عادل عەبدولمەهدی   :  عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی پێشوتری عێراق, لەوتارێكدا بە ناونیشانی (دۆلار, باجی دەوڵەمەندەكانە لەسەر هەژارەكان) نوسیویەتی: مشتومڕێكی زۆر هەیە لەبارەی بەرزبونەوەی نرخی دۆلار, بەخێرایی باسی دوو هۆكاری سەرەكی دەكەین: 🔹یەكەم: دیاردەیەكی جیهانییە, دۆلار لەساڵی (2022) دا, بەشێوەیەكی بەرچاو بەرامبەر بە دراوەكانی تر بەرزبوەوە, نزمترین ئاستی كەمتر لە (10%) بوو لەكەنەداو ئوسترالیا و مالیزیا, (10%-20% ) بوو لەناوچەی یۆرۆو كۆریای باشورو بەریتانیاو ژاپۆن, نزیكەی (30%) بوو لەتوركیا, (40%) بوو لەمیسر,  هەمووانی گرتەوە بێجیاوازی. 🔹هۆكاری سەرەكی پەیوەستە بە پێشهاتە جیهانییەكانی ئەم دواییەو, بەرەوپێشچونی ژمارەیەكی زۆر لەئابوری وڵاتان, لەبەرامبەر پاشەكشێی ئابوری ئەمریكا, "فیدراڵی" (7) جار نرخی سودی بەرزكردووەتەوە, كە ئەوەش بەرزترینە لە مێژووی دۆلاردا, لە  (0.75%-1%) لەمانگی ئازاری (2022) بۆ (4.25%-4.50%) لەكۆتایی ساڵدا, بەئامانجی ڕاگرتنی بەرزبونەوەی نرخەكان و كەمكردنەوەی هەڵئاوسان بۆ (2%), كەئەوەش ڕەنگدانەوەی دەبێت لەسەر تەواوی وڵاتان. 🔹 سەرەڕای پاشەكشێی یەدەگی دۆلاری وڵاتان لە (75%) لەساڵی (2000) دا بۆ(58.8%) لەكۆتایی ساڵی (2022), هێشتا دۆلار تاكە دراوی جیهانی بێڕكابەرە, كە ڕۆژانە نزیكەی (6) ترلیۆن دۆلاری لەمامەڵە جیهانییە جیاوازەكاندا ئاڵوگۆڕ دەكرێت. 🔹"فیدراڵی" تەنها بانكی ناوەندیی ئەمریكا نییە, بەڵكو سەرۆكایەتی بانك و ئابوری ئەمریكاش دەكات و, لەچلەكانی سەدەی بیستیشەوە, سەركردایەتی تۆڕی بانك و ئابورییەكانی جیهان دەكات. 🔹بەرزبونەوەی نرخی سود دەبێتە هۆی ڕاكێشانی دۆلاری زیاترو, زیادبونی تێچووی قەرزەكان, تەنها لەئەمریكا نا بەڵكو لەتەواوی جیهان, بەوەش هەڵپەیەكی زۆر بەرەو دۆلار و گلدانەوە لەشوێنە ئارامەكان لەلایەن خاوەنەكانیانەوە دروستدەكات و, كارلێكە ناوخۆیی و دەرەكییەكان دەكەونە جوڵە, لاوەكی و بنەڕەتی, سیاسی و ئابوری و هەڵبەزو دابەزو دەرەونی و دور مەودا, بۆ داواكردنی دۆلار, ئەوەش بەڕێژەی جیاواز وڵاتان بەخۆیەوە دەبینێت, لەنێویاندا عێراق. 🔹ئەم سیاسەتە ڕەنگدانەوەی قەیرانی سیستمی جیهانیشە, كە هەموومان باجەكەی دەدەین, ئەوە سیاسەتێكە لەلایەك لەهەوڵدایە بۆ سوككردنی فشاری بەرزبونەوەی نرخ لەسەر خێزانە ئەمریكییەكان بۆ ئامانجی ئابوری و هەڵبژاردن, لەبەرامبەریشدا ناچارە نەختینەی زیاتر دابین بكات كە ئابوری ئەمریكا پێویستی پێیەتی, بۆیە ناچار دەبێت بە چاپكردنی دۆلاری زیاتر بەبێ‌ بوونی ڕاستییەكی ئابوری هاوتای كە پاڵپشتی بكات, كە دەبێتە قەرزاربوون كە ئەمڕۆ بڕكەی گەیشتوەتە(31.5) ترلیۆن دۆلار. 🔹 بەرزبونەوەی دۆلار هانی هاوردەكردنی زیاترو لاوازبوونی هەناردەكردنی ئەمریكا دەدات و, قەیرانی كێبڕكێكردنی ئابوری ئەمریكا زیاتر دەكات, ئامارەكان دەریانخستووە كە ئابوری جیهان لەساڵی (2000)وە لە (12%) بۆ (8%) پاشەكشێی كردووە. 🔹دووەمیان: دیاردەیەكی ناوخۆییە, داهاتی بنەڕەتی عێراق پشتی بەنەوت بەستووە, كە وابەستەی دۆلارە, بەهۆی تاك سەرچاوەیی ئابورییەكەی, عێراق لەبنەڕەتدا پشت بەهاوردەكردنی كاڵاو شمەك دەبەستێت كە لەساڵی (2021)دا بڕكەی گەیشتووەتە (79.4) ملیار دۆلار,  كە بەگوێرەی ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی(24.2%)كۆی بەرهەمی دەكات. 🔹ئەوە بەبێ‌ باسكردنی مامەڵەو حەواڵە نایاساییەكان, بۆ نمونە عێراقییەكان لە پلەی سێیەمدا هاتوون لەگڕینی خانوبەرە لەتوركیا كە (6241) موڵكیان لەساڵی (2022)دا كڕیوە, بەحسابكردنێكی خێرای نزیكەی یەك ملیار دۆلار دەكات, كە زۆرینەی بەڕێگای پێچاوپێچ حەواڵە كراون, لەسەر ئەوە پێوانە بكە. 🔹هەندێك دەڵێن: هۆكاری سەرەكی ئەوەی ڕودەدات بۆ ڕاگرتنی سپیكردنەوەی پارەو بەقاچاغبردن و سزاكانی سەر ئێرانە, پێمانوایە ئەوە هۆكارێكی لاوەكییە لەئاست ئەو دوو هۆكارە, جیهانیی وەك بنەڕتی, ناوخۆیی, بەوپێیەی ئابورییەكی كرێخۆرین و پشت بە پترۆدۆلارو هاوردەكردن دەبەستین. 🔹 ئەم قەیرانەی ئێستا پاڵنەرە ناوخۆییەكانی پەیوەستە بەبڕیاڕی كەمكردنەوەی ناسەركەوتوی بەهای دینار لە ساڵی (2020) , بە پاساوی پڕكردنەوەی كورتهێنانی بودجەی (2021)ی پێشنیازكراو, كاتێك نرخی نەوت نزیكەی (50)دۆلار بوو, بڕیارەكە دراو جێبەجێكرا بە كاریگەری دەرەكی. 🔹 بژاردەی نزمكردنەوەی بەهای دراو لە حكومەتی دكتۆر عەبادی و حكومەتی ئێمەدا تاوتوێكرا, ڕەتكرایەوە بەهۆی ناواقیعبونی و لێكەوتەكانی, سەرەڕای ئەوەی نرخی نەوت لەو ڕۆژدا بۆ خوار (30) دۆلار داڕمابوو, گەیشتە نزیكەی (17)دۆلار, یەدەگی بانكی ناوەندی بۆ نزیكەی (40) ملیار دۆلار دابەزی, سزاكانی سەر ئێرانیش لەو پەڕی توندبونەوەدا بوو, وێڕای باقی فشارە نەرێنییەكانی تر.   🔹 قەیرانی ئێستا, لەگەڵ كارلێكە دەرەكییە بنەڕەتییەكان, قەیرانی سیاسی و نەخۆشی ئابوری ناوخۆیین, پێویستی بە چارەسەری ڕیشەیی هەردوو سیاسەتی دارایی و ئابوری هەیە, كە هەردووكیان پایەی سەرەكی سیاسەتی نەختینەن.

هاوڕێ تۆفیق بەشی زۆری گرێ کوێرەکانی هەڵبژاردن کراونەتەوە ،ئەمە جگە لەفشاری نێودەوڵەتی بە تایبەتی ئەمریکا ، کە داوا دەکەن هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بکرێت. سەرەتا کێشەکان قوڵ و ئاڵۆزبون بەم شێوەیە بون؛ ١: زۆربەی لایەنەکان لەگەڵ ئەوە بوون بازنەی هەڵبژاردن فرە بازنەیی بێت و کوردستانیش چونکە چوار پارێزگایە کەواتە بکرێت بە چوار بازنە ،بەڵام پارتی دیموکرات نارازی بوو. ٢: زۆربەی لایەنەکان لەگەڵ ئەو رایە بوون کە تۆماری بایۆمتری هەڵبژاردنی فیدراڵ کە کۆمیسۆنی فیدراڵ ئامادەی کردوە بکرێتە تۆماری دەنگدەران ،لەو روانگەیەی راستر و خاوێنترە ،بەڵام پارتی دیموکرات لەگەڵ تۆماری دەنگدەرانی کۆمیسۆنی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم بوو. ٣: پارتی دیموکرات داوای دەکرد کە پێش مەرجی هەڵبژاردن کاراکردنەوەی کۆمیسۆنی هەڵبژاردن بێت، پاشان قانونی هەڵبژاردن هەموار بکرێ، بەڵام زۆربەی لایەنەکان لەگەڵ ئەوە بوون کە پێش مەرج قانونی هەڵبژاردن هەموار بکرێتەوە. ٤: مەسەلەی یانزە کورسیەکەی کۆتا دەرگایەکی داخراوی هەڵبژاردنە ، پارتی دیموکرات دژی کەمکردنەوەی ژمارەی کورسیەکانیانە ، لایەنەکانی تر داوای کەمکردنەوەی کورسیەکانیان دەکەن، یان بە هەر رێگایەکی تر بێت داوادەکەن کە تۆماری تایبەت بە پێکهاتەکان دروست بکرێ، هەرچەندە ئەمەیان لەرووی هونەرییەوە ئاڵۆزەو جێبەجێکردنی سەختە.  لە ئێستادا کۆمەڵێکی زۆر لە کێشەکان چارەسەر بوون، بەم شێوەیە؛ ١: هەڵبژاردن فرە بازنەیی دەبێت و کوردستان بکرێت دەکرێت بە چوار بازنەوە. ٢: تۆماری دەنگدەرانی بایۆمتری هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی فیدراڵ دەکرێتە تۆماری دەنگدانی پەرلەمانی کوردستان. ٣: کۆمیسۆن کارا دەکرێتەوە. مەترسیەکانی کاتی ئەنجامدانی هەڵبژاردن؛ بەو هۆیەی کۆمیسۆنی هەڵبژاردن و راپرسی هەرێم پشکپشکێنەیە، لە کاتێکدا ئەنجامەکان دڵخوازی لایەنەکان نەبوو ، هەمان سیناریۆی هەڵبژاردنی پێشووی  پەرلەمانی کوردستان لە ناو ئەنجومەنی کۆمیسیاران دروست دووبارە دەبێتەوە ، ئەندامانی ئەنجومەنی کۆمیسیاران پێکهاتوە لە  نۆ ئەندام و بۆ پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردن پێویستی  بە دەنگی پێنچ ئەندام هەیە، ئەگەرنا ،ئەنجامەکە پەسەندکراو نابێت. ئەمەش ئەگەر هەیە بەهۆی ئاڵۆزی سیاسیەوە ئەو ژمارەیە دروست نەبێت.

