رەحمان غەریب ئەوەی وا دەكات میدیایەك چاوپۆشی لە روداوی نەخوازراوی شارێك بكات، تەنها چاوی لە روداوەكانی كوشتن و دیمەنی نەخوازاوی ئاهەنگەكانی شەوی سەری ساڵی شارێكی تر بێت، نەزانین نییە بەوەی لەشارەكەی خۆی چی رودەدەن؟ بەڵكو زانینە، زانین بە جێبەجێكردنی ئەجێندای داەبەشكردنی جوگرافیایەك كەپارتی و یەكێتی، سواری سەری بوون ناویان لێناوە" زۆنی سەوز"،" زۆنی زەرد". ئەو روداوەی لە (پێجوێن) بەهای هەواڵیان هەیە، بۆ (ئامێدی)یش هەر راستە، ئەو میدیایەی چاو لە هەواڵێكی توندوتیژی (سەید سادق) و (شەقلاوە)، دەپۆشێت، و بەهای هەواڵییان پێنابەخشێت بگەڕێ بە دوای سەرچاوەی پارەكەی، ئیتر خۆت ماندوو مەكە بە پەیوەندی نێوان میدیا و ئەخلاقی پیشەیی، چونكە بەسادەیی: ئەخلاق لە دۆڵیكەو پارەیش لەسەر گردو شاخ و دۆڵی حزبەكانە.  هاوڵاتیانی دهۆك وەك هاوڵاتیانی هەڵەبجە وەك یەك مافیانە زانیارییان لەسەر ناوچەكانیان هەبێت، مافیانە بزانن و درۆیان لەگەڵ نەكرێت، كە تۆ باسی روداوێك دەكەیت 300 كم لێت دوورە، هەقە لەسەر روداوی شەقامی بەردەم ئۆفیسەكەیشت ئاگادار بیت، كە ئەمەت نەكرد، تۆ بەشێكیت لە ئەقڵییەتی میدیای زۆن، بە هەموو وردەكاری و ئیلیتزاماتێكی سیاسی و حزبی.  باسم لەو میدیایە نییە، كە كۆمەڵێك گەنجی خۆبەخش، بڕیاریان داوە پەیجێك، سایتك بۆ ناوەچەیەكی دیاریكراو دروستبكەنو هەواڵی شاریك گوندێك، روماڵبكەن و بڵاویبكەنەوە، بەڵكو بە دیاریكراوی ئەو بەناو رۆژنامەنوس بەناو دامەزراوانەی میدیایە كە كاریان قوڵكردنەوەی رۆحی ناوچەگەرییە كە ویستی یەكێتی و پارتییە.   بچن گوزەرێكی خێرا بە ناو روداوی توندوتیژی سەری ساڵی نوێی 2023 هەندێ شاری گەورەی جیهان بكەن: هەندێ رووداوی توندوتیژی بوەبە مۆركی ئاهەنگەكانی سەری ساڵ. لە ئەڵمانیا هێرشكردنە سەر كارمەندانی ئاگركوژێنەوە و پۆلیس و پەكخستنی خزمەتگوزاری فریاكەوتن لە بەرلینی پایتەخت، حكومەت و خەڵكی وڵاتەكەی توڕەكرد و تەنانەت بە " هێرشی وەحشی" وەسفیانكرا.  لە پاریس هێزە ئەمنییەكان، 690 ئۆتۆمبێل سوتێنراوە كە هێشتا كەمتر لەوەی سەری ساڵی پَشوو  كە 870 ئۆتۆمبێلی جۆراوجۆر بوون. لە ئیتالیا، 646 روداوی ئاگركەوتنەوە هەبووە، 180 كەس بە هۆی یاری ئاگرین بریندار بوون لە ناویاندا نزیكەی 50 كەسییان رەوانەی نەخۆشخانە كراون.  ئەم هەواڵانە بە حزبی و سیاسی و ناوچەیی ناكرێت، رووداوی دڵتەزێنن و نەخوازراوی ناوچەیەك دڵخۆشكەر نیین بۆ ناوچەكانی تریان، لە ئاستی نیشتیمانیدا سەركۆنە دەكرێت و توێژینەوەی لەسەر دەكرێت، پلان بۆ كەمكردنەوەی دادەنرێت. میدیای زۆنەكان، دەستتان ئاشكرایە، كەی پشوویەك دەدەن؟ كەی تێدەگەین درۆ، روماڵ و فۆكسی هەواڵەكانتان بێ بەهان؟ ئەرێ ئەم هەموو ماندووكردن و ئازاردانی هەستی بەرامبەر بەس نییە؟.

مەجید ساڵح هەموو ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن سلێمانی لە شارێکی بێ حاکم دەچێ و بەرەو هەڵدێرێکی ترسناک هەنگاو دەنگی. لە لایەک دەسەڵاتدارانی هەولێر بێ باکن لەوەی چی لە شوێنەکانی دیکەی کوردستان دەگوزەرێت و لەم لاشەوە بزوتنەوەی گۆڕان و پاریزگارەکەی کە رۆژگارێک خەڵکی بە ئومێدی گۆڕانکاری دەنگیان پێدان کزۆڵ و داماو لێی دانیشتوون و شاریان داوەتە دەست قەزاو قەدەرێکی نادیار... دووبراکە، کە ئەزموونێکی سیاسی و ئیداریی وایان نییە لەو پۆست و مەقامەدا بن، بێ باکی حکومەتی هەرێم و لاوازی بزوتنەوەی گۆڕان و بێ دەنگی نوخبەی روناکبیری شارەکەیان قۆستوەتەوە و لە بۆ رازیکردنی پۆپۆلیزمی ناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان ئەوەی بە خەیاڵیش تەسەور نەدەکرا لەو شارە روو بدات ئەوان بە لێدوانێکی سەرپێیی دەیکەن بە فەرمان و جێبەجێی دەکەن، غافڵ لەوەی ئەوانەی ئێستا چەپڵەیان بۆ لێدەدەن رۆژیان بێت و دەسەڵاتیان بێت پێش خەڵکی مەدەنیخواز ئەوان سزا دەدەن... ئەزموونی سیاسی زۆر سەرکردە دەریخستوە ئەوەی لە گەڵ شەیتان هاوپەیمانی ببەستێ بۆ مانەوە لە دەسەڵات، دواجار هەر شەیتان تەختوتاراجەکەی تەفروو تونا دەکات...

شوان سدیق گەلانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کاتێ تووشی قەیران دەبن توانای هەستانەوەیان باشترە لە گەلانی دیکە، بەڵام کێشەکە ئەوەیە زوو دەبنە داوی خەڵەتاندنی ڕۆژئاواییەکان، زۆر بەخێرای موعجیبی ڕۆژئاوای دەبن، ئەمەیش کۆمەڵێ پاڵنەری لە پشتە کەڕۆژئاواییەکان زیرەکانە دەتوانن بەقازنجی خۆیان بازاڕی سیاسی و ئابووری بشکێننەوە. کاتێ دۆناڵد ترامپ سەرۆکی ئەمریکابوو گەشتێکی گرنگ و خێزانی بۆ سعوودیە کرد ترامپ لە میانەی خوانێكدا كە بۆ محمد بن سەلمان جێنشنی سعودیە و شاندی یاوەری ڕێكیخستبوو لە كۆشكی سپی گوتی"شەرەفێكی گەورەیە میوانداری شازادە بن سەلمان و شاندی یاوەری بكەین كە زۆریان لە بارەوە دەزانم و مانگی ئایاری ڕابردوش لە سعودیە دیدارمان هەبووە لە ڕیاز، كە سعودیە بەڵێنی پێداین بە بەهای 400 ملیار دۆلار چەكی ئەمریكی بكڕێ. لە دوای کوشتنی ڕۆژنامەنووسی سعوودی جەمال قاشقچی ساڵی 2018 لە تورکیا دیاربوو ڕاستەخۆ بنەماڵەی شانشینی سعودیە بەوە تاوانبارکران کە ئەوکات بە فەرمانی ڕاستەخۆی شا موحەمەد جێنشینی پاشای سعودیە ڕۆژنامەنووسەکە تیرۆرکراوە.. بەڵام ئەو دۆسێیە بۆ ترامپ و ئەمریکا دەرفەتێکی باش بوو لە سەردەمی ئیدارەی ترامپ ئەمەریکاییەکان لە ڕێگای ئەم کەیسەوە توانیان کۆمەڵی دەستکەوتی ئابووری زۆر لە بنەماڵەی شانشینی سعودیە کۆبکەنەوە.... تەنانەت پاش هێرشی موشەكی بۆ سەر كۆمپانیای نەوتی ئارامكۆ ئەوکات حوسیەكانی یەمەن بەرپرسیاریەتی خۆیان لە هێرشە موشەكیەكە راگەیاند دواتر بەناوی مەترسی  ئاسایش ئەمریکا هێزەکانی لە سعوودیە زیادکرد.  دۆناڵد ترامپ سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بەڕاشکاوانە قسەی کرد و سعودیەکانی بەوڵاتێکی دەوڵەمەند و پارەدار ناوبرد گوتی "دەبێ پارە بدەن بۆ زیادكردنی هێزەكانیان هەر بۆیە سعودیە بڕی یەك ملیار دۆلاری پێشكەشكردونە بۆ زیادكردنی سێ هەزار سەرباز لە هێزەكانی ئەمریكا! دیارە لە مسەردەمەی ئێستە باشترین بازاڕ و ئاووری وڵاتان، وڵاتانی کەنداوە، قەتەر بەکردنەوەی مۆندیالی تۆپی پێ جیهانی سەرسامکرد. تەنانەت بڵاوکردنەوەی دۆسیەی مردنی هەزاران کرێکار و ئاشکراکردنی فەزیحەتی پارەو ڕەشوەدانی قەتەریەکان بە جێگری سەرۆکی پەرلەمانی ئەوروپاو چەند کەسێکی دی کاریگەری نەکردە سەر تێڕوانینی ڕۆژئاواییەکان بۆ سەر قەتەر بگرە تادێ گرێبەستی نەوت و غازی زیاتر لەگەڵ دەکەن! چوونی ئەستێرەی تۆپی پێ کریستیانۆ ڕۆناڵدۆی پرتوگالی بۆ یانەی ئەلنەسری سوودیە کاردانەی جیهانی لێ کەوتۆتەوە. دیارە هۆکاری چوونی کریستیانۆ پێدانی پارەیەکی زۆرە کە بەرزترین مووچەیە لە مێژووی تۆپی پێ لە جیهاندا.  • ساڵانە 200 ملیۆن یۆرۆ.  • مانگانە 16.67 ملیۆن یۆرۆ.  • هەفتانە 3.888 ملیۆن یۆرۆ.  • 555,555 هەزار یۆرۆ لە ڕۆژێکدا.  • 23 هەزار و 150  یۆرۆ بۆ هەر کاتژمێرێک.  • 386 یۆرۆ بۆ هەر خولەکێک.  • 6.5 یۆرۆ بۆ هەر چرکەیەک.

 هیوا سەید سەلیم وا ساڵی 2022 بەڕێدەکەین و، پێدەنێینە ناو ساڵێکی تازە، ساڵی پار وەک سەرجەم ساڵەکانی دیکە بۆ کورد پڕ نەهامەتی بوو، ئینکارکردنی مافە نەتەوەیەکان لەو بەشانەی کە هیشتان بیری شۆفینیزمی نەتەوەی سەرددەستە زاڵە بەردەوامە، لە باکووری کوردستان لەسەر سادەترین مافی نەتەوەیی، تەنانەت مافی هاوڵاتیبوونیش، بە هەزاران خەڵک لە لایەن دەسەڵاتدارانی تورکیا خراوەتە زیندانەکان، لە نێو ئەو خەڵکەدا پەرلەمانتار، سەرکردە، سەرۆک شارەوانی هەڵبژێردراوی خەڵک هەیە، تەنانەت ژن و پیریش خراونەتە زیندان. لە رۆژهەڵاتی ژێردەستەی کۆماری ئیسلامی لە سێدارەدانی گەنجان و، پەلکێشکردنیان بۆ کونجی زیندان،  لەسەر ئەوەی دەڵێن کوردین و جیاوازین لە ئێوە، هەروەها دەوترێت کە دەمانەوێت بە زمانی کوردی بخوێنین بەردەوامی هەیە. لە رۆژئاوای شۆڕش و بەرخۆدان، پیلانەکان لە دژیان چوارچێوەی ئیقلیمی تێپەڕاندووە، وڵاتانی بۆ مامەڵەکرد بەو خوێنەی بۆ رزگاربوون لە تیرۆری نێودەوڵەتی رژاوە،  سەودوا و مامەڵەیانە، دوو دوو و سێ و چوار، وڵاتان کۆدەبنەوە بۆ ئەوەی تەکبیر بکەن چۆن دەستکەوتەکانی رۆژئاوای کوردستان لەبار ببەن. باشوری کوردستان،  بە جیا لەگەل پارچەکانی دیکەی نیشتمان، هەرچی بەسەری هاتبێت ئۆباڵەکەی دەکەوێتە ئەستۆی دەسەڵاتدارانی هەرێمی کوردستان، بێباکی دەسەڵات لە بەدەنگەوەهاتنی کێشەکانی خەڵک،  کە خۆی دەبینێتەوە لە خزمەتگوزاری و ، دابینکردنی هەلی کار و،  گێڕانەوەی مووچە زەوتکراوەکان، هەروەها یەکلانەبوونەوەی ململانێکان لەگەڵ بەغدا و،  دابەشبوونی حزبە دەسەڵاتدارەکان لەسەر ئەجێندای ئەقلیمی و ، نەبوونی ستڕاتیژی هاوبەشی نیشتمانی بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ بەغدا،  هێندەی دیکە باری سەرشانی خەڵکی قوورستر کردووە، هەروەها خەڵکی کوردستانی  بە دەسەڵات و تەنانەت پرۆسەی سیاسی کوردستانیش نائومێد کردووە . بەڵام لەگەل هەموو ئەو نەهامەتیانەشدا، هێشتان گەلی کوردستان لە تەواوی پارچەکانی کوردستان لە مەیدانە، ساڵی 2022 جیا لە ساڵەکانی دیکە،  کوردان لە رۆژهەلاتی کوردستان،  پێشەنگایەتی گەورەترین شۆڕش و ڕاپەڕینیان کرد، کە بە شۆڕشی ژنان لە ژێر درووشمی ( ژن ژیان ئازادی) ناسراوە، ئەو شۆڕشەی جارێکی دیکە کورد و ژنانی کوردی بەتەواوی جیهان ناساندەوە،  کە میللەتێکین بۆ ئازادی و دیموکراسی و مافە نەتەوەییەکانمان ئامادەی هەموو جۆرە قوربانیەکین. شایانی باسە، کورد لە مێژووی خۆیدا هێندەی نەهامەتی بینیوە، بۆیە لە کۆتایی هەموو ساڵێک هیچی بۆ نەماوەتەوە و پەنای بۆ ئەو پەندە کوردیە بردووە کە دەوترێ:- (ساڵ بە ساڵ خۆزگەمان بە پار)، ئەم ساڵ وێڕای ناخۆشیەکان،  نابێت بووترێت خۆزگەمان بە پار، چونکە ساڵی پار وێڕای قەیرانە بەردەوامەکانمان،  دەرد و بەڵای پەتای کۆرۆناش سەربار بوو، کە چەندین ئازیزی لێ سەندین. ئومێد دەکەین ساڵی تازە "2023" بۆ گەلی کوردستان و مرۆڤایەتی وەک ساڵەکانی دیکە نەبێت ، بۆ کورد ساڵی بەدیهاتنی خەونی نەتەوەییەکانمان بیت، ئەو خەونانەی کە شاعیری مەزنی کورد "ئەحمەدی خانی"  پێشی  350 ساڵ بەر لە ئەمڕۆ فەرموویەتی: (گەر دێ هەبوا مە ئیتیفاقەک  ڤێگرا بکرا مە ئینقیادەک  روم و عەرەب و عەجەم تەمامی  هەمیا ژ مە تا دکر غولامی  تەکمیل دکر مە دین و دەولەت  تەحلیل دکر مە عیلم و حیکمەت) هەر سەبارەت بە لاوازی هەستی نەتەوەیی دابەشبوونی کوردان بەسەر ئەجێندای دووژمنان و داگیرکەران، حاجی قادری کۆیی دەفەرموێ: (یەکێ لەم لاوە ڕوو دەکاتە عەجەم دووش لەولاوە دەبنە دوژمنی هەم کوا والی سەنندوج، بەگزادەی ڕەواندوز کوا حاکمی بابان، میری جەزیر و بۆتان کوا ئەو دەمی کە کوردان ئازاد و سەربەخۆ بوون سوڵتانی میلک و میللەت، خاوەنی جەیش و عیرفان) سەیرکەن ئەحمەدی خانی و حاجی قادری کۆیی لەسەرددمی خۆیان چۆن لە خەمی یەکڕیزی کورد دابوونە؟ ئەوان لەسەردەمی غەریبی و ئاوارەیی هاوارەیان بۆ یەکێتی کوردان لێهەڵساوە، کەچی سەران و بڕیار بەدەستانی کورد،  لەسەردەمی زێڕینیان هەل و دەرفەتەکان لەدەست کورد دەدەن، بۆیە دەبینین،  ئەوانەی ئێستا حاکم و سەرداری هەرێمی کوردستانن، نایەن کار بۆ بەدیهاتنی خەونەکانی (ئەحمەدی خانی و حاجی قادر) بکەن، بگرە خەمی ئەوان خەمی دەوڵەمەندبوونی خۆیان و کەسە نزیکەکانیانە لەسەر حسابی خەڵکی کوردستان، بۆیە وا بڕوات دەبێت ساڵێکی دیکەش هەر باس لەو خەمانە بکەین و، هەمان پرس لە رۆژمێری خۆمان یاداشت بکەینەوە.

