس کرێم و بۆن لە خۆی دەدات وای لێکردی بلێیت کریس ژنە، هەڵەیە، چونکە پیاوانێکی زۆریش لەم سەردەمەدا هەن کە کرێم و بۆنیش بەکار دەهێنن. بەکورتی جێندەر لێکۆڵینەوەیە لەو جیاوازیە مرۆڤکردانەی هەریەک لە ئێمە رەفتاری هەریەک لە ژنان و پیاوانی پێ دەناسینەوە. نموونەیەکی تر کە زۆر لە زمانی کوردیدا باوە و هەموو (بەخۆشمەوە) پێی راهاتووین و دەیانجار لە ژیان و ئاخاوتنی ڕۆژانەدا بەکاری دێنین چەمکی ئازایەتی و ترسنۆکیە، کەسێک کە کاری ئازایانە و مرۆڤانەی گەورە ئەنجام دەدات: دەڵێن بەراستی پیاوە. کەسێکیش کە لە هەڵوێستێکدا دەترسێت دەڵێن ئەوە چیە ئەلێت ژنیت. ئەم شوبهاندنەی ئازایەتی و ترسنۆکی بە پیاوەتی و ژنێتی هیچ پەیوەندی بە پێکهاتەی جیاوازی جەستەیی ژن و پیاوەوە نیە، بەڵکو وێنا و تەسەورێکە کە پێوەی پەروەردە بووین و ڕاهاتوین پێیی. بەڵام لە واقعدا چیمان هەیە، ژنانێک سەدهێندەی پیاوان ئازا و جەربەزە و و چاونەترس. پیاوانێکیش ترسنۆک و بێ هەڵوێست و بێدەنگ. دەی جێندەر لێکۆڵینەوەیە لەم جیاکاریە ناهەقانە و بیر خستنەوەی ئەوەیە چ ئازایەتی و ج ترسنۆکی و کاری گەورە و خراپ تایبەت نین بە ڕەگەزێک و هەردوو رەگەزەکە هەم دەشێت ئازا و کاری گەورە بکەن و هەم دەشێت ترسنۆک وکاری خراپ بکەن. لێرەوە یەکێک لە هەوڵەکانی جێندەر هەوڵدانە بۆ نەهێشتنی ئەمجۆرە زمان و ئاخاوتنە کە وێنەیەکی نێگەتیڤ بە رەگزێکیان دەدات کە تاکە خاوەنی نیە، و وێنەیەکی پۆزەتیڤیش بە رەگزێکی دی دەدات کە دیسان تاکە خاوەنی نیە.  جێندەر هەوڵدانی لێکۆڵینەوەیە بۆ ئەو هۆکارانەی ئەمجۆرە جیاوازیە دروست دەکەن و هەوڵێکە بۆ تێگەیشتن لەوەی ئەم جیاوازیانە کەم بکەنەوە کە دەبنە هۆی پێشێلکردنی مافی ژنان و ئیمتیازی زیاتر بۆ پیاوان. بەکورتی و کوردی جێندەر باسی ئەو جیاوازیانە دەکات کە مرۆڤ کردن نەک خواکرد. جێندەر هەوڵدانە بۆ دابەشکردنی یەکسانی ئەرک و مافەکانی ژن و پیاو و ئەو دەورانەی لە کۆمەڵگادا دەینین. هەوڵدانە بۆ کۆتایهێان بە زاڵبوونی پیاو بەسەر ژندا و بەخشینی هەلی یەکسان لەبەردەم هەردوکیاندا. جیاوازی جێندەری ئەو جیاوازیە کۆمەڵایەتی و کلتوریانەیە کە لەنێوان ژن و پیاودا هەیە. بەوەشدا کە کلتور و کۆمەڵگاکان بەردەوام دەگۆرین و ئەرک و دەوری کۆمەڵایەتیەکانیش دەگۆڕین، لەبەرئەوە بێگومان جیاوازی جێندەریش گۆرانی بەسەردا دێت. جێندەر نکوڵیکردن نیە لە بوونی ژن و پیاو وەک دوو جەستەی جیاواز لەڕووی بایەلۆجیەوە، بەڵکو نوکڵیکردنە لە ئەرک و مافی جیاواز بۆ هەریەک لە ژن و پیاو. ژنان و پیاوان دوو بوونەوەری ئینسانین و نابێت و راست نیە جیاوازی بایەلۆجیان ببێتە هۆی زاڵبوونی و باڵادەستی یەکێکیان بەسەر یەکێکی دیدا. گرنگی ئەم چەمکەش هەر لێرەوە دێت. ئەم چەمکە نەگۆڕ و گۆڕاو لەنێوان ژن و پیاودا دیاری دەکات. نەگۆڕ جیاوازی پێکهاتەی جەستەیی ژن و پیاوە و گۆڕاویش ئەو دەور و ئەرکانەیە کە هەریەک لە ژن و پیاو لە کۆمەڵگادا دەینینن کە بەدرێژایی مێژوو لەناو یەک کلتوردا و لە کلتورێکی دیەوە بۆ کلتورێکی دی، گۆرانیان بەسەردا دێت و هاتووە.  بێگومان دەشێت وهەیە و زۆریشە کە دژی ئەمجۆرە یەکسانیەن و پێیان وایە یەکسانی تەواو لە نێوان ژن و پیاو دانیە و بەرگری لێ ناکەن. تا ئێرە ئاساییە بەڵام ئەوەی ئاسایی نیە و شێواندن و بەلارێدا بردنە یەکسانکردنی بیرۆکەی جێندەرە بە رەگەزخوازی. ئەم باسی ڕەگەزخوازی لە چیەوە هاتووە؟  هەموومان دەزانین ڕەگەزخوازی دیاردەیەکی تازە نیە و بگرە بە درێژای مێژوو هەبووە و هەیە. یەکێک لەو پرسیارانەی دەروونساکان لە خۆیان کرد ئەوەبوو کە چیە وادەکات رەگەزێک حەز لەرەگەزەکەی خۆی بکات؟ رەگەزخوزی بۆ هەیە و هۆکارەکانی چین. هەندێک زانا پێیان وایە جینێکی تایبەت هەیە لەو کەسانەدا کە وایان ڵێدەکات رەگەزخواز بن..بەڵام تا ئێستا بوونی ئەم جینە نەسەلمێراوە. دەرونشیتکارەکان هۆکانی دەگەرێنەوە بۆ قۆناغی مناڵی و باسی خراپی پەیوەندی نێوان کوڕ و دایک لەلایەک و کچ و باوک لەلایەک دەکەن..هەندێک لە کۆمەڵناسان دەیگەڕینەوە بۆ فەزای کۆمەڵایەتی و بۆ پەروەردەی هەڵەی دایک و باوک، بەتایبەتی کاتێک دایکێک کە ئەزموونی باشی لەگەڵ هاوسەرەکەی نەبووە و رقی لە پیاو هەستاوە و ئەم ڕقە بۆ کچەکەی دەگوێزێتەوە، یان باوکێک کە ئەزموونی خراپی خۆی لەگەڵ ژندا بۆ کوڕەکەی دەگوێزێتەوە. هەندێکی دی دەیگەڕینەوە بۆ کێشەی هۆرمۆنات و کەم و زیای هۆرموێکی دیاریکراو لە جەستەی مرۆڤدا.  بۆچوونی تر ئەوەیە کە پێی وایە لە بنەرەتدا رەگەزخوازی شتێکی ئاساییە و لە ئەزەلەوە هەبووە و دەمێنێت و پێویست ناکات بۆ هۆکارەکانی بگەڕێین. لایەنگرانی ئەم بۆچوونە سوود لە چەمکی جێندەر دەگرن و بەشێوەیەکی زۆر جیاواز و دەگمەن بەکاری دێنن. ئەم کەسانە دەڵێین مادام شوناسی جێندەری جیاوازە لە شوناسی بایەلۆجی، ئەوا دەکرێت و دەشێت شوناسی جێندەری ناکۆک بێت لەگەڵ شوناسی بایەلۆجیدا.   واتە دەشێت کەسێک ژن بێت بەس هەستبکات شوناسێکی جێندەری پیاوانەی هەیە. یان پیاو بێت و بەڵام شوناسە جێندەریەکی ژن بێت. سەرنج لەوە بدەن جێندەر باسی ئەوە ناکات شوناسی بایەلۆچی ناکۆکە بە شوناسی جێندەری، بەڵکو باسی ئەوە دەکات ئەم جیاوازیە بایەلۆجیە بەڵگە نیە بۆ ئەوەی دەورو و شوناسی ژن دیاری بکات لە کۆمەڵگادا. جێندەر دەڵێت راستە ژن مناڵی دەبێت، شیردەرە، پێکهاەتی جەستەی جیاوازە لە پیاو، بەڵام هیچ یەک لەم خەسلەتانە نابنە هۆی ئەوەی بڵێن ژن لە پیاو بێ عەقڵترە، لەو ترسنۆک ترە، توانای کاری دەرەوەی نیە، ئەرکی چواردیواری ماڵە و ناتوانێت لە بواری گشتیدا کارا بێت...و هتد.  بەڵام ئەمە تەنیا بۆچوونی ئەو کەسانەیە کە بەرگری لە رەگەزخوازی دەکەن و بۆچوونی هەموو ئەو کەسانە نیە کە بەرگری لە جێندەر بە ئاراستەی یەکسانی ماف و ئەرکی ژن و پیاو دەکەن. بەرگری لە رەگەزخوازیش زۆر پێش چەمکی جێندەر هەیە و دوای ئەویش هەر دەمێنێت. جێندەریش تاکە بەهانەی بەرگریکردن نیە لە رەگەزخوازی. بەڵکو هەندێک مافەکانی مرۆڤ، ئازادی، چەمکی یەکسانی بۆ بەرگریکردن لە رەگەزخوازی بەکار دەهێن. ئایا لەبەرئەوەی رەگەزخوازەکان ئەم چەمکانە بۆ بەرگری لە خۆیان بەکار دەهێنن، کۆمیدی نیە بڵێن کێ باسی ئازادی یان یەکسانی، یان مافی مرۆڤی کرد، واتە باسی ئازادی رەگەزخوازی و یەکسانی رەگەزخوازی دەکات؟.چەند هەڵەیە بڵێین ئەوەتی باسی مافی مرۆڤ دەکات، دەیەوێت مافی رەگەزخوازەکان بسەپێنێت، هەر هێندەش هەڵەیە گەر بگوترێت ئەوەی باسی جێندەر دەکات، واتە مافی رەگەزخوازی دەسەپێنێت.   مێژووی هەموو چەمکێک و دروشمێک بەم دەردە چووە و کەسیش نیە لەسەر ئەمە دەستبەرداری ئەو چەمکانە بێت. فەمەنیزم لەبەشی گەورەیدا بریتی بوو لە خەبات بۆ یەکسانی ژن و پیاو، بەڵام هەر ئەم چەمکە لەسەر دەستی لقێکی توندرەو بوو بە دژایەتی پیاو لەلایەن ژنەوە و بگرە بوو بە بەهانە بۆ دەستبەرداربوون لە پەیوەندی بە پیاوەوە و هاندان بۆ پەیوەندی ژن وژن. ئایا هەڵە نیە ئێستا هەرکەس باسی فەمەنیزمی کرد، بەوە تاوانباری بکەین کە دژی پیاوەو بگرە لەگەڵ هیچ جۆرە پەیوەندیەک نیە لەگەڵ پیاودا؟  جا بۆ دوور بڕۆین و هەر با باسی ئێسلام بکەین. ئایا ئەم دینە لەسەردەستی کەسانێک نەبوو بە داعش و هەر ئەو ئایەت و فەرموودانەشی بەکار نەهێنا کە قورئان و فەرومودەکانی پێغەمبەرە؟ ئایا گەمژەیی نیە بڵێن هەر کەس باسی دینی ئیسلامی کرد، واتە باسی داعش دەکات؟ لەراستیدا گەمژەیی یەکسانکردنی جێندەر بە رەگەزخوازی، ڕێک وەک گەمژەیی یەکسانکردنی دینی ئیسلامە بە داعش. ڕێک وەک یەکسانکردنی فەمەنیزمە بە دژایەتی پیاو.  سەنتەرکانی جێندەریش کلە کوردستاندا کاری سەرەکی و لاوەکیان بریتیە لە بەرگریکردن لە مافی یەکسانی ژن و پیاو و بەیەک وشە یەکسانی جێندەری..واتە یەکسان بوون لەهەموو ئەرک و مافەکاندا و بەشداریکردن هاوشانی پیاو لەهەموو بوارەکاندا. سەنتەرەکانی جێندەر کلە کوردستاندا خەبات دەکەن بۆ ئەوەی ئەو وێنە نێگەتیڤ و ناڕەوایە بگۆرن کە ژن وەک بوونەوەرێکی کەمتر لە پیاو، ترسنۆک و ناعەقڵانیتر لە پیاو تەماشا دەکەن. جا گەر برایانی ئیسلامی دژی ئەمەن، ئەوا بە دژایەتی خۆیان راگەیەنن و هپچ کێشەیەک نیە. باش یان خراپ بکەن خۆیان باجەکەی وەردەگرن. بەڵام ناشرینە و نا ئەخلاقیە باسەکە بشێوێنت و وەک بەرگری لە رەگەزخوازی باسی بکەیت.