د. جەعفەر عەلی     کۆمەڵەی ژێکاف ڕێکخراوێکی کوردستانی بوو، بە کردەوە مەیلی ناوچەگەری و عەشیرەتگەری خستبووە لاوە. کارەکانی هەرچی زیاتر لە چوارچێوەیەکی گشتی نەتەوەییدا بوو. دامەزرێنەرانی ژێکاف، بە زۆری بۆرژوای شارنشینی تەقلیدی بوون، هیچ نوێنەرێکی خاوەن موڵک و بۆرژوای بازرگانی گەورەیان تێدانەبوو.      لە ژێکافدا کوردی هەموو بەشەکانی کوردستان دەیانتوانی ببنە ئەندام. چوار دەستەش دەیانتوانی ببنە ئەندام، بەڵام مافیان نەبوو بگەنە پلەی سەرۆکایەتی کۆمەڵەکە، ئەوانیش (ئاغا، شێخ، مەلا و سەید) بوون.       ژێکاف بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونەکانی ڕابردووی کورد، قورسایی کار و چالاکی خۆی خستبووەسەر لایەنی چۆنایەتی ڕێکخراوەکە، نەک چەندایەتی، واتە مەسەلەی تیۆری دیوێکی گرنگ و پایەکی بنەڕەتی کار و چالاکی دامەزرێنەرانی کۆمەڵەکە بووە.      یەکەم گرفتی بەردەم ژێکاف، فراوانبوونی بنکە کۆمەڵایەتییەکەی بوو. ئەم فراوانبوونە ڕێکخراوەکەی لەبەردەم پارادۆکسێکدا ڕاگرت، یان پێشگرتن بە فراوانبوونەکە، یان دەرچوون لەو بنەما تیۆری و پرەنسیپانەی ڕێکخراوەکەی لەسەر بونیادنرابوو، واتە لە دەرەوەی دامەزرێنەرانی ژێکاف گەڕان بەدوای فیگەرێک بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی نێوان ڕابەرایەتی و پێگە کۆمەڵایەتییەکەی.      ئەم دروستبوونی ناهاوسەنگییە سیاسی و کۆمەڵایەتییە وایکرد ژێکاف لە دەرگای کەسایەتییەکی کۆمەڵایەتی و دینی ناسراوی مەهاباد، قازی محەمەد بدات، تا لە ڕێگەی پێگە کۆمەڵایەتیەکەی ئەوەوە، وەڵام بەو پێگە فراوانەی چین و توێژە کۆمەڵایەتییانە بداتەوە، کە ڕوویان لە ڕیزەکانی ژێکاف کردبوو. بە مانا واقیعی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگەی کوردی لە خواستی دامەزرێنەرانی ژێکاف بەهێزتر بوو.      بە بوونی قازی محەمەد، تا ڕادەیەک ئەو ناتەباییە کۆمەڵایەتییەی لە ژێکافدا هەبوو چارەسەرکرا، چونکە ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی عەشیرەتی و سەرۆک عەشیرەت و دەرەبەگی کورد، هاتنە ڕیزی کۆمەڵەوە. ئەوانە پێشتر نەک هەر جۆری بیرکردنەوەیان لەگەڵ سیاسەتی دامەزرێنەرانی ژێکاف وەک نوێنەرانی وردەبۆرژوای شاری نەدەگونجا، بەڵکو زۆرجاریش بە کەسانی کۆمۆنیست، خوانەناس و دژەئیسلامیان دەناسین.      نە ژێکاف کۆمەڵەیەکی چەکدار بوو، نە کۆماری کوردستان بەرهەمی خەباتی چەکداری بوو. چ ژێکاف و چ کۆمار، ئەزموونی سیاسی و ڕێکخراوەیی ناو شار بوون، تەنانەت لە کاتی پەلاماردانی کۆماریشدا پەنا بۆ چەک نەبرا.      پارادۆکسێکی گەورە لە کۆماردا ئەوەبوو، سیستەمی سیاسی دەوڵەتی ئێران پاشایی دەستوری بوو، کەچی لە کوردستان سیستەم کۆماری بوو. ئەوە لە کاتێکدا، نە داوای ڕووخاندنی سیستەم لە تاران، نە داوای جیابوونەوەش لە دەوڵەت دەکرا.      کۆمار یان دەبوایە ستراتیژی ژێکاف، سەربەخۆیی پەسەند بکردایە، یان لە ڕێگەی گفتوگۆ لەگەڵ دەوڵەتی ناوەند، بیری لە ئاڵوگۆڕ لە دەستوری بنەڕەتی ئێران بە قازانجی خودموختاری، یان سیستەمی فیدڕاڵی بکردبایەوە.      فراوانبوونی بنکەی کۆمەڵایەتی و جەماوەری، وەک چۆن لە ڕووی ژمارە و چەندێتییەوە ژێکاف و حیزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران و کۆماری گەورە کرد، هەمانکات هۆکارێکیش بوو بۆ هەڵتەکاندنی ژێکاف و دیموکرات و کۆماریش لە ناوەوەدا.      ئەم دۆخی گەڕان بە دوای بنکەی کۆمەڵایەتی فراوان و پێگەی جەماوەری گەورەوە، بە بڕوای من هەمان زەرەری لە (بزووتنەوەی گۆڕان)یشدا. لە هەر کوێیەک، لە کاری سیاسی و کۆمەڵایەتی هەر حیزب و ڕێکخراوێکی سیاسیدا، مەسەلەی چۆنایەتی کرایە قوربانی گەورەبوون وکۆکردنەوەی بێ بنەما و پۆپۆلیستیانەی جەماوەری، لەوێدا دەستکەوتێکی کاتی و ماوەکورت هەیە، بەڵام سەرەنجام زیانێکی سیاسی و ستراتیژی گەورەتر لە ناوەوە هەم حیزبەکە هەڵدەتەکێنێت، هەم کۆمەڵگە ڕووبەڕووی نائومێدی سیاسی و کۆمەڵایەتی قورس دەکاتەوە.       بە لای منەوە، ڕەنگە جوانترینی کۆمار ئەو دیوە سیاسییەی بێت، هێندەی ئاگاداربم، لە نزیک بە یەک ساڵی تەمەنیدا، یەک کەس بە هۆکاری جیاوازی بیروڕا و ئازادی گووتن، نەبووەتە قوربانی. کۆمارێک خاڵی لە تیرۆری سیاسی و فیکری.         قازی کەسایەتییەکی جوانی ناو مێژووی ئێمە و، کۆماریش ئەزموونێکی گرنگ و پڕ بایەخ.

سالار مەحمود حوکمڕانی کۆماری مھاباد گەرچی بەپێوانی کات کەم بەرکار بوو، وەلێ وەک وەرچەرخانێکی سیاسی مەودای کاردانەوەی دورو درێژە، تا بە ئەمڕۆ دەگات. وەک گەرەکە لەسەر ئەو ئەزموونە شەن و کەو نەکراوە بۆ پەند وەرگرتن لەفاکتەرە دەرەکیەکان بۆ لەناوبردنی توانای ناوخۆیی. فەوتانی کۆمار پەیوەندی بە پیلانی نێودەوڵەتی ھەبوو بەپلەی یەکەم. لەو ساوە بۆ ئێستا دەرس لەو مێژووە وەرنەگیراوە. چەند وزەی ناوخۆیی گرنگە دواجار بۆ چارونووسی کورد بڕیار لەسەر مێزی دەرەوە دەدرێت. ئەمە بەو مانایە نا بوونی خود گرنگ نیە وەک ئاکتەرێکی کارا. بەڵام بۆ ھەلومەرجی کوردستان تایبەتمەندییەکەی ھەمیشە فاکتەری دەرەکی رۆڵی زۆرتر گێڕاوە. لەوساوە بۆ ئێستا راستیەک ھەیە نابێ فەرامۆش بکرێت کە "چیتر کورد فاکتەر نیە ئاکتەرە". بەھەر حاڵ رۆژی راگەیاندنی کۆماری کوردستان رۆژێکی دیرۆکیە. ئەزموونی تەنیا بەشێکی کوردستان نیە. وەک رۆژێکی نیشتمانی ئەبێت بخرێتە رۆژمێری فەرمیەوە. پەرلەمانی کوردستان کارێکی باش دەکات بە رۆژێکی نیشتمانی بیناسێنێ. جاڕدان بۆ بەفەرمی کردنی ئەم رۆژە نیشتمانیە. لە رەوتی خەباتی نەتەوەیی و نیشتمانی کورددا خۆشدانێکی تر دروست دەکات و، لە بونیادنانی پایەکانی نیشتمانسازیدا دەتوانین سود لە دیوە جیاوازەکانی کۆماری کوردستان وەربگرین. لە ٢٢ ی کانونی دووەمی ساڵی ١٩٤٦ قازی کۆماری کوردستانی راگەیاند. لەم رۆژەدا کەسایەتی قازی وەک سەرکردەیەک کە گەردنی خۆی بۆ نەجاتی گەلەکەی کردە پەتەوە بەبیر دەھێنمەوە. ھەم لە قازی و ھەم لە دەوران و رۆژی جاڕدانی کۆماردا دەست لەسەر تەوێڵی سەر دادەنێین و ئاوڕ لە قوڵایی مێژوو دەدەینەوە کە ئەم ھەموو ترسە لە بوونی قەوارەی دەوڵەتی و سەربەخۆیی نیشتمانی کورد بۆ؟. ترس لەدیرۆک، یەکێتی نەتەوەیی و نیشتمانیی، لە کەلتورو مرۆڤی کورد بۆ؟. لەبەرامبەردا بەرز راگرتنی ئەو نۆ مانگەی حوکمڕانی کۆمار وەک بەشێکی گرنگ لەتێکۆشانی یەکێتی نەتەوەیی و تێکۆشانی پێکەوەیی با ببێتە دەستمایەمان لە پرۆسەی وڵامدانەوەی داگیرکەران و غەدری مێژوو لە خەڵک و خاکی کوردستان.