سالار مەحمود لەبەرەبەیانی جەژندا، گەورە "دیکتاتۆری نێودەوڵەتی سەدام" لەسێدارە درا. دیکتاتۆری نێودەوڵەتی بەو مانایەی چەندین تاوانی نێودەوڵەتی لەسەردەمی حوکمڕانیەکەیدا ئەنجام دا. رووداوی سزادانەکەی لەسیاقی خۆیدا گفتوگۆی زۆر ھەڵدەگرێت. بەڵێ سەدام شایستەی سزادان بوو. بەڵام لەکاتێکی نەگونجاوی یاسایی و عورفیدا جێبەجێ کرا. پیشاندانی دیمەنی ژووری ھەڵواسینەکە، بەھوتافی مەزھەبیەوە لە بەرەبەیانی رۆژی ٢٠٠٦/١٢/٣٠ ناشیاو بوو. تاوانی دوجێلی ساڵی ١٩٨٢ ١٤٨ کەسی تێدا گولەباران کران و لەسێدارەدران. لەسەر ئەو تاوانە حوکمەکەی لەسەر جێبەجێکرا. تاوانی دوجێل لەئەنجامی ھەوڵی تیرۆری سەدام حسێن بوو. رۆژی ٢٠٠٧/١/٨ دوای نۆ رۆژ لە سێدارەدانی سەدام دانیشتنی ٣٤ ەمینی دادگا لەسەر دۆسیەی ئەنفال بەڕێوەچوو. کورسیەکەی سەدام چۆڵ بوو، یاوەرەکانی زۆر خەمبارو خامۆش خۆیان پیشان ئەدا. راستیەکەشی ئەوەبوو سەدام لەناو قەفەسی دادگاشدا ھاوەڵەکانی بەسەرۆک و گەورەی خۆیانیان دەزانی. دادوەر محەمەد عرێبی بەیاننامەیەکی دادگای خوێندەوە، کە تایبەت بوو بەو تۆمەتانەی ئاراستەی سەدام حسێن کراوە لەسەر دۆسیەی ئەنفال. رایگەیاند ئەو بابەتە کۆتایی ھاتوە، بەو پێیەی تاوانبار سزای رەوای خۆی وەرگرت و، کۆتایی بە ژیانی ھێنرا. ئەم بەیاننامەیە دەرخەری ئەوەبوو کە ئیعدام کردنی سەدام حسێن، پێش کۆتایی ھاتنی دۆسیەی ئەنفال و زۆر پرسی قوڵتر کەم بایەخکردنی سەنگی دۆسیەی ئەنفال و کیمیاباران و مەلەفەکانی تریش بوو. دەبوو بەلای کەمەوە سەدام بمابایە تاوەکو دۆسیەی ئەنفال دۆسیەکانی تریش تەواو ئەبوو. چونکە سەدام لە نیوەی دانیشتنەکانی دادگای ئەنفالیش ئامادە ببوو. ھێشتا بۆ یەکلاکردنەوەی دۆسیەکە مانەوەو ئامادەبوونی پێویست بوو. بەڵام دەستە بژێری شیعەی حوکمڕان، پەلەیان بوو بە کۆتایی ھێنان بە ژیانی سەدام حسێن. لەو دانیشتنەدا کە دانیشتنی ژمارە ٣٤ بوو عەلی حەسەن مەجید وتی: ئیتر من لەمەودوا بێدەنگ دەبم و ھیچ قسەیەک ناکەم. تا ئەو کاتەی حوکمەکەم دەردەچێت. بیانووی ئەوە بوو کە دادگاکە دەستی سیاسی تێدایە. لەسێدارەدانی لەبەرەبەیانی جەژندا سۆزی شۆڤێنیە عەرەبەکان و خەڵکی چەند وڵاتێکی عەرەبی بەلای تاوانباردا راکێشا. بەتایبەتی بەو میکانیزمەی کە لەتەلەفزیۆنەوە پیشاندراو دروشمی مەزھەبی لەکاتی جێبەجێکردنی سزاکەیدا دەوترایەوە. خودی سەدام وەک لە شاشەوە بینرا نەیھێشت پەڕۆ بکرێتە سەرو دەموچاویەوەو چووە بەردەم پەتی سێدارە. سەدام جەلادو خوێنڕێژێکی دەگمەن بوو، ئەو سزایە لە رووی ویژدانی و یاساییەوە شایستەی بوو، چونکە عیراقی لەماوەی ٣٥ ساڵدا کردبوە شەڕگەی گەورە. بەسەدان ھەزار مرۆڤی بەبێ حوکمی دادگا گولەباران کرد، ھەزارانی زیندەبەچاڵ و بێگۆڕو بێناونیشان کرد، ھەزارانی لەسێدارەدا، بیم و تۆقاندنی لەھەموو بستێکی وڵاتەکەدا چاندبوو. بەڵام لەبەردەم ئەمریکاییەکاندا زەلیل و لاواز دەرکەوت. سەدام تا دوا ساتەکانی ژیانی بڕوای نەبوو سزای لەسێدارەدانەکەی جێ بەجێ دەکرێت. بۆیە چەندین جار لەناو دادگاوە باسی بێ منەتی خۆی لە جێبەجێکردنی سزاکەی کرد. کاتێ چووە بەردەم پەتی سێدارەش زمانی لە گۆکردن نەکەوت ئەمەش بەپێی ھەندێ خوێندنەوەی دەرونی کەمترین ترسی لەو جۆرە مردنە بوو. سەدام تاوانی زۆر گەورەی دژ بەمرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ و تاوانی کۆمەڵکوژی ئەنجامدا، بەڵام لەسەر دۆسیەیەکی بچوکتر لەتاوانە ھەرە دەگمەنەکان لە سێدارە درا. لەناوبردنی سەدام بە سیاسی کرا، چونکە ھەموو بڕیارێکی لەسێدارەدان پێش جێبەجێکردنی پێویستە ماوەی تەمیزیەکەی کە ٣٠ رۆژە تەواو بکات. حکومەتی شیعە نەیھێشت ١٠ رۆژ بەسەر ئەو ماوە یاساییەدا بڕوات حوکمەکەیان جێبەجێکرد. بەشێک لە سیاسیەکانی عیراق بڕوای تەواویان بە گۆڕانکاریەکانی پرۆسەی ئازادی عیراق نەبوو، متمانەیان بە ئەمریکاییەکانیش نەبوو. بەعسیەکانیش رۆژانە کردەوەی تیرۆریستی و خۆکوژیان لە ناو بەغداو دەوروبەری ئەنجام ئەدا. جار جارە مەحکەمەکەشیان ھاوەن باران ئەکرد. شیعەکان بەتایبەتی ترسی ھەڵگەڕانەوەی مێزی بارودۆخەکەیان ھەبوو، بۆیە پەلەیان بوو لە فەوتاندنی سەدام. ئێستاش رام وایە دەبوو سەدام حسێن لە دادگایەکی نێودەوڵەتی مەحکەمە بکرایە، بۆ ئەوەی دۆسیەی تاوانەکان بەنێودەوڵەتی ببونایە. گەرچی سزای دادگای دەولی لەسێدارەدانی تێدا نەبوو. بەڵام گرەنتی چارەنوسی بۆ کوردو ئایندەی کوردستان لەئاستی نێودەوڵەتی مسۆگەر دەکرد. ئێستاو بۆ داھاتووش تاوەکو دادگاییەکی نێودەوڵەتی بۆ یەکێک لە دۆسیەکانی جینۆسایدی کورد نەکرێتەوە. گەلەکەمان ھەمیشە لەبەردەم مەترسی جینۆسایددایە ئەگەر سەدام لەناو چووبێ، ئەوا سەدامیزیم و عەقڵ جەلادەکان ھەر ماون! پرسیار ئەوەیە بۆچی سەدام لەمەحکەمەی نێودەوڵەتی لێپێچینەوەی لەگەڵ نەکرا؟ بۆ ھەوڵی جدی لەو پێناوەدا ھەست پێ نەکرا. پرسیارێکە ھەوڵدەدەم لە کتێبی "دۆسیەی ئەنفال لەدادگای باڵای تاوانەکانی عیراق"دا کە لە ئایندەدا بڵاودەبێتەوە وڵامی بۆ بدۆزمەوە. 

سه‌ردار عه‌زیز پرسی لامەرکەزیی سەرەتاتکێ دەکات لەناو کایەی سیاسی کوردستاندا. وروژاندنی ئەم پرسە لەکاتی تایبەتدا، بۆ ماوەیەکی کورت، لەکاتێکدا ئاماژەیە بۆ بوونی ئەم پرسە لە هەناو کایەی سیاسیدا، بەڵام لەهەمانکاتدا بەکارهێنانی وەک کارتێکی فشار. لە هەمانکاتدا جۆرێک لە مامەڵەیە کە زیانی زۆر بەم چەمک و شێوازی حوکمڕانییە دەگەیەنێت. ئەمەش وەهایکردووە کە پرسی لامەرکەزیی ئەو گرنگی و بایەخەی نەمێنێت. لەم نوسینەدا قسە لەسەر ئەم پرس و چەمکە دەکەم، بە شێوەیەکی بەرفراوانتر. چونکە لە دونیای کوردیدا قسەکردن لەسەر چەمکێک یان باسێک زیاتر ئامرازییە لەبری مەعریفیی، بەڵام بە نەبونی مەعریفە لە پشت هەر ئامرازێکەوە وەها دەکات کە چەمک و پرسەکە زۆر لاوازو هاکەزایی دەرکەوێت. لە ناوچەی ئێمە، بە شێوەیەکی بەرفراوان، دەسەڵات هەمیشە ناوەندیی بووەو ناوەندێتی بوەتە خەسڵەتێکی سەرەکی دەسەڵات. ئەم کەلتورو ئاگاییە هەندێک دەیگەڕێننەوە بۆ سەردەمی عوسمانی، بەتایبەت سیستەمی باجی عوسمانی. [باو بووە لە سەردەمی عوسمانیدا کە ساڵی جارێک باج کۆکەرەوە چوەتە ناوچەکان خەڵک لێی هەڵاتوە بۆیە باج لە زمانی کوردیدا یەکێک لە ماناکانی وەک سزایە. بۆ نمونە کاتێک کەسێک هەڵەیەک دەکات، خەڵک دەڵێن دەبێ باجەکەی بدات]. ناوەندێتی و بوونی دەسەڵات وەک پرۆسەی تەواوکەر دەبینرێت لای هەردوو نوخبەی ڕۆشنبیرو نوخبەی سیاسی. هەردوو دەسەڵات وەها دەبینن کە دەبێت لە جێگایەکدا، لە کەسێکدا یان لە گروپێکدا کۆبێتەوەو پاشان لەسەر مۆدێلی سەپاندن و هەژەمۆنیەت و ڕاکێشان یان تێکشکانی دەسەڵاتەکانی تر هەژەمۆنیەتی خۆی بسەپێنێت. کاتێک کارم لەسەر چەمکی لادەولە دەکرد لە عێراقدا، ئەوەم بە ڕونی بۆ دەرکەوت کە لە هەناو نوخبەی کەلتوریی و نوخبەی سیاسی عێراقدا دەوڵەت وەها دەبینرێت یەکەیەکی مەرکەزییەو خاوەن قۆرغکاریی و چەسپاندنی دەسەڵاتە بەسەر هێزو پانتایی و ناوەندەکانی تردا. ئەم ڕەهەندە کەلتورییەی ناوەندێتی وەهایکردووە کە ناناوەندێتی وەک دۆخێکی شاز ببینرێت، بۆیە هەندێکجار لامەرکەزی لەگەڵ پەرتبون و پشێویدا تێکەڵ دەکرێت. جگە لە مێژوو، مۆدێلی زاڵی ناوەندێتی ڕەگی لە پێناسەی ماکس ڤیبەردا هەیە بۆ دەوڵەت. بەلای ئەوەوە دەبێت دەوڵەت قۆرغکاری هەموو ئامرازەکانی توندوتیژی بێت. ماکس مناڵی سەردەمی سییەکانی ئەڵمانیایە کە پشێویی و ناسەقامگیری خەسڵەتی سەرەکی بوو. بەڵام دیدەکەی ڤیبەر ڕەگی دەگەڕێتەوە بۆ دەسەڵاتی مۆدێرن کە لە هۆبزەوە دەستپێدەکات. هۆبز مناڵی شەڕی ناوخۆو شەڕی وڵاتانی ناو ئەوروپایە، بۆیە هەموو دەسەڵات دەبەخشێت بە سەروەر، بە دیدی ئەو مرۆڤ دەبێت لەنێوان ئازادی و ئاسایشدا سەوداو مامەڵە بکات. ئەمڕۆ لە دونیادا زۆر باس لە ناناوەندی دەکرێت، بەڵام ئەم باسکردنە، هەرچەندە پەیوەندی بە دونیاوە هەیە، بەڵام لە کوردستان باس ناکرێت. لە چەند دەیەی ڕابوردودا، بە هۆکاری جیهانگریی و زاڵبونی لیبرالیزم و گەشەی تەکنەلۆجیا، دونیا تەخت بوو، وەک تۆماس فریدمان دەڵێت. ئەم تەختبونەی دونیا، بووە هۆکاری گەشەی بێوێنەی شار. شار ناوەندی گەشەو ئابوری و دەرفەت و ژیانی باشترە. دەرئەنجامی ئەمە وەهایکردووە، زۆر شوێنی دەرەوەی شارەکان پشتگوێ بخرێت. لە هەندێ وڵاتی ئەوروپی ئەمە گەشتوەتە ئاستی قەیران، بۆ نمونە ئیسپانیا. ئەو خەڵکانەی کە لە جێگاکانی دەرەوەی شار دەژین، وەها ناو دەبرێن کە گرنگ نین. ئەمەش بوەتە هۆکاری داڕمانی ئابوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی لەو جێگایانەدا. لێکۆڵەرێکی ئیسپانی بەناوی Rodriquez-Pose هەیە لە زانکۆی ئێل ئێس ئی لەندەن، تێزێکی پەرەپێداو لە ژێرناوی تۆڵەی ئەو جێگایانەی کە گرنگ نین. تۆڵەی ئەم جێگایانە لە ڕێگای دەنگدانەوە دێت کاتێک دانیشتوانی ئەم جێگایانە دژ بەو مۆدە سیاسی و ئابورییە دەنگدەدەن کە لە شارەکاندا باوە. بۆ نمونەی زۆربەی دەنگدەرانی برێکسیت یان ترەمپ لەم جێگایانەیە. ئەمە بە زەقی لە کوردستانیش دەبینرێت کاتێک خەڵکی قەزاو ناحێکان لە ئەوانیتر زیاتر پشتگوێخراون لە ڕێگای سودمەندبون و خزمەتگوزاریی و کارەوە. ئەم ناوەندبوونەی شارەکان و دژە ناوەندبوون لە دەرەوە، خەسڵەتێکی سەرەکی سیاسەت و ئابوری و کۆمەڵایەتی هەرێمی کوردستانە، کە بەشێکە لە شەپۆلە جیهانییەکە. بۆیە دەبێت بە هێند وەربگیرێت. ئەمە لەکاتێکدا زیاتر هانی بە شاربوونی خێرا دەدات کە وەک دیاردەیەک قەیرانی زۆری هەیە، بەتایبەتی لە داهاتوودا. بەڵام ناوەندبونێکی تر هەیە کە خۆی لە ناوەندبوون یان پایتەختبوونی هەولێرو پەراوێزکەوتنی شارەکانی تری وەک دهۆک و سلێمانیدا دەبینێتەوە. ئەم ناوەندبوونە زیاتر جێگای مشتومڕە. کورد هێشتا ڕانەهاتووە پایتەختی هەبێت. ئەمە هەم بە پۆزەتیف و هەم بە نێگەتیفیش. بەڵام سەرباری ئەمانە، ناوەندێتی و ناناوەندێتی نە تەنها پرسێکی ئیدارییە، نە جوگرافی. بۆیە پرسی نادادپەروەریی جوگرافی، ڕەنگە تەنها بەشێک لە کێشەکە لەخۆی بگرێت. نادادپەروەریی جوگرافی بە مانای ئەوەی کە پانتاییەک یان شوێنێک زیاتر دەرفەتی بەردەکەوێت لە شوێنێکی تر. هۆکاری ئەم نادادپەروەرییە ڕەنگە سیاسی، یان ئابوریی بێت. بەم پێیە لە کۆمەڵگای ئێمەدا چەندین جۆر لە ناوەندیبوون و ناناوەندیی هەیە. بەڵام سەرباری هەبوونی چەمکی لامەرکەزیی و هەبوونی دیاردەی ناوەندێتیی و بەڵام لامەرکەزیی جگە لە زاراوەیەک هیچی تر نیە. ناناوەندێتی یان لامەرکەزیی، بە هەمانشێوەی مەرکەزیی خاوەن تایبەتمەندی و خەسڵەتی خۆیەتی. لامەرکەزیی ئیداریی و دارایی و سیاسی و کەلتوریی و سیستەمی هەیە. بۆ ئەوەی سیستەمێک لامەرکەزیی بێت دەبێت لە کرۆکی حوکمڕانیدا کرانەوە، لە خۆگرتن، گفتوگۆ، جیاوازیی و ناسینەوەی تایبەتمەندی شوێنەکان و لە بەرچاوگرتنی شوناسەکان بوونی هەبێت. لامەرکەزیی کاتێک فەراهەم دەبێت کە پیادەکردنی دەسەڵات لەسەر ئەو داتاو خواست و داوایانە بێت کە لە بنەوە دێن بۆ سەرەوە، نەک لە سەروە بۆ خوارەوە. بەڵام بۆ ئەوەی ئەمە فەراهەم بێت دەبێت ناوەند بوونی هەبێت. کوردستان کۆمەڵگایەکە لە مێژوویدا ناوەند هەمیشە لە دەرەوەی بووە. دروستبوونی ناوەندێک لە ناوەوە، وەرچەرخانێکە نەک تەنها لە پیادەکردنی سیاسەتدا، بەڵکو لە عەقڵیەتی سیاسیدا. ئەمە هێشتا بە تەواوی نەڕسکاوە. پیادەکردنی ناناوەندێتی سیاسی کۆمەڵێک ڕێگریی زۆری هەیە، لە سەرووی هەمویانەوە مێژوو و یادەوەریی و کەلتوری شەڕی ناوخۆ. شەڕی ناوخۆی کوردی کاتێک کۆتایی هات کە لە ناوەندێک زیاتر لە کوردستان دروستبوو. لامەرکەزیی بریتی نیە لە زۆربوونی ناوەند یان مەرکەز، بەڵکو بریتییە لە بوونی ناوەند بەڵام پیادەکردنی دەسەڵات بە ڕێتمی ناناوەندێتی. بەو مانایە دەسەڵات ناسەپێنرێت بەڵکو بەرهەم دێت. ناناوەندێتی لە دونیای ئەمڕۆدا زیاتر ئاسان بووە، چونکە تەکنەلۆجیا هەموو ماڵ و جێگایەکی کردوەتە ناوەند. تەکنەلۆجیا سیستەمی بەڕێوەچونی دەسەڵات لە سیستەمێکی ناوەندییەوە دەگۆڕێت بۆ سیستەمی تۆڕ. زیاتر بە تەکنێکردنی دەسەڵات بڕێکی زۆر لە حوکمداری ناناوەندیی دەکات. ناناوەندێتی یان لامەرکەزیی سەرباری ئەم ڕێگرانە، ڕێگرێکی گەورەی تری هەیە ئەویش ناوەندبونی زیاتر دەسەڵاتە لە عێراق. نوخبەی عێراقی کە زیاتر هەڵەشەو پەرچەکردارە، وەها دەزانێت کاتێک سیستەمێک کار ناکات بیگۆڕیت بە سیستەمێکی تر ئەوا دەکەوێتە کار، بەڵام وەک زۆر شوێن دەریخست، تورکیا یان تونس بۆ نمونە، کاتێک سیستەمی پەرلەمانی توشی قەیران دەبێت سیستەمی کەسی بەهێز یان سەرۆکایەتی نابێت چارەسەر، بەڵکو هەمان گرێکان دەمێننەوە بەشێوازی تر. سیستەمی سیاسی هاوسەنگییەکی ناسکە لەنێوان دەسەڵاتی تاکە کەس و پشێویدا. بۆیە دەبێت هەمیشە چاودێریی بکرێت.