د. چیا عەباس دوای وەفاتی مام جلال و دەرکەوتنی باڤڵی کورە گەورەی لەسەر شانۆی حزبی و سیاسی هەرێم  گەلێک روداو و گۆرانکاری هەستیار لە ناو یەکێتی و لە دۆخی حوکمرانی و سیاسی هەرێمدا رویانداون. زۆربەی چاودێران ئەمانە بۆ کەسایەتی باڤڵ دەگەرێننەوە، گەرچی ئەم هەڵسەنگاندنە بەشێک راستیان لەخۆ گرتوە، بەڵام هاوکاتیش گەلێک ئینتباع و تێرامان و چاوەروانی دەربارەی باڤڵ دروستکردوە کە لە سایەیاندا وا چاوەروان دەکرێت کە نیەت و خەسڵەت و کارەکانی ئەم کەسایەتیە پرسەکانی سیاسەت و حوکمرانی چڕ و خەستتر بیانخاتە سەر چەقی دوریانێکی نادیار. هەرچۆنێک بێت ئەم دۆخە کاتیە، چونکە لە دۆخی ئێستای ناوچەکە و عێراق نە بەغدا و نە هەرێمیش لە پرسە هەستیارەکاندا خاوەنی ئیرادەی سەربەخۆ نین، عەرەب وتەنی ئەوەی ئێستا دەگوزرێت لە " زوبعة في الفنجان" زیاتر نابێت.  باڤڵ کورە گەورەی هێرۆ خان و مام جلال زۆربەی ساڵە سەرەتاییەکانی ژیانی لە گەڵ نەنک و باپیری تەرەفی دایکی لە لەندەن بەسەربردوە، لە قۆناغیکی دیاریکراوی ژیانیدا رێرەوێکی تایبەتی ژیانی خۆی گرتۆتەبەر، بەپێچەوانەی قوبادی برا بچوکی. دور لە سیاسەت و بەرپرسیاریەتی حزبی و دەسەڵات، بەو جۆرەی ویستویەتی سەرقاڵی ژیانی خۆی بوە. ئەمە یەکێکە لە ئەزمونە گرنگەکانی کە کەسایەتی ئەو و ئاراستەکانی ژیانی لە زۆر بواردا دیاریکردوە. بۆ خۆم لە ماوەی زیاتر لە دە ساڵ چەندین جار بۆکاروباری یەکێتی سەردانی لەندەنم کردوە، بۆ یەکجاریش باڤڵم پیچەوانەوەی قوبادی برای لە کۆر و کۆبونەوەکاندا نەبینیوە. باڤڵ کۆرسی تایبەتی بە سیاسەت و راگەیاندن و دیبلۆماسی و ئابوری و دانوستاندن و..... تاد وەرنەگرتوە، رێرەوی ژیانی تایبەتی خۆی کەرەستە سەرەتاییەکانی ئەم چەمکانەیان پێ بەخشیوە، هەرچۆن ناودارترین فوتبۆڵچیەکانی دنیا لە کۆڵان و گۆرەپانە وشک و رەقەکاندا بەهرەی خۆیان گەشەپێکردوە، وەک پێلێ، مارادۆنا، بۆبی شارلتۆن، کراوف، بێکەنپاوەر، و .... تاد، هەرواش لە دنیای سیاسەتدا ئەوە رویداوە... !. هیچ مەرج نیە سەرکردەی لێهاتو و کاریگەر لە تاریکی ئەشکەوت و شەونخۆنی و لولەی تفەنگدا چاوانی بکرێنەوە، ئەوەی مەرجە بزانێت بۆچی دەیکات، بۆ کێ و چۆن دەیکات.   بافڵ پاش ئەوەی راھێنانی فەرمیی بۆ سەربازی کردووە و دوای ڕوخانی رژێمی سەدام دەگەرێتەوە بۆ کوردستان و یەکەم ڕۆڵی فەرمی بەرپرسیاریەتی دەزگای زانیاری و دژە تێرۆری یەکێتی دەبێت. لەو سەردەمانەدا خەسڵەتە تایبەتیەکانی ژیانی خۆی چەند هەڵەیەکی گەورەی پێدەکەن کە مام جلال ناچار دەبێت لە کوردستان دوری بخاتەوە و تا پێش وەفاتیشی رەزامەند نەبوە بگەرێتەوە.  پرسیارە بنەرەتیەکە ئەوەیە ئایا رێرەوی تایبەتی رابوردوی ژیانی باڤڵ و ئەزمونەکانی لە کوردستان ئەو خەسڵەتانەی پێبەخشیون تا ببێت بە سەرکردەیەکی کاریگەر بە شێوازێکی نوێی جیاواز لە ئەزمونەکانی کورد لە باشور؟ زیاتر لە نیو سەدەیە زۆربەی سەرکردەکانی کورد وانەکانی یەکریزی و یەکگرتویی و تەبایی و هاوپەیمانی و .... تاد بەگوێی کوردا دەچرنەوە کەچی زیاتر لە نیوەی ئەو نیو سەدەیە خەریکی کوشتن و لەناوبردنی یەکتر بون.  بێگومان کەسانێک بە رەچاوکردنی هەڵوێست و رەفتارەکانی باڤڵ ئەم پرسیارەی من بە سەیر و سەمەرە دەزانن و لێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکەن، بۆ خۆم لەو باوەرەدام مرۆڤ بەرد نیە لە یەک قەبارە و سەنگدا بمێنێتەوە، مەخابن زۆرینەی سەرکردەکانی کورد لە باشور لە گەڵ یەکەم ئاشنابونیان لە گەڵ دەسەڵاتدا یەک میللیمەتر لە نیەت و خواستیاندا نەگۆڕاون. گەر باڤڵ وەک ئەوان دەرچێت هیچ پێشێلکاریەکی یاسا و رێساکانی تەقالید و عرفی زاڵبو ناکات، دەبێت بە کۆپیەکی تامەزرۆی ئەوان بە گەلێک چاوەزار و نیەت و خواستەوە.   مام جلالی باوکی زیاتر لە نیو سەدە لە گۆرەپانی بزافی کوردایەتیدا کاری کرد و چەندین قۆناغەکانی خەبات و کاری سیاسی ئەزمون کردبو، لەو مێژوەدا پێرەوی یەک پرەنسیپی زۆر گرنگی کردوە: مانەوە درێژە بە سیاسەتکردن و پێگە دەدات، ناشێت دەوروبەری ئەم پرۆسەیە رێگری لەو مەبەستە بکەن، گەرانەوەی پەلەی یەكیتی بۆ گۆرەپانەکە دوای کارەساتی ٣١ی ئۆگۆست ئەو راستیە دەسەلمێنێت، ئەمە دیوێکی واقعەکە بو، دیوەکەی تر ئەوەبو مام جلال بۆی نەلوا رێگری بکات لەوەی نەخوازیار بو روبدات. ئایا باڤڵ سود لەم ئەزمونە وەردەگرێت؟ هەرچەندە ئەزمونەکانی رێکخراوەیی و حزبی و سیاسی باڤڵ کەم و لەرزۆکن،  بەڵام هەمان ئیرسی باوکی پاراستوە بە جیاوازیەکی بەرچاو ئەویش بێئەوەی سەبر و تەحەمولی هەبێت گرنگە بەلایەوە چۆن لە لوتکەدا بمێنێتەوە! بۆ ئەو پرسەش ئامادەیە ئەوپەری ئەڵتەرنەتیڤەکانی بەردەستی بخاتە گەر و بەکاریان بهێنێت. لاشی گرنگ نیە لە چەند پرسێکدا بیگەیەنێتە ئاستی دابران، وەک لە گەڵ بەشێکی سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی، لە گەڵ چەند ئامۆزایەکی و تەنانەت چەند کەسێکی خانەوادەی تاڵەبانی و چەندین کادر وتێکۆشەری حزبەکەشی کردویەتی، تا ئاستێک پەنجەت تۆمەتی لە ناوبردنی نەیارەکانی ناو حزبەکەشی  بۆ درێژدەکرێت. لە رێرەوی ژیانی تایبەتی رابوردوی خۆی و ئەزمونەکانی ئەو قۆناغە فێربوە لەسەر پێی خۆی بوەستێت، هونەرەکانی شەر بۆ مانەوە بکات، بە گومانەوە سەیری دەوروبەر بکات، یەکلایی گومان و نادلنیابیی بکات، ئەم پێوەر و کۆدانە پارێزەری مەنزل و کەعبە تایبەتیەکەی بون. ئەم جیهانەی بە هیمەت و بازوی خۆی بنیات نابو و لە سەرەتاشدا نە خێزان و نە خانەوادە و نە یەکێتی و نە هیچ هێزێک و دەوروبەری تریش هیچ رۆڵێکی ئەوتۆیان تێدا نەبوە. بۆیە جار هەیە دور لە یەکێتی و سیاسەت و دۆستایەتی و خزمایەتی وەک مرۆڤێکی سادە وهەڵچو و  بێئۆقرە و بزێو خۆرسکانە بیر دەکاتەوە و بریار لە رەفتار و هەڵوێستەکانی دەدات.  رەنگبێ بەشێک لەم چەمک و شێوازانەی باڤڵ تا ئێستا پێرەوی کردون لە شەرە گەرەکێکدا گرنگ بن، بەڵام لە دۆخی سیاسی کورد ئەم جۆرە کارکردنە بێ تێگەیشتن لێی پەرچەکرداری توندی لێ چاوەروان دەکرێت. شەری کۆڵان و گەرەک بە بوێرەکانی دەوروبەر دەکرێت و بە قۆچەقانی و دارلاستیک و جاریش هەیە بەشەری دەستەویەخە و شەرەبەرد یەکلا دەکڕینەوە. سەرەرای ئەوەی  فێرکراوین شەری سیاسی ئەم سەردەمە بە مەعریفە و ئەزمون و زانیاری و دیدگا و سەبر و تیمی لێهاتو بەرێدەکرێت، بەڵام سەرجەم ئەزمونەکان پێمان دەڵێن فاکتەری هێز دوا بریاردەرە و سەرجەم ئەو چەمکانەی تر کەرەستەکانی رێگەخۆشکەرن بۆ دوا ئەنجام. ئەزمونەکانی چەند ساڵی رابوردو دەیسەلمێنن خودی باڤڵ تاڵەبانی نازانێت لەم گێژاوە و وێرانە سیاسیەدا سیستەماتیک چی دەوێت و چی بکات، بۆیە زۆرجار دوای روداوەکان کەوتوە، وەک لە پرسەکانی شێخ لاهور و سەرۆک کۆماردا. ئەمە مانای ئەوە نیە باڤڵ خەمخۆری پرسەکان نیە، بەڵکو شێوازی خەمخواردنەکەی لەم ساتانەدا نامۆیە بە کڵتوری سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگای کوردەواری.  باڤڵ تاڵەبانی گیرۆدەی ئیرسی سیاسی و حزبی و کۆمەڵایەتی دو جیهانی جیاوازە، چی بکات؟  گوێرایەڵی کۆد و پێوەرەکانی کوردستان بێت، یاخود وەک یاخیبویەک رێگەی خۆی بگرێتەبەر؟ زۆربەی سەرکردەکانی حزبەکەی و هێزەکانی تریش یەکەمیان دەوێت، دەیانەوێت ئەم بەرپرسە " خەوارجە - دەرچوە" دەستەمۆ بکەن و بیهێننە ریزی خۆیان، چونکە لە سایەیدا دەتوانن بەردەوام بن لەوەی تا ئێستا بۆیان لواوە بیکەن، شەری ئەمانیش هەر بۆ مانەوەیانە و سیاسەتکردن لە سایەی کوردایەتیدا ئامرازیکە بۆ ئەو مانەوەیە، کەمینەیەکی ئینتهیازی لە دەوروبەری باڤڵ مەبەستیانە لە سایەی کردار و هەڵوێستەکانیدا بە داوێکی تۆکمەوە توند گیری بکەن و بتوانن ئیبتزازی بکەن، دواتریش فرمێسکی تمساح ئاسای بۆ برێژن. لەم کەش و هەوا  ئاڵۆز و تەنراو بە ساختە و فروفێڵ و پاشقولگرتن ئایا کورە گەورەی مام جلال سەرکەوتو دەبێت بەم شێوازەی ئێستای هاوکێشەی سیاسی و حوکمرانی بە ئاراستەیەکدا ببات جیاواز لەوەی ئولفەت لەگەڵیدا گیراوە؟       ئەو ساتەی باڤڵ لە گەڵ شێخ لاهوری ئامۆزای بەخەستی تێکیدا ئەمریکا و بەریتانیا دواتریش فەرەنسا هاتنە سەرخەت و بە توندی هەر دو لایان ئاگادار کردەوە سنور نەبەزێنن، چونکە روبەروی عاقیبەی خراپ دەبنەوە. لێرەدا باڤڵ تا ئاستێک دەرکی کرد لەم دورگە ئاڵۆزەی ناوچەکە دەسەڵات و خواستەکانی ئەو زۆر سنوردارن، هاوکاتیش کە دەرکی کرد ئەگەرەکانی بەردەمی بەرامبەر دەسەڵاتی رەهای پارتی لە ژمارەی پەنجەکانی یەک دەست کەمترن، بەخەستی پەنای بۆ بەغدا برد، زو تێشگەیشت گەمەکردن لە گەڵ بەغدا  یەکسانە بە رۆڵێتی روسی. زەمینەی کلاسیکی حزبەکەشی زیاتر لە داوێک دەچیت دانراوە تا پێوەی ببێت، ئیتر ئەو روبەروی دیلیمایەکی قورس بو، خۆی بگونجێنێت لەگەڵ ئەم جیهانە نوێیە یاخود پێرەوی بنەماکانی کەعبە دێرینەکەی بکات!  کاتێک کەوتە موجامەلەی بێتامی پارتی هەر خودی پارتی ناراستەوخۆ پێی گوت کە پێویستیان بەوە نیە چونکە بەرەی یەکێتی زۆر گەورەتر و بەهێزترە لە باڤڵ تاڵەبانی، کاتێک لە پرسی سەرۆک کۆماردا پەنای بۆ شەقام و کۆڵانەکانی بەغدا برد و نەشیتوانی مەبەستی بپێکێت ئیتر تێگەیشت سیاسەت لەم وڵاتە هەزاران جار بێ بەهادارترە لە شەری کۆڵانەکان، چونکە لەمەیاندا دۆستایەتی و وەفا و پیاوەتی چەمکی گرنگن و لە وێرانەی عێراق و کوردستان ئەو چەمکانە وەک ئەستێرەی سیوەیلیان لێهاتوە. باڤڵ تاڵەبانی هەرچی بوێت لە خواست و خەونە تایبەتیەکانی خۆی نابێت کوێرانە پشتئەستور بێت بەم زەمینەیەی لە کوردستان وعیراق بەحازری هاتۆتە سەری، چونکە بەتێگەیشتنی کۆمەڵایەتی و سیاسی کلاسیکی لە گەڵیاندا ماندو نەبوە و مافی موڵکداریەتیشی پشكێکە وەک کورە گەورەی مام جلال پێی بەخشراوە. ئەوەی زۆر گرنگە پێرەویان بکات قەڵاکەی بە روخساری رەنگین و کەرەستەی باوەرپێکراو و بەهێز و توندوتۆڵ و بە شێوازێکی هێمن و نەرم مۆتۆربە بکات، ئەو تاقم و دەستانەی زەمینەیەکی پوچەڵ و گوماناویان لە کۆمەڵگای کوردەورای هەیە دوربخاتەوە، ئەوانەی بکوژی ویژدان و دڵسۆزی و پاکین سزابدرێن و .... ئەوسات دەتوانێت ببێتە مایەی متمانەی خەڵک، ئەویش بەپۆشاکی سادەی کوردەواری دور لە فەنتازیای میلیتانت و نمایشکردنی هێز و چەک. کورد تاقەتی ئەمجۆرە نمایشکردنە سامناکانەی نەماوە. کاتی ئەوە هاتوە نەوە نوێکانی سیاسەت وەک کوری میللەت کاربکەن نەک وەک وارسێکی سیاسی لە ڤێڵا داخراو و برجە بەرزەکانەوە. کاتێک باڤڵ نەتوانێت ئەمانە بکات زۆر باشترە بگەرێتەوە بۆ کەعبەکەی جارانی، بەلایەنی کەمەوە لەوێ ئارام و ئاسودە دەبێت. وانەیەک دەگێرنەوە پیاوێکی دەوڵەمەند و پێگەدار دو کوری دەبێت و لە دوا ساتەکانی ژیانیدا وەسیەت دەکات دوای مردنی پێی ئەسپی کام کوری درەنگتر گەیشتە شارێکی نزیک لە مەملەتەکەی ئەوان ئەوا ئەو کورەی دەبێتە خاوەنی دەسەڵات و پێگە و موڵکی ئەو، کە پیاوە دەمرێت هەر دو کور بۆ جێبەجێکردنی وەسیەتی باوکیان سواری ئەسپەکانیان دەبن، کامیان یەک هەنگاو بچێتە پێش ئەوی تر دە هانگاو بەرەو دواوە دەروات تا درەنگتر بگاتە شارەکەی تر. پیاوێکی پیری حەکیمی دۆستی باوکیان کە ئەمە دەبینێت پێیان دەڵێت: باوکتان وەسیەتی کردوە پێی ئەسپی کامتان دواتر بگات نەک خۆتان، بۆیە باشترین شتە ئەسپەکانتان ئاڵوگۆر بکەن، دوای ئەم نەسیحەتە هەر دو کور پەلاماری ئەسپی ئەوی تر دەدەن و بە غاردان بەرەو شارەکەی تر دەرۆن. حیکمەت لە بیرکردنەوە و جێبەجێکردندایە نەک لە گوێرایەڵی کوێرانە.     رۆتەردام:  ١٨دیسەمبەر ٢٠٢٢               