سەروەت هەڵەبجەیی سعوودیە و تورکیا بە دوو وڵاتی دژبەر و ڕکابەری ئێران هەژمار دەکرێن، ڕەنگە بوترێت کە تورکیا پەیوەندی لە گەڵ ئێران هەیە، بەڵام کۆی ڕووداوەکان و دیوی پشتەوەیان پیشان دەدات کە تورکیا وەک دژبەرێکی ئێران لە ناوچەیە هەڵسووکەوت دەکات تا وەک وڵاتێکی هاوبەش یان تەنانەت ڕکابەر. ئەگەرچی هەندێک دۆسیەی وەک کورد ئەم دوو وڵاتە لە هەندێک قۆناغدا پێکەوە دەبەستێتەوە. سەردەمێک مەلیک عەبدوڵڵای شای سعوودیە لە چاوپێکەوتنی باراک ئۆباما سەرۆک کۆماری ئەو کاتەی ئەمریکا، ئێرانی وەک سەری مارەکە پێناسە دەکرد کە دەبێت پان بکرێتەوە. بەڵام ئەمڕۆ هەلومەرجی ناوچەکە گۆڕانکاریی بە سەردا هاتووە و ئەو مارەی کە تەنگی بە ئێران هەڵچنیوە دوو سەری هەیە، سەرێکی لە سعوودیە و ئەو سەری دیکەی لە تورکیایە. ئەم دوو وڵاتە بە هاوپەیمانییەکانی خۆیان وەک مەقەسێک لە بەرامبەر ئێران دەردەکەون. ئەگەرچی دۆسیەی کوژرانی جەمال خاشقچی لە ئیستەنبووڵ تا ڕادەیەک گرژیی خستە پەیوەندییەکانی نێوانیان بەڵام دواتر ئەنکەرە و ڕیاز بەوە گەیشتن کە دەبێت واز لەم ئاڵۆزییە بێنن و جارێکی دیکە پەیوەندییەکانیان نزیک کردەوە تا پرۆژەی کۆنتڕۆڵکردنی ئێران تەواو بکرێت. سعوودیە وەک گەورە وەبەرهێنەرێکی نەوت، پێگە ئیسلامییەکەی و برا گەورەی وڵاتانی عەرەبی ڕۆڵی گرنگی لە پێکهێنانی هاوپەیمانییە ناوچەییەکاندا هەیە. سعوودیە وەک ڕابردوو ئەو وڵاتە نییە کە تەنیا گوێڕایەڵی زلهێزەکانی وەک ئەمریکا بێت. کاریگەری نەوتیش لە هاوکێشە نێودەوڵەتییەکاندا گۆڕاوە. سعوودیەی سەردەمی بن سەلمان هەوڵی بەرزکردنەوەی پێگەی خۆی وەک کاراکتەرێکی سەربەخۆی جیهانی دەدات. ئەمڕۆ شێخە حوشترسوارەکانی سعوودیە لە سەر ئۆتۆمبێلە گرانبەهاکان لێدەخوڕن و نەوتیان تەنیا بۆ فرۆشتن نییە بەڵکوو بۆ وەبەرهێنان و سەرمایەگوزاری کەڵکی لێ وەردەگرن. سعوودیە لە ئێستادا تەنیا پشت بە ئەمریکا نابەستێت، بە واتایەکی دیکە سەرجەم هێلکەکانی ناخاتە سەبەتەی ئەمریکاوە، بەڵکوو لە گەڵ زلهێزەکانی دیکەش دان و سانی هەیە. ئەم وڵاتە لەم چەشنەسیاسەتەی هەیە کە تەنیا یاری بە یەک کارت نەکات، بەڵکوو کۆمەڵە کارتێک بۆ یاریکردن بە دەستەوە دەگرێت، لە سەر ئەم جۆرە مامەڵەیە کە چین و ڕووسیا هاتوونەتە گۆڕەپانی یارییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. ئەگەر ئەمریکا ئەمڕۆ هەوڵی هاوپەیمانی لە دژی چین و ڕووسیا دەدات، بەڵام لە ڕوانگەی هاوپەیمانێکی وەک سعوودیەوە چین و ڕووسیا دوژمن نین. سعوودیە بۆ داهاتووی خۆی دوو بنەمای خستووەتە سیاسەتی دەرەوەی، یەکەم ئەوەی کە نەوتەکەیان بە نرخی دڵخوازی خۆیان دەفرۆشن و پارەکەشی لە پێناو گەشە و پێشکەوتن بە کار دێنن، ئەمەش بۆ دواڕۆژی وڵات و خەڵکەکەیان زۆر باشە و دووەم جۆربەجۆرکردنی سیاسەتی دەرەوەیان. سەبارەت بە تورکیاش پێویستە بوترێت کە ئەنکەرە پەیوەندییەکانی لە گەڵ وڵاتانی دراوسێ ئاڵۆز کردووە، ئەمەش بە هەندێک پرۆژەی وەک گاپ چووەتە بواری جێبەجێکردنەوە و سیاسەتی سفرکردنی ئاڵۆزییەکان لە گەڵ وڵاتانی دراوسێ لای تورکیا باوی نەماوە. ئەم سیاسەتەی تورکیا لە ناوچەی قەوقاز ڕەنگدانەوەی زۆری هەبووە و ئامانجی سەرەکیشی ئێرانە. لەم سیاسەتەی تورکیا چەند ئامانجێک بوونی هەیە. یەکەم گوشار خستنە سەر ئەرمینیا تا باس لە دۆسیەی کۆمەڵکوژی ئەرمەنەکان نەکەن و لەو بوارەدا کێشە بۆ تورکیا نەخوڵقێنن. دووەم، بەهێزکردنی کۆماری ئازەربایجان تا لەو ڕێگایەوە ڕاستەوخۆ دەستی بە باکور و دەریای خەزەر بگات. سێهەم گەمارۆدانی ئێران لە ڕێگای داخستنی ڕێڕەوی زەنگزۆر کە بە واتای بڕینی پەیوەندی ئێرانە لە گەڵ ئەورووپا. سعوودیە و تورکیا وەک دوو هێزی ناوچەکە دەیانەوێت بە هەر شێوازێک کاریگەری و شوێن دەستی خۆیان زیاتر بکەن. ئەگەرچی ئەم دوو وڵاتە هێزێکی زۆر گەورە نین بەڵام بە هۆی پەیوەندییەکانیانەوە لە گەڵ زلهێزەکان دەتوانن سیاسەتی تایبەت بە خۆیان ببەنە پێشەوە. ئەوان تەنیا سەر بە یەک جەمسەر نین و هەوڵ دەدەن یاری بە جەمسەرە جیاجیاکانەوە بکەن، ئەوان هەوڵ دەدەن هەم بەرژەوەندییەکانی خۆیان دابین بکەن و هەم هاوسەنگییەک لە بەرژەوەندی زلهێزەکانی دیکەشدا مسۆگەر بکەن. ئەم دوو وڵاتە هەوڵ دەدەن هەرێمێکی پارێزراو لە ناوچەی دەرەوەی نزیک لە خۆیان پێناسە بکەن، تورکیا لە ناوچەی قەوقاز و سوریا و ناوچەکانی نزیکی دیکە، سعوودیەش لە ناوچەی کەنداو و یەمەن. هەرچەندە لە هەندێک دۆسیەی وەک کوژرانی خاشقچی تا ڕادەیەک پەیوەندییەکانیان ئاڵۆز بووە بەڵام هاوبەشی لە بەرژەوەندییەکان وایکردووە کە ئاڵۆزییەکانی نێوانیان کۆنتڕۆڵ بکەن، ئێستا بەرەی سعوودیە و تورکیا بووەتە دژبەرێکی ئێران لە ناوچەکە. ئەم بەرەیە تەنیا هەوڵی پەراوێزخستنی ئێران نادەن بەڵکوو هەوڵ دەدەن بە گەمارۆدانی ئەم وڵاتە ڕۆڵ و کاریگەری تاران لە ناوچەکە لە ناو ببەن.

سامان جاف پەروەردەو فێركردن هۆكاری پێشخستنی وڵاتە پێشكەوتووەكانە، بە پێچەوانەشەوە ئیهمال كردنی هۆكاری دواكەتوویی زۆرێك لە وڵاتەكانە.  ئەم پلانەی دەیخەینە ڕوو ڕەنگە ئالانگارییەكی گەورە بێت، چونكە بە تەواوی گۆڕینی سیستمی پەروەردەو فێركردنە، ڕەنگە كەسانێك دژی بن ڕەنگە بەشێكیش بە دڵییان بێت، بەڵام بە دڵنییایەوە ئەم شێوازەی دەیخەینە ڕوو تەواو جیاوازە لەو شێوازە تەقلیدییەی چەندین ساڵە منداڵەكانمانی پێ فێر دەكەین بەبێ ئەوەی سوودێكی ئەوتۆمان لە ڕێگای سیستمی پەروەردەو فێركردنەوە بە منداڵەكانمان گەیاندبێت كەواتە پەروەردە چییە؟ فێركردن چییە؟ پەروەردە  بریتییە لەو ڕەفتارو ئاكارانەی كە منداڵ لە ڕێگای خێزان یان منداڵی هاوڕێیەوە وەری دەگرێت ئایا بە لاساییكردنەوە بێت یان لە ڕێگای تێكەڵاوبوونی لەگەڵ كەسانی هاوتەمەنی خۆیدا و دەبێتە كەسایەتی ئەو تاكە لە كۆمەڵگادا، ئەم ڕەفتار و ئاكارانە بۆی هەیە لەو تاكەدا بە هەتاهەتایی بمێنێتەوە ئەگەر ڕەفتاری باش بن یان خراپ، ڕەنگە لەگەڵ گەورەبوونی تەمەندا گۆڕانكاری بەسەردا بێت ، واتە كەسێك لە منداڵیدا فێری ڕەفتارێكی خراپ بووە لە گەورەیدا وازی لێ بهێنێت، لەوانەشە ئەو ڕەفتارە ببێتە بەشێك لە كەسایەتی ئەو تاكە و هەرگیز نەتوانێت وازی لێ بهێنێت.  بناغەی پەروەردە بۆ منداڵ بریتییە لە دایك و باوك، دەبێت ئەو دایك و باوكە خۆیان دوو كەسەیاتی زۆر باش بن لە ڕووی پەروەردەییەوە، بەڵام لێرەدا زۆرینەی كێشەكان دێتە پێشەوە، چونكە خودی هاوسەرگیری لە كۆمەڵگای كوردیدا هەم لە كێشەدایە هەم دروستكردنی خێزان و هاوسەرگیری لەسەر بناغەیەكی تەندروست و ڕاست نییە.  بەو مانایەی تاكەكان هاوسەرگیری دەكەن، بەڵام لە هاوسەرگیری تێ نەگەیشتوون، نازانن خودی هاوسەرگیری بۆ چییە كەواتە زۆر گرنگە لەسەر بنەما هاوسەرگیری بكرێت كە ئەمەیان بە پلانێكی جیاواز بە ناوی پلانی هاوسەرگیرییەوە دەیخەینە ڕوو، واتە تاك چۆن، كەی بڕیاری هاوسەرگیری بدات؟ كێ بكاتە هاوسەری خۆی؟ چونكە خودی كۆمەڵگا لە خێزانەوە بەرهەم هاتوون.  خێزانیش لە هاوسەرگیرییەوە بەرهەم هاتووە، هاوسەرگیریش لە یەكگرتنی دوو تاكەوە دروست دەبێت، كەواتە دەبێت ئەم دوو تاكە لەوپەڕی تێگەیشتندابن بۆ پرۆسەكە نەك هەر بوترێت كاری خێر تا زوو بكرێت چاكە، چونكە هۆكاری لێك هەڵوەشاندنەوەی ئەو هەموو خێزانە هەروا لە خۆوە نییە، خودی كۆمەڵگاش مەترسی لەسەرە بە هۆی ئەو هەموو جیابوونەوەی هاوسەرانەوە.  ئایا پەروەردە هەر لە چوارچێوەی خێزاندا دەمێنێتەوە؟  نەخێر، لە دەرەوەی خێزان یەكەم كەس هاوڕێ هاوتەمەنەكانییەتی، دەبێت زۆر ئاگاداری ڕەفتارو ئاكاری ئەوانیش بیت، زۆر گرنگە چاودێری هاوڕێكانی بكەیت، چونكە ئەوەی لە هاوڕێكەیەوە بە چەند كاتژمێرێك وەری دەگرێت بە‌هێندەی ئەرك و ماندووبوونی تەواوی ساڵەكانی پەروەردەی دایك و باوكییەتی.  كاتێك ڕەفتارێكی ناشرین لە هاوڕێیەكی منداڵەكەتدا دەبینی دەبێت منداڵەكەتی لێ ئاگادار بكەیتەوە، پێی بڵێت لەبەر ئەو ڕەفتارە حەز ناكەم تێكەڵاوی ئەو كەسە بكەیت، چونكە لائیرادی كەسایەتی ئەو هاوڕێیەی وەردەگرێت. هەر سیفەتێكی ناشرینی هەبێت ڕەنگە منداڵەكەی تۆش ئەنجامی بدات بەبێ ئەوەی پێشتر ئەو سیفەتەی هەبوبێت.  