كاوە محەمەد تایبەت بە (درەو)  نیوەڕۆی رۆژی (٢٠١٨/١٠/١) لەژوورەکەی (رێکخەری گشتی) لەگردی زەرگەتە و بە ئامادەبوونی (عومەری سەید عەلی، م.جەمال محەمەد، شۆڕش حاجی، حەمەتۆفیق رەحیم، د.رەئوف عوسمان و مستەفا سەید قادر) و لەفراکسیۆنیش (د.یوسف محەمەد، د.بەهار مەحمود، د.غالب محەمەد و کاوە محەمەد) کۆبووینەوە کە لەسەر داوای (خانەی راپەڕاندن) بوو، (هۆشیار عەبدوڵڵا) نەهاتبوو، بەڵام (مستەفا سەید قادر) وتی؛ رای (هۆشیار) لای منە و ئەو رازییە.. سەرەتا (رێکخەری گشتی) قسەیکرد و وتی؛ بۆ ئەوە بانگمان کردوون کە بگەڕێنەوە بەغدا، بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماریش خۆتان دەزانن لەماوەکانی رابردوودا یەکێتی و د.بەرهەم چۆن مامەڵەیان لەگەڵ کردووین و جێگەی متمانە نین، خاوەنی بەڵێنەکانیان نەبوون و رێککەوتنەکەیان جێبەجێ نەکرد، (د.بەرهەم) بەبێ پرسی ئێمە گەڕایەوە ناو یەکێتی و پشتی لەهاوڕێکانی کرد..برادەرانی پارتی-ش داوایان لێکردووین کە دەنگ بە کاندیدەکەیان بدەین، ئێمە ئەوان بە باشتر دەزانین و پێمان باشە دەنگ بە (د.فوئاد حسێن) بدەن، (مستەفا سەید قادر) وتی؛ ئەوکاتەی وەفدەکەیان هاتبوون، لیژنەی هاوبەشمان دروستکردووە کە پەیوەندییەکانمان ئاسایی بکەینەوە، ئەوانیش ئامادەیی خۆیان دەربڕیوە کە هەموو رێککەوتنێکمان لەگەڵ بکەن و لەئاستی عیراق و هەرێمی کوردستانیش هاوکارمان بن، من وتم؛ جارێ بایکۆتەکەمان بۆ دانیشتنەکانی پەرلەمان هەڵە بوو، بە بێ راوێژی ئێمە بڕیارتان لێ دا و زەرەرمان کرد، ئێستاش کە باسی بێ بەڵێنی یەکێتی دەکەن، پارتی-ش بە هەمانشێوە بوو، ئەوکاتەی (کاک نەوشیروان) لەژیاندا بوو، سەرۆکی پەرلەمان و (٢٤) کورسی و (٥) وەزارەتمان هەبوو، بەڵێنەکانیان جێبەجێ نەکرد، ئێستا کە ژمارەی کورسییەکانی پەرلەمانمان بۆتە نیوە، خێرە پێتانوایە دەبنە خاوەنی بەڵێنی خۆیان ؟! راستییەکەی پارتی دەیەوێ ئێمەش وەک یەکێتی ببینە پاشکۆیان، نەک خاوەنی پرەنسیپەکانی خۆمان، بۆیە من لەگەڵ ئەوە نیم دەنگ بە هیچیان بدەین و دەنگی سپی بخەینە سندوقەوە، پاشان (د.غالب) وتی؛ من لەگەڵ بایکۆتم، بەڵام بە بڕیاری بزووتنەوەکەوە پابەند دەبم، پێشتریش (د.غالب) کە تۆزێک بە درەنگەوە گەیشت، رێکخەری گشتی لەژوورێکی جیا لەگەڵی دانیشت و ئینجا هاتنەوە ناو کۆبوونەوەکە، پاشان (د.بەهار) وتی؛ منیش هاوڕای (کاوە)م، بەڵام پابەندم بە بڕیاری (گۆڕان)ەوە، (د.یوسف)یش وتی؛ من وەک رای شەخسی خۆم لەگەڵ دەنگدان بە هیچیان نیم، بەڵام پابەند دەبم بە بڕیاری بزووتنەوەکەوە، روویان لەمن کرد کە رای کۆتایی خۆم بڵێم، لە(مستەفا سەید قادر)م پرسی؛ پارتی ئامادەن چیمان بۆ بکەن ؟ وتی؛ وتوویانە بۆ هەموو شتێک ئامادەین، وتم؛ پێمباشە  داوایان لێ بکەن کە رازی بن سیستمی سیاسی بکرێت بە پەرلەمانی، بۆئەوەی سبەی بە رووسوورییەوە بچینەوە بەردەم خەڵکەکەی خۆمان کە بەرامبەر پرسێکی مەبدەئی ئەوەمان کردووە، نەک بۆ پۆست و پارە، وتی؛ رەنگە ئێستا کاتی ئەوە نەبێ، وتم بۆ کاتی نیە، دەکرێ لەرێککەوتنێکی نووسراودا ئەو دێرە جێگیر بکرێت، وتی؛ باشە پێیان دەڵێین..هەروەها وتی؛ بەڵێنی ئەوەشیان پێ داوین کە بەشێک لەدەنگەکانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان-مان بۆ بگەڕێننەوە و ژمارەی کورسییەکانمان زیادبکات !، وتم دەمەوێ بە فەرمی (تحفظ)ی من بەرامبەر ئەو بڕیارەتان لەمەحزەر تۆمار بکەن، بەڵام مادام هەموو هاوڕێیان پابەند دەبن بە بڕیاری بزووتنەوەکەوە، منیش لەریز دەرناچم و پابەند دەبم، دواتر (مستەفا سەید قادر) بۆ رای (هۆشیار عەبدوڵڵا) وتی؛ قسەم لەگەڵ کردووە و ئەو رازییە، دواتر کە بەرەو بەغدا دەڕۆیشتین، لەناو تەیارەکە (هۆشیار) وتی؛ بەڕاستی ئێمە وەک (گۆڕان) نابێ چیتر بە لۆجیکی (لا شرقیە و لا غربیە) و بە مەزاجی فەیسبووک هەڵسوکەوت بکەین، بەڵکو دەبێ وەک حزب سیاسەت بکەین.. لەکۆی ئەو دانیشتنە بۆم دەرکەوت کە پارتی تەنها بەڵێنی زارەکیان پێ داون و ئەمەش بەشێک بوو لەو سەفقەیەی لەپێش هەڵبژاردنەکانی کوردستان لەنێوان هەردوولادا دەستیپێکردبوو و پاشکۆبوونی (گۆڕان)یان بەرامبەر بە هەندێ پۆست و پارەی مانگانە کڕیبوو..دواتر بە (مستەفا سەید قادر)یان وت؛ بڕۆ مشوری تەیارەکەیان بۆ بخۆ..کە رۆیشتمەوە بۆئەوەی خۆم حازربکەم، (د.یوسف) تەلەفۆنی بۆ کردم و وتی؛ ئەوە من لەرێگەی (د.دەرباز)ەوە خەریکی تەرتیبکرنی تەیارەم، دواتر لە (د.دەرباز)م پرسی، سەرەتا وتی؛ بە من نەوتراوە، پاشان وتی؛ ئەها بیرم هاتەوە بەڵێ تەرتیب کراوە ! لەو ساتەدا (د.یوسف) تەلەفۆنی بۆ کردمەوە و وتی؛ دەبێ سەعات (٦.١٥) دەقیقە لەفڕۆکەخانە بین، دواتر چەند جارێک تەلەفۆنم بۆ (د.غالب) کرد، دەستنەدەکەوت، پاشان وەڵامی دامەوە و وتی؛ راستیەکەی من نایەم..ئیتر لەفڕۆکەخانە هەر چوارمان (د.یوسف، د.بەهار، هۆشیار و کاوە) قەلەق بووین بۆ تەیارەکە کە پێ دەچێت پارتی دابینی کردبێت نەک (د.دەرباز)، کە سەرکەوتین لەیەکێک لەستافی فڕۆکەکەم پرسی؛ ئەم فڕۆکە تایبەتە هی کێیە و لەکوێ-وە هاتووە ؟ وتی؛ هی کۆمپانیایە، لەیەکێک لە (مضیفەکان)م پرسی کە کچێکی بێگانە بوو، وتی؛ لەهەولێرەوە هاتووین..ئیتر زانیمان کە پارتی فڕۆکەکەی دابینکردووە، لەوساتەدا هەستم بە شەرمەزارییەکی زۆر کرد کە تاکە رووداوێکە لەژیانی سیاسیمدا بە هەڵە و پەڵەیەکی گەورەی ببینم. بڕیاربوو دانیشتنەکەی پەرلەمان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار سەعات (٨)ی ئەمشەو بکرێت، بەڵام نصاب تەواو نەببوو و بۆ رۆژی دواتر دواخرا، بۆیە بڕیارماندا لەفڕۆکەخانەی بەغداوە یەکسەر بچینە شوقەکەی من لەناوچەی سەوز.. سەرلەبەیانیی رۆژی دواتر (٢/١٠/٢٠١٨)، هەر لەشوقەکەی من کۆبووینەوە و وتم؛ ئەم سەرکردانەی گۆڕان شکستیانهێناوە، با ئێمەش نەکەن بە بەشێک لەو شکستەی خۆیان، هەریەکە و بە هەڵوێستەکانمان سەرمایەیەکی رەمزیمان پێکهێناوە، بەمشێوەیەیەی کە ئەوان دەیانەوێت، لەدەستی دەدەین، بۆ بزووتنەوەکە و خۆشمان زۆر خراپ دەکەوێتەوە، (هۆشیار) وتی؛ با بچین بۆ پەرلەمان و لەوێ کۆنگرەیەکی رۆژنامەنووسی رێکخەین و بڵێین؛ سەرپشک کراوین کە دەنگ بە کێ دەدەین، ئیتر هەر وامانکرد و لەکۆنگرە رۆژنامەنووسییەکە (من و هۆشیار) قسەمانکرد و دواتریش هەر پێنجمان دەنگمان بە هیچیان نەدا وکاغەزی سپیمان خستە سندوقەوە. هەر لەو دانیشتنەدا ئێمەی ئەندامانی فراکسیۆنی (گۆڕان) سوێندی یاساییمان خوارد، ئەنجامی دەنگدانەکەش بەمشێوەیە بوو؛ لەگەڕی یەکەمی هەڵبژاردن، د.بەرهەم (١٦٥) دەنگ و د.فوئاد حسێن (٨٩) دەنگی بەدەستهێنا، لەگەڕی دووەمیش د.بەرهەم (٢١٩) دەنگ و د.فوئاد حسێن (٢٢) دەنگی بەدەستهێنا. پێش گەڕی دووەم (د.ڤیان سەبری) سەرۆکی فراکسیۆنی پارتی وتی؛ بەیاننامەمان هەیە و دواتر وتیان (د.فوئاد) لەکاندیدبوون دەکشێتەوە، فراکسیۆنەکەیان نامەی خۆکشاندنەوەیان پێشکەش بە سەرۆکی پەرلەمان کرد، بەڵام سەرۆکی پەرلەمان قبوڵی نەکرد و وتی؛ دەبێ بە ئیمزای (د.فوئاد حسێن) خۆی بێت، ئیتر لەناو کێبڕکێیەکەدا مایەوە و دەرنەچوو و (د.بەرهەم) بوو بە سەرۆک کۆمار و سوێندی یاسایی خوارد. ئەویش راستەوخۆ بە ئامادەبوونی (محمد الحلبوسی-سەرۆکی پەرلەمان) و ژمارەیەک لەسەرۆک فراکسیۆنەکان، (د.عادل عبدلمهدی) سیاسەتمەداری سەربەخۆی راسپارد بۆ پێکهێنانی حکومەتی تازە، چونکە زۆربەی فراکسیۆنە شیعییەکان و مەرجەعیەت لەسەری رێککەوتن و سوننە و کوردیش پێی رازی بوون. * بەشێک لەکتێبی (کورسییەک لەتەختەی مێژوو.. ئەودیوی رووداوەکانی ساڵانی پەرلەمانتاریم)

شوان حەمە گومانی یەکەم! یەکێک لە قوربانییەکانی هێڕشە تیرۆریستییەکەی هەینی ڕابردوو لە پاریس، ئەمینە کارا (ئەڤین گۆیی) یە، کە پۆستی ئەندامی دەستەی بەرێوەبەری کۆما جڤاکێ کوردستان (کەجەکە)ی هەیە. سەرچاوەکان دەڵێن ئەڤین گۆیی نزیکەی سی و پێنج ساڵە وەک ژنێک تێکۆشاوە، سەرەتا لە ڕیزەکانی پەکەکە، دواتر وەک سەرکردەیەکی سەربازی لە شەڕی دژی داعش لە ڕۆژئاوای کوردستان، دواتریش لە ئەوروپا، ڕۆڵی گرنگی هەبووە. پەکەکە گومانی گەورەی لە هاوکاریی هەردوو دەزگای هەواڵگری تورکی و فەرەنسی هەیە، کە پێکەوە ئەڤین گۆییان کردبێتە ئامانج. ئەوەی زیاتر گومانەکانی پەکەکە بەهێزدەکات، تیرۆرکردنی ساکینە چانسز و هاورێکانییەتی،کە بەر لەدە ساڵ، لە پاریس تیرۆر کران، بەڵام تائێستا دەزگا ئەمنیەکانی فەرەنسا، ئەنجامی لیکۆڵینەکانیان بەنهێنی هێشتووەتەوە! گومانی دووەم! ماوەی نێوان سەنتەری کلتوری ئەحمەد کایا لە پاریس، تا دەگاتە ئەو سەرتاشخانەیەی خاوەن و کامەندەکانی کوردن و بکوژەکەی تیا دەستگیر کرا، زیاتر لە سەد مەترە، لەو سەد مەترەدا چەندین کۆگای بازرگانی و قاوەخانەیەکیش هەیە! بەڵام بکوژەکە دوای هێرشی سەنتەرە کوردییەکە، بەسەر کۆگاکانی تردا تێدەپەڕیوە و هێرشی کردووەتە سەر سەرتاشخانەکە! گومانی سێیەم! لێدوانی پێشوەختی وەزیری ناوخۆی فەرەنسی ژیرالد دارمانا و بڕیاری وەستاندنی لێکۆڵێنەوەکان لە بکوژەکە، بە بیانوی ناجێگیریی باری دەروونیی، هێندەیتر گومانەکانی بەهێزتر کرد! بەڵام دوای ڕووداوەکانی ڕۆژی شەمە و پێکدادانی نێوان بەشێک لە خۆپێشاندەرەانی کورد و پۆلیسی فەرەنسی، کە بووە هۆی برینداربوونی دەیان پۆلیس، جارێکیتر بکوژەکە ڕەوانەی زیندان و لێکۆڵینەوە کرایەوە. ئەگەرچی ڕیشەی ئیتنیکی وەزیری ناوخۆی فەرەنسا دەگەڕیتەوە سەر جەزائیری و ماڵتایی، بەڵام لای ڕێکخراوە داکۆکیکارەکان لە مافی پەنابەران، ژیرالد دارمانا وەک کەسێکی دژە پەنابەر ناسراوە! دوای کۆبوونەوەی نێوان نوێنەرانی خۆپێشاندەران و بەڕێوەبەری پۆلیسی پاریس، هەمانکات لێدوانی پشتیوانیی وەزیری دادی فەرەنسی بۆ ڕەوەندی کوردی، دۆخەکە ئارام بووەوە و خۆپێشاندانی ئاشتییانە بەڕێوە چوو. دۆخەکە هەر چی بێت، داوا هەر هەمان داوایە: پێویستە دەزگا ئەمنییەکانی فەرەنسا، ئەنجامی لێکۆڵێنەوەکان لە تاوانەکەی ڕۆژی بسیت و چواری مانگی دوازدەی ئەمساڵ لە پاریس ئاشکرا بکەن، تا ئەم تاوانەش، وەک تاوانەکەی نۆی کانوونی دووەمی ٢٠١٣، کە ساکینە چانسز و دوو ژنە چالاکوانی کوردی تیادا تیرۆر کرا، نەکرێتە قوربانی گەمەی نێوان دەزگا هەواڵگرییەکانی فەرەنسا و تورکیا! ئاشکراکردنی لێکۆڵێنەوەکانی پۆلیس لەم دۆسییەیە، ڕێ خۆش دەکات بۆ ئاشکراکردنی لێکۆڵینەوەکانی تیرۆرکردنی ساکینە چانسز و هاوڕێکانی لە پاریسی پایتەختی فەرەنسا. ئاشکراکردنی لێکۆڵینەوەکانی پاریسی پایتەختی فەرەنسا، ڕێ خۆش دەکات بۆ ئاشکرادنی لێکۆڵینەوەکانی تیرۆرکردنی د. قاسملو، لە ڤێنای پایتەختی نەمسا. ئاشکراکردنی لێکۆڵینەوەکانی ڤێنای پایتەختی نەمسا، ڕێ خۆش دەکات بۆ ئاشکراکردنی لێکۆڵینەوەکانی تیرۆرکردنی د. شەرەفکەندی لە بەرلینی پایتەختی ئەڵمانیا