عارف قوربانی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەرەی هاوپەیمانان لە هەردوو رێككەوتنی سیڤەر 1920و لۆزان 1923 سزاو مەرجێكی زۆریان بەسەر توركیادا سەپاند، بەڵام لە هیچ دەقێكی ئەو دوو رێككەوتنەدا هیچ بەندو بڕگەیەكی تێدا نییە رێگری ئەوەی لە توركیا كردبێت، كە تاوەكو ماوەی 100 ساڵ مافی گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی نەبێت لە سنورەكانی دەوڵەتە تازە دامەزراوەكەی دوای هەڵوەشانەوەی خەلافەتی عوسمانی. نازانم سەرچاوەی ئەو قسەیە لە ‌كوێوە هاتووە،‌ كە هەندێجار لە میدیای كوردی‌و عەرەبی باس لە پەیوەستبوونی توركیا دەكرێت، كە تاوەكو ساڵی 2023 ئەو مافەی نییە بەدوای نەوتدا بگەڕێت، بەڵام تاوەكو ئەندازەیەك جێی تێڕامانیشە سەدەی رابردوو كە سەدەی نەوت بوو، لە تەواوی وڵاتانی دەوروبەری توركیا دەست بە گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت كرا، توركیا تا چەند ساڵێك لەمەوبەر دەستی بۆ ئەم سامانە نەبرد. لەكاتێكدا وەكو ئەڵقەی بازنەیەك جوگرافیای چواردەوری توركیا لە جۆرجیاو ئازەربایجانەوە بۆ ئێران‌و عێراق‌و سوریاو تاوەكو قوبرس زۆرترین یەدەگی نەوت‌و گازی سروشتیی تیدا دۆزراونەتەوە، لۆژیك نییە لەناو جوگرافیاكەی توركیادا ئەم سەرچاوانەی وزە نەبن. لەكاتێكدا توركیا یەكێكە لە وڵاتە گەورەكانی بەكاربەری نەوت‌و گازو ساڵانە رێژەیەكی بەرچاو دەكڕێت بۆ پێویستییە نێوخۆییەكانی. بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە چەند مانگێكە توركیا بەچڕی لە باكوری كوردستان دەستیكردووە بە گەڕان بەدوای نەوتداو تاوەكو ئێستا لە پارێزگاكانی مێردین‌و سێرت‌و جۆلەمێرگ‌و شرناخ‌و چەند ناوچەكی دیكەی باكوری كوردستان نەوتیان دۆزیوەتەوەو دەستكراوە بە پرۆسەكانی هەڵكەندن‌و دەرهێنانی. توركیا دوو ساڵ لەمەوبەر لە دەریای سپی ناوەڕاست دەستیكرد بە گەڕان بۆ دۆزینەوەی گازی سروشتی، بەڵام كاردانەوەی هەرێمایەتی‌و وڵاتانی ئەوروپا، شكستی بە خەونەكەی هێنا. ئێستا لە باكوری كوردستان هەڵمەتێكی فراوانی دەستپێكردووە، لە ئاستەكانی حكومەت‌و تەنانەت سەرۆك كۆماریش زۆر بەگرنگییەوە سەرنجیان خستوەتە سەرو ئومێدیان لەسەر ئەوە دروستكردووە لەئایندەی نزیكدا رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ سەتان هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبكەنەوە. ئەم بابەتە بۆ گەلی كورد پرسێكی دوولایەنەیە، چەند گرنگە لەناو خاكی كوردستان سامان‌و سەرچاوە كانزاییەكان بدۆزرێنەوەو پەرە بە ‌ژێرخانی ئابوری بدرێت، لە هەلومەرجێكدا كە هێشتا كورد خۆی فەرمانڕەوای ئەو جوگرافیایە نەبێت، دوو هێندە مەترسیدارە، چونكە رەفتارو تێڕوانینی دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستەی تورك‌و عەرەب‌و فارس بەو جۆرەیە، هەر ناوچەیەكی كوردستان پێگەی ئابوری بەهێزتربێت، لەبری ئەوەی ئەو ژێرخان‌و پێگە ئابورییە ببێتە هۆكار بۆ ئەوەی ئیعتیباری زیاتری بۆ دابنێن، زیاتر خەڵكەكەی دەچەوسێننەوە، دەكەونە دەركردنی كوردو نیشتەجێكردنی نەتەوەكانی دیكە لەسەر ماڵ‌و حاڵی كورد. بۆیە بۆ توركیا لەمە زێدەتر چاوەڕوانكراوە. هەر لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە بوونی نەوت لەناو جوگرافیای كوردستان كاریگەریی لەسەر دابەشكردنی كوردستان هەبووە. لە سەدەی رابردووشدا بوونی نەوت لە كەركوك‌و خانەقین یەكێك لە هۆكارەكانی پرۆسەكانی تەعریب‌و ئەو لێكەوتە داگیركارییانەی بووە لەسەر باشوری كوردستان. لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش، بەتایبەتی لە كرماشان، نەوت هۆكاری پەرەپێدانی سیاسەتی لە كوردیخستنی شارەكەیە. بۆ توركیاش سەرباری ئەوەی لە باكوری كوردستان سامانی ئاو بایەخی لە سامانی نەوت زیاتر بووە، بەڵام كە چاوی لەسەر داگیركردنی ناوچە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و باشووری كوردستانە تاوەكو موسڵ‌و كەركوك، بەهۆی بوونی نەوتەوەیە. بوونی نەوت لەناو جوگرافیای كوردستان رۆڵی سەرەكیی هەبووە لە داڕشتنی ستراتیجی داگیركارییانەی دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستەی ناوچەكە. رێگرییەكانی بەردەم هەر چارەسەرێكیش بۆ كێشەی كورد لە عێراق‌و ئێران‌و سوریا بەهۆی نەوتەوە بووە. دۆزینەوەی نەوتیش لەناو جوگرافیای باكوری كوردستان بۆ ئێستا دەبێتە بەڵایەكی دیكە بۆ دۆزی كورد لەو وڵاتە. هەریەك لە سوریاو عێراق‌و ئێران، جگە لەو یەدەگە نەوتییانەی لەناو جوگرافیای كوردستانی بن دەسەڵاتی دەوڵەتەكانیان هەیە، زیاتر لەو رێژەیە خاوەنی یەدەگی نەوتین لە ناوچەكانی دیكەی وڵاتەكانیاندا. بەڵام چاوی تەماحیان بۆ نەوتی كوردستان ئەو روداوانەی خوڵقاندووە كە لاپەڕەكانی مێژووی بە‌خوێن سور كردوون. بۆیە بۆ توركیایەك كە لانی كەم هێشتا لە شوێنی دیكە یەدەگی نەوت‌و گازی نەدۆزیوەتەوە، دۆزینەوەی نەوت لە جوگرافیای كوردستان، ستراتیجی داگیركاریانەی دەوڵەت دەگۆڕێت بۆ دۆخێكی ترسناكتر لەوەی عێراق‌و ئێران بەسەر كوردو ئەو ناوچانەی كوردستانیان هێناوە كە كێڵگەی نەوتیان تێدایە.  پێشتریش رەوشی كورد لە توركیا خراپ بوو، بەڵام دۆزینەوەی نەوت بارودۆخی كورد خراپتر دەكات. ئەم سەرچاوەی وزەو سامانە گرنگە نەك نابێتە هۆكاری بوژاندنەوەو رەخسانی دەرفەتی كارو دروستكردنی هەلومەرجێك كە مرۆڤەكان خۆشگوزەرانتر بكات، رەنگە ببێتە هۆكار بۆ قۆناخێكی تاریكتری پرۆسەی تەتریك‌و ئاوارەو دەربەدەركردنی كورد لەو ناوچانە.  دەبێت ئەو كوردانەی لە باكوری كوردستان خەریكی سیاسەتن بە وردی بیر لەم كێشەیە بكەنەوە. ئەزموونی تاڵی كەركوك‌و كرماشان بەباشی ببینن. دەبێت چارەسەری پێشوەختە بدۆزنەوە بۆ پێشهات‌و لێكەوتەكانی، یان دۆزینەوەی رێگایەك كە رێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەو مێژووە بگرێت، كە نەوت بەسەر كوردی هێنا لە عێراق‌و لە ئێران. * ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ (رووداو) وه‌رگیراوه‌

ئەبو كاروان نەوت سامانێكی سروشتی پڕ بایەخ و ستراتیجییە، داڕشتنی سیاسەتی نەوت لەلایەن ئەو وڵاتانەی كە بەرھەمھێنەری نەوتن گرنگی خۆی ھەیە، كاتێك كە باس لە جەنگە جیھانییەكان دەكرێت بابەتی نەوتیش لەگەڵیدا دێتەكایەوە، هەروەها كێشەی نەتەوایەتی و نیشتیمانی بەشێكی زۆری وڵاتان، پەیوەستن بەپرسی نەوتەوە، زۆر جار لەبری خێرو خۆشی دەبێتە مایەی ئاشوب و ئاژاوەو سەرچاوەی بەڵاو نەگبەتی بۆ ئەو دەوڵەتانە بەگشتی و گەلەكانیشیان بەتایبەتی. گەر بە نمونە عێراق وەربگرین دەبینین بەشێكە لەو وڵاتانەی كە نەوت ئاسودەیی و خۆشگوزەرانی بۆ مەیسر نەكردوون و ھەرگیز سودیان لەنەوتەكەی نەبینیوە، دەوڵەتە زلھێزەكان و كۆمپانیاكانیان ھەمیشە بەشێك بوون لەو كودەتا خوێناویە سەربازیانەی لەو وڵاتە ڕوویان داوە، ڕوونترین نمونە كودەتای ڕەشی ھەشتی شوباتی ١٩٦٣ بوو كە ئەمریكاو به‌ریتانیا ڕۆڵی كاریگەریان ھەبوو تێیدا، ھەر پەیوەست بەم باسەوە بەپێویستمزانی لەسەر كەسایەتییەك بدوێم كە شایەتحاڵی ڕووداوەكان بووە ئەویش حەردان (تكریتی)یە. حەردان كەسایەتییەكی سەربازی و سیاسی بوو لە عێراق، لەنێوان شوبات و ١٧ی تشرینی دووەمی ١٩٦٣دا فەرماندەی ھێزە ئاسمانییەكان بوو، دواتر جێگری سەرۆك وەزیران و وەزیری بەرگری و ئەندامی ئەنجومەنی سەركردایەتی شوڕش بوو لە تەمووزی ١٩٦٨وە تا بوونی بەجێگری سەرۆك كۆمار لەساڵی ١٩٧٠، بەڵام بەفشاری سەدام ھەموو پلەكانیان لێوەرگرتەوە، پاشان كرا بە باڵیۆزی عێراق لە ئیسپانیا، ئەو بریارەكەی جێبەجێ نەكردو نەگەڕایەوە عێراق، چونكە دەیزانی ئەمە پلانی سەدامە بۆ لەناوبردنی، بۆیە چووە كوێت و لەوێ نیشتەجێ بوو، ئەوەبوو لە ٣٠ی ئازاری ساڵی ١٩٧١ بەفەرمانی سەدام لەكوێت تیرۆر كرا. حەردان لە یاداشتەكانیدا كە لە ساڵی ١٩٧١ بڵاویكردوەتەوە، كە ھەر ئەو كتێبەش بووە ھۆكاری دەرمانخواردنی ھاوسەرەكەی و دواتریش تیرۆركردنی خۆی، بەوردی باسی كاریگەری وڵاتە زلھێزەكان دەكات بەتایبەتی ئەمریكاو بەریتانیا لە پرسی نەوت و ئەو كودەتایانەی لەعێراقدا ڕووییانداوە، لە بەشێك لە یاداشتەكانیدا دەڵێ: من و ئەحمەد حەسەن بەكر پەیوەندییەكی ھاوڕێیه‌تی و دۆستایەتی قووڵمان ھەبوو، چەند جارێك ھەستی خۆمم دەربارەی خراپی بارودۆخی عێراق و ئەوەی لەپشتی پەردەوە دەگوزرێ بۆ ڕوونكردەوە، ئەویش لەوەڵامدا بەپێكەنینەوە وتی: پشتی پەردە چ عەیبەیەكی ھەیە ئەوە نییە تۆی كردە وەزیرو منیشی گەیاندە سەرۆكایەتی، بێ دەنگبە با بە كپوكوڕی وەك خۆی بمێنێتەوە، ئەو لێرەدا مەبەستی لە ھاوكاری ئەمریكاو بەریتانیا بوو لە گۆڕانكارییەكان، لەڕێگای كودەتا سەربازییەكانەوە لە گەیاندنیان بەدەسەڵات. چۆن و بۆچی عه‌بدولڕەحمان عارف یان دوور خستەوە؟ لە سەردەمی حوكمڕانی عه‌بدولڕەحمان لەچاو عه‌بدولسه‌لامی برای، ھێمنی باڵی بەسەر عێراقدا كێشا بوو، كوشتن و تیرۆر تاڕادەیەك كۆتایی پێ ھاتبوو، جۆریك لە ئازادییەكان بەرقەرار بوو، فشار لەسەر حیزبەكان کەمبوو، هاتووچۆو و گفتوگۆ لەنێوان بزوتنەوەی كوردو حكومەتی ناوەند هەبوو، شەڕی ھەردوولا نەمابوو، بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوە بوو بۆچی كودەتای ١٧-٣٠ی تەمووز ڕوویدا. لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا (حه‌ردان تكریتی) بە ئاشكرا پەردە لەسەر ھۆكاری ئەنجامدانی كۆدەتاكە لادەدات و دەڵێ: پێش كۆدەتاكە بە دوو مانگ عه‌بدولڕەحمان عارف لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەنووسیدا ڕایگەیاند: ھەمواری ڕێككەوتنە نەوتییەكان دەكات لەبەرژەوەندی كۆمپانیای (أیرب)ی فەرەنسی. ھەر لەوكاتەدا ئەحمەد حەسەن بەكر (ئەبو ھیثم) پەیوەندی پێوەكردم و یەكترمان بینی، ئەو وتی: ئەوەی ڕاگەینراوە ھەنگاوێكی خراپەو جێی ناڕەزایەتی ئەمریكاو بەریتانییەكانەو كاریگەری خراپی دەبێت لەسەر پەیوەندییەكانی عێراق و ئەو دوو دەوڵەتە، لەلایەكی ترەوە پێویستە ئەو ھەلە بقۆزینەوەو ھەوڵبدەین گۆڕانكاری دروست بكەین، بۆیە پەیوەندیمان كرد بە سەدام حسێنەوە كە ئەوكاتە لە لوبنان بوو، بۆئەوەی لەگەڵ سەفارەتی ئەمریكا گفتوگۆبكات بەمەبەستی ھاوكاریكردنمان، ھەروەھا لەگەل میشێل عەفلەق بۆ ھەمان مەبەست. لەدوای كەمتر لەھەفتەیەك سەدام وەڵامی داینەوە كە ھەردوو دەوڵەت ئەمریكاو بەریتانیا ھاوكاریمان دەكەن بەڵام بە دوو مەرج:- ١.پەیماننامەیەكی نووسراو لەنێوانماندا مۆر بكەین و بەپێی بەرنامەیەكی ھاوبەش دوای گۆڕانكاری و ئەنجامدانی كۆدەتا كار بكەین . ٢. پشت بەھێزەكانی ناوخۆ ببەستن. بۆ ئەوەی بیسەلمێنین وەك حیزبی بەعس كە خاوەنی جەماوەرێكی بەھێزین، بریارماندا خۆپیشاندانێكی جەماوەری دژی عه‌بدولرەحمان عارف ئەنجام بدەین، لەو خۆپیشاندانەدا شیوعییەكان و چەند كەسایەتی ئاینی بەشداربوون، ئێمە (ئەبو ھیثم، حه‌ردان) چەند ھاوڕێیەكی تری بەعسی لەڕیزی پێشەوەی خۆپیشاندەرانەوە بووین. دوای ئەو چالاكییە جەماوەرییە سەفارەتی ئەمریكا لە لوبنان ئاگەداریانكردین كە ئامادەی ھاوكاری تەواون، هاوکات داوایان کرد پاش سەركەوتنی كودەتاكە پێویستە نەرمی بنوێنن لەبەرانبەر كۆمپانیاكانی نەوتی ئەمریكا، ئەمجارەیش مەرجەكانمان قبوڵكرد. دوای سێ ڕۆژ جارێكی تر سەفارەتی ئەمریكا ئاگاداری كردین كە لەگەڵ فەرماندەی پاسەوانەكانی گاردی كۆماری تەنسیق و ھاوكاری بكەن (عه‌بدولڕەزاق نایف)، به‌پێی ئەو پلانەی بۆتان دیاری دەكات کاربکەن، بۆیە شەوی ١٧ی تەمووز دوای جەولەیەك گەڕان بە سەیارەكەی عه‌بدولڕەزاق، لەسەر ھەموو شتێك ڕێككەوتین. حه‌ردان لە یاداشتەكانیدا لە شوێنێکی تردا دەڵێ: نامەوێ لەسەر وردەكاری چونیەتی كۆدەتاكە بدوێم، بەڵام ئەوەی جێی خۆشحاڵی ئێمە بوو، ئەوەندە بەئاسانی و بەپەلە جێبەجێكرا لەدەرەوەی بیركردنەوەی ئێمەدا نەبوو، بەتایبەتی دوای ئەوەی لایەنگرانی عه‌بدولڕەزاق سێ فیشەكیان لە دەرەوەی ژوورەكەی تەقاند، ئەوەبوو سەرلەبەیانی ١٧ی تەمووز عه‌بدلڕەزاق ھەردوو دەستی بەرزكردەوە خۆی دا بەدەستەوە. ئەی كۆدەتاكەی دژ بە عەبدولڕەزاق چۆن بوو؟ سەرنج بدەن نەوت و ڕۆڵی ئەمریكاو به‌ریتانیا چ كاریگەری ھەبووە لەسەر ھێنانە سەر حوكمی عه‌بدولڕەزاق و پاشان دەرپەڕاندنی لە ماوەی ١٣ ڕۆژدا. حردان دەڵێ: دوای كۆدەتاكە بەشەش ڕۆژ، سەفارەتی به‌ریتانی بەشێوەیەكی نھێنی پەیوەندی پێوەكردین سەبارەت بەو سیاسەتەی كە عه‌بدولڕەزاق وەك سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ڕایگەیاندبوو. لە كۆنگرەیەكی ڕۆژنامەوانیدا (عه‌بدلڕەزاق دەخوازێت حكومەتەكەی سیاسەتێكی سەربەخۆیانە لەبواری پرسی نەوتدا پەیرەو بكات و پێداچوونەوە بەسەرجەم ڕێككەوتنەكاندا بكات کە لەنێوان عێراق و كۆمپانیا نەوتییەكاندا كراون). ئەو لێدوانەی عه‌بدولڕەحمان بەس بوو بۆ ئەوەی سەفارەتی به‌ریتانیا گڵوبی سەوز ھەڵبكات بۆ گۆڕانكاری و لادانی عەبدولڕەزاق نايف و دۆستەكانی، ئەوەبوو ڕێككەوتن لەگەڵ بەعس بۆ بەڕێوەبردنی عێراق و پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان کە بریتیی بوون لە كۆمپانیاکانیان، بەوشێوەیە لە ٣٠ی تەمووزدا بەسەرۆكایەتی ئەحمەد حەسەن بەكر كودەتایان ئەنجامدا، لە ئاکامدا ئەو جەماعەتەیان لەسەركار لابردو دەریانپەڕاندن. دوای سەركەوتنی كۆدەتاكەی ٣٠ی تەمووز بەسەركردایەتی بەكر (ئەبو ھیثم) ئەمجارەیان بەپلانی كۆمپانیای نەوتی عێراق-بەریتانی، سەرجەم ڕێككەوتنەكانیان لەگەل (كۆمپانیای أيرب)ی فەرەنسی ھەڵوەشاندەوە، تەنھا ڕێككەوتنیكی سنورداری كاتی عه‌بدولسه‌لام عارف دەربارەی گەڕان (تنقیب) بەدوای نەوت لە سامرایان ھێڵایەوە، حه‌ردان دەڵێ پاساومان بۆ ڕەتكردنەوەی ئەو ڕێككەوتنانە ئەوە بوو كە لەكاتی خۆیدا ڕێككەوتنێكی زاڵمانە بووە بۆیە پێداچوونەوە دەكەین بە ھەموویاندا، ھەروەھا حەردان دەڵێت، ڕێككەوتنێكی ترمان ڕەتكردەوە لەگەل فه‌رەنسییەكان، دەربارەی كڕینی فڕۆكە كە پێشتر لەكاتی عه‌بدولڕەحمان واژوومان كردبوو، پاساومان بۆ ئەو ڕەتكردنەوەیەش ئەوە بوو كە عێراق ژمارەیەكی زۆری فڕۆكەی ھەیەو پێویستیان پێ نییە. لە كۆتاییدا حردان دەڵێ: شایانی باسە دامەزراندنی سەعدون حەمادی بە وەزیری نەوتی عێراق لەدوای كودەتاكە، لەسەر پێشنیارو پێداگرتنی سەفارەتی به‌ریتانیا بوو لە عێراق، سەعدون حەمادی پێشتر ئەندازیار بوو لە كۆمپانیای نەوتی عێراق، سەیر ئەوەیە ئەو کەسە بەعسی نەبوو، شایانی ئاماژەیە لەو دەمەدا سەعدون بوو بە بەھێزترین وەزیرو بڕیارەكانی لەلایەن ھەمووانەوە جێبەجێ دەكرا، چونكە ئەوان دەستنیشانیان كردبوو، واتە سەفارەتی بەریتانیا. بەڵێ ئەوەی باسمانكرد كاریگەری نەوت بوو لەسەر ئەو گوڕانكاری و كۆدەتایانەی كە لە عێراقدا ڕوویانداوە بەپشتگیری وڵاتە بەھێزەكان، ئەم نموونانە باشترین شایەتحاڵن لەناو جەرگەی ڕووداوەكاندا، کە حه‌ردان تکریتی لە كتێبەكەیدا یاداشتی کردوون. لەمیانی ئەم سەرگوزەشتەی کەسێک کە ڕۆڵی گرنگی و ئاگاداری وردەکاری ئەو ئاڵوگۆڕانە بووە، دەردەکەوێت کە زلهێزەکان لەپێناوی پاراستنی بەرژەوەندییەکانیاندا هەرگیز سڵ لە هاوکاری هێزە ناسیۆنالیست و سەرکوتکەرەکاندا ناکەنەوە بۆ ئەنجامدانی کودەتا، بەتایبەت لە وڵاتانی خاوەن نەوت. لەو ڕوانگەشەوە دەتوانین بڵێین نەوتی کوردستانیش لەژێر دەسەڵاتی کورددا نییە هێندەی لەژێر دەسەڵاتی تورکیاو کۆمپانیا نەوتەکانی وڵاتە زلهێزەکاندایە، ئەگەرچی ئەمانەش لەم قۆناغەدا دەسەڵاتی دوو حیزبەکەیان ڕاگرتووە، بەڵام گەر چارەسەری ڕیشەیی بۆ ئەم پرسە نەكرێت و لەدەستی ئەم كۆمپانیانە دەرنەھێنرێن سیاسەتێكی سەربەخۆیانە پەیرەو نەكەن ئەوا لە ئەنجامدا سەری خۆیشیان دەخوات و بارودۆخی گەلەکەشمان ڕوو لە نادیار دەکات. * ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی حزبی شیوعی كوردستان

كاوە محەمەد ئێوارەی (٢/١/٢٠١٥) هەریەک لە؛ (ئارام شێخ محەمەد، د.دەرباز محەمەد، مەحمود رەزا و کاوە محەمەد) لەماڵەکەی خۆی سەردانی (د.عادل عبدالمهدی-وەزیری نەوت)مان کرد کە لەسەر داوای خۆی بوو، ئەویش بەهۆی بێزاریی لەسیاسەتی نەوتیی حکومەتی هەرێم و هاوئاهەنگی نەکردنیان لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ، باسمان لەپێویستیی بوونی رێککەوتنێک کرد لەنێوان هەرێم و بەغدا تا بتوانرێت چارەسەرێکی بنەڕەتی بۆ کێشەکان بدۆزرێتەوە، من باسم لەوە کرد کە باشترە حکومەتی فیدراڵ کار لەسەر ئەوە بکەن و لەپرۆژە یاسای بودجەش جێگیر بکرێت کە مووچەی خەڵکی هەرێم لەلایەن بەغداوە دابین بکرێت، نەک وەک ئێستا لەرێگەی پارتی و یەکێتی-ەوە بێت و بۆ بەرژەوەندیی حزبی بەکاریبهێنن، ئەو پرسیاری ئەوەی کرد کە یەکێتی و گۆڕان رایان چی دەبێت ئەگەر رێگەیەک بدۆزینەوە کە بە (ناوچەی سەوز)دا نەوتی کەرکوک هەناردەی دەرەوە بکەین ؟ ئێمەش بۆمان روونکردەوە کە ئەگەر کار لەسەر ئەو بژاردەیە بکرێت و یەکێتی و گۆڕان دڵنیابن کە دەتوانن لەو رێگەیەوە مووچەی خەڵکی ئەو دەڤەرە دابین دەکەن و دۆخی بازاڕ و بازرگانیی ناوچەکە دەبووژێتەوە، لێی دێنە پێشەوە. دوایی لەچوارچێوەی دەربڕینی نیگەرانییەکانی لەسیاسەتی نەوتیی هەرێم، وتی؛ کە سەردانی تورکیام کرد، داوام لە (داود ئۆغڵو-سەرۆک وەزیران) کرد کۆپییەکی ئەو رێککەوتنە (٥٠) ساڵییەم بداتێ کە لەگەڵ حکومەتی هەرێم ئیمزایان کردووە، وتی؛ پێی نەدام و پێی وتم؛ وا باشترە لەبەرپرسانی حکومەتی هەرێمی داوابکەیت، ئەوان بەشێکن لەعیراق و پێویستە ئەوان لێی ئاگادارتان بکەنەوە. دەزانین هەرێم نەوتی زیاتر دەفرۆشێت رۆژی (١٩/١/٢٠١٥) لەلیژنەی نەوت و وزە، میوانداریی (د.عادل عبدالمهدی-وەزیری نەوت)مان کرد، باسی لەپلانی وەزارەتەکەی سەبارەت بە بەرهەمهێنان و هەناردەکردنی نەوت و رێککەوتنەکەی نێوان بەغدا و هەولێر کرد، لەبارەی رێککەوتنەکەی نێوان هەولێر و بەغدا و چەند پرسێکی تری تایبەت بە وەزارەت پرسیارم لێکرد، لەوەڵامدا وتی؛ ئێمە دەزانین ئەو (٢٥٠) هەزار بەرمیلەی لەرێگەی (سۆمۆ)وە هەرێم دەینێرێت، هەموو نەوتی هەرێم نیە، بەڵام ئەمە باشترە لەوەی هەرێم سەربەخۆ هەموو نەوتەکەی هەناردە بکات و لەهەوڵی ئەوەشداین هەموو نەوتی هەرێم بگەڕێنرێتەوە ژێر کۆنترۆڵی بەغدا.. جێی خۆیەتی ئەوە بڵیین کە؛ (د.عادل عبدالمهدی) چ لەوکاتەی کە وەزیری نەوت بوو و چ کە دواتریش بوو بە سەرۆک وەزیران، هاوکار و پشتیوانێکی بەهێزی هەرێم و چارەسەرکردنی کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا بووە، چەند جارێک لەنزیکەوە گفتوگۆمان کردووە و هەمیشە دەیوت کە؛ ئەو نەک خۆی بە هاوسۆزی پرسی کورد دەزانێت، بەڵکو پرسی کورد بە هی خۆی دەزانێت و باسی پەیوەندییە هاوڕێیانەکانی لەگەڵ سەکردەکانی کورد (مام جەلال، کاک نەشیروان و کاک مەسعود بارزانی) دەکرد کە بۆ ساڵانی خەباتی شاخ دەگەڕێتەوە. بەڵام بە داخەوە سەرکردەکانی کورد و دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێم ئەو هاوسۆزی و پشتیوانییەی ئەویان وەک پێویست نەنرخاند و هاوکاری نەبوون لەچارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەرێم و بەغدا، لەوەش ناخۆشتر ئیحراجکردنی بوو لەبەردەم لایەن و بەرپرسانی تری عیراق، بۆ نموونە؛ لەکۆبوونەوەیەکدا بە وەفدێکی دانوستانکاری هەرێمی وتبوو؛ ئێمە دەزانین ئێوە لە (٥٥٠) هەزار بەرمیل نەوت زیاتر هەناردە دەکەن (ئەوکاتە نەوتی کەرکوکیش لەژێر کۆنترۆڵی هەرێم بوو)، بەڵام ئێوە ئەو بڕەمان رادەست بکەن و بۆ زیادەکەی خۆمانی لێ بێ دەنگ دەکەین (ئەمەی بە ئاماژە پێ وتبوون و دەستی خستبووە سەر دەمی)، کەچی (ئاشتی هەورامی-وەزیری سامانە سروشتییەکانی هەرێم) لەدیدارێکی رێکخراوی (مێری)دا و لەبەردەم ژمارەیەکی زۆری بەرپرس و کەسایەتییەکانی عیراق و هەرێم، رووی لە (د.عادل عبدالمهدی) کردبوو و وتبووی؛ ئەی تۆ لەفلانە کۆبوونەوە نەتوت؛ خۆمان لەنەوتە زیادەکە بێ دەنگ دەکەین !.. ناتوانم هەموو راستییەکان بڵێم.. رۆژی (٢٤/٧/٢٠١٩) هەریەک لەئەندامانی فراکسیۆن؛ (د.یوسف محەمەد، هۆشیار عەبدوڵڵا، د.غالب محەمەد و کاوە محەمەد) لەگەڵ (د.عادل عبدالمهدی-سەرۆک وەزیران) کۆبووینەوە، چەند رۆژێک لەمەوبەر فراکسیۆنەکەمان بەیاننامەیەکی سەبارەت بە پرسی نەوت و کێشەکانی نێوان هەرێم و بەغدا دەرکردبوو، دیاربوو بەیاننامەکە جێی رەزامەندیی سەرۆک وەزیران بوو، بۆیە (د.عادل عبدالمهدی) تەلەفۆنی بۆ کردم و دەستخۆشی دەرکردنی ئەو بەیاننامەیەی لێکردین و وتی؛ خۆزگە هەوڵتان دەدا پەرلەمانتار و فراکسیۆنەکانی تریش هەمان را و بۆچوون و بەرچاوڕوونیان سەبارەت بەو کەیسە هەبێت، دواتر بێزاری و نیگەرانیی زۆری لەبارەی هەڵوێست و سیاسەتی نەوتیی حکومەتی هەرێم دەربڕی کە سەرەڕای ئەوەی ئەو بە جدی دەیەوێ ئەو کێشانە چارەسەربکات و گوشارێکی زۆری لەسەرە، بەڵام بەرپرسانی هەرێم هاوکاری نین، منیش تەئکیدم لەزەروورەتی بەردەوامبوونی لەسەر ناردنی پارە بۆ هەرێم کردەوە تا بتوانرێت مووچەی خەڵکی هەرێم دابینبکرێت، وتی؛ دڵنیابە تا من لەو پۆستەدا بمێنم، ناردنی ئەو بڕە پارەیە بەردەوام دەبێت. هەر لەو پەیوەندییە تەلەفۆنییەدا داوام لێکرد کە وەک فراکسیۆن لەگەڵی کۆببینەوە و کۆمەڵێ پرس هەیە لەگەڵیدا باسیان بکەین، ئەویش پێی باش بوو و دواتر  لەسەر کاتەکەی رێککەوتین. لەو کۆبوونەوەیەدا، ئێمە؛ ١-سوپاسمانکرد کە مانگانە پارە دەنێرێت بۆ هەرێم و گوێ بە گوشارەکانی سەری و کەمتەرخەمیی حکومەتی هەرێم نادات، لەکاتێکدا بەپێی یاسای بودجەی (٢٠١٩) دەبێت حکومەتی هەرێم رۆژانە (٢٥٠) هەزار بەرمیل نەوت رادەستی بەغدا بکات. ٢-پێویستە کێشەی نەوت و بودجە بە تەواوی لەنێوان هەرێم و بەغدا چارەسەربکرێت و یاسای نەوت و غاز دەربکرێت و دەستەی چاودێریی داهاتە فیدراڵییەکان (بەپێی مادەی ١٠٦ی دەستور) دابمەزرێت کە یاساکەی لەساڵی (٢٠١٨)دا دەرچووە. ٣-شایستە داراییەکانی ساڵانی (٢٠١٤، ٢٠١٥ و ٢٠١٦)ی جوتیارانی هەرێم خەرج بکرێت کە لەسەر بڕیاری ئەو ماوە. ٤-بەشی کورد لەپۆستی وەزارەتەکان هاوسەنگی تێدابێت و هەمووی نەدرێت بە پارتی و یەکێتی. ٥-کارەکانی (لیژنەی باڵای نەهێشتنی گەندەڵی) هەرێمی کوردستانیش بگرێتەوە. ٦-هەوڵبدەن رێککەوتنە (٥٠) ساڵییەکەی نێوان هەرێم و تورکیا و رێککەوتنی نێوان پارێزگاری کەرکوک و حکومەتی هەرێم سەبارەت بە پترۆ دۆلاری شارەکە، ئاشکرابکەن. ٧-من پێشنیارمکرد کە چاوپێکەوتنێکی بۆ رێکبخەین لەگەڵ ژمارەیەک کەناڵی راگەیاندنی هەرێمی کوردستان تا هەڵوێست و بۆچوونەکانی خۆی بۆ خەڵکی هەرێم روونبکاتەوە. لەوەڵامدا وتی؛ ناتوانم هەموو راستییەکان بڵێم، کەواتە نەیکەم باشترە. دواتر لەبەرامبەر تێبینی و داواکارییەکانی ئێمە؛ ١-سوپاسی هەڵوێستەکەی کردین، بەتایبەت بەیاننامەکەمان سەبارەت بە دیدی گۆڕان بەرامبەر بە کێشەی نەوت و دارایی نێوان هەرێم و بەغدا. ٢-داوایکرد کە ئەو بۆچوونانە بۆ پەرلەمانتار و فراکسیۆنەکانی تر روونبکەینەوە. ٣-بێزاری لەحکومەتی هەرێم دەربڕی کە رۆژانە (٦٢٥) هەزار بەرمیل نەوت هەناردە دەکات و (٢٥٠) هەزارەکە رادەستی بەغدا ناکات، وتی؛ ئێمەش پابەندبوونمان بەرامبەر بە بڕیاری رێکخراوی (ئۆپیک) هەیە و دەبێ ئەو زیادەیەی هەرێم دینێرێتە دەرەوە، من لەهەناردەی نەوتی باشوور کەمی بکەمەوە. ٤-بۆ شایستە داراییەکانی جوتیاران داوایکرد کە قسە لەگەڵ وەزیری بازرگانی بکەین کە فایلێکی تەواوی ئەولەویاتی کێشەکەی بخاتە بەردەست تا بڕیارێکی لێ بدات. ٥-بۆ گرێبەستەکانیش هەر ئەوەندەی وت؛ کە ئەوەی پارێزگاری کەرکوک ئاشکراکردنی ئاسانترە.     * بەشێک لەکتێبی (کورسییەک لەتەختەی مێژوو.. ئەودیوی رووداوەکانی ساڵانی پەرلەمانتاریم) 