دەبێت پەروەردە لە سیستمی فێركردندا بوونی هەبێت ، بە شێوەی تیۆری و پراكتیكی مامۆستای پسپۆڕ لە بواری پەروەردەی منداڵ هەر لە منداڵییەوە ڕەفتار و ئاكارە جوانەكان فێری منداڵ بكات، لە ڕەفتارە ناپەسەند و خراپەكانیش ئاگادارییان بكاتەوە.  ئەم پرۆسەیە لەگەڵ سیستمی فێركاریدا بەشێوەیەكی هاوتەریب دەڕۆن واتە لە ڕووی پەورەدەییەوە تاكێكی زۆر باش لە كۆمەڵگادا بوونی دەبێت كە هەموو سیفەت و ئاكارێكی باشی تێدابێت، بڕوای بە خۆیەتی، هیچ سیفەت و ئاكارێكی خراپ لەم تاكەدا بوونی نییە، ئەمە بە كێ دەكرێت؟  دایك و باوك بە پلەی یەكەم، حكومەت بە پلەی دووەم بەڵام خودی دایك و باوكیش دەبێت دایك و باوكێكی تەندروست بن، لەبەرئەوەی ئەگەر خێزانێك بە خراپی دروست بوبێت مەگەر چۆنها ئەگینا چاوەڕوانی منداڵی تەندروست لەو خێزانە ناكرێت.  فێركردن  ئەو بەشەی تەركیزێكی زیاتر دەخەینە سەری، چونكە هەم گرنگە، هەم پەیوەندی بە داهاتووی تاك بە تاكی كۆمەڵگاكەمانەوە هەیە فێركردن چییە؟  چی فێری منداڵ بكرێت؟ ئەم شێوازی فێركردنەی ئێستا چۆنە؟ زیانەكانی چین؟  جێگرەوەی ئەم شێوازە چییە؟  فێركردن بریتییە لە هەر پسپۆڕییەك یان پیشەیەك كە لە ڕێگای سیستمی فێركردنەوە فێری منداڵ دەكرێت، لە پێش دروستبوونی سەردەمی پاشایەتیدا سیستمی فێركردن سیستمێكی هەڕەمەكی ئەزموون كردنی ئەو ناوچەی نیشتەجێبوونە بووە بەپێی پێویستییان بۆ ئەو شتانەی كە ویستی لەسەر بووە.  تاكو دەگەینە ئەم قۆناغەی ئێستا كە لە منداڵییەوە و بە دیاریكراوی لە تەمەنی شەش ساڵییەوە منداڵ دەنێردرێتە بەر قۆناغەكانی خوێندن و دواتر بۆ زانكۆ و پاشان پسپۆڕی  پرۆسەی فێركردن پرۆسەیەكی جیهانییە، هەموو جیهان سیستمی فێركردنی هەیە، بەڵام بەهۆی جیاوازی پرۆسەكە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی تر بووەتە هۆی پێشكەوتنی وڵاتێك و دواكەوتوویی وڵاتێكی تر، دەبینین هەندێك وڵات ساڵانە بەرەو پێشكەوتنی زیاتر دەڕۆن و دەگەن بە ئامانجی گەورەتر، لە هەمان كاتدا چەندین وڵاتی تر سەرباری ئەوەی پێشناكەون بەڵكو بەرەو دواوە دەگەڕێنەوە.  ئا لێرەدا دەبێت بپرسین دەبێت چی فێری منداڵەكانمان بكەین؟ لە تەمەنی چەند ساڵییەوە فێركردن دەست پێ دەكات؟ شێوازی فێركردنەكەمان چۆن بێت؟  تەمەنی دەستپێكردنی فێركردنی منداڵ بریتییە لە تەمەنی 7 ساڵی، تاكو ئەو تەمەنە دەبێت منداڵ یاری بكات، بە داخەوە زۆر دژایەتی ئەم تەمەنەی منداڵ دەكرێت، ڕێگا نادرێت منداڵ منداڵی خۆی بە تەواوی تێپەڕێنێ  زۆرێك لە كێشەكانی كەسایەتی تاكی كورد لەم قۆناغەوە دەستی پێ كردووە، چونكە ڕێگامان نەداوە منداڵ منداڵی خۆی بە تێروپڕی ئەزموون بكات، ئەم منداڵە كاتێك دەگاتە قۆناغی هەرزەكاری دەیەوێت قەرەبووی منداڵی بكاتەوە، بەڵام بە ناوی گەورەبوونەوە ڕێگای لێدەگرن، كاتێك دەچێتە قۆناغی زانكۆش دەبینی ئەم كەسە حەزی منداڵی تێدا ماوە، هەندێك ڕەفتار دەكات ڕەفتاری منداڵین بەڵام بێ ئاگاین لەوەی كە لە منداڵیدا ڕێگای لێ گیراوەو نەیان هێشتووە حەزەكانی منداڵی بە تەواوی تێر بكات.  كەواتە ئێمە باسی فێركردنێك دەكەین كە قۆناغی منداڵی بە تەواوی تێپەڕاندبێت بۆ ئەوەی ئامادەبێت بۆ فێربوون، چونكە منداڵ ئامادەی فێربوون نابێت ئەگەر حەزەكانی چەپێنرابێت.  گریمان منداڵێكی تەندروستمان هەیە، چی فێری منداڵەكەمان بكەین؟ لەم پلانەدا نموونە زۆر دەهێنینەوە، بۆ نموونە كەسێك دەیەوێت ببێتە دیزاینەر، ئایا سیستمی فێركردن ڕێزی حەزی ئەم كەسەی گرتووە؟  كارمان بۆ ئەوە كردووە لە ڕێگای سیستمی فێركردنەوە توانای ئەم كەسە لەو بوارەدا بدۆزینەوە بۆ ئەوەی تواناكەی بخاتە خزمەتی ئەو حەزەوە یان بەشێوەیەكی دیكتاتۆری سەپاندوومانە بەسەریدا كە چ شتێك بخوێنێت وە چ بەشێكی زانكۆ تەواو بكات؟ سیستمی فێركاری ئێمە چۆنە  لەسەرەتای دەستپێكردنی خوێندنەوە كۆمەڵێك وانەمان هەیە تاكو قۆناغی زانكۆ، سیستمی فێركاری كۆمەڵێك وانەی داناوە وەك مەنهەج و پەیڕەوو پرۆگرام،  لە ڕێگای ئەم وانانەوە داهاتوو بۆ نەوەكانمان دیاری دەكەین، ئەوەی زۆر سەیرە و بنەمای ئەم پلانەی لەسەر داڕێژراوە ئەوەیە كە لە قۆناغی زانكۆدا لە بوارێكی زۆر جیاوازتر وەردەگیرێت لەو وانانەی كە خوێندویەتی.  لە قۆناغی سەرەتای خوێندندا وانەكانی فیزیا و كیمیاو زیندەوەرزانی لە وانەی زانستدا كۆكراوەتەوە. بەم شێوازە منداڵ ساڵەكانی تەمەنی لەگەڵ ئەم وانانەدا بەڕێ دەكات تاكو قۆناغی دوانزەی بنەڕەتی، ئا لێرەدا بڕیارە چارەنوسسازەكە لەسەر داهاتووی تاك بە تاكی كۆمەڵگا دەدرێت ، منداڵێك ئەم هەموو ساڵە دەخوێنێت لە پاش ئەم ساڵانەی خوێندن بڕیاری چارەنوسساز لەسەر ئەم تاكە بە كۆنمرەی ساڵێك دەدرێت ،  كۆنمرەی ساڵێك دەكرێتە پێوەر بۆ ئەوەی كەسێك داهاتووی كار و پیشەی دیاری بكرێت، لە كاتێكدا ئەو شوێنەی لێی وەردەگیرێت لە زانكۆ هیچ پەیوەندییەكی بەو وانانەوە نییە كە خوێندویەتی.  سیستمی كۆنمرە داهاتووی تاك بە تاكمانی پێوە پەیوەست كراوە؟ هەر تاكێك لە قۆناغی دوانزەی بنەڕەتی زانستی ئەم وانانە دەخوێنێت، (ئاین – عەرەبی – كوردی – ئینگلیزی – بیركاری – فیزیا – كیمیا – زیندەوەرزانی )، حكومەتی ئێمە یان سیستمی فێركردنی ئێمە تاك بە تاكی ئەم كۆمەڵگایەی ناچار كردووە، ئەگەر لە دوانزەی بنەڕەتی بیت و بتەوێت كۆلێژی پزیشكی گشتی وەرتبگرێت دەبێت لەم وانانەدا 99 بۆ 100 نمرە بهێنیت  بەڵام با سەرنجێكی وردی ئەو وانانە بدەین لەگەڵ كۆلێژی پزیشكی، هەر یەكێك لەو وانانە چ پەیوەندییەكی بە كۆلێژی پزیشكییەوە هەیە تاكو من 100 نمرەی تیا بهێنم  واتە بۆ دەبێت من سێ وانەیان كە زمانن وەك عەرەبی و كوردی و ئینگلیزی 100 نمرە بهێنم بۆ ئەوەی لە كۆلێژی پزیشكی وەربگیرێم؟  بۆ دەبێت لە فیزیا و كیمیا و زیندەوەرزانی 100 نمرە بهێنم بۆ ئەوەی لە كۆلێژی پزیشكی وەربگیرێم؟ بۆ دەبێت لە بیركاری 100 نمرە بهێنم؟  بەردەوام ئەو پرسیارە لە مێشكمدا هاتوچۆی كردووە، ئایا چ نهێنییەك لە نێوان ئەو وانانە و كۆلێژی پزیشكیدا هەیە؟ چ شتێك دەیانبەستێت بە یەكەوە؟  لە كاتێكدا وانەكانی پزیشكی تەواو جیاوازە لەو وانانە بەڵام من دەبێت 100 نمرە بهێنم بۆ ئەوەی وەربگیرێم، بە تەنیا كۆلێژی پزیشكی نییە كە دەتوانین ئەم ڕونكردنەوە لەبەرچاو بگرین بۆی ،  بەڵكو كۆلێژی ئەندازیاری بە هەمان شێوەیە ، كۆلێژی یاسا بە هەمان شێوەیە ،  نەك ئەم سێ كۆلێژە بە تەنیا بەڵكو تەواوی كۆلێژەكان بەو جۆرەیە.  تەنانەت ئەو كۆلێژانەشی كە خودی ئەم وانانەی تێدان، بۆ نموونە كۆلێژی زمان بەشی ئینگلیزی، كۆ نمرەی سەرو 90 وەردەگرێت، باشە بۆ لە كوردی و عەرەبی و وانەكانی تر دەبێت خوێندكار 90 نمرەی هەبێت  بۆ ئەوەی بچێتە زمانی ئینگلیزی !،  وانەی كیمیا و فیزیا و زیندەوەرزانی چ پەیوەندییەكیان بە زمانی ئینگلیزییەوە هەیە ! یەك بە یەكی كۆلێژەكان بەم شێوازە هەڵسەنگاندنی بۆ بكەن و هەمان پرسیار بكەن، بۆتان دەردەكەوێت كەموكوڕییەكانی ئەم سیستمە چەندە.  ئەمە بەدەر لەوەی چەندین خوێندكارمان هەیە لەبەرئەوەی لەم وانانەدا نمرەی بەرزییان نەهێناوە ئێستا یان لە ماڵەوەیە یان سەری خۆی هەڵگرتووە یان دەستی چۆتە ڕۆحی خۆی و خۆی كوشتووە. لە پێناوی چیدا؟  ئایا سیستمی فێركردن لێكۆڵینەوەی لەم خوێندكارە كرد بزانیت توانا و لێهاتوویی لە چ بوارێكدا هەیە؟ تاكو لەو بوارەدا خزمەت بكات؟  یان بە پێوەری كۆنمرە هەڵسەنگاندن بۆ تەواوی توانا مرۆییەكانی ناو كۆمەڵگا دەكرێت.  لە ئێستادا كەسانێكمان هەیە لە میكانیكی ئوتومبێلدا زیرەكە، شارەزای بازرگانییە، مۆسیقارە، یان دەرهێنەرە، نوسەرە، واتە لە بوارێكدا شارەزایی هەیە بەبێ ئەوەی لە ڕێگای ئەم سیستمە داڕێژراوەوە بەو حەزەی خۆی گەیشتبێت، ئەكرێت تۆ پێی بڵێیت مادام لە ڕێگای سیستمەكەی منەوە ئەو بوارەت بەدەست نەهێناوە كەواتە تۆ كەسێكی سەركەوتوو نیت؟ دەكرێت ئەم بۆچوونەی خۆمان بە ڕوپێوییەك بسەلمێنین، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ، لە كاتێكدا ئەم شێوازە هەڵەیە ئەی جێگرەوەی ئەمە چییە؟  ئەو پلانە چییە كە دەتوانین وەك جێگرەوەی ئەم پرۆسەی خوێندنە سوودی لێ وەربگرین؟  پلانی جێگرەوە : ئاماژەمان بەوەدا كە سیستمی كۆ نمرە خراپە، دەتوانین بە ڕوپێوییەكیش بە وەرگرتنی ڕاوبۆچوونی هەموو ئەوانەی كە پۆلی دوانزەی بنەڕەتییان بڕیوە بیسەلمێنین، بەڵام جێگرەوەی ئەمە چی بێت؟ دەبێت هەموو ئەو بوارانەی ئێستا وەك كۆلێژ هەن بخرێنە سیستمی خوێندنەوە، واتای كۆلێژی پزیشكی بە مەنهەجی سادە و بە شێوەی وانە وانە بكرێت بە شێوەی تیۆری و پراكتیكی، ئەندازیاری و هەموو بوارەكانی تر بكرێتە مەنهەجی سادە قۆناغ بە قۆناغ منداڵ لەگەڵیدا بڕوات، وردە وردە مەنهەجەكە بەرەو پیشەگەری و مەنهەجی تەواو بڕوات.  ڕەنگە پرسیاری ئەوە بكرێت چۆن ئەم كارە بكرێت؟  منداڵ لە تەمەنی منداڵیدا چ شتێك بخەیتە بەردەمی توانای وەرگرتنی هەیە، بەڵام لە چ بوارێكدا زۆر باش بێت تواناكەی لەو بوارەدا دەردەكەوێت ، ئەگەر لە بابەتی پزیشیكیدا هەیكەلی مرۆڤ بە شێوەی سری دی بخەیتە بەردەستی حەزی كەشفكردنی بۆ دروست دەبێت و پرسیار دەكات ئەمە چییە؟ ئەوە چییە؟ بەو جۆرە حەزی زانینی بۆ دروست دەبێت.  هەروەها ئەگەر بینایەكی دروست كراوی ئەندازیاری بخەیتە بەردەمی منداڵ حەزی پرسیار كردن وای لێ دەكات ئاڕاستە وەرگرێت بەرەو ئەندازیاری. لەبەرئەوەی منداڵ پاكە و درۆ نازانێت حەزی بۆ چ بوارێك بۆ دروست ببێت لە منداڵییەوە بەرەو ڕووی ئەو حەزە ئاڕاستە وەردەگرێت.  بەڵام بەهۆی سنورداركردنی سیستمی فێركردنەوە لە چەند وانەیەكدا، منداڵ حەزەكانیشی سنورداركراوە، دەبێت تەواوی ئەو زانستانەی ئێستا بوونییان هەیە بە شێوەی تیۆری و پراكتیكی بخرێنە بەردەستی منداڵ بۆ ئەوەی تواناكەی بدۆزینەوە.  هەموو بوارەكان بەشێوەی مەنهەجی سادە دەخەینە بەردەستی منداڵ كە مێشكی توانای وەرگرتنی هەبێت و لێی تێ بگات، ئێمە لەم پلانەدا ناڵێین لە بابەتی پزیشكیدا منداڵ فێری نەشتەرگەری دەكەین، بەڵكو وانەی پزیشكی بە شێوەی مەنهەجی سادە  هەموو زانستەكان بەشێوەی وانەیەكی گشتگیر دەخەینە بەردەمی خوێندكار، لە تەمەنی حەوت ساڵییەوە دەست بكرێت بە خوێندنییان، بۆ هەر وانەیەك نمرەی تیۆری و پراكتیكی دەنوسین بەڵام كەوتن و دەرچوون نییە  بۆچی كەوتن و دەرچوون پەیڕەو نەكەین؟ چونكە لە ڕووی دەروونییەوە زۆرێك لە منداڵەكان دەڕوخێن، دەبێت منداڵ هانبدرێت و تواناكەی بدرۆزرێتەوە نەك بە هۆی دیاریكردنی خوێندكارێك بە زیرەك ڕق بخەیتە دڵی ئەوانی تر بەرامبەر ئەم منداڵە. مەبەستی سەرەكی ئەم پلانە دۆزینەوەی توانای تاكە لە بوارێكدا لەو بوارانەی دەخرێنە سیستمی خوێندنەوە ، بۆ ماوەی حەوت ساڵ ئەم سیستمی خوێندنە پەیڕەو دەكەین لە پاش ئەم حەوت ساڵە تێبینی تەواوی منداڵەكە دەدەكەین بۆ ئەوەی بزانین لە چ بوارێكدا زۆر بە توانایە، ئەو كات پەیوەندی بە دایك و باوكییانەوە دەكەین و پێیان ڕادەگەیەنین منداڵەكەی تۆ لەم بوارەدا زۆر بە توانایە، ئەگەر بچێتە ئەم بوارەوە دەبێتە پسپۆڕێكی زۆر باش.  ئایا مەگەر خودی خوێندنی ئێستاش هەر بۆ ئەوە نییە؟ هەر بۆ ئەو مەبەستە لە بوارێكدا لە زانكۆ وەرناگیرێت؟ ئەی بۆ لەو بوارەدا وەرنەگیرێت كە حەزی پێیەتی و توانەكەی دەرخستووە.   منداڵ لە قۆناغی منداڵیدا حەزی زۆر لە پرسیار كردنە، كاتێك هەرشتێك دەبینێ پرسیاری دەربارە دەكات، ئەگەر لاشەی مرۆڤێك و هەموو كۆئەندامەكانی بخەیتە بەردەستی بە شێوەی پلاستیكی، دەزانی ئەو منداڵەی حەزی بە زانینی بەشەكانی ئەو مرۆڤە چەند پرسیار دەكات؟ ئەمە چییە؟ ئەمە بۆ لێرەیە؟ ئەمە بۆ وایە؟ كاتێك مامۆستاش بەشەكانی مرۆڤییان بۆ شی دەكاتەوە حەزی زانینی زیاترییان بۆ دروست دەبێت.  بەم جۆرە یەكەم هەنگاوت بۆ ڕوون دەبێتەوە كە بەشێك لە منداڵەكان حەز لە پزیشكی دەكەن بەڵام هەموویان نا.  ڕەنگە ئەگەر ژمارەی خوێندكارەكانت 250 خوێندكار بن 20 خوێندكارییان حەز لە پزیشكی بكات یان تواناكەی لەو بوارەدا دەركەوێت، بەهەمان شێوە بۆ بوارەكانی تریش. چونكە تەواوی منداڵەكانی تریش حەز و توانای خۆیان بەو جۆرە دەدۆزنەوە.  ئەم شێوازی خوێندنە بەم جۆرە دەكرێت حەوت ساڵ بەردەوام بێت، تاكو حەزی خوێندكارەكە بە تەواوی بدۆزرێتەوە ، لە كۆتایی ئەم حەوت ساڵەدا لە ڕێگای نمرەی تیۆری و پراكتیكی منداڵ و حەز و توانایەوە لە ڕێگای توێژەرێكی كۆمەڵایەتییەوە دەردەكەوێت ئەم منداڵە تواناكەی بۆ چ بوارێك زۆر باشە.  لە دوای ئەوەی تواناو لێهاتوویی منداڵەكەمان دۆزییەوە پاشان بەرەو پسپۆڕی ئاڕاستەی دەكەین، ئەو بوارەی كە خۆی حەزی پێیەتی، یەك بوارە، ئیتر تەنیا ئەو بابەتە دەخوێنێت كە تواناكەی تێدا دۆزراوەتەوە، ئەو مەنهەجە دەخوێنێت بە چڕو پڕی.  ئیتر پێویست ناكات بابەتی تر و وانەی تر بخوێنێت بەڵكو ئەو بابەتە دەخوێنێت كە حەزی لێیەتی. مەگەر سیستمی ئێستای خوێندنیش بەو  هەموو كەموكوڕییەوە نایەوێت ئەو كەسە بەرەو پسپۆڕی ئاڕاستە بكات؟  بۆ نموونە من دەمەوێت ببمە ئەندازیار، بە سیستمی كۆنمرە چۆن دەبمە ئەندازیار؟ دەبێت لەو حەوت وانەیەی دیاری كراوە بۆم كە هیچییان پەیوەندییان بە ئەندازیارییەوە نییە 98 نمرە بهێنم، لە پاش 12 ساڵ خوێندن.  ئەی بە پلانی تازە چۆن دەبم بە ئەندازیار، لە ڕێگای وانە تیۆری و پراكتیكییەكانەوە حەز لە بینا دروست كراوەكان دەكەم، دیكۆرەكەی دەچێتە دڵمەوە، بینا دروست دەكەم بەو پارچانەی كە بوونییان هەیە لە وانەی پراكتیكیدا، پاش حەوت ساڵ لە خوێندن دەردەكەوێت من هیواو ئارەزووم ئەندازیارییە، حەوت ساڵی دواتر تەواوی پسپۆڕییەكەم لە بواری ئەندازیاریدا دەبێت، ئیتر هیچ پێویست ناكات وانەی تر بخوێنم.  ئاڕاستە وەرگرتن بەرەو پسپۆڕیی لە تەمەنی 14 ساڵییەوە دەست  پێ دەكات. لەو تەمەنەوە تۆ هانی ئەو خوێندكارە دەدەیت داهێنان بكات. ئیتر چ پێویست دەكات وانەی تر بخوێنێت كە هیچ حەزێكی بۆی نییە.  ڕەنگە بەپێی ئەم پلانە خوێندكارێك لە چەند بوارێكدا بە توانا بێت، ئەو خوێندكارە دەتوانێت ئەو بوارانەش بخوێنێت ئەگەر دەركەوت زۆر بە توانایە تێیدا، بەڵام ڕێی تێ ناچێت لە هەموو بوارەكاندا بە توانا بێت.  بەشێكی تر كە زۆر گرنگە و لەم پلانەدا جێگایەكی تایبەتمان بۆ كردۆتەوە بریتییە لە پیشە، بە داخەوە ئەم سیستەمی خوێندنەی ئێستا كەسانی بێ پیشەی بەرهەم هێناوە، چونكە حسابی ئەوە نەكراوە ئەگەر كەسێك نەیتوانی لە ڕێگای ئەم سیستەمەوە لەو بوارەی تەواوی دەكات دابمەزرێت یان بچێتە سەر كارێك ، داهاتووی ئەو كەسە لەپاش ئەو هەموو ساڵە لە خوێندن دانیشتن دەبێت لە ماڵەوە. بۆچی ئەو هەموو پیشەیەمان هەیە لە ڕێگای سیستمی خوێندنەوە پیشەیەك بە شێوەی زانستی فێری ئەم خوێندكارە نەكرێت؟  لەبەرئەوەی ئەگەر لە خوێندن شكستی هێنا ئەو پیشەیە قەرەبووی بۆ بكاتەوە. زۆرێك لە خوێندكاران دوای ئەوەی لە سیستمی خوێندنندا دانامەزرێن یان نابنە خاوەن كار توشی خەمۆكی دەبن، لەبەرئەوەی فێری هیچ پیشەیەكیش نەبوون ڕووی ئەوەیان نییە پیشەیەك لەدەرەوەی خوێندنەكەیان بكەن. بەڵام ئەگەر هەر لە منداڵییەوە بە زانستییانە فێری پیشەیەك بوبێت ڕەنگە ببێتە داهێنەر لەو بوارەدا. ئەگەر لە منداڵییەوە فێری پیشەیەك نەبوبن ئەستەمە لە دوای زانكۆ بتوانن كارێك ئەنجام بدەن لەبەر دوو هۆكار  یەكەم : فێرنەكراوە  دووەم : لە پاش ئەو هەموو ساڵە پێی شەرمە بە بڕە پارەیەكی كەم لە بوارێكدا كار بكات كە هیچی لێ نازانێت. زۆر بە سادەیی ڕەنگە بڵێت ئەی ئەو هەموو ساڵە بۆچی خوێندم.  كەواتە هەر لە منداڵییەوە هەموو ئەو پیشانەی كە بوونییان هەیە بە شێوەی تیۆری و پراكتیكی وەك مەنهەج بۆ خوێندكاران بوونی هەبێت، بۆ ئەوەی ئەگەر لە خوێندندا سەركەوتوو نەبوون پیشەكەیان بكەنە كاری داهاتوویان.  كەواتە گرنگی ئەم پلانە لەوەدایە كە توانای خوێندكار دەدۆزیتەوە، بوارییان بۆ دەڕەخسێنیت داهێنان ئەنجام بدەن، چونكە حەزی بەو بوارە هەیە كە تیایدا دەخوێنێت.  بەڵام ئەمەی ئێستا دەگوزەرێت چونكە وەك زۆرەملێی لێهاتووە، تاكو ئێستا نەمانتوانیوە لە هیچ بوارێكدا داهێنەرێك  یان بە توانایەك دروست بكەین، تەنانەت ئەو كەسانەشی كە زیرەكن لە بوارێكدا سیستمەكە زیرەكی نەكردوون بەڵكو خۆیان بەرەو ئەو بوارە هەنگاوییان ناوە بە پێی سیستمی كۆ نمرە  ئەم پلانە ئەگەر بەباشی جێبەجێ بكرێت ڕەنگە بۆ داهاتوو كەسانی زۆر بە تواناو لێهاتوو لە هەموو بوارەكاندا بەرهەم بهێنین، بەڵام ئەگەر بیری خۆپەرستی زاڵ بێت بەسەرماندا و بەبێ هیچ هۆكارێكی زانستی ئەم پلانە ڕەتبكرێتەوە ئەوا هەڵە نیم ئەگەر بڵێم ڕۆژ لە دوای كەسانی بێ توانا و كەسانێك كە هیچ سوودێكیان بۆ خۆشییان و كۆمەڵگاش نابێت لە ڕێگای ئەم سیستمەوە بەرهەم دەهێنین.   