پەیكار عوسمان  (٢) "بازرگانی سێکس" بە هەردو باڵی لەشکڕ و لەشفرۆشەوە، نە مافە نە ئازادی، چونکە ماف و ئازادی ئەوەیە کە تەبایە بە کەرامەتی مرۆڤ. کاتێ شتەکە، لە خودی وڵاتانی ماف و ئازادی، بە یاسا قەدەغەیە، ناکرێ ئێمە، لە ڕقی ئیسلامییەکان، لێمان ببێ بە ماف و ئازادی. بەڵکو لە پشتی دەمارگیریی ئایدۆلۆژیستە دینی و نادینییەکانەوە، شتێک هەیە پێ ی ئەوترێ حەق، حەق ئەوەیە لە حەماقەتە دووجەمسەرییەکان بکشێینەوەو بچینەوە بۆ (ماڵی عەقڵ)، کە هەر ئەوێ ماڵی ئازادی و ماڵی خوداشەو لەڕاستییدا نە خوا دێتە ناو بێعەقڵییەوە نە ئازادی! یەكی لە کێشەکانی "دابەشبوونی ئایدۆلۆژی" ئەوەیە کە حەقی تیا ون ئەبێت، ئیتر کەس خەمی ڕاستی نامێنێ، هەمووی خەمی دەسکەوتی سیاسی و سەرخستنی بەرەی خۆیەتی. هەموو ئایدۆلۆژیاکانیش وان، بەڵام "ئیسلامیزم" لە هەموویان واترە، چونکە خۆی بە نوێنەری خوا ئەزانێ، لەکاتێکا لە توندکردنەوەی جەمسەرگیرییدا، شەڕی (شوناس و بەرژوەندی و هێز) دێنە پێش و خەمی حەق ئەکەوێتە دواوە، خواش حەقە، یەعنی لە شەڕەکانی ئیسلامیزمدا، ڕێک خوا ئەکەوێتە دواوە!  هەر بە ڕاستییش وایەو لەو کاتەوە کە خواکەی ئیخوانیزم و وەهابیزم هاتۆتە پێشەوە، خوای حەق، گۆڕی ونە. ئەوەتەی خومەینی بووە بە خوا، خوا لە ئێران نەماوە، چونکە خوای حەق نابێتە هاوخوای دەجالێک. خوا چاکەیەو ساڵانی یەکەمی ئەردۆگان شتەکان چاکبوو، ئاشتی و بوژانەوە هەبوو، ئیتر بەبێ خوابازی، شتەکان خۆیان خوایی بوون. لەو ساتەوە کە ئەردۆگان بوو بە خوا، خوابازی دەستیپێکردو شتەکانیش خراپبوون. سەیرکە لە هەرکوێ شتەکان باشە، لەوێ خوابازی کەمە، چونکە "باش" خۆی خواییەو کەڤەری ناوێ. لە هەرکوێ شتەکان خراپە، لەوێ خوابازی جمەی دێ، چونکە خراپ کەڤەرو داپۆشینی ئەوێ. کاری دینبازەکانیش دروستکردنی ئەو کەڤەرەیەو وشەی کوفریش ڕێک یەعنی کەڤەرو داپۆشین، لێرەشەوە "ئیمان" یەکسان ئەبێت بە کافربوون بە دینی کاهینەکان!    کە "خوابازی" دەستیپێکرد، "خواحەقی" کۆتایی دێت، چونکە خوابازی "بەرەی حەق" جیائەکاتەوە، لەکاتێکا حەق ئازادەو بەرەی نیە. بازییەکانیش هەموویان یەک پۆلن، هاوڕەگەزبازی و سۆزانیبازی و سیاسەتبازی و قەڵەمبازی.. هەمووی هەر یەکەو خوابازییش لە هەموویان قێزەونترە، چونکە لە هەمووی زیاتر حەقت لێ ئەشارێتەوە،، ئاخر ئیتر تۆ لە بەرەی موقەدەسیت و دایمە خۆتت پێ حەقە، کە ئەوە سەرەتای ناحەقییەکانە! (خوابازی و خوا) یەکێکیان هەیەو هەردوکیان لە شوێنێکدا جێیان نابێتەوە. لەکوێدا خوابازی دەسیپێکرد، لەوێدا خوا کۆتایی دێت. چەمکی فەلسەفی (خوا مرد) بڕێک کۆمەکمان ئەکات بۆ تێگەشتن لە دیالەکتیکی نێوان خوا و خوابازیی.  وای دانێ خوا "ڕاستی"یە، لە ڕۆژئاوا بۆیە ڕۆشنگەریی ڕوویدا، چونکە لەوێ کەڤەرو خوابازی مرد، ئیتر بڕێکی زیاتری ڕاستی دەرکەوت و دنیای ڕۆشنکردەوە. لەگەڵ دروستبوونی ئیسلامیزمدا، جارێکی تریش (خوا مرد)، بەڵام ئەمەیان بە عەکسەوە، لێرەدا خوای ڕاستی مردو کەڤەرو خوابازی چووە جێگای، ئیتر ئەم ناوچەیە تاریک بوو.  خۆ "نیتچە" ڕاستیکرد، لە ڕۆژئاوا شتێک مرد، بەڵام ئەوەی کە مرد خوا نەبوو، خوابازی بوو. ئەوەشی لەم ناوچەیە بە ناوی سەحوەو ڕابوونەوە ژیایەوە، خوا نەبوو، ڕووکەشگەرایی و خوابازی بوو!    پەڕینەوە لە مەعریفەی ناڕاستەوخۆوە، بۆ مەعریفەی ڕاستەوخۆ، ڕێگا ڕاستەکەی زانینە. شۆڕشی زانست لەوێوە دەستی پێکرد، کە چیتر زاناکان بە چاوی کەنیسە ڕازی نەبوون و بە چاوی خۆیان ڕوانییان. نوح هەر بەقەت ئەوانیتر ژیا، بەڵام بە چاوی خۆی ئەیڕوانی، ئیتر بەشی هەزار ساڵ دنیای بینی. بە پێچەوانەوە ئەگەر پەنجا ساڵ لە عەینەکی مێگەلێکەوە لە دنیا بڕوانیت، ئەو ماوەیە نەژیاویت و لەدەرەوەی بازنەی هۆشیاریی بوویت، چونکە هۆشیاری بە بینینی ڕاستەوخۆدا ئەڕوات. مەسەلەکە ئەوەنیە کە هاوبەشی و دنیابینی گشتی دروست نەبێت، مەسەلەکە ئەوەیە دنیابینی گشتی، لە سەر ئەساسی بینینی مرۆڤەکان دائەمەزرێ، نەک لەسەر کوێری جەماعی و لێسەندنەوەی مافی بینین. کوێری مێگەلیانە، بە شەڕ دەستەبەر ئەکرێ، ئەبێ بەردەوام دۆخی ترس و سایکۆلۆژیای شەڕ دروستکەیت و لە پشتی عەقڵەوە قەرەباڵغی خڕکەیتەوە و بەدزی چاوەوە بینینی ساختە دروستکەیت. یەعنی (شەڕ و جەهل و قەرەباڵغی) پاکێجێکە! پەڕینەوە لە حیرفەوە بۆ پیشەسازی، پەیوەندی نوێ ی دروستکردو پێویستی بە یەکێتی یاساو یەکێتی پەروەردە هەبوو. پێشتر کەسێک پیشەیەکی هەبوو، مناڵەکانی خۆی فێرئەکردو شتەکە بە ویراسەت ئەگوازرایەوە.. بەڵام (کارگە) کەسانێکی زۆر ئیشی تێدا ئەکەن و کۆمەڵێک پسپۆڕی جیای تیایەو شتەکە پێویستی بە خوێندن و ڕاهێنان و پەیوەندی ناخوێنی هەیە.  ڕیفۆڕمی ئاین و وەرگێڕانی کتێبی پیرۆز، پاشەکشێ ی بە زمانی لاتینی کردو زمانە خۆماڵییەکان بوژانەوە. لەولاوە جەریدەو چاپخانەو بیرۆکراتی، دیسان پێویستی بە یەکێتی زمان هەیە.. ناکۆکی میرەکان جیاوازی سیاسی دروستکرد. کارگەو کرێکار، نەقابەکان و کۆمەڵگای مەدەنی دروستکرد. دوو جەنگە جیهانییەکە پیاوی کەمکردەوەو بەشداری ژنی کردە زەرورەت و یەکسانی جێندەریی هێنا. دروستبوونی بانق، جوڵەی سەرمایەی چالاک کرد، جوڵەی سەرمایە جوڵەی زانستی خێراکرد.. هەموو ئەمانەش موتوربەبوو بە جوڵەیەکی فەلسەفی و هونەری و ئەمانە پێکەوە مۆدێرنەو ڕۆشنگەری و شار و دەوڵەتی نوێیان دروستکرد. دەوڵەتانی ڕۆژئاوا بەو ڕەوتە دامەزران و دەوڵەتانی دەرەوەی ڕۆژئاوا، بەبێ ئەوەی بەو ڕەوتەدا بڕۆن، کۆپی ئەوێ کرانەوە. تەجروبەی ڕۆژئاوا خۆی بێ کەموکوڕی نیەو شایەنی ڕەخنەیە، کەچی بووە بە مۆدێلی ئەوانیتر. دەوڵەتانی تر دووجار فاشیلن، جارێک کە کۆپی ڕۆژئاوان بەبێ ئەوەی بە ڕەوتەکەدا ڕۆشتبن، جارێکیش کە کۆپییەکی ناچارین و خودی کۆلۆنیالیزمی ڕۆژئاوا دروستی کردون. نەک هەر دەوڵەت، بەڵکو تەواوی ئایدۆلۆژیاکان هەر وا هاتن و هەژموونی دەرەکی هێناونی نەک جوڵەی ناوەکی. ناسیۆنالیزم و سۆسیالیزم و لیبرالیزم و فێمینیزم.. لەوێ بەناو ڕەوتی مێژوویی خۆیدا ڕۆشتووە، بۆیە بەردەوام ئەبێتە گەشەو بار سوکیی، بەڵام لەملا، شتەکە لە مێژووەکە بارئەکرێ، ئیتر ئەبێتە بارگرانی و ئاڵۆزیی! مەبەستم ئەوەنیە دنیا دابەش بکەم بۆ غەرب و شەرق، هەموو ئەوەی هەیە، گەشەی مێژوویەکی تێکەڵاوەو بەرهەمی هەموو مرۆڤایەتییە، بەڵام هەرشتێ بەناو هەژمووندا هاتبێ، گرێیەو ئەبێ بکرێتەوەو بەجۆرێکی تر بێتەوە. لە هەموو گرێکانیش ناقۆڵاتر، ئیسلامیزمە، چونکە تێکەڵکردنێکی خراپی ئایدۆلۆژیا مۆدێرنەکانەو خۆی لێکردوین بە ئایدۆلۆژیایەکی خودایی!  بۆ نمونە "یەکپۆشییەکەی ئیسلامیزم" ناکۆکە بە جلی کولتوریی هەموو کۆمەڵگا موسوڵمانەکان، ئەمە زیاتر سەر بە یەکڕەنگی و تۆتالیتاریەتی فاشیزم و نازیزم و ستالینیزمەو جلێکی سیاسی و دیسپلینێکی عەسکەرییە، نەک کولتوری کوردەواری و کولتوری ئیسلامی، چونکە "کولتور" ئەگەرچی شوناسێکە لەوانیتر جیات ئەکاتەوە، بەڵام هەڵگری فرەییشەو هەرگیز کولتور یەکڕەنگ نیە! شوناس هەر ئەونە ڕەبتی بە حەقەوە هەیە، کە لیت زەوت نەکرێ. ئەوەی کە خۆی زەوتکەرەو شوناسێکی ئامادەی هەیە بۆ سەپاندن، ئەوە ئینقیلابە بەسەر حەقدا. ئەوە ئایدۆلۆژیایەکی تۆتالیتارە نەک پارێزەری کولتور. "ئیسلامیزم" ئینقلابی شوناسێکی ناڕەسەنە، بەسەر شوناسە کولتورییە ڕەسەنەکاندا، خودی ئەوەش ناحەقییەو ئەوەی لە سەرەتاوە باتڵەو لەسەر ڕووکەشگەرایی دامەزراوە، ناتوانێ لەوسەرەوە حەقت بۆ بهێنێ.  کۆڵەواریی کۆمەڵگاکان پەیوەندی بە هاوردەی دەرەکییەوە نیە، پەیوەندی بەوەوە هەیە، کە لەناوەوە حەق کەوتووەو ڕووکەشگەرایی سەرکەوتووە. هیچ شتێک بەقەت تۆتالیتاریزم خەتەر نیە لەسەر کۆمەڵگاکان، چونکە تەنیا هاتوویەکی دەرەکی نیە، بەڵکو ڕێک لە جێگای ڕۆحە ناوەکییەکە دائەنیشێ. هیچ شتێک بەقەت نیولیبرالیزم و ئیسلامیزم، ‌هەڕەشە نیە لەسەر کولتوری ئێمە، چونکە تەنیا میوانێک نیە، بەڵکو ماڵەکەت داگیرئەکاو تۆ ئەکاتە دەرەوەو ئەبێ بە مەرجەکانی ئەو بێیتەوە ناو ماڵەکەی خۆت! لەڕاستییدا کێشەی ئێمە، هاوڕەگەزبازی و سۆزانیبازی نیە، چونکە هەموو کوردستان چەن هەزارێک سۆزانی و هاوڕەگەزبازی تێدانیەو تیاشیابێ کێشەیەکی ئەوتۆ نیە، چونکە کۆمەڵگا بە سروشتی خۆی موحافزکارەو بەرامبەر ئەو شتانە بەرگری هەیە. کیشەی ئێمە خوابازییە، کە وەکو جەیشی مەغۆل، لێشاوی هێناوەو کۆمەڵگاش بەرگرییەکی نیە بەرامبەری! کۆمەڵگا خۆی خواخوازەو ناتوانێ گومرگ بخاتە سەر کاڵایەک کە لۆگۆی خوای لەسەربێت. ئەوە کاری دەسەڵاتەو دەسەڵاتیش لەپێناو خۆپاککردنەوە لە گەندەڵی، فەرشی سوری بۆ لەشکری خوابازی ڕاخستووە. بە نەتیجەش، ئیتر ئەو بینایەی کە لە ئێران خەریکە ئەڕۆخێ، ئێمە خۆمان خەریکین بناغەکەی دائەنێین! سۆزانی خەتەر نیە، چونکە ماسکی نیە، دینبازی خەتەرە چونکە بە ماسکی موقەدەسەوە دێتە بەردەمت. کۆنترۆڵکردنی بازاڕی لەشفرۆشی و قومارو چەک و حەشیش.. شتێکی زۆر باشە، بەڵام لەوە باشتر، کۆنترۆڵکردن و ڕیکخستنی بازاڕی دنیبازییە، چونکە تیجارەتە بێ کەڤەرەکان، ئەهوەنترن لە "تیجارەتی کەڤەرەکان". ماویەتی   لەودیوی سۆزانیبازی و دینبازییەوە (١) دواجار هەموومان مرۆڤین، مرۆڤیش فرەڕەهەندو ئاڵۆزەو تۆپەڵێکە لە جیاوازی و لێکچوون، ئەوەش تێکەڵەیەکی داهێنەرە، چونکە هۆشیاریی بە جیاوازییەکانمان، تایبەتمەندی کەسی و کولتوری ناوچەیی دائەهێنێ، هۆشیاری بە لێکچوونەکانیشمان، هاوبەشی و کولتوری جیهانیی ئەخولقێنی.  وا باشە شتەکانیش بە فراوانترین بازنە بپێورێ. یەعنی کاتێ لە پرسێکدا، پێوەرێکی جیهانیمان هەیە، ئیتر پێویست ناکا بگەڕێینەوە بۆ پێوەرە بچوکترەکان. کاتێ "لەشفرۆشی" وەکو (مافی مرۆڤ) پێشێل و بێزراوە، ئیتر پێویست ناکا بە ئاین و کولتوری لۆکاڵی بێپێوین، چونکە پیوەرێکی گشتیترمان هەیەو پێوەریش تاکو گشتیتربێ، ئارگۆمێنتەکەی بەهێزترەو پێوانەکەی دروستترە.  مەسەلەن لە وڵاتانی ئەسکەندەنافی، لەشفرۆشی قەدەغەیەو لەبەر ئەوەش نا، کە لەگەڵ کولتوری ئەسکەندەنافی، یان لەگەڵ ئاینی مەسیحی ناگونجێ، بەڵکو لەبەرئەوەی کە لەگەڵ خودی کەرامەتی مرۆڤ و پێوەرە گشتی و گەردوونییەکان ناکۆکە! نەگونجان لەگەڵ کولتوری کوردەواری، یان لەگەڵ ئاینی ئیسلام، ئەمانە ئەگەرچی هاکەزایی و بەریئانە بەکارئەهێنرێ، بەڵام جۆرێکە لە فاشیزمی خۆ بە باڵازانین. کاتێ ئەڵێ ی لەگەڵ کولتوری ئێمە ناکۆکە، وەکو ئەوەیە بڵێ ی لەگەڵ کولتوری خەڵکی تر کۆکە، لەکاتێکا لەشفرۆشی بە هیچ کولتورێک ساز نیەو کوردەواری و عەرەبەواری و ئەڵمانەواری و یابانەواری.. بۆ هەمووی وەکو یەکەو ئەسڵەن ئەگەر ئێمە تەنیا ئارگۆمێنتی سادەی کۆمەڵایەتی و ئایینیمان هەیە، خەڵکی تر ئارگۆمێنتی فکری و فەلسەفیشی بۆ ئیزافەکردووەو لەئێمە قووڵتر شتەکاین ڕەت کردۆتەوە! "لەگەڵ ئاینی ئێمە ناگونجێ" وەکو وایە بڵێ ی لەگەڵ ئاینی تر گونجاوە، لەکاتێکا بە نزیکەیی، هەموو ئاینەکان هەمان مەنزومەی ئەخلاقییان هەیەو لەشفرۆشییش لە هیچیاندا جێ نابێتەوە. یەعنی ئارگۆمێنتەکەت ڕاستە، بەڵام بچوکەو شتەکە ئارگۆمێنتێکی گەورەتری ئەوێ، دیاردەکەش ناکۆکە بە "مەکارمی ئەخلاق" کە گەورەترە لە دین.    مرۆڤ ناوچەی (بوون)ی هەیەو ناوچەی (هەبوون)یش. (کەرامەت) سەر بە ناوچەی بوونی ئێمەیەو خودی مرۆڤبوونمانە. بەڵام ئاینی مرۆڤ و کولتوری کۆمەڵگاو نەریتی خێڵ و یاسای وڵات و ئایدۆلۆژیای گروپ و پەیڕەوی حیزب.. ئەمانە ناوچەی هەبوونی مرۆڤن. هەبوونەکان دەرەکین و دێن و دەڕۆن، هاتن و چوونیشیان هیچ لە مرۆڤبوونی مرۆڤ ناگۆڕێ، بەڵام ئەوەی کە وجودی و ناوەکییە، مرۆڤ بەوە مرۆڤە. فەلسەفەی "کانت"، ئەخلاقی لەسەر دوو بنەمای عەقڵانی ڕاگرتووە: (مرۆڤ خۆی ئامانجەو نەکرێتە وەسیلە) (شتێک ئەخلاقییە کە بتوانێ ببێتە یاسایەکی گشتی) مەسەلەی بازرگانیکردن بە مرۆڤیش، هەردوو بنەماکەی تێدایە، هەم بە کاڵاکردن و بە وەسیلەکردنی مرۆڤە، هەم گشتێتی تێدایەو ئەوە بێ جیاوازیی، بۆ هەموو مرۆڤێک وایە.  