هەردی مەهدی میکە ناڕەزایەتییەکان و خۆپیشاندانەکانی ئەم دواییەی ئێران، وا خەریکە پێ دەنێتە مانگی چوارەمیەوە، سیستمی سیاسی و دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیی ئێرانی بەقووڵی نیگەران کردووە. لە ٤٤ ساڵی ڕابردوودا، هیچ ناڕەزایەتییەک نە تەمەنی ئەمەی ئەم دواییەی هەبووە و نە ڕای گشتیی جیهان و خەڵکی ئێرانی هێندە ورووژاندووە و یەکدەست کردووە بەرامبەر دەسەڵات، هیچ کاتیش هێندەی ئێستا نەتەوەکان و هێزە سیاسییەکانی ئێران وا پێکەوە یەکهەڵوێست و یەک ناوک بەدەوری درووشمێکدا کۆ نەبوونەتەوە. ئەم ڕووداوە ناکرێت هەر وا بەسانایی بەسەر ئێراندا تێپەڕێت و سایەی لەسەر ئێستا و ئایندەی عێراق و هەرێمدا جێ نەهێڵێت. عێراق و لە نێویشیدا هەرێمی کوردستان، پێکەوە بە درێژایی (١٦٠٩کم) سنووری هاوبەشیان هەیە. پەیوەندییەکانی ئەم نێوچەیە لەگەڵ حکومەتە “ئێرانی”یەکاندا، بە درێژایی پێنج سەدەی ڕابردوو لە هەڵبەزودابەزدا بووە. گەر بە پێی ڕووداوەکانی نێو مێژوو وێنەیەکی گشتیی لێ وەربگرین، دەکرێت ناوی بنێین دوو “دراوسێی ناچاری”. ئەڵبەت بێ یەک نەیانکراوە و پێکەوەش نەیانکراوە و نایانکرێت، چونکە لە بنەماوە لە سەردەمی عوسمانییەوە تا هەنووکە، دەسەڵاتدارانی هەر پایتەختێکی ئێرانی و عێراقی، هەر کامیان بۆیان کرابێت هەژموون و هێرشی بۆ سەر ئەوی دی کردووە، نموونە زۆر هەیە کە سەردەمانێک والیی بەغدا و میرانی بابان و حکومەتەکانی ویلایەتی موسڵ لەشکرکێشییان بۆ تەورێز، کرماشان و سنە و بگرە هەمەدانیش کردووە، سەردەم هەبووە بابانەکان دە ساڵێک لە سنەدا خاوەن نفوز بوون و دەسەڵاتی ئەسفەهان لە پەراوێزدا بووە. بەپێچەوانەشەوە حکومەتەکانی سەفەوی و ئەفشار و زەندی زۆر جار لەشکرکێشییان بۆ بەغدا و بەسڕە و خانەقین و کەرکووک کردووە، هیچیان بۆ یەکجاری نەیانتوانی پرسەکە بە هێز یەکلا بکەنەوە و دواجار ئەم سنوورەی هەنووکە تا ڕادەیەک بۆ سەد ساڵیک دەچێت وا جێگیر کراوە. ڕەتنەکراوەیە، بە درێژایی ٢٠ ساڵی ڕابردوو، یەک لە بەهەژموونترین دەوڵەتی دەستڕۆیشتوو عێراق، تاران بووە لە ڕەهەندی نەخشەی سیاسیی عێراقدا، بێ دوودڵی دەتوانین بڵێین کێبڕکێی ئەمەریکای ڕووخێنەری ڕژێمی بەعس و سەددامی کردووە، بەڵام: ١. لە دوا هەڵبژاردنەکانی عێراق و هەرێم، ٢. لە دوو ساڵی ڕابردووی پاش توندگیرییەکانی ترەمپی سەرۆکی پێشووی ئەمەریکا بەرامبەر تاران و کوشتنی قاسمی سولەیمانی، ٣. لە ئانی خۆپیشاندانە بەردەوامەکانی ئێستای ئێراندا. لەم پێدراوانەوە ئەوەی هەستی پێ دەکرێت: هەژموونی پرۆئێرانییەکان کشانەوەی وەخۆوە دیوە و دەزگا هەواڵگرییەکانی ئێران لە جاران دەستکورتتر و لە ڕووی ورووژاندنی باڵەکانی سوپای قودسیشەوە لەم نێوچەیەدا کەمڕەنگتر لە جاران؛ تاران خۆی دەنوێنێت. شەقامی عێراقیش لە جاران و لە (٢٠٢٠)ەوە تووڕەترە لە سیاسەتەکانی ئێران و چەندین جار ئەم تووڕەییەیان لە سەرشەقام بە خوێنی خۆپیشاندەر تەجەلا کردووە. ئەمانە سەرجەم دەکرێت ئاماژەی نوێ بن و هەلی نوێ بدەنە هەرێم و هێزە عێراقییەکان تا لەبریی ئەوەی لەژێر هەژموونی ئێراندا بن، لە ڕووی سیاسەت و دبلۆماسیەتەوە بیر لە هاوبەشی و سەربەخۆیی بڕیار بکەنەوە و لانی کەم وەک هەلێک لەم گۆڕانکاری و ئاماژانە بڕوانن، چونکە لە ئەگەری گۆڕانکاریی ڕیشەیی لە ئێراندا، سایەی گۆڕانکاریدا، ئەودەم وەک پاسیڤێک لە هێزە عێراقی و هەرێمییەکان دەڕوانێت و کەم ڕۆڵ دەبن و دوور نییە کاراکتەری نوێ لە عێراقدا لە گۆڕەپانی سیاسیدا دەربکەون. لە وێنە گشتییەکەوەشەوە، ڕاستە هێشتا ناوی جووڵانەوەی نەتەوەکانی ئێران بە خۆپیشاندان یان ناڕەزایەتی ڕۆیشتووە، بەڵام دەشکرێت چیدی ناوی ڕاپەڕین یاخود وەک هەندێ لایەن هەستانەوە و جووڵانەوەی لێ بنرێت، چونکە بە ڕێکخستن و جۆری چالاکی و ڕەفتاری ناڕازییەکان لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی و هەوڵدان بۆ چاکسازیی بەشەکی دەرچووە. کاتێک ئەم دێڕانە دەنووسین، لە کۆی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکانی ئێران، لانی کەم ١١ حەوتوویان تێپەڕاندووە و وا پێ دەنێتە مانگی چوارەمیەوە. بە گوێرەی ئاماری ڕێکخراو و ڕێکخستنەکانی خۆپیشاندانەکان، نزیکەی ٢٩ هەزار و ٤٠٠ کەس دەستگیر کراون، لەنێو ئەمانەدا تەنها ١٠٪یان پەیوەندییان بە هێزە سیاسییە نەیارەکانی حکومەتی ئێرانەوە هەبووە، ٩٣٪یشیان بۆ یەکەم جاریان بووە بەشداریی ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکانیان کردووە، ٦٥٪ی خێزانی دەستگیرکراوان خێزانی پابەند بە ئایین و لەچکبەسەر و حیجابن لە ڕووی پۆشتەییەوە، لە کۆی ژمارەی دەستگیرکراوانیشدا تا هەنووکە ئەوەی ڕاگەیەنراوە ١١٥ کەسیان لە کەسانی هێزەکانی بەرگری و سەربازین و هەڵوێستیان هاوپشتیی خەڵک بوون، یان لانی کەم لەگەڵ دەوڵەتدا نەبووە و پشتگیریی سەرکوتکردنیان نەکردووە. ئەوەشی پەیوەندیی بە دۆسێی ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە هەیە، ئەوا دۆسێی مافی کورد و ڕەوایی و مەدەنیبوونی خۆپیشاندانەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان چیتر نێوچەیی نییە و ڕای گشتیی کۆڵانەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی تەی دەکات. لەنێوان خەڵک و هێزە سیاسییەکان و چالاکواناندا، یەکگرتووترین شەقامی هەیە لەچاو هێز و شەقامەکانی دیکەی غەیرەکوردی نێو ئێراندا. ڕۆژهەڵات ئێستا نموونەیە بۆ پەرۆشیی کۆمەڵگەکەی بۆ مافی مرۆڤ، پرسی کوردیش بەگشتی چیدی ئینکارکراو نییە بەئەمنیکردنی خاکەکەی وەک سەد ساڵی ڕابردوو وەڵامگۆ نابێت و بێسوودە. سەدەی بەردەممان بۆ کوردبوون هەلێکە، گەر خۆی بیەوێت. دەمێنێتەوە سەر کۆمەڵگەی باشوور و هێزەکانی و دانیشتووانی، دەتوانرێت زیاتر لەمە بکرێت، ڕۆژهەڵات وەک کوردستان و وەک کۆمەڵگەیەکی مرۆیی پێویستی بە لۆبی فراوانتر هەیە، دەکرێت سیحری ئەو نەرمەهێزەی کوردبوون دۆخەکە لە بەرژەوەندیی پاراستنی ئایندەی هەرێم و دروستکردنی دیفاکتۆ و “هەرێمێکی دیکە” وەپێش بخرێت. حیزبەکان دەتوانن پەیوەندییە دپلۆماسییەکانی خۆیان و هەرێم لەگەڵ هاوپەیمانان و ڕۆژئاوا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی سوود لێ وەربگرن. حیزبە کوردستانییەکانی باشوور و وەزیر و پەرلەمانتارانی هەرێم و بەغدا دەتوانن بە نزیکایەتی لەگەڵ عەرەبەکانی کەنداو و باشوور و نێوەڕاستی عێراق پێکەوە لە یارییەکی براوە و ئەقڵانیدا هەم دەنگی ڕۆژهەڵات بگەیەنن و هەم عێراقیش لە هەژموونی دراوسێکانی دەستکراوەتر بکەن، بەمەش یارییەکی سیاسیی براوە -براوە لە بەرژەوەندیی دنیایەکی باشتر و بەرەو پێکەوەژیانێک لەسەر بنەمای دپلۆماسیی ئاشتییانە لەنێوان بەغدا و هەرێم و دراوسێ کەنداوییەکان و بگرە تارانیشدا ئاڕاستە بکەن. بۆیە دەکرێت وا بیر بکرێتەوە لە یەک کاتدا خۆپیشاندانەکان هەم هەلن لەبەردەم عێراقییاندا، هەم هەڕەشەش! گۆڤاری ئاییندە ناسی

تەنیا کوردی ئەمڕۆ لە گوتاری سەرۆک (نێچیرڤان بارزانی) سەرۆکی ھەرێمی کوردستان لە رێوڕەسمی پێشوازیی تەرمی شەهید ئاکام عومەردا، کۆدی روون و ئاشکرا ھەبوون، کاتێک دووبارە داوای لە ھێزە سیاسییەکان کرد تەبابن و بە گفتوگۆ ناکۆکییەکان وەلابنێن و سەرۆک، 1274 رۆژ زیاترە داوای ئاشتی و تەبایی لە ھێزە سیاسییەکان دەکات. دەڵێن، پەنجا ساڵ گفتوگۆ باشترە لە سەعاتێکی جەنگ، ھەروەھا دەشڵێن، کە ھەزار سەعاتی گفتوگۆ باشترە لە خولەکێکی شەڕ..کەوایە دەبێ بۆ ئێمەی کورد چەند ساڵ بەسبێ تا لە نرخی گفتوگۆی بەرھەمدار و، بەھێزکردنی قۆناغی ئاشتەوایی  تێدەگەین.  بابەتەکە ھەر تێگەیشتن نییە، بەڵکوو چارەنووسی گەلێکی ستەملێکراوی وەک کورد بەدرێژایی مێژوو قوربانی لێکتێنەگەیشتنی نێوماڵی خۆی بووە، ئێستا کە قەوارەیەک ھەیە، ناسنامەیەکی شەرعی ھەیە، دەرفەتێک لە بەغدا بۆ چارەسەری بەشێک لە کیشەکانی ھەولێر و بەغدا ھەیە، لە ناوچەیەکی ئاگریندا، دەرفەتێک ھەیە بە کۆدەنگی کێشەکانی سەرسنوور نەپەڕنەوە نێو ماڵی ھەرێم و ئەم دەسکەوتانەی ھەن نەکەونە ژێر لەبارچونێکی نێوخۆیی و ئیقلیمی،  ئایا ئەگەر بەگفتوگۆ ھێزە سیاسییەکان لەیەکتری تێنەگەن کە ئەم مەترسیانە زۆر جیددین،  ئەی چۆن ھاوپەیمانان لەمە تێبگەن کە قەوارەی ھەرێم پێویستی بە پارێزگارییە، ئەی نەیارانی کورد چۆن ئەو بۆشاییەی کە لە پەڕتەوازەیی ھەیە، چ گرەنتیەک ھەیە کە  دەستوەردان نەکەن و بۆ لاوازیمان فشار دروست نەکەن. راستە خەڵکانێک ھەن کە لە زمانی ئاشتی دا تێناگەن، بەڵام گەلێکی ئاشتیخواز ھەیە کە زۆر باش لەمە تێدەگات کە مەترسییەکان چین. ئەمڕۆ سەرۆک نێچیرڤان بارزانی ھۆشداری دا کە ھەرێمی کوردستان لەبەردەم ھەڕەشەو مەترسی دایە، وەک ھەمیشە چارەسەریەکەی خستەڕوو کە پارتی و یەکێتی دەبێ لەم قۆناغەدا تەبابن و ئەم تەبایەشە کە سەرجەم ھێزە سیاسییەکان بەدەوری پارێزگاری لە قەوارەی ھەرێم کۆدەکاتەوە. ئەرێ   1274 رۆژ لە پێداگری سەرۆک نێچیرڤان بارزانی ھیچ ھێزێکی سیاسی ماوە لەمە تێنەگات کە دەبێ چی بکەین؟ ئێستا کوردستانیان زۆر باش لەم پەیامەی سەرۆک تێدەگەن، ئەرێ ئەوانەی تێناگەن کێن؟ بۆچی تێناگەن؟ ئایا بەدیلی ئاشتی شەڕە؟ ئەگەر بەدیلی ئاشتی شەڕبێ ئایا کوردستانیان ئامادەن جارێکی تر شەڕ قبووڵ بکەن؟ بێگومان نەخێر. لەم پەیامەدا سەرۆک ھۆشداری دا، کە تەبایی نێوان پارتی و یەکێتی وادەکات کە کورد سەنگی لە بەغداو لای ھاوپەیمانان زیاتر بێ، خۆ ئەمە روونە ئەگەر وانەکەین سەنگی ھەرێم دەبێ لەپەرتەوازەیی چی لێبێ؟   راستە شەڕی سەربازی لە ئارادانییە، بەڵام پشتکردنە یەکتر لەو مەترسیە جیدیانەی لەسەر ھەرێم ھەیە، ئەمە جۆرێکی تری شەڕە، ئەگەر بەیەکەوەنەبین و پاڵپشتی یەکتر نەبین لەھەر ھەڕەشەیەکی سەر ھەرێم، بەیەکەوە زیانبار دەبین و دەکەوین. -سەرۆک دەڵێت،  سه‌ركه‌وتن و پاراستنى ده‌ستكه‌وته‌كانى هه‌رێمى كوردستان، ته‌نيا به‌ ته‌بايى و يه‌كڕيزيمان ده‌كرێت.  -سەرۆک دەڵێت، هێز و ئاماده‌يى و سه‌نگ و قورساييمان له‌ به‌غدا و لاى هاوپه‌يمانان و دۆستانمان له‌ جيهان، به‌ ته‌بايى و يه‌كڕيزيمان ده‌بێت. -سەرۆک دەڵێت، دابڕان و لێكترازان و ناكۆكى و ڕه‌تكردنه‌وه‌ى يه‌كتر، شكستى هه‌موومان و شكستى هه‌رێمى كوردستانه‌.  سەرۆک دەڵێت، هه‌رێمى كوردستان و هه‌موو هێز و لايه‌ن و پێكهاته‌كان و پارتى و يه‌كێتى به‌تايبه‌تى، به‌ يه‌كڕيزى و ته‌بايى و پێكه‌وه‌يى سه‌رده‌كه‌ون.  سەرۆک دەڵێت، شكستى هيچمان سه‌ركه‌وتنى ئه‌ويتر نييه‌، سه‌ركه‌وتن و شكستى هه‌موومان پێكه‌وه‌يه‌.  سەرۆک دەڵێت، له‌ يه‌كڕيزى و ته‌بايى و پێكه‌وه‌ييدا، هه‌موومان و هه‌موو گه‌لى كوردستان به‌ هه‌موو پێكهاته‌كانييه‌وه‌ براوه‌ و سه‌ركه‌وتوون. له‌ ناته‌بايى و دابڕان و لێكترازان و ناكۆكى و ڕه‌تكردنه‌وه‌ى يه‌كتردا، هه‌موومان دۆڕاو و شكستخواردووين. سەرۆک دەڵێت، داوا له‌ هێز و لايه‌نه‌ سياسييه‌كان ده‌كه‌ين كێشه‌ و ناكۆكى به‌لاوه‌ بنێن و به‌ گفتوگۆ و لێكگه‌يشتن چاره‌سه‌ريان بكه‌ن. يه‌كڕيزى و ته‌بايى بپارێزن. با پاراستنى ده‌سكه‌وته‌كان و فيدراڵى و كاركردن له‌پێناو ئێستا و داهاتوويه‌كى باشتردا بۆ گه‌لى كوردستان، هه‌موومان پێكه‌وه‌ كۆبكاته‌وه‌. ئەرێ ئێستا پێویستە ھێزە سیاسییەکان چی بڵێن؟ لە کاتێکدا رای گشتی پشتیوان بە داواکاری سەرۆک دەڵێ، ئیتر تەبابن. ھیوادارین لەم حەفتەیەدا لەسەر ئەم داوایەی سەرۆک، گفتوگۆیەکی بەرھەمدار ببێنین.