یاسین تەها هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراقێكی فیدراڵی ئاڵۆزو ناسەقامگیر، بە كۆمەڵێك كێشەی كەڵەكەبووەوە پێی نایە ساڵی نوێ (2023). هەندێك لەم كێشانە، بەرماوەو درێژكراوەی ساڵانی ڕابردوون، هەندێكی تریشیان دەشێت زیاتر لە ئەمساڵدا پەرەسەندنی زیاتر بەخۆیانەوە ببینن. ئەم بابەتە هەوڵێكە بۆ هەڵوێستەكردن لەسەر ئەو كێشە هاوبەشانەی كە لە ئاسۆی ساڵی نوێدا هەن. كێشەكانی هەرێم و بەغدا لە ساڵی 2022 هەرەسهێنانی هاوپەیمانیی "انقاذ  وطن" بە سەرۆكایەتیی سەدرو بەشداریی پارتی و هاپەیمانیی سیادەی سوننە، بەخێرایی قەرەبوو كرایەوە بە دروستكردنی جێگرەوەیەك لە بەرەی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەو دوو هاوپەیمانێتی سوننەو دوو لایەنی كوردی بە ناوی "إدارە الدولە" ([1]). لایەنی باشی ئەم هاوپەیمانییە نوێیە لەوەدا بوو كە، دیارترین ئەو هێزە شیعانەی تێدا بوو (جگە لە سەدر) كە خاوەن پێگەو نفووزی ڕاستەقینەن؛ ئەمە جگە لە دوو بەرەی سەرەكیی سوننە (سیادە و عەزم). ئەمەیش ڕێگەخۆشكەرە بۆ ئەوەی ئەگەر بڕیارو ئیرادە لە هەولێرو بەغداوە هەبێت، ئەوە كێشەكان بكەونە سەر ڕێگەی چارەسەر. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە، پاش نزیكبوونەوەی وادەی ١٠٠ ڕۆژ لە تەمەنی حكومەتی "محەمەد سودانی"، هێشتا بەرەوپێشچوونی زۆر بنەڕەتی لە ڕەوشی پەیوەندییەكانی هەردوولادا نییە كە لەسەر بنەمای چارەسەری ڕیشەییی هەندێك لە كێشەكان بێت. لە پاش سێ مانگ لە پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانییەیش (إدارە الدولە) هێشتا حكومەت و چوارچێوە سیاسییەكەی لە سێ دۆسیەی سەرەكیدا چەقیان بەستووە كە ئەوانیش بریتین لە: جێبەجێكردنی ڕێككەوتنە سیاسییە دووقۆڵییەكان، پەسەندكردن و ڕەوانەكردنی بودجە بۆ پەرلەمان و، یەكخستنی دیدی پشتیوانانی حكومەت لەبارەی زۆر پرسی هەستیاری لە چەشنی هەڵوێست لە ئەمریكاو چۆنێتیی دابەشكردنی سامانە فیدراڵییەكان. ئەمەیش وا دەكات هەندێك لە چاودێران باس لە ئەگەری هەڵوەشانەوەی ئەم هاوپەیمانییە بكەن ([2])، بەتایبەت كە ئێستا لە بەرە شیعییەكەیەوە گیرۆدەی ململانێی جەمسەرەكانی مالیكی و خەزعەلییە([3]؛؛ لە بەرە سوننەكەیشییەوە هەر دووچاری پەرتەوازەیی و داخوران بووەتەوەو پەیوەندیی جەمسەرەكانی ڕووی لە ئاڵۆزیی زۆرەو جارجارە ناكۆكییەكانی تا ئاستی "شەڕە جنێوی ناشرین"یش دەڕوات([4]). لە بەرنامەی كاری حكومەتی نوێدا ماوەی شەش مانگ بۆ یەكلاكردنەوەی دوو یاسای گرنگ دانراوە، كە ئەوانیش یاساكانی نەوت و گازو یاسای دادگەی فیدراڵییە ([5])؛ بەڵام نیوەی ماوەی دیاریكراو تێپەڕی كردووە بەبێ ئەوەی بەرەوپێشچوونی گەورە هەبێت لەبارەی ئەو دوو یاسایە كە گرنگیی زۆریان لە خستنەسەرپێی پەیوەندییەكانی هەولێرو بەغدا هەیە. ئەمەیش بە مانای مانەوەی چارەسەرە كاتی و كورتمەوداكانە وەك تاقە بژاردە، لە كاتێكدا ئەم چارەسەر كاتییانە ئۆقرەیی و دڵنیاییی سیاسی و ئابووریی لێ ناكەوێتەوە؛ هەروەها دەبێتە هۆی ئەوەی هەرێم هەر بەبێ بودجەی جێگیر بمێنێتەوە كە ئەمەیش ناتەبایە لەگەڵ حوكمڕانیی هاوچەرخ و تەندروست و، هەر بەم هۆیەیشەوە تێپەڕاندنی بودجەی فیدراڵی لە وادەی خۆی دواكەوتووە ([6]). لە لایەكی تریشەوە مانەوەی دادگەی فیدراڵی بە هەمان پەیكەری كۆن وایكردووە، هەولێرو بەغدا زۆرجار لە گرژی و كێشمەكێشدا بن لەگەڵ لێكەوتەكانی بڕیاری دادگەی فیدراڵی كە زەقترینیان لە دوو ساڵی ڕابردوودا بۆ ڕەتكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی یاسای نەوت و گازی هەرێم دەچووە. تەرازووی هێز لە بەغدای پایتەخت هەرچەندە نزیكەی سێ مانگ بەسەر پێكهاتنی حكومەتی سودانی گوزەری كردووە، بەڵام هێشتا شوناسی ڕاستەقینەی ئەو حكومەتەو بنكە ڕاستەقینەكەی جێگەی مشتومڕەو، چاوەڕوان دەكرێت یەكلاكردنەوەی ئەمەیش لە سەرەتای 2023دا بێت. یەكێك لە كۆڵەكەكانی حكومەت كە "بزووتنەوەی عەسائیب"ە، پێی خۆشە ناوبنرێت حكومەتی بەرگری (المقاومە) ([7])؛ لە دەرەوەی ئەم پێكهاتە سیاسییەیش گروپە چەكدارەكانی وەك "كەتیبەكانی حزبوڵڵا"و " ئیمام عەلی"و... هەمان بۆچوونیان هەیە. ئەمەیش لێكەوتەی سیاسی و ئابوریی زۆری دەبێت لە بەرامبەر وڵاتانی ڕۆژاواو ئەمریكاو، قەیرانی ئەم دواییەی دۆلار یەكێك لە لێكەوتەكانی، هەوڵی ڕۆیشتن بەرەو ئەو ئاڕاستەیە. بەرامبەر بەم جەمەسەرە شیعەیەیش هەندێكی تر لە هێزەكانی ئەم پێكهاتەیە لە بارگرانییەكانی خۆساغكردنەوە بەسەر ئێراندا تێ دەگەن و زیاتر لەگەڵ پاراستنی هاوسەنگیدان لەنێوان بەرەكانی ئەمریكا و ئێران. زاڵبوونی هەژمونی ئێرانی بەو جۆرەی هەندێك لە لایەنەكانی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە دەیانەوێت، ئەگەر سەر بگرێت، لێكەوتەی جۆراوجۆری لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت؛ یەكێك لەوانە ئەگەری خراپبوونی باری دارایی و ئابوریی عێراقە كە دانیشتوانی هەرێمیش دەگرێتەوە؛ بەو پێیەی بەهای دینارو دۆلار فیدراڵییە، هەروەها دەرفەتی گێچەڵپێكردنی گرووپەكانیش بە سیماو دیاردە نائێرانییەكان لە عێراق و كوردستاندا زیاتر دەكات. بەڵام هاوكات لەگەڵ ئەم سیناریۆیە، ئەگەرێكی دووەم هەیە لەبارەی گەڕانەوەی ئیدارەی بایدن بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرباری سەرقاڵییەكانی لە چین و ڕوسیاو لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. ئەم ئەگەرەیش كە لە ناوەندە میدیایییە ئەمریكییەكان ئاماژەی پێ كراوە ([8])، یەكێك لە هاندەرو پاساوەكانی، گرنگیدان دەبێت بە عێراق و لەم حاڵەتەیشدا هەرێمی كوردستان سودمەند دەبێت، چونكە باڵانسی هێز لەنێوان ئەم دوو زلهێزەدا لە وڵات جارێكی تر دەگەڕێتەوەو عێراق بەتەواوی نابێتە پاشكۆیەكی ئێرانی. لەسەر ئاستی ناوخۆییی عێراقیش باوەڕ وایە 2023 ساڵی گەڕانەوەی سەدرییەكان بێت بۆ سەر شانۆی سیاسیی عێراق، هەر هیچ نەبێت لە دەروازەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراقەوە كە لەئێستاوە ئامادەكاریی بۆ دەكرێت لە ئۆكتۆبەری 2023 بەڕێوە بچێت ([9]). بەر لە دەستپێكردنی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنیش سەدرییەكان ڕۆژی هەینی (12ی كانوونی دووەمی 2023) نوێژێكی هەینیی "یەكگرتوو"یان لە بەغدای پایتەخت و شارەكانی تری عێراق ئەنجام دا (جگە لە بەسرە)؛ ئەمەیش وەها لێكدراوەتەوە كە دەسپێك و ئامادەكاری بێت بۆ گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆسەر گۆڕەپانی سیاسی لە دەروازەی نوێژی هەینییەوە چونكە ئامادەكارییەكان جۆش و خرۆشی سەدرییەكانی بەرزكردەوە؛ لە بەرامبەریشدا بووە مایەی نیگەرانی بۆ هێزەكانی چوارچێوەی شیعە ([10]).  لە ئەزموونی نوێژەكەیشەوە دەركەوت جەماوەری سەدر هیچ باكیان بە بڕیارە كتوپڕو بەپەلەكانی ڕێبەرەكەیان نییە كە دەشێت گورزی لێ دابن؛ هەر كاتیش موقتەدا بیەوێت بەكەیفی خۆی جووڵەیان پێ دەكات و سەرمایە كۆمەڵایەتی و بنكە جەماوەرییەكەی هەروەك خۆیەتی. هەندێك بۆچوونیش پێیان وایە تێپەڕبوونی 100 ڕۆژ بەسەر تەمەنی حكومەتی سودانی و كۆتاییهاتنی پاڵەوانێتیی جامی كەنداو، پاساوێكی بەجێن بۆ گەڕانەوەی سەدرییەكان بۆ شانۆی سیاسی ([11]). تێكڕای ئەم ئەگەرو گۆڕانە چاوەڕوانكراوانەیش لە بەغدا بەشێوازی جۆراوجۆر كاریگەرییان لەسەر هەرێمی كوردستان دەبێت، بەتایبەت ئەگەر سەدرییەكان دەرفەت بقۆزنەوەو ناڕەزایی دژی حكومەتی چوارچێوەی شیعە بەرپا بكەن، ئەوە چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان بەغداو هەولێر لەپێشنەی گرنگیدانی حكومەت نابن و، ئەم ئەزمونەیش لە سەردەمی عادل عەبدولمەهدی پێشینەی هەیە كە خۆپیشاندانەكانی تشرینی 2019 نەیهێشت لەگەڵ حكومەتی هەرێم ڕێككەوتنەكەی تەواو بكات. مەترسیی تیرۆر بە گوێرەی هەندێك هەڵسەنگاندنی ئەمریكی، پڕۆژە جیهانییەكەی داعش بە سەركردایەتییەكی ناوەندگەرایییەوە وەك خۆی بەردەوامە، جگە لەوەیش پێدەچێت بەردەوام بێت؛ ئەمەیش مەترسییە بۆ سەر كۆمەڵگە ناوخۆیییەكانی عێرق و سوریا ([12]). ئەم هەڵسەنگاندنە پشتئەستوورە بەو داتایانەی باس لەوە دەكەن سەرباری ئەوەی داعش دەیان سەركردەی باڵای لەماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا لەدەستداوە، بەڵام بەردەوامە لە سەركردایەتیكردنی یاخیبوون لە عێراق و سوریا؛ هەروەها سەرۆكایەتیی تۆڕێكی جیهانیی یەكگرتوو دەكات كە تا  ئەفریقا درێژبووەتەوە. جگە لەوەیش پێكهاتە جۆراوجۆرەكانی داعش بەئاسانی سەركردەی نوێیان قبوڵ كردووە لە جێگەی ئەوانەی كوژراون؛ هەروەها هەست بە نیشانەكانی دابەشبوون یان هەڵوەشانەوە ناكرێت لەناو لق و تۆڕەكانی ڕێكخراوەكەدا. لەژێر سەركردایەتیی نوێیشدا، ڕێكخراوەكە هەر پابەندە بە ئامانجە