یەعنی شتەکە ڕاستەوخۆ لە ڕەهەندی کەرامەتەوە پێشێلی مرۆڤبوونەو مەسەلەکە قووڵترە لە مەسەلەی ئاینی و کۆمەڵایەتی و ئابووری و ئەمنی.. خۆ ئەوە باشە کە کولتورو ئاین و بەها لۆکاڵییەکانی تۆ، تەبابێ لەگەڵ بەهایەکی جیهانی، بەڵام وا باشترە هۆشیاری خۆت بکشێنی بۆ بازنە گەورەکە، چونکە هۆشیارییەکی گەورەتر، هۆشیارییە بچوکترەکانیش ئەگرێتەوە، بەڵام هۆشیارییەکی بچوک، هۆشیارییەکی لەخۆی گەورەتر ناگرێتەوە! ئاشکرایە ئەخلاق، لەسەر ئازادی وەستاوەو شتانی ناچاری، نایەنە ناو ئەخلاق، چونکە ئیرادەی ئازادی تێدا نیە. بەڵام تەنانەت ئارگۆمێنتی ئازادیش ناتوانێ بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لە "نائەخلاقییەت" بخاو بڵێ ی کابرا لەشی خۆیەتی و ئازادە چی لێئەکات.. چونکە "ئەو" تۆ بکات بە وەسیلەو "تۆ خۆت" خۆت بکەی بە وەسیلە، هەردوکی هەر پێشێلی "ئامانجێتی" مرۆڤە.  لێرەشدا لە فەلسەفەی یاسا تێئەگەین و لەڕاستییدا یاسا، بۆ ناچارکردن نیە، بەڵکو کاری یاسا، کارێکی کانتییەو ئەبێ  گشتاندنەکانی بە پێ ی هەردو بنەمای "ئامانجێتی و گشتێتی" بێت و ئا لەوێشدا لەگەڵ ئازادییدا یەکئەگرێتەوەو نابێتە دژی، چونکە ئازادیش هەر ئەوەیە کە هەمان ئامانجێتی و گشتێتی تێدایە!  یەعنی ئەگەر دەستورێک، دینێک بسەپێنێ، ئەوە نائەخلاقییەو پێشێلی ئازادییە، چونکە عەقیدەو بیروباوەڕەکان، ڕەگەزی گشتێتی تێدانیەو ئەگەر بیگشتێنیت، ستەم دروستئەکاو ئینسانەکانیش ئەکاتە وەسیلەو ئیتر هەم ئازادی، هەمیش هەردو بنەماکەی ئەخلاق پێشێل ئەبن.  بەڵام ئەگەر دەستوورێک، ئازادی باوەڕەکان فەراهەم بکاو تەنیا ستەم قەدەغە بکات، ئەمەیان ئەخلاقییە، چونکە ڕێزی ئامانجێتی مرۆڤەکانی گرتووەو نەیکردونەتە وەسیلەیەکی ئایدۆلۆژی،، هەر ئەوە ڕەگەزی گشتێتیشی تێدایەو بۆ هەموو کۆمەڵگایەک ئەگونجێ. یەعنی ئەخلاق و ئازادی لە قووڵاییدا هەر هەمان شتن و هەمان ئارگۆمێنتە عەقڵانییەکەی کانت بۆ هەردوکیان ئەبێت! ئیرادەی ئازاد، هەر ئەو ساتەی ئێستا نیە، بەڵکو ڕیشەیەکی مێژوویی هەیە. ئەوەی کە وا ئەزانیت لە ئێستادا بڕیاری ئازادانەی خۆتە، ڕەنگە لە پرۆسەیەکەوە هاتبێت، کە دنیایەک ڕەگەزی ناچاریی تێدابێ و تۆ خرابیتە ئەو دۆخەوە، نەک بە ئازادی خۆت چووبیت. لەشفرۆشییش ئەونەی کە ناچاری دروستی کردوە، ئەونە ئازادی دروستی نەکردوە، بۆیە ناکرێ وەکو ئازادییەک قبوڵ بکرێ، ئەبێ وەکو ناچارییەک ڕەت بکرێتەوە. ڕەتکردنەوە بە مانای بڕینی پاڵنەرەکانی دزی، نەک بڕینی دەسەکە!  لەشفرۆشی لە پرۆسەیەکی درێژو هەمەلایەنەوە کەمئەکرێتەوە، نەک لە بڕیاری کەسێک و ئۆپەراسیۆنی شەوێکەوە. بەدیاریکراوی لە حوکمێکی ڕەشیدو عەدالەت و ئازادییەوە کەمئەکرێتەوە. لە نائازادی و ناعەدالەتییدا، شتەکە وەکو ئێرانی لێدێ، کە بە ڕەسمی قەدەغەیە، بەڵام بە ناڕەسمی وڵاتەکە بازاڕێکی گەورەی پیشەکەیە. کێشەکانی ئێمە لە کەمکردنەوەی گەندەڵی، باشکردنی گوزەران، بەرزبوونەوەی هۆشیاری، زیادبوونی ئازادییەکان، کەمکردنەوەی نایەکسانی جێندەری و چینایەتییەوە بەرەو باشیی ئەڕوا، نەک لە پۆپۆلیزمەوە. چارەسەرە سیحری و ئیعلامییەکان، پینەو پەڕۆی کاتییەو شتەکان لە بنەوە دەسکاری ناکا. پۆپۆلیزم خۆی کێشەیەو نابێتە چارەسەر، پۆپۆلیزمی ئاینیش خراپترین جۆری پۆپۆلیزمە، چونکە مرۆڤ لەبەردەم موقەدەسدا بێدەسەڵات ئەبێ و لێخوڕینی خۆش ئەبێت. باشترین شتی سۆسیالمیدیا ئەوەبوو کە مرۆڤ، ئۆتۆنۆمی لە قاڵبە جەماعییەکان وەرگرت و بوو بە خاوەنی پەنجەرەی خۆی. خراپییەکەشی ئەوەبوو کە جارێکی تر لە دەرگای پۆپۆلیزمەوە، مرۆڤەکانی بردەوە ناو شەپۆلە مێگەلییەکان.    تێکەڵەی (دەسەڵات و موقەدەس و پۆپۆلیزم) شەیتانیترین خەڵتەیە کە مرۆڤ دایهێنابێ. ئا لێرەوە هەموو دژایەتییەکی "بازرگانیکردن بە مرۆڤەوە" بە باش ئەزانم، جگە لەوەی کە هاوپەیمانێتی نێوان کەهەنەو سەڵاتینە، چونکە ئەوەی ئەم دوو دوکانە ئەیفرۆشن، زۆر تاوانترە لەوەی کە لەشفرۆش ئەیفرۆشێ. هەر لە ئەساسیشەوە ئەم دووانەن کە ئەویتر ئەخەنە ئەو دۆخەوە. ئەو ناعەدالەتییە مادی و فکرییەی لە بەرگی سیاسەت و ئایندا ئەکرێ، فەزای لەباری لەشفرۆشی و خراپەکارییەکانە. یەعنی شتەکە، ساتی ئێستای دوو سەری لەشکڕو لەشفرۆش نیە، بەڵکو پرۆسەیەو دنیایەک سەری تریشی تێدایە!   جارێک لەگەڵ برادەرێک موناقەشەی دۆخی ئۆپۆزسیۆنمان ئەکرد، وتم نابێ سیاسەت کورتبکرێتەوە لە تەلەفزیۆنێکدا، چونکە نەیارەکەت ئەتوانێ تەلەفزیۆنێکی بەهێزتر دانێ. نابێ بە جنێودان بە پارتی، ململانێ ی یەکێتی بکەیت، چونکە ئەوکات یەکێتی خۆی جنێوەکان بە پارتی ئەداو تۆ دەسبەتاڵ ئەمێنێتەوە. ئیسلامییەکانیش ئەگەر هەموو هونەرەکەیان  ڕووکەشبازی دینی بیت، کۆتاییان ئەوەیە سەعدی پیرە پێشنوێژییان بۆبکاو فازل میرانی خوتبەی جومعەیان بۆ بخوێنێتەوە!  ماویەتی

د. كامەران مەنتك   بۆچی فاكتەری كورد وەك نەتەوە، لەگەمە جیۆپۆلەتیكیەكاندا كاریگەرییەكی بەرچاوی نییە، سەرباری ئەوەی كوردستان وەك جوگرافیا گەورەترین رۆڵ وبایەخی لەو ململانێیانەدا هەیەو بۆتە چەقی ركابەرییە جیۆپۆلەتیكییەكان؟ لە زۆربەی نووسینەكانمدا هەوڵدەدەم لەروانگە جیۆپۆلەتیكیەكانەوە شیكردنەوە بۆ مەسەلەی كوردو ئەو گۆڕانكاریانە بكەم، كە بەسەر ئەو مەسەلەیەدا دادێت، ئەمە وایكردووە، بەشێك لە خوێنەران، ئەو خوێندنەوانە بە جۆرێك لەرەشبینی لەقەڵەم بدەن وایلێكبدەنەوە، كە ئاماژە نەكردن بە رۆڵی نەتەوەیی كورد لەو ململانێیانەدا، كەموكوڕییەكی گەورەیە لە نووسینەكاندا وخوێنەر، یاخود بەشێوەیەكی فراوانتر تاكی كورد دووچاری بێئومێدییەكی گەورە دەكات! بەر لەهەموو شتێك دەمەوێت ئاماژە بەخاڵێكی گرنگ بكەم، ئەویش ئەوەیە من لەروانگەیەكی سیاسیەوە سەیری مەسەلەی كورد ناكەم، بەڵكو لەروانگەیەكی ستراتیژی وئەكادیمییەوە خوێندنەوەیان بۆ دەكەم، نامەوێ بكەومە ژێر كاریگەری ئایدیۆلۆژیا جیاوازەكان ولەسەر بنەمای زانیارییە میدیاییەكان، كە بەداخەوە بەشێكی هەرە زۆری لە چوارچێوەی شەڕی راگەیاندندایە، لە راستیەوە دوورە ورەنگدانەوەیەكی ترسناكی لەسەر هزری سیاسی كورد دا هەیە، ، سەیری رووداوەكان بكەم، بەڵكو لە گۆشە نیگای ئەو جوولانەوانەدا شیكاری دەكەم، كە لەسەر خاكدا بەكردەیی روودەدەن ولەسایەی ئەو جولانەوە كردەییانەدا دیدی خۆم بۆ رووداوەكان دەخەمە روو!. خاڵێكی تر ئەوەیە، من لەو بابەتەدا قسە لەسەر حیزبی كوردی ناكەم، بەڵكو كار لەسەر وێناكردنی نەتەوەیەك دەكەم، وەك یەكەیەكی مرۆیی، كە دیارە ئەمەیان لەحیزب گەورەترە!. نكووڵی لێناكرێت، كە كوردستان لەرووی جیۆپیۆلەتیكیەوە بۆتە چەقی ململانێیە جیهانییەكان، لەبەرئەوەی پێگەیەكی گرنگ لە هەموو ئەو پڕۆژە جیهانیانەدا داگیر دەكات، كە ئێستا لە ركابەریدان لەسەر داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكە بەگشتی وفۆرمۆڵەكردنەوەی سیستەمی جیهانی بەتایبەتی، بەرامبەر ئەم بایەخە جیۆپۆلەتیكییەی كوردستان، كورد وەكو نەتەوە نەیتوانیوە ببێتە یاریزانێكی باش وتا ئێستا وەكو كارتێكی یاریپێكراو ئەو رۆڵە دەگێڕێت، كە بەشێوەیەكی راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ بۆی دیاری دەكرێت، لەبەرئەوەی شێوازی داڕشتنەوەی نەخشەی سیاسی ناوچەكەو دابەشكردنی كوردستان لەدوای جەنگی یەكەمی جدیهانییەوە، بژاردەی سیاسی لەبەردەم بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردیدا ئێجگار بەرتەسك كردۆتەوە، ئەمە ئەوەی لێهاتۆتە بەرهەم، كە دیدێكی كوردانە بۆ رووداوەكان نەبێت و ئاوەزی كوردی تا رادەیەكی زۆر پەكیبخرێت ولەكاربكەوێت، بە واتایەكی تر كورد بەهۆی پەرتەوازییەوە نەیتوانیبێت پڕۆژەیەكی نەتەوەیی هەبێت وستراتیژێكی نەتەوەیی دوور مەودا بۆخۆی دابڕێژێت، یاخود بتوانێت دەزگایەكی نەتەوەیی بەرفراوان دابمەزرێنێت لەسەر بنەما جیۆستراتیژییەكاندا، وەك نەتەوەیەك ئیدارەی ململانێكان بكات ورۆڵی خۆی بگێڕێت. جێگەی داخە تاوەكو ئێستا، جگە لە پارتی كرێكارانی كوردستان، سەرباری ئەو تێبینیانەی دەربارەی  ئەو حیزبە هەمانە،  هیچ حزبێكی تری كوردستانی دیدو پڕۆژەی تایبەتی بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد نەبووە، كە ئەویش خۆی لەتێزەكانی ئۆجەلان دەربارەی خۆسەری ونەتەوەی دیموكراتیك دەدۆزێتەوە، تەواوی حیزبەكانی تری كوری لە چوارچێوەی ئەو پڕۆژانە دەخولێنەوە، كە هەمان ئەو هێزانە دایانهێناوە، كە خۆیان كوردستانیان دابەش كردووەو هەرخۆشیان تاوەكو ئێستا لەسەر هاوسەنگی نێوان كورد (وەك ئۆپۆزسیۆنێكی بەناو چەكداری) وئەو حكومەتە مەركەزیانەی خۆیان دایانناوە، بەرژەوەندییەكانی خۆیان مسۆگەر بكەن، وەك پڕۆژەكانی ئۆتۆنۆمی وفیدڕاڵی!. بەواتایەكی ئەو بیرركدنەوانەش لەچوارچێوەیەكی بەرتەسكی حیزبی دەرنەچووەو نەبۆتە دیدێكی گشتگیرو نیشتمانی، ئەمەش وایكردووە لەجیاتی یەمكگرتن وبەیەكەوە كۆكردنەوە، پەرتەوازەیی ولێكترازانی زیاتر بۆ ناوماڵی كوردی بێنێت. تاوەكو ئێستا زۆرینەی كورد لە چوارچێوەی ئەو نەخشە سیاسی وهزریەدا كاردەكات، كە بۆی داڕێژراوە، بۆیە بیركردنەوەی سیاسی كوردیش مۆركی سەربەخۆیی خۆی لەدەستداوە ووەك جوگرافیای كوردستان دابەش و پەرتەوازە بووە، ئەمە یەكێك لەو ئاستەنگانەیە، كە كورد نەتوانێت وەك یاریزانێك لەو گەمە جیۆپۆلەتیكیانەی دەگوزەرێت رۆڵی خۆی بگێڕێت، تۆ ناتوانیت لەسەر بلۆكێكی جیۆستراتیژی یەكگرتووەوە، بەهێزێكی پەرتەوازەو ناتەبا ببیە یاریزان، بەڵكو لە دۆخێكی لەو شێوەیەدا، ئەگەر لەو چوارچێوە  یەكگرتووەدا ستراتیژ دانەڕێژیت ویاری نەكەیت، بەردەوام بە  پاشكۆیەتی دەمێنیتەوە، دەبێت لە چاوەڕوانی ئەوەدا بیت رۆڵێكی لاوەكیت پێبدرێت، كە زۆر جاران بە پێچەوانەو دژ بە بەرژەوەندییە نیشتمانی ونەتەوەییەكانی خودی خۆت بێت، سەد ساڵی رابردوو ماوەیەكی باشە بۆئەوەی ئەم تێزە بسەلمێنینت وسوودی لێوەربگیرێت، كە هەموو ئەو بزووتنەوانەی بەناوی بزووتنەوەی كوردیەوە هەڵتۆقیون وكاریان كردووە، جگە لەزیان هیچی تریان بۆ كورد نەبووە، بۆیە بەپێچەوانەی ئەو مێژووە چەواشەكارییەی بەناوی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد نوسراوەتەوەو شانازییەكی ناراستی لای تاكی كورد دروست كردووە، رابردوێكە، یاخود مێژووێكە یەك پارچە لەشكست، نەتوانراوە لەو ماوەیەدا دەزگایەكی نەتەوەیی ونیشمانی وا دابڕێژرێت، كە هەموو هێزە جیاوازەكان لە ژێر چەتری خۆیدا كۆبكاتەوە، بۆیە رەوڕەوەی مێژووی سەدەی بیستەم لەشكستەوە بۆ شكستێكی تر چووە، ئەگەر بشمانەوێت ئەو قۆناغە تێپەڕێنین، دەبێت هەوڵبدەین لەجیاتی ئەوەی وەك یاریپێكراوێك بمێنینەوە، ببینە یاریزانێكی كارا لەسەر ئەو تەختە جیۆستراتیژییەی پێی دەگوترێت كوردستان، ئەمەش بەر لە هەموو شتێك بەتێكشكاندن وتێپەڕاندنی ئەو پاشكۆخوازییە دەبێت، كە باڵی بەسەر هێزە كوردیەكاندا كێشاوە، دەبێت دڵنیا بین لەوەی، هەزار ساڵی تر لەو چوارچێوەیەدا بخولێینەوە، ناتوانین خۆمان لە هەمان ئەنجام وهەمان چارەنووس رزگار بكەین، لەبەرئەوەی دووبارەكردنەوەی هەمان تاقیكردنەوە، بە هەمان رێگە، ئەگەر بۆ هەزار جاریش بێت، دەتگەڕێنێتەوە بۆ هەمان ئەنجام، بۆیە ئەگەر بمانەوێت نەتەوەكەمان بەقەد بایەخە جیۆپۆلەتیكیەكەی رۆڵی لەململانێكان دا دیاربێت، دەبێت هەوڵ بدەین هێزێكی هەرێمی دروست بكەین، كە لەئێستادا، بەهۆی شۆڕشی گەیاندن وئەو ئاستەی هەندێك لەهێزە كوردیەكان پێیگەیشتووە، لەهەموو كاتێك گونجاوترو لەبارترە، تەنیا پێویستی بەداڕشتنەوەی ستراتیژێكی نیشتمانی ونەتەوەیی هەیە، كە لەئاست ئاڵۆزی وقووڵی كێشەی كورد خۆیدا بێت لەو ناوچەیەدا، ئەو كاتە بەدڵنیاییەوە دەتوانین باس لە فاكتەری كوردی بكەین، وەك ئیرادەیەكی سەربەخۆو یاریزانێكی دیار، لەگەمە جیۆپۆلەتیكییەكاندا.