فەرحان جەوهەر ئەمڕۆ لە هەموو کاتێک زیاتر، نوسەرو رۆشنبیرە منەوەرەکانی کوردستان، لەلایەن رەوتە سەلەفی و ئیخوانەکانەوە، کەوتوونەتە بەر هێرشێکی ناڕەواو رێکخراو و بەرنامە بۆداڕێژراو. ئەمە پێشهاتێکی مەترسیدارەو ئەگەر رێی لێنەگیرێت، لە ماوەیەکی کورتدا، منەوەرەکانمان دەکەونە بەر تیرۆرو شاڵاوی جەستەیی، وەکچۆن ماوەیەک بەر لەئێستا، هەڕەشەی مەرگیان بۆ نوسەری ناوداری کوردستان شێرزاد حەسەن نارد. سەرەڕای هەموو ئەو جیاوازییە فیکری و سیاسیانەش کە لەگەڵ کۆمەڵێک لەو منەوەرانە هەمانە، بەڵام دواجار ئەوانە سەرمایەی رەمزی نیشتمانی ئێمەن و بەهیچ کڵۆجێک و لەژێر هەر ناوێک بێت، ناکرێت حکومەتی هەرێمی کوردستان خۆی بە خاوەنیان نەزانێت و بەرگریان لێنەکات و دەرخواردی گورگانیان بدات. پڕۆژەی ئەو رەوتانە لەسەر ئێستاو ئاییندەی گەلی کوردستان زۆر مەترسیدارە، ئاخر ئەمانە دەیانەوێت بەناوی ئایین، نیشتمانێک بدزن و بە دیاری پێشکەشی عروبەی بکەن، دواتر دینەکەشمان دەشێوێنن و لەناوی دەبەن، ئەو میللەتەی بە خۆڕسک ئایینپەروەرو ئیسلامخوازێکی ئیماندارە. ئەوە رۆشنبیرەکان نیین، کە شیرازەی کۆمەڵایەتی و خێزانیمان لێ تێکدەدەن، بەڵکو ئەوەی خێزان و کۆمەڵگاشی بەگژیەکدا کردووە تۆی رقێکی گەورە دەچێنێت ئێوەن، کە بەدەیان جۆری جیاواز چۆنیەتی ئەنجامدانی نوێژ پیشانی گەنجەکانمان دەدەن، کە هەزاران ساڵە باب و باپیرانیان نوێژخوێن و خواپەرست بوونە، ئەوە هەر ئێوەن یەکترو هەموو کۆمەڵگا کافر دەکەن، رۆشنبیرەکانیش بەرلەخۆیان، داوای ئازادی و ماف بۆ ئێوەش دەکەن. ئەوەتا دەبینین، لەسایەی فیکری مۆدێرنەتەوەیە، ئێوە هەزاران بانگخوازو چالاکوانی رەوتەکەتان، لە ئەوروپاو ئەمریکا بڵاوکردۆتەوەو بە ئازادی دەژین و پارەیان لێ وەردەگرن و دژایەتیشیان دەکەن، فکرەکەشتان لە مەوتەنی ئەسڵی خۆی شوێنی نابێتەوەو دەگیرێن و دەکوژرێن، کەچی لێرە بە ئازادی دژایەتی و هەڕەشە لە سەرمایەی رەمزی نیشتمانەکەمان دەکەن، کۆمەڵێک لەو رۆشنبیرانە لە رۆژانی سەختی ژێر دەستەی بەعس مللیان خستبووە سەر چەقۆ، دەتانەوێت ئەو میللەتە لە هەموو داهێنانێک بکەوێت و بگەڕێتەوە سەردەمە تاریکەکان، بۆئەوەی خەڵکێکی سادەتان بۆ بمێنێتەوە و بە کەیف و هەوەسی خۆتان بیانجولێنن. ئێوە چاک تێگەیشتوون، ئەوەی ناهێڵێت ئەم میللەتە فریوو بخوات و بکەوێتە بەر دەستتان، ئەو رۆشنبیرانەن، بۆیە بەم شێوەیە ئاگرتان تێبەربووە، دەتانەوێت میللەتێک بێ شیعرو ئەدەب بێت، چونکە باش دەزانن تا شیعرو ئەدەب ماون، ئێوە ناگەن بە مەرامەکانتان. ئەو هزرو بیرەی ئێوە، دەمێکە لە شوێنی خۆی یاساغە، بەڵام بۆ ئێمەی رەوانە دەکەن، ئەگەر خێری تێدابا، لەچاوگی رەسەنی خۆی، بۆخۆیان هەڵدەگرت. دەڵێن: (کەسێکی گەندەڵی ئیسلامیمان بۆ دیاری بکەن)، وەک ئەوەی خەڵک نەزانێت ئەوەی حوکمی عیراق و مەغریب و تونس و لوبنان و یەمەن و ئەفغانستان و سوودان چەندان شوێنی تر دەکات کێن!، دیارە خەڵک نازانێت و ئەوەندە وشیار نییە، نەزانێ خەڵکی ئەو وڵاتانە لە چ دۆزەخێکدا دەژین، ئەگەر بڵێن ئێمە مەبەستمان کوردستانە، ئەوە لێرە هێشتا نەگەیشتوونەتە دەسەڵات، ئەگەرنا هیچ جیاوازیەکیان لەگەڵ ئەوانەی ناومان هێنان نییە، خۆ ئێوە بێچووی ئەوانن. لەم ساڵانەی دوایدا محەمەد کوڕی سەلمان شانشینی عەرەبستان، پڕۆژەی خاوێنکردنەوەی فەرموودەکانی پێغەمبەری خودا (دروودی خوای لەسەربێت) بەڕێوەبرد. لەکۆی چواردە هەزار فەرموودە، تەنها بۆ سەت فەرموودە کەمی کردەوە، هەمووی لەسەر زاری پێغەمبەر (دروودی خوای لەسەربێت)، بۆ بەرژەوەندی چەند کەسێک بە درۆ گوترابوون، ئەو کەسانەی کە ئەمڕۆ خاوەندارێتی ئەو رەوتە لە کوردستان دەکەن و دژایەتی رۆشنبیرو منەوەرەکانی کوردستان دەکەن. ئەم رەوتە ساڵانێکی زۆرە ئەم ئایینە جوان و پیرۆزەیان گۆڕیووە و ساختەیان کردووە، خاوەنی ئەو فیکرە تەکفیرییە، کاتی خۆی بە هاوکاری هەواڵگری ئینگلیز ئەم رەوتە ئایینیەی لە جەزیرەی عەرەبی داناوە، ئەمەش لەپێناو لاوازکردنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و دروستکردنی ناکۆکی بوو لەنێوانیان، کە داعش و قاعیدە بەرهەمی ئەو هزرەن. کارکردنی ئەو رەوتە لە نێو کۆمەڵگادا زۆر مەترسیدارە، شیرازەی خێزان تێکدەدەن و هەڵیدەوەشێنن، لەڕێگای ناکۆکی دروستکردن لەنێوان ئەندامانی یەک خێزان، کوڕو کچانی هەرزەکار بەگژ دایک و باوکانیان دەدەنەوە، دەزانن لەسەرچی؟، لەسەر جیاوازی نوێژکردنیان، پێیان دەڵێن نوێژکردنی ئێوە هەڵەیە، دەبێت وەک ئێمە بیکەن. ئەمانە هەر بەوەش ناوەستن، هەوڵدەدەن لە رێگای گۆڕینی کولتوور، میللەتێک بە عەرەب بکەن. بانگخوازێکی ئەوان، کۆمەڵێک کوڕو کچی کۆکردبووەوە و پێیگوتبوون: (بسم الله) بەهیچ شێوەیەک بۆ سەر زمانی کوردی تەرجوومە ناکرێت، هەروەها نابێت بڵێن خودا، دەبێت بڵێن (الله)، چونکە ئەوە ناوەو تەرجوومە ناکرێت. مەبەستیانە ئەم وشە کوردییانە لە ناوببەن، بۆئەوەی خەڵکی کوردستان مێژووی خۆیان لەبیر بچێتەوە، کە هەزاران ساڵە میللەتێکی خواناسە. کەسانی سەر بەم رەوتانە، لەڕێگەی نانەوەی ئاشووب و ناکۆکی لەنێوان تاکەکانی، دەیانەوێت وڵاتێک وێران بکەن، لە هەموو پێشکەوتنێک دایبماڵن، دەیانەوێت رەوشێک درووست بکەن، کە تیایدا دەبێت شەو و ڕۆژ، ئێمە لەناو خۆماندا هەر خەریکی ئەو گفتوگۆیە بین، کە ئایا کاتێک چووینە حەمام، دەبێت کام پێ، چەپ یان راست، پێش ئەوی تر بهاوێژین؟، یان ئەگەر کەسێک (بایەکی بێهێزی لێدەرچوو)، دەستنوێژی دەشکێت یان نا؟، ئێدی دەبێت نامەی ماستەرو دکتۆرایەکانمان هەر لەسەر ئەم بابەتانە بن، بۆیە دژایەتی نوسەرو رۆشنبیرانی کوردستان دەکەن.  

كاوە شێخ عەبدوڵا هەڵمەتی بڵاوکردنەوەی داهاتی زۆنی سەوز و بەرچاوخستنی ئەو ژمارە و داتایانە، تازە هیچ سوودێکی نییە. هەشت ساڵ زیاترە هەمووان هاوار دەکەن سلێمانی جێما. سلێمانی پووکایەوە. خۆ پەراوێزخستن و ڕووتانەوەی سلێمانی، بارانی پایز نییە ئێستا دایکردبێ و بە پەلەپڕوزێ وەخۆ کەون بۆ ئاگادارکردنەوەی خەڵک لە داهات و خەرجی و پڕۆژە تەواونەکراوەکان. پڕۆژەیەکی جدی بوو ئیشی بۆ کرا و قوباد تاڵەبانی و حزبەکەی لە هەموو کەس باشتر و وردتر ئاگاداری ئەمەبوون. ئێستا کە قوباد تاڵەبانی دەیەوێ ڕاستییەکان بە خەڵک بڵێ، هیچ سوودێکی نییە، چونکە سلێمانی... وەکو پارێزگا نەک تەنیا وەکو شارێک... بووە بەژێر یەک دنیا پڕۆژەی تەواو نەکراوە و حکومەت و حوکمڕانی بەتەواوی بێ سام و شکۆ کراوەوە. هیچ ئاسۆیەکی گەشیش نییە لە سایەی حوکمڕانی یەکێتییەوە، خوارییەکان و شکستەکانی حکومەت و حوکمڕانی چاک بکرێن و رێک بکرێنەوە. چونکە یەکێتی ڕووئیای نییە بۆ حوکمڕانی، هەر لەسەر ئەو میراتەی لە سی ساڵی رابردوودا بۆی ماوەتەوە، بەخراپ درێژە بە حزبییکردنی دامەزراوەکانی حکومەت دەدات، حزبییەکەیشی ئەوەیە کە هەمووان دەیبینین! ئەگەر ئیرادە هەبێ بۆ رێککردنەوەی خوارییەکان و کۆتاییهێنان بە هەڵەکوشندەکان، یەکێک دەبم لەو کەسانەی بەوپەڕی لێبڕانەوە کار دەکەم بۆ سلێمانی، بەڵام زۆر بێومێد و ڕەشبینم لە یەکێتی و سیاسەتە ناڕوونەکانی. دڵنیام دەیان و سەدانی وەکو من هەن بەڵام ئەوانیش بێئومێد و ڕەشبین. بێئومێدی و ڕەشبینیی ئێمەومانان بۆ ئەوە نییە کۆڵ بدەین و دەسەپاچە دابنیشین بەدیار قەدەرەوە، بەڵکو پێویستە بەچاودێری و بەشداریی ڕاستەوخۆ بچینە ژێرباری ئەم شکست و هەڵانەی کە ژیانی زۆربەمانی تەواو تێکدا.