درێژخایەنەكەیەوە كە بریتییە لە دامەزراندنی "خەلافەتی ئیسلامی"؛ بۆ گەیشتن بەم ئامانجەیش یەكێك لەو میكانیزمە سەرەكییانەی بۆ هەڕەشەكردن بەكاریدەهێنێ، میدیاكەیەتی. لە دەرەوەی تۆڕەكانی ئینترنێتیش كەڵك لە ناوچە فشۆڵ و لاوازەكانی عێراق و سوریا وەردەگرێت، شتێكی ڕوونیشە كە بەشێك لەو كۆمەڵگەیانەی تەماسیان لەگەڵ داعش هەیە لەسەر سنوری هەرێمی كوردستان و لە ناوچە جێناكۆكەكانی نێوان هەرێم و بەغدان، بەشێكی زۆرییش لەو دانیشتوانە كوردن. بەرەنگاربوونەوەی مەترسیی داعش لە دوو ڕێگەوە دەكرێت: یەكەمیان بەهێزكردنی هەماهەنگییە لەنێوان حكوومەتی هەرێم و بەغدا؛ دووەمیشیان پەرەپێدان و بەهێزكردنی هێزە ئەمنییەكانی كوردستانە، بەتایبەت پێشمەرگە. بژاردەی یەكەم، گیرۆدەی چەقبەستنی پەیوەندییەكانی حكومەتی هەرێم و بەغدایە، كە هێشتا دیلی بەدگومانی و سستی و خاوەخاوە بەهۆی زۆر هۆكارەوە؛ دووەمیشیان بەهۆی ناكۆكییە ناوخۆیییەكانی "پارتی"و "یەكێتی"یەوە دووچاری مەترسی بووەتەوەو بەڕای ئەوانەی شارەزان، "یەكخستنەوەی هێزەكان كارێكی قورسە؛ ئەمەیش بەهۆی زاڵبوونی بیركردنەوەی حزبایەتی بەسەر هێزەكان." ئەم شارەزایانەی ڕەوشی پێشمەرگە، زۆر گەشبین نین بە زەمینەسازییەكان چونكە "ئاسان نابێت ئەو هێزانەی سەر بە یەكێتی و پارتین بیركردنەوەیان بگۆڕێت و بكرێن بە هێزێكی نیشتمانی"([13])؛ ئەمە لە كاتێكدا كە سەرچاوە پەرلەمانییەكان باس لەوە دەكەن ئەمریكا هەڕەشەی ڕاگرتنی هەموو هاوكارییە سەربازی و لۆجستییەكانی بۆ هێزی پێشمەرگە كردووە لە ئەگەری یەكنەخستنەوەی ئەو هێزانە لە چوارچێوەی هێزێكی نیشتمانیی یەكگرتووی سەر بە وەزارەتی پێشمەرگە. هەروەها هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی جەخت لەسەر كەمكردنەوەی ژمارەی ئەو هێزانە دەكاتەوە، كە هاوكاریی دارایی و موچەكانیان بووەتە بارگرانی لەسەر وەزارەتی پێشمەرگە ([14])؛ هەروەها ئەم بابەتەیش یەكێك بووە لە تەوەرەكانی گفتوگۆی دوا سەردانی تیمی ئەمریكا بۆ هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتیی "برێت مەكگۆرك" لەگەڵ سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان ([15]). ئەم چاكسازی و یەكخستنەوە دواخراوەیش، یەكێكە لە ئاڵنگارییەكانی بەردەم حكومەتی هەرێم لە 2023، بەو پێیەی تەبایی و ئیرادەی سیاسی و كاری هاوبەشی زۆری پێویستەو، بەبێ زەمینە جێبەجێبوونی لەسەر ئەرزی واقع ئەستەمە. كێشەی هەڵبژاردن و شەرعیەتی پەرلەمان سەربارەی ئەوەی ئاماژەكان لەسەر ئەوەن هەڵبژاردنی پێشوەختە لە حكومەتی سودانیدا ئەگەرێكی قورس و زەحمەتە ([16])، بەڵام هەر ئەگەرێكی كراوەیە لە عێراق، چونكە لە كارنامەی حكومەتدا چەسپێنراوەو لە كاتی گرژیدا دەرچەی دەربازبوونە. هەڵبژاردنی پارێزگاكانیش خواست و داوای زۆری سیاسی و حزبیی لەسەرە بۆ پایزی داهاتوو، بەڵام لە كوردستان وێڕای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان بۆ ماوەی ساڵێك، ئاسۆیەكی ڕوون بۆ سازكردنی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان لە ئارادا نییە. ئەمەیش پەڵەو كێشەیە بۆ ئەزموونی دیموكراسی لە هەرێم بەراورد بە عێراق كە لەڕووی ڕواڵەت و ڕووكەشەوە پابەندە بە وادە دەستوورییەكان. پێشهاتێكی تری نوێ لەم بوارەدا هاتنەسەرخەتی دادگەی فیدراڵییە كە بڕیارە لە كۆتاییی ئەم مانگە (31/ 1/ 2023) دانیشتنێكی تری دادبینی بۆ ئەو سكاڵایانە بكات كە لەبارەی نادەستوریبوونی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە پێشكەش كراون ([17]). سیناریۆ چاوەڕوانكراوەكانی بڕیاری دادگاكەیش لە سێ حاڵەتدا خۆی دەبینێتەوە كە بریتین لە ڕەتكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەی یاسایییانەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمان. ئەمەیش بە مانای دروستبوونی بۆشاییی یاسایی و گورز بۆ پرۆسەی سیاسیی كوردستان دێت، یان سەرزەنشتكردنی یاسای درێژكردنەوە لەڕووی پڕەنسیپەوەو پەسەندكردنی تێپەڕاندنی لەبەر ناچاری، یان بەیاسایی وەرگرتنی درێژكردنەوەكە وەك ئەوەی كراوە. لە دوو بژاردە چاوەڕوانكراوەكەی دواییشدا هیچ لەو ڕاستییە ناگۆڕێت كە درێژكردنەوە بژاردەیەكی خوازراو نییە بۆ سیستەمی سیاسیی كوردستان كە ئەزموونی یەكەم هەڵبژاردنی لە عێراقدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1992؛ هێندەیش بەسە ئاماژەی پێ بكرێت كە یاساكە (12 / 2022) لە "ڕۆژنامەی وەقایع" بەبێ ئیمزای هیچ یەك لە سەرۆكایەتییەكانی هەرێم و پەرلەمان بڵاوكراوەتەوەو پەنا بۆ تێپەڕبوونی ماوەی یاسایی براوە پاش دەنگدان لەسەر یاساكە ([18])، وەك گوزارشتێك لە بێزاری لەو قەیرانەی بۆ پرۆسەی سیاسیی هەرێم دروست بووە. ژمارەی دانیشتووان و گرفتەكانی پەرەپێدان مەترسییە سەرەكییەكانی سەر عێراق بە گوێرەی خەمڵاندنی دەزگەی ئاسایشی نەتەوەییی عێراق، جگە لە تیرۆر، زیاتر ماددەی هۆشبەرو گۆڕانی كەشوهەواو دیاردەی گەندەڵین ([19])، بەڵام لە پەنا ئەمانەیشدا هەندێك پێشهات و ئاڵنگاریی تر هەن كە لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا هاوبەشن؛ لەوانەیش: هەڵكشانی ژمارەی دانیشتوان و لەگەڵ ئەوەیشدا هەڵكشانی ڕێژەی بێكاری و لاوازیی ژێرخانی ئابوری.  بەگوێرەی خەمڵاندنەكانی وەزارەتی پلاندانان، لە ئێستادا دانیشتوانی عێراق 42 ملیۆنیان تێ پەڕاندووە. ئەگەرچی ئەم ژمارە فەرمییە جێگەی متمانە نییە چونكە پشتئەستور نییە بە ئامار، بەڵام ئەوە یەكلایییە كە ژمارەی لەدایكبووە تۆماركراوەكانی ساڵانە لە 2020 بەدواوە لە ملیۆن زیاترەو، پار (2022) لە سەروو 1.3 ملیۆن منداڵەوە بووە ([20]). ئەم زیادبوونە زۆرەیش كە بە ڕێژەی (2.5%)ەو گەر بەردەوام بێت، لە 2030 دانیشتوانی عێراق دەگەیەنێتە 50 ملیۆن كەس ([21])؛ كێشەو بارگرانیی زۆری ئابوری و ستراتیژی دروستدەكات كە یەكێكیان پەروەردەیییە، چونكە كەرتی پەروەردە گیرۆدەی لاوازی و داڕمانی ژێرخان و خراپیی ژینگەی خوێندنە. ئەم حاڵەتە بۆ كوردستانیش هەمان شتە كە لە ئێستادا بەگوێرەی ئاماری ڕەگەزنامەی هەرێم، شەش ملیۆن و 300 هەزار كەسی تێپەڕاندووە ([22]). ئەگەرچی جیاوازییەك هەیە لە ناوەندی لەدایكبوون و ناوەندی خێزان لەنێوان هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشور، بەڵام شارەزایان كۆكن لەسەر ئەوەی هەموو زیادبوونێكی دانیشتوان، پێویستە هاوتەریب بێت لەگەڵ پەرەسەندنی ژێرخان و ئامادەكاری بۆ ڕەخساندنی هەلی كار. لەم ئاڵنگارییەیشدا بەغداو هەرێم هاوبەشن و ساڵانە ڕێژەی نەوە تازەو نوێیەكان زیاتر دەكات و چاوەڕوانیی ئەوانەیش بۆ هەلی كار بە هەمان شێوە، لە حاڵەتی چارەسەرنەكردنیدا ئەگەری تەقینەوەی كۆمەڵایەتی و دروستبوونی ناڕەزایەتی هەیە، بەتایبەت كە بەگوێرەی هەندێك لە ئامارەكان ڕێژەی هەژاری لە عێراق لە ساڵی نوێدا دەكاتە 10 ملیۆن كەس كە ڕێژەی دەوروبەری 25%ی دانیشتوان دەكات و لە هەندێك پارێزگای باشوری عێراق دەگاتە 50%ی دانیشتوان بەرامبەر 10%ی دانیشتوانی پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان بەگوێرەی ئامارە فەرمییەكان؛ هێڵی هەژارییش بۆ هەر تاكێك لە مانگێكدا بە 115 هەزار دینار دیاری كراوە كە ئەویش بەهۆی بەرزبوونەوەی بەهای دۆلارەوە، لە مەترسیی گەورەدایە ([23]). پوختە و پێشنیار لە ساڵی نوێدا عێراق و هەرێمی كوردستان لە بەردەم كۆمەڵێك ئاڵنگاریی هاوبەشی سیاسی، یاسایی، ئەمنی و ئابوریدان؛ بەشێك لەم كێشانە درێژكراوەی كێشەكانی ساڵی ڕابردوون، بەشەكەی تریان لێكەوتەو بەرەنجامی پەرەسەندنی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئەمنی و دیمۆگرافیی وڵاتەكەن و هەندێكیشیان مەحكومن بە گۆڕانكارییە سروشتییەكان. لە حكومەتی نوێی عێراقدا بە سەرۆكایەتیی محەمەد شیاع سودانی، دەرفەت هەیە بۆ گەیشتن بۆ چارەسەری هەندێك لەو كێشانەو بۆ دروستكردنی كاری پێكەوەیی بە مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی مەترسی و ئاڵنگارییە دوورمەوداكان؛ بەڵام لە بەرامبەر ئەمەیشدا لەمپەرو ڕێگرو مەترسی هەن كە سەرەكیترینیان فاكتەری كاتە، چونكە لە ئەزمونەكانی پێشوودا دروستكردنی هەماهەنگی بەهۆی دواكەوتن و پێشهاتی گەورەترەوە لەبارچوون؛ دەكرێت لەم خولەدا ڕێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەو حاڵەتە بگیرێت، ئەگەرنا دۆخەكە لە هەردوولا لە زۆر بوارو لایەنەوە بەناسەقامگیر دەمێنێتەوە، كە سەركیترینیان دارایییە.   ([1])  https://bit.ly/3XtvRKy ([2])  https://bit.ly/3W8RjDC ([3])  https://www.aljarida.com/article/11287 ([4])  https://bit.ly/3w7nj0f ([5])  https://www.ina.iq/168772--.html ([6])  https://bit.ly/3QOO4A7 ([7])  https://bit.ly/3QGf4lt ([8])  https://bit.ly/3QXE8EN ([9])  https://bit.ly/3Wgj4dA ([10])  https://www.youtube.com/watch?v=laeWTI2UBQE&t=375s ([11])  https://bit.ly/3XRfo3h ([12])  https://bit.ly/3WcWToE ([13])  https://www.youtube.com/watch?v=xgxDkI73Df0 ([14])  https://bit.ly/3CQEdUK ([15])  https://bit.ly/3XxxKqh ([16])  https://bit.ly/3QKXPiQ ([17])  https://bit.ly/3ZwYf0a ([18])  وەقایعی كوردستان، ژمارە 293، 2/ 11/ 2022 لا 1. ([19])  https://alrafidaincenter.com/ar/4142 ([20])  https://bit.ly/3kkFGfH ([21])  https://www.ina.iq/171458--.html ([22])  https://bit.ly/3Xxw8MD ([23])  https://bit.ly/3GMHDc9  