هەندرێن شێخ راغب دوو وێنەی كورد لە خۆپیشاندانەكانی ئێران هەیە، وێنەیەكی پیلان داڕێژراوی مەترسی داری رژێم خۆیەتی. كە لەیەكەم ساتەوەختی رووداوەكانی دوای مەركی ژینا ئەمینی كاری لەسەر دەكات. رژێم بە كردەوەش هەنگاوی زۆری نا. پەلاماری هەرێمی كوردستانی دا بەدرۆن‌و موشەك، رای گشتی بەم ئاراستەیە دەبرد كە ئەوەی لە ئێران دەگوزەرێ پڕۆژەیەكی ناوخۆیی (ئێران)ی نیەو گەلانی ئێران نین كە خۆپیشاندان دەكەن، بەڵكو هێزە كوردییە دژ بەرەكانن لە هەرێمی كوردستان و سەر سنورو ناوچە كوردنشینەكان. لەمەشدا چەند مەبەستێك هەیە وەك: بچوك كردنەوەی ناڕەزایەتی‌و خۆپیشاندانەكانی ئێرانە لەیەك شوناس و یەك ناوچەی جوگرافی بچوكی دیاریكراو. هەوڵی كۆكردنەوەو گەمارۆدانی خۆپیشاندانە سەر تاسەریەكانە لەناوچە كوردیەكان‌و دواتر كۆنتڕۆڵ كردنی. هەوڵی رژێمە كە ئەمە ناڕەزایەتی كەمە نەتەوەیەكی ناو ئێرانە لەهەندێك رەفتاری ناو سیستەم، نەك راپەڕین‌و جوڵانەوەیەكی گەلانی ئێران بۆ گۆڕینی سیستەم. ئەم بە كوردی كردنە هەوڵێكی دیكەیە بۆ پەرتەوازەكردنی بەرەی ناڕەزایەتی ناو ئێران بەسەر گروپ‌و نەتەوەو پێكهاتەی جیاواز جیاوازدا، واتە جوڵاندنی هەستی ناسیۆنالیستی فارسی لە تاران دژی كوردو عەرەب دژی كوردو بلوج و ئازەری و بەگژ یەكدا كردنیان و خوڵقاندنی ترس لای ناسیۆنالیستی فارسی كە ئەم نەتەوەو پێكهاتانە خەریكی پارچەپارچەكردنی ئێرانن!. دواتریش جوڵاندنی هەستی كوردیش دژی هەموان..ئەمەش ئامانجی یەكەمی رژێمە بۆ ئەوەی گەلانی ناو ئێران یەكگرتوو نەبن بەرامبەر رووبەڕووبونەوەی سیستەم. تەنانەت ئەم بە كوردی كردنەش كورد دەكات بە دوو بەرە، ئەو كوردانەی ناوخۆی ئێران لەگەڵ سیستەمن و كوڕی باشن، بەڵام كوردەكەی تر هێزو لایەنەكانی دژبەری رژێمن كە لەسەر سنورو هەرێمی كوردستان بە پیلانی جوو، ئەمریكاو سعودیە دەیانەوێت كوردانی ناوخۆی ئێران لە دژی دەوڵەتەكەیان هانبدەن‌و ئاژاوەیان پێ دروست بكەن. واتە رژێم دەیەوێت ئەم خۆپیشاندان‌و ناڕەزایەتیە بە كوردی بكات و لەناو كوردیش لە كوردی ئێرانی داببڕێت‌و بە كوردە بێگانەكانی نا ئێرانی بلكێنێت. كاتێك هەرێمی كوردستان بەفەرمی رایگەیاند: بەهیچ شێوەیەك چەك لەهەرێمی كوردستانەوە نەچۆتە ناو ئێران، كارێكی باشی كرد. هاوكات لەسەر سیاسەتی فەرمیش هێزە چەكداریە كوردیەكان گوتیان ئێمەو هێزە چەكدارەكانمان لە شەقام‌و كۆڵان‌و شۆستەكانی ناو ئێران رۆڵمان نیەو ئەوە گەلانی ئێران خۆیانن هاتوونەتە سەر جاددە، ئەمەش سیاسەتێكی دروست بوو. واتە بیانوو نەدراوەتە دەست رژێم كە ئەم سیاسەتەی باش جێبەجێ بكات‌و ئامانجەكەی بپێكێت، تا ئێستاش كۆماری ئیسلامی لە دەوری ئەم سیاستە دەخولێتەوەو نائومێد نەبووە. دەیەوێت كۆی ئەم واقیعەی ئێستا لە هەڵگیرساندنی بەیەكدادانێكی سەربازی لەبیر خەڵك بباتەوەو دۆخەكە بە لایەكدا بخات.  وێنەی دووەمیش تەواو وێنەیەكی كوردییە، وێنە راستەقینەكەی دۆخی ئێرانە، ئەم وێنەیە دوای گیان لەدەستدانی ژینا ئەمینی لە زێدی خۆی لە سەقزی كوردستانەوە بریسكەی داو دروست بوو، دواتر سەرناسەری ئێران و دەرەوەی ئێرانی گرتەوەو بوویە روداوێكی جیهانی، بەتایبەت لەرەهەندە رەگەزیەكەی وەك كێشەی ژن بووە سمبولی خەباتی ژنانی جیهان. ئەم وێنەیە سەد لەسەد كوردیەو ئەوەی لەتەواوی ئێران هەیە بەهەموو نەتەوەو پێكهاتەو لایەنەكانەوە دەرەنجامی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی كوردە لە شارە كوردیەكان و دروشمی بنەڕەتی و مانشێتی سەرەكی خۆپیشاندانەكانی تەواوی ئێران(ژن، ژیان، ئازادی)یە كە سەد لەسەد كوردییەو هەناسەی كوردە بۆ ژیانی داهاتووی ئێرانیەكان بێ جیاوازی. نكۆڵی لەوە ناكرێت كورد بە دروشمی ژن، ژیان، ئازادی سەرمەشقی گۆڕانكارییە لە ئێران.ئێران ناگەڕێتەوە بۆ دۆخی پێش مەرگی ژینا ئەمینی، دەركەوت كێشەی كورد نەك خامۆش نەبووە، بەڵكو لەسەر ئاور دەكوڵێ، رژێم بۆ ئەوەی بتوانێت بمێنێتەوە دەبێت بەر لەهەر شت خواستەكانی كورد جێبەجێ بكات، گوێ لە هاوڵاتیەكانی بگرێت، سیاسەتی هەرێمی و نێودەوڵەتی خۆی بگۆڕێت، لەمەترسی ئەوە تێبگات كە سەد دۆلار بۆتە چوار ملیۆن تمەن هێجگار مەترسیدارە بۆ سیستەم ومانەوەی خۆی. لەبری دوژمنایەتی كورد دەبێت دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامی ئێران هێجگار سوپاسگوزاری كورد بن كە بەهۆی مەرگی ژینا ئەمینیەوە دەرفەتیان بۆ رەخساوە بتوانن گۆڕانكاری گەورە ئەنجام بدەن لەتەواوی سیستەم و دەسەڵاتداریەتی و دەستوور و یاساكانیان. بەهۆی خۆپیشاندان و راپەڕینی كورد و گەلانی ناو ئێران، چەندە هەڕەشە دروست بووە بۆ نەمانی رژێم، هێندەش دەرفەتی گەورەیان بۆ دروست بووە كە گۆڕانكاری بكەن و گوێ لە هاوڵاتیانیان بگرن و خۆیان چاك بكەن. بەتایبەت لە رەهەندی ئابوری و گەمارۆكان و ئازادیەكاندا. مەرگی ژینا ئەمینی و راپەڕینی كورد دەرفەتێكی گەورەیە بۆ ئێرانیەكان باری لاری ئێران راست بكەنەوە، بێنەوە سەر شانۆی نێودەوڵەتی و دەست بۆ گۆڕانكاری ببەن. بەلام ئەم عەقڵیەتەی كە دەیەوێت بە لەسێدارەدان وەڵامی ژن، ژیان، ئازادی بداتەوە، عەقڵێكە هەزار ساڵ لەدواوەیە، لە ئەشكەوتە. لەسێدارەدانی گەنجانی كوردو تەقەكردن لە خۆپیشاندان، گەورەترین هەڵەی ستراتیژی رژێمە كە بەڵگەی ئەوەیە هیچ لە دەرفەت و گۆڕانكاری و ناڕەزایەتیەكان تێ ناگات. بۆیە ئەوەی كێشەیە بۆ داهاتووی ئێران راپەڕین و خۆپیشاندانی كورد نیە، بەڵكو عەقڵیەتی رژێم خۆیەتی.  كەس ناتوانێت نكۆڵی لەوە بكات كە كورد خاوەنی ئەم دۆخەی ئێرانەو دروشمی ژن ژیان ئازادیش گەواهیدەری ئەم راستیە، بەلام یەكێك لە دیمەنە هەرە جوانەكانی ئەم دۆخە ئەوەبوو كە لە تارانی پایتەخت هاوڵاتیانی فارس و ناو شاری تاران بۆ پشتیوانی كورد خۆپیشاندانیان كردو دەیانگوت:  ئەگەر تاران ببێتە كوردستان ئێران دەبێت بە گوڵستان  

محەمەد حسێن  چەند هۆکارێکی تەکنیکی دۆلاری (بەرامبەر دینار) گران کردووە، بەڵام حکومەتەکەی سودانی و بانکی ناوەندی عێراق دەتوانن سنورێک بۆ ئەم گرانبوونە دابنێن؛ هاوکات سوریشن لەسەر ئەوەی نەهێلن دۆلار گرانتربێت لەو نرخە فەرمییەی کە دیاریکراوە.  ئەم گران-بوونە چۆن رویداو کێشەکان لە کوێدان؟ لە وەتەی دەوڵەتی عێراق دروست بووە، حکومەتەکانی سیستەمی نرخی ئاڵوگۆڕی جێگیریان بەکارهێناوە، نەک نرخی گۆڕاو وەک ئەوەی کە لە تورکیاو ئێران هەیە. بۆیە هەر لەسەرەتاوە ئەم ناسەقامگیریەی نرخی دینار بەرامبەر دۆلار دەبوایە روی-نەدایە. ئەمە کەلێنێکمان نیشان دەدات لە جێبەجێکردنی سیاسەتی دراوی حکومەتەکە. لە دوای ساڵی ٢٠٠٤ەوە، بانکی ناوەندی عێراق لە رێگای مەزادی عمولەوە، رۆژانە دۆلاری بە دینار دەفرۆشت، چەند بانک و کۆمپانیایەکی دیاریکراو بە نرخی فەرمی ($١=١٤٦٠ دینار) دۆلار دەکڕن و لە بازاڕدا دەیفرۆشنەوە؛ ئەمە ئەو دۆلارە کاشەیە کەدێتە بازاڕ. هەر ئەم بانکانە بەڵگەکانی هاوردەکردنی کاڵا دەخەنە ڕوو تا بانکی ناوەندی عێراق بەقەدەر بەهای هاوردەکان حەوالەیان بۆ بکات. لە عێراقدا، دوو جۆر دۆلارمان هەیە، دۆلاری کاش کە نزیکەی ٢٠ تا ٢٥%ی ئەو دۆلارەیە بانکی ناوەندی دەیفرۆشێت لە ڕێگای چەند بانکێکەوە دێتە بازاڕەوە، وە دۆلاری حەواڵە بەشەکەی تریەتی. زۆر وتراوە لە سەر گەندەڵی و گرفتەکانی ئەم سیستەمە، بەڵام بۆ ئابورییەکی ئازادی پشت-بەستوو بە میکانیزمەکانی ئابوری بازاڕ، ئەم سیستەمە بۆ خۆی هیچ گرفتێکی نیە ئەگەر سیاسییەکان و بانکە-گومانلێکراوەکانیان بە خراپی سودییان لێوەرنەگرتایە. کێشەیەکی ئەم مەزادی عمولە ئەوەبوو کە بڕێکی زۆری ئەو دۆلارانەی بە ناوی بازرگان و هاوردەکارانی عێراقەوە لە بانکی ناوەندی دەردەکرا، لە رێگای چەند بانکێکی وەسیتەوە لە دوبەی و عەمان دەگەیشتنە دەست چەند بانک و کەسایەتی و کۆمپانیایەکی سەربە ئێران، یان نزیک لە حیزبوالله ی لبنانی و سوریای ئەسەد. ئەم کەسایەتی و هەژمارو کۆمپانیانە لە لایەن ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە سزادراون لەبەر هۆکاری سیاسی جیاجیا. ئەم دۆخە هەمیشە مایەی ناڕەزایەتی ئیدارەی ئەمریکا بووەو وەک پێشێلکردنی سزاکانی ئەمریکا بینراوە.   لە ٥ ساڵی رابردوودا، ئەمریکیەکان زۆر هەوڵیاندا حکومەتی عێراق خۆی رێکاری پێویست بگرێتەبەر بۆ سنوردارکردنی ئەو دۆلارانەی کە دەگەنە هەژماری ئەو لایەن و کەسایەتییانەی لەژێر سزاکانی ئەمریکادان، بەڵام لایەنی عێراقی دەستەوەستان بوو. ئەوەبوو بانکی ناوەندی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (U.S.Federal Reserve) خۆی سزای ٤ لەو بانکانەی دا کە گومان دەکرێت رۆڵی گەورەیان هەبوبێت لە گواستنەوەی دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراوە بۆ لایەن و کەسایەتیە سزادراوەکان. هەر کە بانکی ناوەندی ئەمریکا ئەم سزانەی راگەیاند، یەکسەر بانکی ناوەندی عێراق ئەم بانکانەی دوورخستەوە لە هەموو مامەڵەو رێکارەکانی خۆی. هاوکات میکانیزمی مەزادی عمولەیان هەڵوەشاندەوە. ئێستا راستەوخۆ بانکی ناوەندی عێراق خۆی دۆلار نافرۆشێت بە دینار بۆ هەرکەس و بانکێک کە بیەوێت، بەڵکو حەواڵەی بانکی دابین دەکات بۆ ئەو بازرگانانەی کە بە راستی کاڵا هاوردە دەکەن، یان ئەو گەشتیارانەی سەردانی دەرەوەی وڵات دەکەن لە کارتێکی بانکی رافیدەین دا ١٠ هەزار دۆلاری بۆ دەگۆڕنەوە بە نرخی فەرمی. ئەم میکانیزمە نوێ-یە (کە لە ساڵانی ١٩٦٠ەتاندا بە ناوی پارەدارکردنی بازرگانی دەرەکی بەکاردەهێنرا) وایکردووە پرۆسەی دۆلار فرۆشتن بە خەڵک و دابینکردنی حەواڵەی بازرگانی بۆ پارەدارکردنی کاڵای هاوردەکراو کەمێک خاو ببێتەوە، چونکە پشکنین و بەدواداجوونی هەموو ئەو مامەڵانەی بۆ کڕینی دۆلار (بە دینار) دەکرێت کاتێکی زیاتری دەوێت لەوەی تیمەکانی بانکی ناوەندی عێراق و رافیدەین دەتوانن رایی بکەن. ئەم سیستەمە نوێیە دەبێت بە پێی ستانداردی سیستەمی سویفتی نێودەولەتی بێت و توانای کارمەندانی بانکە عێراقییەکان زۆر لەوە بچوکترە بە ئاسانی لەگەڵیا رابێن.  بەڵام بانکی ناوەندی خۆی سورە لەسەر ئەوەی رێگای جیاجیا تاقی بکاتەوە بۆ ئەوەی ئەم کورت-هێنانەی دۆلار چارەسەر بکات بە زووترین کات.*   بەڵام ئێستا چی دەگوزەرێت؟  یەکەم: بانکی ناوەندی عێراق ناچارکراوە سیستەمی مەزادی عمولە بگۆڕێت و لە جیاتی ئەوە راستەوخۆ حەواڵەی بازرگانەکان دابین بکات و دۆلار بە ئەو عێراقییانە بفرۆشێت کە دەچنە دەرەوە چونکە مەترسی ئەوەی هەبوو ئەو دوو هەژمارە بانکییەی عێراق لە ئەمریکا هەیەتی (یەکیان ناوی عێراق١ بۆ کۆکردنەوەی داهاتە نەوتیەکانەو ئەی تریش عێراق٢ بۆ هەڵگرتنی یەدەکی دراوە بیانییەکانە) سڕبکرێن. ئەو کاتەی ئەمریکیەکان قاسم سلێمانی و ئەبو مەهدی موهەندیسیان کوشت و پەرلەمانی عێراق بڕیاریدا راوێژکارە سەربازییە ئەمریکییەکان لە عێراق دەربکات، دۆناڵد ترامپ-ی سەرۆکی ئەمەریکا راستەوخۆ وتی ئەگەر عێراق ئەمە بکات ئەوا هەژمارە بانکیەکانی حکومەتی عێراق سڕ دەکات**.   