   فارس نەورۆڵی    کاتێک مرۆڤ ئەندامێکی جەستەی نەخۆش دەکەوێ ئەوە هەر ئەو ئەندامەی جەستە نیە ناچارمان دەکات کە بچینە لای پزیشك، بەڵکو ئەندامەکانیتری جەستە فشار دەکەن، کە بەدوای چارەسەردا بچیت نەوەک کاربکاتە سەر ئەمانیش، بەڵام کارەسات لەوەدایە بەدوای چارەسەردا نەڕۆیت هەتاکو ئەندامەکانیتری جەستەش گرفتاردەبن.  ئەی ئەگەر کۆمەڵگایەک نەخۆشکەوت ڕوو لەکوێ دەنێیت بۆ چارەسەر، دکتۆر یان سەر مەرقەدێک؟ کە لە ڕاستیدا هەرکات کۆمەڵگا بوو بە نەخۆشخانەیەکی گەورە ئەوە بێ دوودڵی مەناعەی پەروەردە و فەرهەنگی وسیاسی دابەزیوە و خەلەلەکە لەوێوە سەرچاوەی گرتوو. لێرەدا مەبەستمە کە بەشێك لە نیشانەکانی کۆمەڵگای نەخۆش بخەمە ڕوو. ١- کۆمەڵگای نەخۆش لەبری ئەوەی بە دوای ڕاستی و دادپەروەریدا بگەڕێت، تاکەکانی هەر خەریکی گەمەی دەمامکدارن. ٢- تاکەکانی کۆمەڵگای نەخۆش حەوسەڵەی بینینی سەرکەوتن و جوانی باڵایی ئەوانی دیکەیان نیە، بۆیە لێی دەدەن و تۆمەتی دەدەنە پاڵ هەتا ئەوانیتریش دەهێننەوە ئاستی خۆیان ٣- لە کۆمەڵگای نەخۆشدا ناوبانگ و بیرکردنەوە لەبری ئەوەی ببێتە مایەی پێزانین و هاندان، بە پێچەوانەوە دەبێتە دەردەسەری بۆ مرۆڤ. ٤- کۆمەڵگای نەخۆش تاکەکانی لەبری ئەوەی سەرقاڵی ژیانی خۆیبێت، سەرقاڵە بە تێکدانی ژیانی دەوروبەرەکەی بزانێ چی دەکات چی دەخوات لەتەک کێ هاوڕێیە. ٥- کۆمەڵگای نەخۆش تاکەکانی ئەوەندە هەوڵ بۆ شکاندنی ئەویتر دەدەن، ئەوەندە بیر لەو گەمژەییە ناکاتەوە کە لە نێویدایە. ٦-  زۆرێک لە تاکەکانی کۆمەڵگای نەخۆش لە ڕەفتاردا هێندە لەیەک دەچن دەڵێی ئاسنگەرێکی نەزان پەنجەرەی لێدروستکردون. ٧- کۆمەڵگای نەخۆش هەمیشە لە نێوان درۆو ڕاستیدا، بە درۆکە خەنی دەبن و چەپڵەت بۆ لێدەدەن، بە پێچەوانەوە لە وتنی ڕاستیەکاندا دژایەتیت دەکەن و ڕوو بەڕووت دەوەستنەوە ٨- کۆمەڵگای نەخۆش خائین و نیشتمانپەروەر لەیەک جیا ناکاتەوە و پێوەرەکانی لێ تێکەڵ دەبن ٩- کۆمەڵگای نەخۆش بە درێژایی مێژوو گومان لەسەر خەڵکە باشەکەی خۆی دادەنێ نمونە لای کۆمەڵگای ئێمە (مەولانا خالد ، گۆران ، جەمال عیرفان ، ئەحمەد موختار جاف) دواتر. ۱۰- کۆمەڵگای نەخۆش لەبری ئەوەی قوربانی خۆشبوێت کەچی خۆی دەبێتە نۆکەری جەلادەکانی. ١١- تاکەکانی کۆمەڵگای نەخۆش هەمیشە بە دڵ و میزاجی ئەوانە وەڵام دەدەنەوە کە پرسیارەکانیان دەکەن جارێک ناڵێن نا وانیە. ١٢- کۆمەڵگای نەخۆش لەبری خۆپەروەردەکردن بۆ سەرکەوتن، دێت و هەموو توانای خۆی دەخاتە کار بۆ ڕێگەگرتن لە سەرکەوتنی دەوروبەرەکەی بۆ ئەوەی خەڵک بکاتە پەیژە بۆ کەمێک ئیمتیازی ناڕەسەنانە. کێشەکە لەوەدایە گوێشیان لێدەگیرێت. ١٣- تاکەکانی کۆمەڵگای نەخۆش هەرگیز خۆیان نین، بەڵکو کەسێکی دیکەیان داناوە حوکمی بیرکردنەوەیان بۆ بدات و لە زیهنی خۆیاندا جگە لە خودای تاک و تەنها دێن بتێکیش دروست، کە ئەمە نیشانەی تاکێکی لەرزۆکن. ١٤- کۆمەڵگای نەخۆش تاکەکانی حەزیان لەکارکردن بە تیم نیە، بەڵکو هەوڵدەدەن بە تەنها کارێک ئەنجامبدەن بۆ ئەوەی مەرامی خۆیان جێبەجێببکەن. ١٥- کۆمەڵگای نەخۆش خۆشحاڵ نیە بە هاوڕێیەتی دوو کەس و دێت کەسی سێهەم دروستدەکات بۆ تێکدانی ئەو هاوڕێیەتیە. ١٦. تاکەکانی کۆمەڵگای نەخۆش زۆر بێبەزەییانە یەکتردەشکێنن ئەمەش دەبێتەهۆی دروست بونی کۆمەڵگایەکی ستەمکار. ١٧. لە کۆمەڵگای نەخۆشدا هاوڕێیەتی هەتا ئەو شوێنە بڕ دەکات کە بەرژەوەندی لەتەکدا هەیە بە چرکە دوردەکەویتەوە دەکەوێتە لێدانت . ئەمە نەخۆشخانەیەکی گەورەیە یا کۆمەڵگا، چونکە ئەمە مشتێک بوو لە خۆڵی چیایەک، شاخێک لە خراپەو نەخۆشی کۆمەڵگادا، ئیتر بڕیار لای خوێنەرە کام خاڵی لە کۆمەڵگای کوردستاندا هەیە، بەڵام ئەم نەخۆشیانە نەبا ئەوا ژیان ڕیتمێکی دیکەی دەبوو.

شیلان حاجی شەریف ئەوەی لە کوردستان دەگوزەرێت نەبوونی هێزێکی تۆکمەی ئۆپۆزسیۆنە ، داهاتی ئەم هەرێمە زۆرەو نادیارە کۆمەڵێکی پڕی خۆسەپێن و زۆرینەیەکی گیرفان بەتاڵی مل کەچ دروستبووە ، لە غیابی نەبوونی هێزێکی دڵسۆزو بە هەڵوێست، حکومەت بودجەی نیە ، بۆیە سەرۆکی حکومەت و وەزیری دارایی مووچە وەکو خێرو زەکات سەیر دەکەن و دەیدەن بە مووچەخۆران ، دوو ئیدارەیی زۆرترە لە ساڵانی نەوەدەکان ، کێشەکان زۆرن بەڵام لێرە دەرفەت نیە باس بکرێت ، بۆیە دەچمە سەر ئەسڵی بابەتەکە .  سروشتی میللەتانی رۆژهەڵاتە کە دەکەونە دوای قسەی گەورەو مەرجەع و سیاسییەکان ، هەمیشە چاوەڕێی گەورەیەکن حوکمیان بکات ، هەمیشە کەسێک گەورە دەکەن لە قەبارەی خۆی  و وەکو رەمزو پاڵەوان سەیری دەکەن ، بۆیە زۆربەی جار پاڵەوانەکان دیکتاتۆر دەبن ، بە کورتی میللەت خۆی کارگەی دیکتاتۆرییە و خۆی بەرهەمی دەهێنێت . شۆڕشگێرەکان ئەونە شۆڕش پیرۆزە لایان تا دەگەنە دەسەڵات ، میللەت هەموو کات خۆی بە بچوکی شۆڕشگێرەکان دەزانێت ، بۆیە ئەو کەسانەی لە ڕێی شۆڕشەوە هاتوونەتە سەر دەسەڵات هەمیشە رۆژەکانی رابردوویان بە چاوی میللەت دەدەنەوە ، هەموو ئەو چرکانەی تەمەنیان لەناو شۆڕش بەسەر بردووە ، سەدەها جار حەقەکەیان لە ماڵ و سامانی میللەت وەرگرتۆتەوە ، کەچی میللەت چەپڵەیان بۆ لێدەدەن ، بۆیە لە خەباتی ئۆپۆزسیۆنیشدا پێویست دەبێت ، گەورەیەک ، یان مەرجەعێک هەبێت و میللەت وەکو رەمز سەیریان بکات . ئێستا لە کوردستان نیگەرانی زۆرە ، زۆربەی میللەت بێزارە لە دەسەڵات ، زۆربەی رۆژەکانی ساڵ ، لە هەموو چین و توێژێکدا ، میللەت لە ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانە ، بەڵام هیچ بەرهەمێکیشی نیە ، تا وای لێهاتووە دەسەڵات باکی بە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی نەماوە ، تەنانەت خودی ناڕەزایەتی کاریگەری نەماوە ، هۆکاری هەموو ئەمانەش نەبوونی کەسێکە ، کە ئیتر مەرجەع بێت یان سەرۆکی حیزبێک بێت ، یان سیاسییەک تا رێبەرایەتی خەڵکی بکات و بێتە شەڤام و خەڵکی بجوڵێنێت لە هەر پرس و کێشەیەک ، بۆ بارودۆخی ئێستای خەڵکی کوردستان، مەرجەعێک لە هەموو کات پێویسترە ، مەرجەعێک وەکو سەدر هەرکاتێک  بیەوێت، بتوانێت میللەت بجوڵێنێت ، بۆ هەر پرسێک یان داواکارییەک بتوانێت کات بۆ دەسەڵات دابنێت داواکارییەکانی جێبەجێ بکرێت . بە داخەوە لە کوردستان نە هێزێکی ئۆپۆزسیۆنی کاریگەر هەیە ، نە مەرجەعێک ، نە کەسێکی کاریگەر ، نە حیزبێکی بەهێزی ئۆپۆزسیۆن ، کەی ئیشی ئۆپۆزسیۆن ئەوەیە تونێڵ چاک بکاتەوە یان پرد دروست بکات ، یان مووچەکەی خۆی بداتە نەخۆشخانەکان ؟!!!!!!.  ئۆپۆزسیۆن ئەو هێزەیە کە شەو بانگەواز بکات بۆ خۆپیشاندان ، وەکو بانگەوازەکانی سەدر بۆ خۆپیشاندانی یەک ملیۆنی ، چونکە ئەو خۆپیشاندانانە دەتوانێت گۆڕانکاری بکات .  تازەترین پرس (400) ملیارەکە و مووچەی مانگی (12) یە ، ئەوە گەر مەرجەعێکی ئۆپۆزسیۆن هەبووایە ئەم هەینییە خۆپیشاندانی سەرتاسەری دەکرا ، بەڵام سەرۆکی لیستی هێزە ئۆپۆزسیۆنەکان لە ئەکاونتی خۆیانەوە دەڵێن : سرن و گومی مەکەن، یان مەیدەنەوە قەرز .  بۆیە تا ئەو هێزە ئۆپۆزسیۆنە بەهێزە دروست نەبێت ، یان مەرجەعێک نەبێت، گۆڕانکاری دروست نابێت و دەیەها (400) ملیاری دیکە وون دەبێت لە نێوان یەکێتی و پارتی و ساڵانەش چەند مووچەیەک پاشەکەوت دەکرێت .

    هیوا سەید سەلیم ئەو بەرپرسانەی حکومڕانی هەرێمی کوردستان دەکەن زۆر سەیرن، چونکە هەمیشە ئەرکی خۆیان لێوون دەبێت، ئەوان نازانن کە بەرپرسن لە پێشکەش کردنی خزمەتگوزاری و، دابینکردنی مووچە بۆ مووچەخۆران، لەبەر ئەوەی  لەو چەند ساڵە لێیان قەبوولکراوە، ئەوان وەک چۆن وویستویانە مووچە دابەش کردووە، تەنانەت دابەشکردنی مووچە کە ئەرکە کراوتە مووژدانە، لەو هەرێمەی ئێمە بە بڵاوکردنەوەی خشتەی موووچە هەر پەرلەمانتار و وەزیرە شانازی دەکات، وەزیر و قسەکەرانیان بە دەستکەوتی دەزانن. هەر بۆیەشە کاتێک بەغدا 400 ملیار دینارەکە دەنێڕێت، شەڕە لەسەر ئەوە دەبێت کە بە هەوڵێ کێ قەناعەت بە سەرۆک وەزیران و وەزیری دارایی عێراق کراوە تا ئەو بڕە پارەیە بنێرێت، نازانن ئەوەی گرەنتی ناردنی ئەو بڕە پارەیە دەکات لە بەغداوە پابەندبوونی هەموو لایەکە بە ناوڕۆکی ئەو ڕێکەوتنەی سەبارەت بە پرسی بودجە کراوە، بە تایبەت پابەندبوونی هەرێم بە هەریەک لە ئەرک و مافەکانی. ئەزموونی چەند ساڵ لە قەیرانی نێوان هەرێم و بەغدا ئەوەمان پێدەڵێت، کە بەغدا پارەکە بنێرێت یان نا داهاتی هەرێمی کوردستان بای ئەوە دەکات حکومەتی هەرێمی کوردستان بتوانێت مووچە لە کاتی خۆی دابەش بکات، بەڵام ئەگەر پارەکە لە بەغداوە بێت چاکتر دەبێت،  چونکە برەکەی دیارە و بوار بۆ دیزە بەدەرخونە کردنی نابێت. لە کابینەی تازەی حکومەتەکەی "سودانی" نیەتێک هەیە کە رێکەوتنامەکان بەدەردی کابینەکانی ڕابردوو نەبردرێن، لە نێویاندا پرسی ناردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان کە لە ئێستادا بریتیە لە 400 ملیار دینار. چەند رۆژێکە هەواڵی ناردنی ئەو بڕە پارەیەی مانگی 11 بڵاوبۆتەوە، قسەش هەیە شایستەی دارایی مانگی 12 بگاتە بانکەکانی هەرێمی کوردستان، بەڵام ئەوەی کە کراوەتە جێگای باس ئەو بابەتەیە کە ئەو بڕە پارایە لە ڕێگەی چ لایەنێکەوە هاتووە، بۆیە هەر لایەنەوە خۆی بەو بابەتە بادەدات و میرکوڕی مەیدانەکەیە. لە هەرێمی کوردستاندا، کێشە و ململانێی حزبە حوکمڕانەکان و، کارنەکردن بە پڕەنسیپی دامەزراوەیی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان و، باڵادەستی دەستی حزب بەسەر دامەزراوەکان زەمینەی ئەو شەڕەی خۆشکردووە، ئەگینا دەبینین بەغدا بەو بێسەروبەریەی حوکمڕانی خۆی،  کە هەر چەند وەزارەتێک لە دەستی حزبێک دایە،  بەڵام بۆ جارێکیش نەمانبینیوە و نەمانبیستووە  حزبی دەعوە بێت بانگەشەی ئەوە بکات کە ئەویان بودجەی شاری بەسڕای دابینکردوە، یان کوتلەی وەزاری حزبی دەعوە مووچەی حەشدی شەعبی دابین کردووە، ئەو فەوزا و بێ سەروبەریە تەنیا لە هەرێمی کوردستاندا هەیە. لەم هەرێمە، حکومەت هەیە،  کە حکومەتی ئیئتلافی نێوان (پارتی و یەکێتی و گۆڕان)ە، بەشێک لە حزب و پێکهاتەکان بەشداریان پێکراوە، حکومەت لە دەستبەکاربوونی کارنامەی ئیشکردنی ڕاگەیاندووە، دەبێت هەر وەزارەتە و ئەرکی دیار بێت، لە چوارچێوەی ئەو کارنامەیە ئەرکی سەرشانی خۆی جێبەجێ بکات، لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە دەبێت ئەوە بە بیر سەرۆک و جێکر و وەزیرەکانی حکومەت بهێنینەوە کە دابینکردنی مووچە و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان ئەرکە لەسەر شانتان، خەڵک متمانەی پێداون تا ئەو بەڵێنانە بە کردار بکەن، نەک وەک دەستکەوت بەخەڵکی بفرۆشنەوە، ئەوەیان ئەلف و بێی حوکمڕانی تەندرووستە. ئێستا کە باس لە گەیشتی بڕە پارەکەی بەغدا دەکرێت، نەک پێویست ناکات ئەوە بەخەڵک بفرۆشنەوە کە بە هەوڵێ کام بەرپرس و، بە هیمەتی کام کوتلەی وەزاریی، بەغدا پارەکەی ناردووە، بگرە خەڵک بە گشتی و مووچەخۆرانی هەرێمی کوردستان بەلایانەوە گرنگە بزانن کە ئەو پارەیە چی لێدێت؟ وا ساڵی 2022 بەرەوە کۆتایی دەچێت و،  تا دە رۆژی دیکەش پڕۆسەی دابەشکردنی مووچەی مانگی 11 تەواو نابێت، گومان دەکرێت مووچەی مانگی 12 بخرێتە سەر مووچە نەدراوەکانی ساڵانی ڕابردوو، یان ئەو مووچەیە لە مانگی یەکی ساڵی 2023 دابەشبکرێت، گومانی خەڵک لە کاتێک دایە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان هیچ بیانوێکی لەبەر دەست نەماوە بۆ دواخستنی مووچە و، گێڕانەوەی شایستەی مووچەخۆران لە قەرزە پاشەکەوتکراوکانیان، مافی پلە بەرکردنەوەیان. ئەگەر لە ساڵانی ڕابردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان "شەڕی داعش، دابەزینی بەهای فرۆشتنی نەوت، نەناردنی شایستەی دارایی لە لایەن بەغداوە ، کەمی داهاتی ناوخۆی"  دەکردە بیانوو تا دەست بۆ مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم ببات، لە ئێستادا هیچ یەک لەو بیانووانە نەماون، مەگەر شەڕی کێ پارەکەی بەغدای هێناوە بکرێتە بیانوو، ئەگەرنا دەبوو ئێستا حکومەت بێت داوایی لێبووردن لە خەڵک بکات کە لە چەند ساڵی ڕابردوو بەرگەی زوڵمێکی زۆیان گرتووە کە حکومەتی هەرێم لێیکردوون  لە "پاشەکەوت و لێبڕینی مووچە، دابەشنەکردنی لە کاتی خۆیدا، زەوتکردنی مافی پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەران". جارێکی دیکە دەڵێین بە وەڵامدانەوەی پرسیاری "ئەو پارەیە چی لێدەکەن؟ وە  بە وەڵامی قەناعەت پێکەری ئێوە گومانەکانی خەڵک دەڕەوێتەوە، خەڵکتان مارانگاز کردووە ناحەقیان نیە لە هەموو کارێکتان بە گومان بێت.  

گوڵاڵه‌ سدیق 1- دەوڵەتی ئێران قەرزی لای حکومەتی عێراقییە، بەهۆی خراپی ڕەوشی ئابوری و دارایی ئێران، ئێران داوای قەرزەکەی لە عێراق کردوەتەوەو حکومەتی عێراقی بڕی (2 ملیار) دولار قەرزی داونەتەوە، کە ئەمەش پێچەوانەی سزاکانی ئەمریکایە بۆسەر ئێران. لەبەر ئەم هۆکارە داهاتی فرۆشی نەوت کە مانگانە لە بانکی فیدراڵی ئەمریکییەوە دەگەڕێتەوە بۆ بانکی ناوەندی عێراقی کەمیکردووە، بەمەش بانکی ناوەندی ڕۆژانە ئەو بڕە پارەی کەمکردوەتەوە کە دەخرێتە بازاڕەوە بەهۆی کەمبونەوەی قەبارەی دولار. 2- ڕۆژانە چەند بانکێک دۆلار لە بانکی ناوەندی دەکڕن و دواتر دەخرێتە بازاڕەوە، بەڵام لەئێستادا 14 بانکی ئەهلی خراونەتە لیستی ڕەشەوەو دۆلاریان پێ نافرۆشرێت، بەبیانووی ئەوەی ئەم بانکانە دۆلاریان بردوەتە دەرەوەی عێراق بەتایبەت بۆ ئێران و سوریاو لوبنان، ئەم بانکانە خاوەنەکانیان کەسانی سیاسین و نزیکەی 40% فرۆشی دۆلار ڕۆژانە بەم بانکانە دەفرۆشرا، بەهۆی ئەمەش قەبارەی دۆلار دیسان کەمدەبێتەوە لەبازاڕ، چونکە ناتوانرێت قەرەبوی ئەم 40% لەڕێی بانکەکانی ترەوە بکرێتەوە. 3- بەرپرسەکانیش پێشوتر بەهۆی ئەو دەنگۆیانەی دەیانخستە بازاڕەوە چەندجارێک بازاڕی دۆلاریان شکاندووەو دۆلاریان کڕیوە بە هەرزان (کە هەندێک کات تا 137 هەزار دابەزیوە) ئێستا لەم کۆتایی ساڵە دەیانەوێت بەروبومەکانیان بچننەوە! سەرئەنجام، ئەم بەرزبونەوەیە درێژە ناکێشێت و لەئایندەدا نرخی دۆلار دەگەڕێتەوە بۆ نرخەکانی پێشووی.  

ئەنوەر حسێن (بازگر) ڕۆژانی (17 - 26/11/2022) چوارەمین خولی پێشانگای نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ كتێب بەڕێوەچوو، ئامارەكان دەڵێن "(500) هەزار كەس سەردانی پێشانگاكەیان كردوە، (200) ناوەندی چاپ و بڵاوكردنەوەش بەشدار بوون".  بەڵام ستافی بەڕێوەبردنی پێشانگا، ژمارەی كتێبە فرۆشراوەكانیان پێ نەوتم، كە جێگەی سەرنجە.  بۆ خۆی پێشانگاكە كارێكی باشە، بەڵام پرسیارێكی گرنگ و جەوهەری لەناو كایەی مەعریفی و شەقامی سلێمانی و هەولێر، هەمیشە لە پێشانگاكاندا دەوترێت، ئەویش ئەوەیە كە "كتێبی ئیسلامی - كتێبی دینی" زۆر دەفرۆشرێت، یاخود "دەزگا و ناوەندە ئیسلامییەكان" كۆنتڕۆڵی پێشانگاكان دەكەن! بە بۆچوونی من، گرفتەكە ئەوە نییە، كە ئەو كتێبانە بۆ دەفرۆشرێن، هێندەی پێویستە فاكتەرەكانی پشتی بخوێندرێتەوە، كە ئایا فاكتەرەكە پەیوەندی بە كۆمەڵگەی دینی و مەزهەبی كوردستانەوە هەیە؟ یان پەیوەندی بە كاریگەری حیزبە ئیسلامییەكانی كوردستانەوە هەیە؟ یان دەكرێت بڵێین، كاتێ لە هەرێمی كوردستان نزیكەی (6000) مزگەوت هەیە، بەرامبەر بە (5000) خوێندنگا، دەرئەنجامەکەی هەر بەم جۆرە دەبێت؟ یاخود بەراوردکردنی کاریگەریی مامۆستایانی ئایینی و مامۆستایانی وەزارەتی پەروەردە، شتێکمان لەم بارەیەوە پێ دەڵێت؟   با جارێ بپرسین، كۆمەڵگەی كوردستان، ڕێژەی خوێنەرانی كتێبی چەندە و چۆنە؟ ئامارەكان دەڵێن "بۆ هەر (25900) كەس لە كوردستان (1) كتێبی بەردەكەوێت، كە ڕێژەی (61%) پیاوانن و (39%) ژنانن، ڕێژەی (71%) بۆ زمانی كوردی، (21%) بۆ عەرەبی و (8%)بۆ زمانەكانی تر.  ئەوە حاڵی كتێبە بە دەست خوێنەری كوردەوە، كە چ كۆڵەوارە، لە ژمارە و داتای وڵاتانی عەرەبی دەچێت، كە ئامارەكان دەڵێن هەر (320,000) هاوڵاتی عەرەب (1) كتێب دەخوێنێتەوە، تیراژی كتێب (5000) دانەیە بە بەروارد بە خۆرئاوا، كە (50,000) دانەیە، بەڵام بە بەراورد لەگەڵ وڵاتێكی وەكو (ئیسرائیل) هەر كەسێك ساڵانە (40) كتێب، سوید (10) كـتێب، فەڕەنسا (17) كتێب و یابان (25) كتێب دەخوێنێتەوە، واتا هەر تاكێكی فەڕەنسی هەفتانە (5,54) خولەك دەخوێنێتەوە، هەر تاكێكی هیندی (10,4) خولەك دەخوێنێـتەوە لە هەفتەیەكدا، بە كورتی تاكێكی ئەوروپی (63) كاتژمێری ساڵانە بۆ خوێندنەوە تەرخان دەكات.  بەپێی هەندێك ئاماری ناڕەسمی نزیكەی (600) هەزار كتێب فرۆشراوە لە پێشانگای كتێب و (زۆرینەشیان كتێبی دینی و ئیسلامی، دامەزراوە ئاینی و ئیسلامییەكان بوون)، وەكو هەموو ساڵەكانی تریش، ئەو پرسیارە خۆی دووبارە كردەوە، كە ئیسلامییەكان قۆرخی پێشانگایان كردەوە؟  لە ڕاستییدا دەبێت پرسیارەكە پێچەوانە بكرێتەوە، بۆچی كتێبی دەزگا و دامەرزاوەكانی غەیرە ئیسلامی كەمتر دەفرۆشرێن، یان لە ڕیزی دواوەن؟  ئاسانە، فاكتەرێكی ئەوەیە (لایەنگرانی دووەم) لە ژیانی خۆیاندا زۆرتر خوویان داوەتە بابەتە ڕووکەشەکانی وەک كەمالیات و دیكۆر (جلوبەرگ، ئۆتۆمبێل، خواردنی خۆش و خواردنەوە و ...هتد)، پێیان وایە كتێب بۆ ئەوان گرنگ نییە، ئەوان خۆیان مەعریفەیان لە ئاستێكی باڵادایە، كە لە ڕاستییدا وانییە. ئەم توێژە، خوازیاری كتێب نییە، لای ئەو كتێب بەڵای سەرە. فاكتەرێكی تر، توێژەكەی تری (لایەنگرانی دووهەم)، باوەڕیان بە ئایدۆلۆژیەكەیان نەماوە، ڕێك ئەمە بۆ لایەنگرانی (گروپی یەكەم) واتە (ئیسلامییەكان) پێچەوانەیە، تا دێت باوەڕیان زۆرتر دەكات، ئایدیۆلۆژیاكەیان هانیان دەدات بخوێننەوە.  فاكتەری سێیەم، پەروەردەی مناڵ لە (گروپی دووهەم)، كتێب لە چوارچێوەی وێنە و ڕووکەشدا نمایش دەكات و لە قۆناغی دواتردا پشت لەوەش دەكات، بەڵام (گروپی یەكەم) نا، بە کتێبە بنەڕەتییەکانی ئایدیۆلۆژیاکەی خۆیانی ئاشنا دەکات و دەرخی قورئانی فێر دەكات و ئایات و فەرموودەی پێدەناسێنێ و دەستیش لە پەروەردەكردنی هەڵناگرێت. لە پێشدا سەرەتایی و دواتر بۆ مەكتەبی قورئان، بەردەوام لەسەر خەتە بۆی و جیا لە مەراسیمی ساڵانەی حیجابی بە كۆمەڵ و ڕاهێنان و خوێندنەوەی بەردەوام و کردنەوەی خول و ۆرك شۆپ. بە واتایەکی دیکە دوو هێڵی سەرەکییەکەی خوێنەران لەناو پێشانگادا، لە ژیانی واقیعیدا دوو هێڵی تەواو جیاوازن لە کارکردندا. هێڵە ئایینییەکە بە مونەزەمی کار بۆ بیروباوەڕی خۆی دەکات و هەموو میکانیزمە کلاسیکی و مۆدێرنەکانی گەیاندن و پڕوپاگەندەی خستوەتە خزمەت ئایدیۆلۆژیاکەی خۆیەوە، بەرهەمەکەشی لە پێشانگایەکی لەم جۆرەی کتێبدا بە ڕوونی دەردەکەوێت. لە بەرامبەردا هێڵی دووەم، کە قەرارە هێڵە پێشکەوتووخواز و زانستخوازەکە بێت، هێندەی سەرقاڵی کاتبەسەربردنی ژیانی ڕۆژانەی خۆیەتی، هێندە سەرقاڵی خۆپەروەردەکردن نییە. فاكتەرێكی تر، سیستمی پەروەردە و حكومەتی هەرێم تەندروست نییە، ناتوانێت خوێندكار و كتێب بە یەكەوە كۆبكاتەوە و ئاشتی بكاتەوە، بۆیە كتێب بۆ خودی وەزارەتی پەروەردە، خوێندنی باڵا و خودی وەزیرەكانیشی گرنگ نییە، "كاتێك (1000) كتێب وەكو سەرچاوە دەنێریت بۆ كتێبخانەی زانكۆكان بە دیاری، لە پێناو خوێندكارەكاندا، سەرۆكی زانكۆكەی بە (10) تەلەفۆن و تەكلیف، سوپاسنامەیەك و وەڵامی نوسراوەكانت ناداتەوە"، زانكۆیەك (1000) كتێبی بە دیاری بۆ بنێریت ئامادە نەبێت، بە ڕێزەوە وەریبگرێت و بە تكا وەڵام بداتەوە، كە بە حساب زانكۆ شوێنی مەعریفە و ئاستی باڵای سەرخانی كۆمەڵگەیە، ئیتر بۆ گلەیی لە خەڵكی سادە بكرێت، كە ناخوێنێتەوە.  واتا لەناو ئەو كۆڵەوارییەی خوێندنی كۆمەڵگەی كوردستان، ئەو ڕێژەیەش كە هەیە، ئەكسەرییەتی بەر خەڵكانی دینی و مەزهەبی دەكەوێت بۆ خوێندنەوە.   پێشانگای نێودەوڵەتی سلێمانی بۆ كـتێب، كارێكی باشە، بەڵام پێویستی بە پشتیوانی، دەست گیرۆیی و هاوكاری زۆرتر هەیە. لە هەمامن کاتیشدا لە کوێدا پێویست بوو، پێویستی بە ڕەخنە هەیە بۆ گەشەکردنی زیاتر. ئەوەش كە گلەیی لە فرۆشی كـتێبە ئیسلامییەكان دەكات، لە چاو بەرهەم و كتێبەكانی تر، پێش هەموو كەس با خۆی دوو كتێب بكڕێت و بیخوێنێتەوە، دواتر گلەیی لە حیزب و بێ دەربەستی حكومەت و وەزارەتەكانیشی بكات، پێشم وانییە ئەو دیاردەیە هێندە مەترسیدار بێت، بەڵام جێگەی پرسیارە؟