لە ماوەی رابردوودا سەفیری ئەمریکا پەیامێکی تری هەڕەشە ئامێزی گەیاندۆتە حکومەتەکەی سودانی لەسەر فرۆشتنی دۆلار بە کەس و کیانە سزادراوەکان. هاوکات چوار بانکی ئەهلی گومانلێکراویان سزادا و ١٤ی تریشیان خستە ژێرچاودێرییەوە. بێ گومان هەر بانک و کەسایەتییەک لە لایەن بانکی ناوەندی ئەمریکاوە سزابدرێت بانکی ناوەندی عێراقیش راستەوخۆ سزاکەی جێ بەجێ دەکات و ناتوانێت مامەڵەیان لەگەڵ بکات.  دووەم: بانک و کۆمپانیا داراییە گومانلێکراوەکان رۆژانە دەیان ملیۆن دۆلاریان لە بانکی ناوەندی عێراق وەردەگرت بە ناوی هاوردەکردنی کاڵاوە، لە جیاتی ئەوەی لە ڕێگای بانکە وەسیتەکانی دوبەی و عەمانەوە ئەم دۆلارانە بنێرن بۆ ئەو کۆمپانیاو لایەنانەی لەسەر فاتورەکە ناوییان هاتبوو، دیان نارد بۆ چەند هەژمارێکی تر کە بەلای زۆرەوە لە لیستی سزادراوەکانی ئەمریکادا بوون؛ پارەکە نەدەگەیشتە ئەو شوێنانەی کە لە فاتورەکەدا ناویان هاتووەو بە حساب کاڵا هەناردەی عێراق دەکەن، بەڵکو دەگەیشتنە چەند هەژمارێکی تری بانکی کە لە دواجاردا هی کەسایەتی و دەزگاکانی ئەو وڵات و شوێنانە بوون کە سزادراون. سزادانی ئەم چوار بانکەو ئەو رێکارانەی گیراوەتەبەر بۆ سنوردارکردنی ئەم حەواڵە گومانلێکراوانە بوونەتە هۆی کەمکردنەوەی ئەو دۆلارە کاشەی کە رۆژانە دێتە بازاڕی دراوەکانەوە لە ناو شارەکانی عێراقدا. ئەمەش وایکردووە نرخی نافەرمی دۆلار زیاتربێت لە نرخە فەرمییەکەی.   سێهەم:  ئەوەی کە هەیە گرانبوونی دۆلارە لە بازاڕە نافەرمیەکەی عێراقدا، ئەگینا نرخی دۆلار هەر وەک خۆیەتی و هەرکەس لە بانکی ناوەندی یان رافیدەین دۆلار بکڕێت ١$=١٤٦٠ دینار، کێ بازرگانەو بۆ هاوردەکردنی کاڵا دۆلاری پێویستە دەتوانێت بەم نرخە فەرمییە دۆلاری دەستبکەوێت، کێ سەفەری دەەرەوەی وڵات دەکات دەتوانێت بەم نرخە تا ١٠ هەزار دۆلاری دەستبکەوێت..هۆکاری گرانبوونی دۆلاری کاش لە  بازاڕە نافەرمیەکەدا تەکنیکییە. ئەو بڕە دۆلارەی دێتە بازاڕە نافەرمیەکەی عێراق نەختێک کەمترە لەوەی کە خواستی لەسەرە، ئەمەش وایکردووە شتێک گرانتر بێت لە نرخە فەرمییەکەی. چارەسەرچیە؟ بە گشتی ئەم گرفتەی ئێستا هێندە گەورە نیە، نرخی دۆلار بەرز نەبۆتەوەو دیناریش دانەبەزیوە، تەنها ئەو دۆلارە کاشە گران بووە کە لە بازاڕە نافەرمییەکەدا هەیە. هەموو هاوردەکارێک، یان گەشتیارێک، دەتوانێت دۆلارێک بە ١٤٦٠ دینار بکڕێت لە بانکی رافیدەین، یان لە بانکی ناوەندی. بۆ چارەسەری گرفتی کورتهێنانی دۆلار لە بازاڕە نافەرمییەکەدا، بانکی ناوەندی عێراق دەیان رێگاو ئامرازی لە بەردەستە. بۆ نمونە، ئەگەر حکومەتی عێراق  پارەی بەڵێندەر و کۆمپانیا عێراقییەکان بە دۆلار بدات. یان ٢٠%ی موچەی کارمەندانی کەرتی گشتی بە دۆلار دابەش بکات، ئەو کات ئەم گرفتە چارەسەر دەبێت. بەڵام هیچ زەمانێک نیە دوای بانکە ئەهلییەکانی سیاسییە گومانلێکراوەکان جارێکی تر ئەم دۆلارەش لە بازاڕدا ناچننەوە و ناینێرنەوە بۆ وڵات و لایەنە سزادراوەکان. ئێران وەک سەرچاوەی ئەم گرفتە دەبینرێت لە لایەن زۆر لەو کەس و شارەزایانەی لە روانگەیەکی سیاسییەوە تەماشای پرسی کورتهێنانی دۆلاری کاش دەکەن لە بازاڕە نافەرمیەکەدا؛ کێشەکانی ئێران و ئەمریکا رۆڵێکی هەیە لە دروستکردنی ئەم گرفتەدا، بەڵام لە راستیدا هۆکاری سەرەکی نیە. ئەگەر عێراق سێکتەرێکی بانکی پێشکەوتووی هەبوایە و گرێدراوبوایە بە تۆڕی سویفتی جیهانی و توانای رەوانەکردنی حەواڵەکان و رایی کردنی بازرگانییە دەرەکیەکەی هەبوایە، ئێران نەدەبووە کێشە. کەلێنەکە لە ناوخۆی عێراقدایە، ئیتر ئێرانیەکان یان هەر کەس و لایەنێکی تر رەنگە بێن و بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاری بهێنن.  بە دیوەکەی تریشدا، ئەوە راستە کە سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر ئێران و هاوکات داڕوخانە ئابورییەکەی ئێران وای کردووە فشارێکی زیاتر لەسەر بانکەکانی عێراو دروست ببێت. بانکی ناوەندی ئەمریکا بە مافی خۆی دەزانێت کە دڵنیابێت لەوەی دۆلارەکانی (باوەکو هی عێراق و عێراقییەکانیش بێت) ناچنە گیرفان و قاسەکانی لایەن و کەسە سزادراوەکانەوە، بۆ ئەم مەبەستەش هەموو فشارێک دەخاتە سەر لایەنی عێراقی. بەڵام ئایا بانکەکانی عێراق و حکومەتەکەی سودانی چۆن زەمانی ئەوە دەکەن کە دۆلارەکانیان ناڕواتە قاسەی سزادراوەکانی ئەمریکاوە؟ ئەمە ئەو پرسارە تەنکنیکییەیە کە بەغدا دەتوانێت ئەم قەیرانەی ئەمڕۆی نرخی دینار-دۆلاری پێ چارەسەر بکات.   کێشەیەکی تری عێراق ئەوەیە، ئابوریەکەی زۆر پشت بە هاوردەکردن دەبەستێت. عێراق بە بێ هەرێمی کوردستان ساڵانە نزیکەی ٦٠ ملیار دۆلار هاوردەی هەیە، وا تەقدیر دەکرێت لە هەرێمی کوردستانیشەوە نزیکەی ٣٠ ملیار دۆلار هاوردەی هەموو عێراق بکرێت. ئەم بڕە زۆر زۆرە بۆ ئابورییەکی وەک عێراق کە کۆ بەرهەمەکەی لە ساڵی ٢٠٢١دا تەنها ٢٠٧ ملیار دۆلار بووە***. *https://cbi.iq/news/view/2177  ** https://on.wsj.com/3GsLwV3  *** https://tradingeconomics.com/iraq/gdp

كاوە محەمەد  ئێوارەی رۆژی (١٢/٧/٢٠١٤) لەگەڵ هاوڕێیانی فراکسیۆنی گۆڕان و فراکسیۆنی یەکێتی بە فڕۆکە سەفەری بەغدامان کرد، شەو خەریکی راوێژ و پەیوەندیکردن بووین بۆ زانینی رووداوەکانی پشتی پەردە، بۆمان روونبۆوە کە سوننەکان خۆیان لەسەر کاندیدێک بۆ سەرۆکی پەرلەمان یەکلادەکەنەوە، ئیتر شەو درەنگ لەسەر (د.سەلیم جبوری) ساغ بوونەوە کە بە رەسمی دەبێتە کاندیدیان تا لە دانیشتنی پەرلەماندا دەنگی پێ بدرێت. چونکە لەدانیشتنی یەکەمی پەرلەماندا هێشتا رێکنەکەوتبوون لەسەر کاندیدێک، شیعەکان بەهیچ شێوەیەک ئامادەنەبوون (ئوسامە نوجەیفی) قبوڵ بکەن ببێتەوە بە سەرۆکی پەرلەمان، بەتایبەتیش کە ئەوان رێککەوتبوون جارێکی تر (نوری مالکی) نەبێتەوە بە سەرۆک وەزیران. رۆژێک پێشتر (١١/٧) لەگەڵ هەریەک لە؛ (رێبین هەردی، عەبدلرەزاق شەریف، ئازاد کاکە رەش، نەوزاد نوری بەگ، کوردە حەسەن و سیروان غەریب) لەماڵی کاک نەوشیروان بووین، تازە (ئایەتوڵا سەید عەلی سیستانی) مەرجەعی شیعەکان وتبووی؛ "پێویستە حکومەت پێکبهێنرێت و پشتیوانیی فراوانی هەبێت"، (کاک نەوشیروان) دەیوت؛ ئەوە مەبەستی مالکی-یە، من رام جیاواز بوو و وتم؛ نەخێر مەبەستی دانانی کەسێکی تری غەیری مالکی-یە، چونکە ئێستا ئەو پشتیوانییە فراوانەی نیە کە (سیستانی) باسی دەکات. ئیتر لەم کاتانەدا ئێمەش لەناوخۆی فراکسیۆن بە گەرمی باسمان لەوەکرد کە مادام سێ پۆستی سیادی بەر کورد دەکەوێت، سەرۆک کۆمار بۆ یەکێتی و جێگری سەرۆک وەزیران بۆ پارتی، ئێ گۆڕان-یش سێیەم فراکسیۆنی گەورەی کوردستانییە، بۆیە مافی (گۆڕان)ە کە سێیەم پۆستی سیادی (جێگری دووەمی سەرۆکی پەرلەمان) وەربگرێت. سەعات (١٢ی نیوەڕۆی ١٣/٧/٢٠١٤) دانیشتنی پەرلەمان دەستیپێکرد، ماوەیەک دواخرا، ئەویش بەهۆی نەگەیشتنی لایەنەکان بە رێککەوتن، هەروەها بەهۆی نەهاتنی پەرلەمانتارانی پارتی لەهەولێرەوە، چونکە تۆز و بایەکی زۆر بوو لەبەغدا و فڕۆکە نەیدەتوانی بنیشێتەوە. بەر لەدانیشتنەکە ئێمە وەک فراکسیۆن لەئۆفیسەکەی خۆمان لەپەرلەمان، کۆبووینەوە و باسمان لە پۆستی جێگری سەرۆکی پەرلەمان کرد وەک ئیستیحقاقی گۆڕان، هەموومان لەسەر ئەو پرسە هاوڕابووین، من لەو کۆبوونەوەیەدا باسی ئەوەشم کرد کە با بە فەرمی داوای پێکهێنانی (ئیئتیلافی فراکسیۆنە کوردستانییەکان) بکەین، بۆئەوەی هاوئاهەنگیی کوردستانی دروستبکەین، نەک بەهۆی کەمیی ژمارەی کورسیەکانمانەوە بکەوینە ژێر کاریگەریی بڕیارەکانی پارتی و یەکێتی، ئەگەر رازی بوون، کارێکی باش دەبێ، ئەگەر رازیش نەبوون، دەڵێین داوامانکرد و نەیانکرد و روانگەی حزبییان زاڵکردەوە. سەعات (٦.٣٠)ی ئێوارە، (ئارام شێخ محەمەد) کە سەرۆکی فراکسیۆن بوو، لەلایەن (خەسرەو گۆران)ی سەرۆکی فراکسیۆنی پارتی-ەوە ئاگادارکرابۆوە کە خۆی (خەسرەو) کاندیدە بۆ پۆستەکە، ئەمەمان بە کارێکی نابەجێ دانا، ئێمە دژ و یەکێتییەکانیش لێی ناڕەحەت بوون، ئیتر (ئارام شێخ محەمەد) لەگەڵ (کاک نەشیروان) قسەیکردبوو، وتبووی؛ دیارە خۆتان حەزتان لێیە و بۆ خۆتانە، دەنا وەزارەت باشترە لەجێگری سەرۆکی پەرلەمان کە وەریگرن. هەروەها لێی پرسیبوو کە کەس لەبەرپرسانی پارتی قسەی لەگەڵ کردوویت ؟ (کاک نەوشیروان) وتبووی؛ نەخێر کەس قسەی لەگەڵ نەکردووم، پاشان (کاک نەوشیروان) تەلەفۆنی بۆ کردەوە و پێی وتبوو کە (کاک مەسعود بارزانی) پەیوەندی پێوەکردووم و وتوویەتی؛ من لاریم نیە کاندیدەکە لەهەر لایەنێکەوە بێت. لەدانیشتنەکەی پەرلەمانیش  هەندێ پەرلەمانتاری فراکسیۆنی (الوطنیەی ایاد عەلاوی کە پێشتر بایکۆتی یەکەم دانیشتنیان کردبوو) سوێندی یاساییان خوارد، دواتر (اسامە النجیفی) رایگەیاند کە (سلیم الجبوری)کاندیدی ئەوانە (تحالف القوی العراقیة) بۆ پۆستی سەرۆکی پەرلەمان. هەرچەندە شیعەکانیش گەیشتبوونە نیمچە رێککەوتنێک کە (همام حمودی) بۆ پۆستی جێگری یەکەم کاندید بکەن، بەڵام سەرۆکی کاتیی پەرلەمان (مهدی الحافظ) دانیشتەکەی کۆتایی پێهێنا و بۆ دووسبەی (١٥/٧) دوایخست. دوای دانیشتنەکە، جارێکی تر وەک فراکسیۆن کۆبووینەوە و بڕیارماندا هەنگاوی زیاتر بۆ بەدەستهێنانی پۆستەکە بنێین، ئیتر من و (هۆشیار عەبدوڵڵا) هەواڵەکەمان بۆ هەندێ لەسایتەکان دزەپێکرد و دەستمانکرد بە پەیوەندیکردن بە لایەنە کوردستانییەکان. رۆژی ١٤/٧/٢٠١٤ (ئارێز عەبدوڵڵا-پەرلەمانتاری یەکێتی) پەیوەندی پێوەکردم و وتی؛ دەمەوێ بە فەرمی پێتانڕابگەیەنم کە ئێمە پێمانباشە پۆستی جێگری سەرۆکی پەرلەمان بۆ ئێوە بێت، ئەمەش رای فەرمی مەکتەبی سیاسیمانە نەک تەنها فراکسیۆن. پارتی-ش لەرێگەی (فازڵ میرانی) ئەندامی مەکتەبی سیاسی پەیوەندیان بە (عومەری سەید عەلی)ەوە کردبوو و رەزامەندیی خۆیان دەربڕیبوو، دواتر (کاک نەوشیروان) پەیوەندی بە (ئارام شێخ محەمەد)ەوە کرد و پێی وتبوو؛ لەناو خۆتاندا کەسێک بۆ پۆستەکە دیاری بکەن و وەڵامم بدەنەوە تا پارتی لێ ئاگاداربکەمەوە. دوای نیوەڕۆ ئەندامانی فراکسیۆن (جگە لەمەسعود حەیدەر کە بە سەفەر لەهۆڵەندا بوو) لەشوقەکەی من کۆبووینەوە، دەرگای خۆکاندیدکردن کرایەوە، سەرەتا کەس خۆی کاندید نەکرد، دواتر(د،تاڤگە ئەحمەد) وتی؛ با (کاک ئارام) بێت، ئەویش وتی؛ بەڵی من خۆم کاندید دەکەم و لەخۆم رادەبینم بە باشی کاری تێدابکەم، روویان لەمن کرد، منیش وتم با (کاک ئارام) بێت، پاشان لەسەر پێشنیاری (ئەمین بەکر) بە تەلەفۆن پەیوەندیمان بە (مەسعود حەیدەر)ەوە کرد و مەوزوعەکەمان بۆ باسکرد و وتمان وەک دەنگ و وەک کاندید دەتوانێت بەشداربێت، سەرەتا وتی؛ ئەمە مەسەلەیەکی ئیداری و سیاسییە و پێویستە گردەکە دیاریبکات، ئینجا وتی؛ منیش خۆم کاندید دەکەم، ئیتر بە نهێنی دەنگماندا، ئارام (٨) دەنگ و مەسعود (١) دەنگی هێنا و یەکلاکرایەوە. ئەمەش بۆ گۆڕان گرنگ بوو کە لەکاتێکی پێوانەیی و لەیەک کۆبوونەوەی کورتدا کاندیدی خۆی دیاریکرد. پاشان لەرێگەی پەرلەمانتاران (د.نەجمەدین کەریم و ئاڵا تاڵەبانی)ەوە بە یەکێتی-مان راگەیاند، ئینجا قسەمان لەگەڵ پەرلەمانتاران (ئەحمەدی حاجی رەشید-کۆمەڵ) و (د.موسەنا ئەمین-یەکگرتوو) کرد، کۆمەڵ پشتیوانیان لێ کرد و یەکگرتووش وتیان باشە، بەڵام پێویستە ئێمەش لەپۆستەکانی تر هەقمان نەفەوتێ. چاوەڕێی هاتنی پەرلەمانتارانی پارتی بووین، ئێوارە گەیشتنە بەغدا و شەو من و (ئارام شێخ محەمەد) و (د.دەرباز محەمەد) لەهۆتێل رەشید لەژوورەکەی خۆی لەگەڵ (خەسرەو گۆران) دانیشتین، وتی؛ ئێمە هیچ کێشەیەکمان نیە، ئەمە لەنێوان ئێمە و ئێوەیە، کە ئێوە داوایدەکەن، ئێمەش لاریمان نیە و بە گرنگی دەزانین بۆ یەکڕیزیی کوردستانی. پاشان لەگەڵ لایەنەکانی تر رێککەوتین کە سبەی پێش دانیشتنی پەرلەمان سەرۆکی هەر پێنج فراکسیۆنە کوردستانییەکە کۆببنەوە و لەسەر پرسەکە رێکبکەون، بەڵام دواتر (ئارام) قسەی لەگەڵ (د.نەجمەدین) کرد و وتی؛ باشە، بەڵام دەبێ ئێوەش بۆ سەرۆکی (ئیئتیلافی فراکسیۆنە کوردستانییەکان) پشتیوانی لەئێمە بکەن. سەعات (١١)ی سەرلەبەیانی رۆژی (١٥/٧/٢٠٤) دانیشتنی پەرلەمان دەستیپێکرد، ئەمە درێژەی دانیشتنی یەکەمە، چونکە بە کراوەیی بەجێهێڵرابوو، بۆئەوەی پێچەوانەی مادەی (٥٥)ی دەستوور نەبێت کە داوادەکات لەجەلسەی یەکەم سەرۆکایەتیی پەرلەمان هەڵبژێردرێت، دەرگای خۆکاندیدکردن بۆ سەرۆکی پەرلەمان کرایەوە، کاندیدی سوننەکان (د.سلیم الجبوری) و ژنە پەرلەمانتار (شروق العبایچی)ش کاندیدی (هاوپەیمانیی دیموکراتیی نیشتیمانی) بوون، دەنگدانی نهێنی کرا و د.سلیم (١٩٤) دەنگ و شروق-یش (١٩)دەنگ-یان بەدەستهێنا، (٦٠) دەنگیش بەتاڵ بوون، ئەمەش لەکۆی (٢٧٣) دەنگدەر، بۆیە (د.سلیم) بوو بە سەرۆکی پەرلەمان کە بە پێی دەستوور دەبێ (زۆرینەی رەها)ی دەنگەکان بەدەستبهێنێت، واتە (٥٠+١) ی تەواوی ئەندامانی پەرلەمان کە دەکاتە (١٦٥) لەکۆی (٣٢٩) پەرلەمانتار. دوای ئەوە، بۆ جێگری یەکەمی پەرلەمان هەریەک لە (حیدر العبادی) لە دەوڵەتی یاسا و وەک کاندیدی شیعەکان (هاوپەیمانیی نیشتیمانی) کاندیدکرا، بەهۆی ململانێی سەدرییەکان و مالیکییەکان، (د.احمد الچلبی)ش هەر لە(هاوپەیمانیی نیشتیمانی) خۆی کاندیدکرد، دواتر لەژێر گوشاری سەرکردەکانی (هاوپەیمانیی نیشتیمانی)، رایگەیاند کە بە سیفەتی شەخسی، خۆی کاندید کردووە، دەنگدان بەڕێوەچوو و لەکۆی (٢٦٣) دەنگدەر، عبادی (١٤٩) دەنگ و چلبی-ش (١٠٧) و فارس جەجۆ کاندیدی هاوپەیمانیی دیموکراتیی نیشتیمانی (٦) دەنگیان بەدەستهێنا و (١٣) دەنگیش پووچەڵ بوون. بەمشێوەیە هیچیان نەیانتوانی (٥٠+١)ی کۆی ئەندامانی پەرلەمان بەدەستبهێنن، بۆیە دەرفەتێکی نیو سەعاتی رەخسێنرا تا شیعەکان لەناوخۆیاندا رێککەون، دواتر هاتنە ناو هۆڵی کۆبوونەوە و بڕیاردرا پرۆسەکە بۆ دوو کاندیدی یەکەم دووبارە بکرێتەوە، (همام حمودی) رایگەیاند کە (چلبی) رازی بووە خۆی لەکاندیدبوون بکێشێتەوە، چلبی خۆیشی قسەیکرد و هەمان شتی راگەیاند، دیاربوو ئەو کاندیدی ناڕاستەوخۆی سەدرییەکان بوو و مەبەستیان بوو پەیامی خۆیان بە (دەوڵەتی یاسا) بگەیەنن. بۆیە دەنگدان کرایەوە و ئەمجارە عبادی (١٨٨) دەنگی لەکۆی (٢٦٣) دەنگ بەدەستهێنا و (٧٦) دەنگیش پووچەڵ بوون و بەمجۆرە عبادی بوو بە جێگری یەکەمی سەرۆکی پەرلەمان. نۆرە هاتە سەر هەڵبژاردنی جێگری دووەم و (ئارام شێخ محەمەد) تاکە کاندیدی کورد بوو و خۆی ناساند و توانی لەکۆی (٢٤١) دەنگ (١٧١) دەنگ بەدەستبهێنێت و ببێت بە جێگری دووەم. ئەمەش سەرکەوتنێکی گەورە بوو بۆ گۆڕان و بۆ کوردیش کە بێ کێشە هەڵبژێردرا.   * بەشێک لەکتێبی (کورسییەک لەتەختەی مێژوو.. ئەودیوی رووداوەکانی ساڵانی پەرلەمانتاریم)

گوڵاڵە سدیق  پاش دەستبەکاربونی حکومەتی نوێی عێراق، لەکاتێکدا شەقامی عێراقی چاوەڕوانی گەڕانەوەی بەهای دینار بوون بۆ دۆخی جارانی، لەپڕ، بەرزبونەوەی نرخی دۆلار، شەقامی عێراقی و بازاڕی توشی شۆک کرد! هەمیشە نرخی دراو و بازاڕ و ئابوری ووڵات و ژیانی خەڵک، چوار بازنەی پێکەوە گرێدراون، بەڵام هەمیشە خەڵک زەرەرمەندی سەرەکی ئەم چوار بازنەیەیە. وە لەبەرئەوەی عێراق یەکێکە لە ووڵاتە بەرخۆرەکان، هەر زیادبونێک لە نرخی دۆلار، ڕاستەوخۆ دەبێتە هۆی بەرزبوەنەی کاڵا و شمەک لەبازاڕدا، چونکە کاڵا هاوردەکان بە دۆلار مامەڵەیان پێوە دەکرێت. وە هەتا ئەم ساتەش حکومەتی عێراق لەبانکی ناوەندی دۆلار بەنرخی پێشو دەفرۆشێت، وە لە موزانەی ٢٠٢٣ هیچ گۆڕانکارییەک لەنرخی دۆلار نەکراوە. چەند هۆکارێک لەپشت بەرزبونەوەی نرخی دۆلارە، بەڵام هەمو هۆکارەکان پەیوەستن بە پرسی سپیکردنەوە، لەوانە: ١ـ بە هۆی سزادانی چەند بانکێک بە تۆمەتی بردنە دەرەوەی دۆلار بۆ ووڵاتانی دراوسێ، بەتایبەت ئێران، بانکی ناوەندی توشی شڵەژانێکی گەورە هاتوە بەهۆی کەمبونەوەی خستنەڕوی دۆلار بەڕێژەی %٤٠ قەبارەی جارانی. ئەم کەمی خستنەڕوە، ئوتوماتیکی دەبێتە هۆی زیادبونی خواست، چونکە خواست و خستنەڕوو هەمیشە دوو کرداری پێچەوانەن. ٢ـ لەئێستادا، تومەنی ئێرانی بەهای خۆی لەدەستداوە و پێشبینی ئەوە دەکرێت زیاتر بەهای خۆی لەدەست بدات، بەم هۆیەوە حکومەتی ئێرانی و هاوڵاتی ئێرانی هەوڵدەدەن پارەکانیان بکەن بە دۆلار، کە زۆرینەی ئەو دۆلارانەی دەچێتە ئێران، لەڕێی عێراق و بازاڕی داریی عێراقەوە دەچێتە ئەو ووڵاتە. لەچەند ڕۆژی ڕابردودا لە مەرزی باشماخ دەستگیراوە بەسەر چەند قەواڵەیەکی تەزویری فرۆشی دۆلار کە بانکی ناوەندی عێراقی دەیفرۆشێت. (واتە لەپێناو بردنەدەرەوەی دۆلار قەواڵەکان تەزویر کراوە) ٣ـ هەڵمەتی حکومەتی نوێی عێراقی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی گەندەڵی، کە بڕیاری لێپێچینەوەی بۆ چەند بەرپرسێک دەرکردوە، لەئێستادا، ئەم بەرپرسانە دەستیانکردوە بەکڕینی دۆلار و هەڵمەتی ناردنە دەرەوەی پارەکانیان. (لەناو ئەو بەرپرسانەدا ناوی مستەفا کازمیش هاتوە). ٤ـ پارەی فرۆشی نەوتی عێراق، لە بانکی فیدراڵی ئەمریکییەوە دەگەڕێتەوە بۆ عێراق، لەئێستادا بەبیانوی بردنەدەرەوەی دۆلار بۆ ووڵاتانی دراوسێ، بڕی پارەی گەڕاوەی نەوت کەمیکردوە. چونکە عێراق زۆرترین کاڵا هاوردە دەکات، زۆرترین دۆلار دەچێتە دەرەوەی عێراق، بەڵام حکومەتی ئەمریکی نیگەرانە لەوەی ئەو پارانەی بەبیانوی هاوردەکردن دەنێردرێتە دەرەوەی عێراق ڕاستەوخۆ ناچێت بۆ ووڵاتی هەناردەکەر، هەمیشە وەسیتێک یان زیاتر لەنێوان عێراق و ووڵاتی هەناردەکەر هەیە، ئەمەش بیانوی داوە بەدەست حکومەتی ئەمریکا کە گومانی زیاتر بخاتە سەر عێراق بۆ سپیکردنەوەی ئەو دۆلارە بۆ ووڵاتانی دراوسێ بەتایبەت ئێران. بەم هۆیەوە لەئێستادا حکومەتی ئەمریکی داوای ئالیەتی سیوفتی ڕاستەوخۆ دەکات لەنێوان عێراق و ووڵاتی هەناردەکەر بەبێ بونی هیچ وەسیتێک. ٥ـ هەمیشە پەیوەندییەکی ژێربەژێر و سەفەقات هەیە لەنێوان هەندێک بەرپرس و پەرلەمانتار، کە بەلێدوانی ئەو بەرپرس و پەرلەمانتارانە شڵەژان دەخەنە بازاڕی دراوەوە، وەک بینیمان لە ماوەکانی پێشودا چەند جارێک بازاڕی دۆلاریان شکاند، وە لە ئێستاشدا بەهۆی هەر لێدوانێکی ئاگرینی ئەوانەوە گڕ لە بازاڕی دۆلار دەدەن کە هەمیشە خەڵک زەرەرمەند و ئەوان سودمەند! سەرەڕای هەبونی ئەم هۆکار و ئاڵنگارییانە بۆ شڵەژانی بازاڕ و بەرزبونەوەی نرخی دۆلار، وە سەرەڕای خەمساردی بەرپرسانی عێراق سەبارەت بەبەهای دیناری عێراقی و بەتاڵانبردنی دۆلار لەپێناو ووڵاتانی دراوسێ، بەڵام بەهای دیناری عێراقی دەگەڕێتەوە دۆخی جارانی، چونکە هیچ گۆڕانکارییەکی نرخی دۆلار لە بانکی ناوەندی ڕوینەداوە، وە هیچ گۆڕانکارییەکیش لە نرخی دۆلار لە موازەنەی ٢٠٢٣ نەکراوە، وە عێراق خاوەنی یەدەکێکی نەختینەیی بەرز و ئاڵتونێکی باشە و نرخی نەوتیش لەبەرژەوەندی ووڵاتانی بەرهەمهێنی نەوتە، لە مانگی یەکەمی ساڵی داهاتو هەموو دۆخەکان ئاسایی دەبنەوە و نرخی دۆلار دەگەڕێتەوە دۆخی جارانی.

ھاوکار عزەت *    🔘چەند رۆژێکەو بە تایبەت ئەمڕۆ، بەهای دۆلاری ئەمریکی بەرامبەر بە دیناری عێراقی و تومەنی ئێرانی بەرزترین ئاستی تۆمارکردوە، یان ڕاستتر بڵێین ئەو دوو دراوە کەمترین ئاستیان لە بەرامبەر دۆلار تۆمارکردوەو بەهاکەی خۆیان بۆ یەکەمجار لە مێژوودا هێندە لە دەستداوە. ساڵانێکی زۆرە و لە دوای پرۆسەی ئازادی عێراقەوە بەرز و نزمی ئاستی دینار بەرامبەر بە دۆلار دیاردەیەکی هەمیشە بینراوەو هیچ  ڕۆژێک نەبوە بەهای دینارو دۆلار وەک ڕۆژی پێشخۆی یان دوای خۆی بێت، بۆ تومەنیش بە هەمانشێوەبوە. هۆکاری ئەم بەرزبوونەوە نا ئاساییەی ئێستای دۆلار و داڕمانی بەهای دینار و تومەن، یەکێکە لە دەستودیارییەکانی حکومەتێکی نەزانی خۆپەرستی  خۆقوتارکەر لە قەیران و نەهامەتیی و ئیحراجیەکان. 🔘کاتێک حکومەتی عێراق بڕیاریدا بۆ پڕکردنەوەی کورتهێنانی بودجەکەی نرخی دۆلار لەسەدا ١٧ بەرز بکاتەوەو دەرگایەک بەڕوی بازرگانانی چاوچنۆکدا بکاتەوە بۆ زیاتر یاریکردن بە نرخەکان و بەرزکردنەوەی نرخەکان، ئێرانیش لەهەمان کاتدا بۆ هەمان مەبەست هەمان کاری کرد کە عێراق کردی و بەهای تومەنی بەرامبەر بە دۆلار دابەزاند بۆ ئەوەی داهاتی وڵاتەکەی زیادبکات و کورتهێنانی بودجەی پێکەم بکاتەوە یان پڕبکاتەوە. 🔘ئێستا عێراقیش و ئێرانیش هەردووکیان لە بەردەم داڕمانی دراوەکەیاندا بێدەسەڵات ماونەتەوەو بازار کەوتۆتە دەست بازرگانان و، بانکی ناوەندیش هیچ دەسەڵاتێکی نییە بەسەر دۆخەکەدا، ئەو دو وڵاتە ئێستا لە بەردەم ئاریشەیەکی گەورەی داراییدان و ناتوانن بڕیاری دروست بدەن، ناتوانن ڕاست و چەپی خۆیان لێک جیابکەوە، ناتوانن سیاسەتی نەقدی و سیاسەتی پاراستنی بەهای دراوی نەتەوەیی بپارێزن. 🔘عێراق کە دراوە دۆلارەکەی کە ڕۆژانە دەیخاتە بازارەکانەوە بەشی خواستی ناوخۆیی ناکات، کەچی بەشێکی زۆری بەرۆژی ڕوناک دەچێتە وڵاتانی دەرەوەو بە قاچاخ ساغدەکرێتەوە و دەسەڵاتدارانی وڵاتیش تەنها تەماشاکارن. باجی سەرەتاو کۆتایی ئەم بێ سیاسیەتییەی بانکی ناوەندی و حکومەتەکانی ئەم دوو دەوڵەتە تەنها هاوڵاتیەکانیان دەیدەن، تەنها ئەوان بونەتە قوربانیی دەستی سیاسەتی چەوت و نەزانانەی سیاسیە بەناو ئیدارییەکانیان، ئەوان گوێ لە کەس ناگرن جگە لە مەرجەعە سیاسی و دینیەکانیان بۆیە ڕۆژ بەرۆژ دۆخەکە خراپتر دەبێت. 🔘بە هەموو پێوەرێک و هەموو ئاماژەکان بۆ ئەوەن کە ڕۆژانی داهاتوو نرخی دینار و تمەن بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی زیاتر دابەزێت و  ئەگەری هەیە بەهای هەر ١٠٠ دۆلار بگاتە ١٦٠ هەزار دینار، هەمان هاوکێشە بۆ تومەنیش راستە ئەگەر دۆلارە دزەپێکراوەکانی عێراق نەبنە فریادرەس بۆ گێرانەوەی بەهای تومەن!! 🔘ئەوەی لەو بوارە خوێندومانەو خوێندومانەتەوە ، وا تێدەگەین کە جگە لە هەڵەیەکی گەورەی دارایی هیچی تر هۆکاری ئەم قەیرانە نوێیە نییە کە بەرۆکی هاوڵاتیانی هەردوو ولاتی گرتۆتەوەو تەنها بە پێداوچونەوەیەکی جدی و تێفکرینێکی مەنهەجییانە چارەسەر دەکرێت لە هۆکارەکان و بڕیاری یەکلاکەرەوە بۆ چارەسەر پێویستە.  🔘زۆن ئەو وڵاتانەی لە مێژوی جیهاندا بە قەیرانی توند و کەمەرشکێندا تێپەڕیون، بەڵام بە هۆی بیرکردنەوەی حەکیمانەو گوێکردن لە شارەزایان و تێفکرین لە قەیرانە ‌هاوشێوە جیهانیەکان توانییانە ئیلهامی چارەسەری و دەرچوون لە چوارگۆشەی قەیرانەکان دەربازبن، ئاخۆ عراقیەکان ئەو ئیلهامە دەدۆزنەوە؟!!! * شارەزای دارایی و بانک