د. نیاز نەجمەدین  بە رەچاوکردنی دۆخی ئێستا، واتە ئەگەر شتی تر روونەدات، باوەڕ ناکەم لە شەش مانگی داهاتوودا دراوی عێراقیی وەک دراوی لوبنان و ئێرانی بەسەر بێت، بەڵام گومانم هەیە لەوەی بانکی مەرکەزیی سەرکەوتوو بێت لەوەی نرخی دینار بەرامبەر بە دۆلار لە ١٤٧ دا جێگیر بکاتەوە مەگەر بە شێوەیەکی کاتیی، یان لە دەرەوەی هاوکێشەکەی ئێستا شتی تر رووبدات (بۆ نمونە نرخی نەوت بفڕێت). بۆچی پێشبینیی هەرەسی خێرای دیناری عێراقیی ناکەم؟ لەبەرئەوەی بانکی مەرکەزیی دۆلاری پێیە. ئەو دێت دۆلار دەخاتە بازاڕەوە تا دینار راکێشێتەوە و نرخەکەی لە ئاستێکدا راگرێت، ئەمەش بوو وایکرد لە ساڵانی رابردوودا بە رێژەیی ئامانجی خۆی بپێکێت و خەڵکیش متمانەی پێ بکەن. لە رووی سیاسییشەوە، ئەمریکا رەنگە نەیەوێت پێی بڵێن " تۆ عێراقت وێران کرد". بەڵام سیستمێکی نەخت(واتە دراو)ی لەم چەشنە لە بونیادەوە لاوازیی خۆی هەیە، لەبەرئەوەی بەبێ دۆلار ئیشەکەی مەیسەر نابێت. ئەی ئەگەر دۆلار نەما؟ بێگومان بەهای دینار هاڕڕە ئەکات، بەتایبەت ئەگەر ئابووریی عێراق هەر وەک ئێستا لەسەر نەوت بژی و نرخی نەوت بشکێت و توانای هەناردەی شمەکی تری نەبێت و ژینگەی وەبەرهێنانی ناوخۆیی باشتر نەبووبێت، یان ململانێ سیاسییەکانی قورستر ببنەوە. روونتر، حکومەت سیاسەتی دەعم(هاوکاری)ی دینار بەکارئەهێنێت. لە بازاڕی ئازاددا دینار خۆی زۆر هەرزانترە لەوەی حکومەت بە زۆر بەهایەکی بەرزتری پێ بەخشیوە. دڵەڕاوکێی من لێرەدا ئەوەیە کە سیاسەتی دەعمی هەر شتێک سودیشی هەبێت توانای بەردەوامبوونی ئەبەدیی نییە. لای کەم، بانکی مەرکەزیی جگە لە خستنەڕووی دۆلار تەکنیکێکی زیاتری بۆ کۆنتڕۆڵکردنی خستنەڕووی دینار گەشە پێ نەداوە. سیستمێکی لەم چەشنە بە ئاسانیی یاریی پێ ئەکرێت. تۆ کە خاڵی لاوازی کەسێکت دەستکەوت، ئیتر دەتوانیت یاریی پێ بکەیت. ئەمەش وایە. بەشێک لەو دۆلارەی عێراق دەیخاتە بازاڕەوە خۆی ئەکات بە ئێراندا، هاوسەنگیی نێوان خواست و خستنەڕووی دینار لە ناوخۆدا تێک ئەدات، نرخ ئەخاتە هەلەکەسەما. مەسەلەکە زیاترە لە سنورداریی توانای بانکی مەرکەزیی، یان رۆڵی یاریزانە جیهانییەکان، پێشبینیی ئێمەش (تاک و خێزانەکان، وەبەرهێنەران) رۆڵی خۆی هەیە. کاتێک پێشبیینیمان کرد دینار ئامرازێکە لاوازە لە پاراستنی سەروەتەکانمان و ئەبینین بەهاکەی دادەبەزێت، یەکسەر دەچین بۆ بازاڕ و شمەک دەکڕین لە شوێنی. لە لایەکەوە، ئەگەر نادڵنیاییەکە زیادی کرد، ئەوا بەزمەکە ئەقەومێت: دەماودەم قسەوباس ئەڕوات کە "ئەڵێن دینار زیاتر ئەشکێت"، خەڵک خێراتر ئەگەنە بازاڕ و شمەک ئەکڕن، بۆیە خستنەڕووی دینار زیاد ئەکات. لە لایەکەی ترەوە، یەکێک لەو کاڵایانەی ئەیکڕین دۆلارە، چونکە ئەو گرەنتیی زیاترە سەروەتەکەمان بپارێزێت. دۆلار دێتە گیرفانمان و نامانەوێت بە ئاسانیی لە دەستمان بڕوات، چونکە پێشبینیی ئەکەین نرخی بەرزتر ببێتەوە (واتە ئەیشارینەوە). لە پرۆسەی کڕینی دۆلار لە بازاڕی دۆلارەکەدا جارێکی تر دینار ئەخەینەوە بازاڕ و دۆلار رائەکێشینەوە، جگە لەوەی بەشێکی مامەڵەکانیشمان بە دۆلارە(واتە خواست زیاد ئەکات لەسەری). ئەمانەش وائەکەن پێچەوانەی سیاسەتەکەی بانکی مەرکەزیی کە ئەیەوێت خستنەڕووی دۆلار زیاد بکات، بجوڵێینەوە. بۆ نەگبەتیی دینار، جگە لە خۆمان، خەڵکی بیانییش زۆر پێویستیان پێی نییە لەبەرئەوەی ئیشێکی ئەوتۆیان بە عێراق و هەرێمەکەی نییە تا بیکڕن (واتە خواست بکەنە سەری). بە ناشوکوری نەبێت، نە لە شوێنێک ئەژین بە کەڵکی ئەوە بێت بە سەفەر سەردانمان بکەن و لە کرانەوەی کەلتورمان و بە سەلامەتیی پیاسەکردن بە سروشتە جوانەکەماندا چێژ وەرگرن، نە شتێکمان هەیە لە بازاڕدا لێمان بکڕن و هاوردەی لای خۆیانی بکەن (واتە هەناردەی نانەوتییمان لاوازە). کەواتە چی؟ بانکی مەرکەزی ناتوانێت بە کەیفی خۆی کاربکاتە سەر نرخی دینار، متمانەشی بەرەو پوکانەوە دەچێت. دۆلاریش بەم نزیکانە هەیمەنەی خۆی لە دەست نادات. بۆیە بە هەڵەدا دەچیت تەواوی پلانی خۆت سەبارەت بە دینار و دۆلار لەسەر بانگەوازەکانی بانکی مەرکەزیی عێراق داڕێژیت.

عه‌بدولڕه‌زاق شه‌ریف سەرەتای مانگی یەکی ساڵی هەشتاوهەشت، ئێمە دەستەیەک لە سێ کەرتی جیاوازی پێشمەرگەکانی تیپی تایبەتی مەڵبەندی یەکی سلێمانی بەهەورازەکەی زنجیرە چیای چەرماوەندەوە، بەرەو ئەودیوی دۆڵی جافایەتی و جەبهەی فراوانی قەیوان ماوەت دەچوین. محەمەد قاسم، رادیۆکەی بەدەستەوەوەو لەبناگوێدا، لە هاتوهاواردا بو، فتبۆڵێنی نێوان عێراق و کوەیت (خولی خەلیجی عەرەبی یان فارسی) بو، کە ئێستا جەدەلی نێودەوڵەتی لەسەر ناوەکەی دروستبوە! لەبەقای هەتاوی تاوێرێکی هەورازی ئەو زنارەدا پشویەکماندا، ئەو پڕ بەگەروی لەگەڵ دەنگی موئەید بەدریدا، هاواری بۆ ئەحمەد رازی و بردنەوەی تیمی عێراقی لە گەمەکەدا دەکرد ! - تۆ خانەقینیت و ئاسەواری تەعریبت پێوە دیارە  من ئەو قسەیەم کردو ئەو قوشقی بو... زیاتر لەوە وتم ئاخ رۆژێک ئەو تیمی فدبۆڵەی عێراق بکەوێتە کەمینێکمانەوەو یەکەم کەسیان ئەو ئەحمەد رازیە گولـلەباران بکەین. - ئنجا خۆ هەمو کەرتەکە لەسەر ئەحمەد رازی ئەکوژم. وەڵامەکەی محەمەد قاسم لەدڵ و دەرونەوە بو، قسەکانی من شۆخی و توڕەکردنی ئەو بو. چەند هەفتەیەکی کەم و لەپەلاماری هێزە تایبەتەکانی لیوای شەست و پێنج و شەشت و شەشی هێزە تایبەتەکانی سوپای عێراق بۆ سەنگەرەکانمان کە بە (لیوای سەدامی زەهەبی ناسراوبون) لە شاخی کونەکۆتر محەمەد قاسم بەیەک هەنگاو لەتەنیشت خۆمەوە شەهید بو، لاشەکەیمان لە گوندی چۆخماخ ناشت، نازانم تائێستا تەرمەکە براوەتەوە زێدی خۆی یان نا ..! دوای ئەنفالەکان و مانەوەمان لە گەرمیان، کاک قادری حاجی عەلی وەک لێپرسراوی یەکەمی مەڵبەندی یەک، لیستی ناوی چەند خۆفرۆش و خائینێکی بە کاک سوهاد خانەقینی فەرماندەمان دابو، راشیسپاردبو هەرکات رێگەمان کەوتە شاری سلێمانی و دەوروبەری چەند بتوانین و دەرفەت هەبێت وەک ئەوسا ئەیانوت (بەسزای گەل و شۆڕشیان بگەیەنین). دەردەسەری و بێ جێگەونانی وایکرد لەتخوبەکانی شاری سلێمانی و چەمی تانجەرۆ و جارجاریش ناو شاری سلێمانی لەنگەر بگرین. لەمشوری ئەوەدابوین فەرمانی لێپرسراوی مەڵبەند جێبەجێ بکەین ! بەو مەبەستە هەریەک لای خۆمانەوە لەگەڵ دۆست و خزم و رێکخستنەکانی کۆمەڵە کەوتینە سۆراغ و پرسیار، هەموان قورس و گرانی چالاکیەکی وایان بۆ سزادانی ئەو کەسانە باسدەکرد، بەتایبەت ناوەکان زۆریان سەرۆک جاش و ئامر مەفرەزەی تەواری بون و لەو سەروەختەیا کارێکی سەخت بو، بۆ ژیان و مانەوەی تەواوی مەفرەزەکەشمان مەترسیدار بو. یەکێک لە پێشنیازەکانی هاوڕێیەکی رێکخستنی سلێمانی ئەوەبو کە ئەحمەد رازی بکوژین ..! - ئەو کچی پیاوێکی ناوداری شار دەستگیرانێتی و هەمو هەفتەیەک و لەرۆژانی پشو لەبەغداوە دێتە دیەنی و لەو ماڵە دەمێنێتەوە . من کاتی خۆی و کە لەبەغدا دەمخوێند، چیرۆکی خۆشەویستی ئەحمەد رازی و ئەو کچە کوردەم بیستبو، بۆیە یەکسەر بڕوام بە قسەکانی ئەو هاوڕێیە هێنا، وتم باشترین چالاکیە کە لەسەرتاسەری عێراقدا دەنگ ئەداتەوە. دوو شەوی پشوی هەفتە لەگەڕەکی رزگاری بەهاوکاری هاوڕێکانمان لە رێکخستنی کۆمەڵە بۆی دانیشتین، پێدەچو سەفەرو قەدەری ئەو بەنسیبی سزاکە نەبوبێت، بەڵام هەمو ئەو دەیقەو سەعاتانەی بەتاریکی لە کۆڵانەکەی پشتی پەیمانگای هونەرە جوانەکانی شار لە خەیاڵی ترس و تۆڵەو تەقەو قوتاربونا بوم، محەمەد قاسمی شەهیدی هاوڕێم لەتەنیشتمەوە بو !  بێگوێدانە خۆشەویستی ئەو بۆ ئەحمەد رازی ! ئەم ویست پێی بڵێم : " شۆخی بو خەونەکەی کەڵکی قزلەرو هەورازی چەرماوەند بەڵام هاتەدی"  ئەمویست بۆی بسەلمێنم کە خۆشەویستی ئەو بۆ عێراق هەڵە بوەو کوشتنی ئەم عێراقە رێگە راستەقینەکەیە .!

به‌یار عومه‌ر سەرۆکی حکومەت لە پەیامێکدا دەڵێت ((من بەیەکسانی، سەیری سەرتاسەری هەرێمی کوردستان دەکەم‌ و خۆم بە بەرپرسیار دەزانم بەرامبەر هەموو هاوڵاتیانی هەرێم لە هەموو پارێزگاو ئیدارە سەربەخۆکاندا)). یەکسانی ئەوەیە کە لە زۆنی زەرد موچە هەیە و لێرە نیە؟! یەکسانی ئەوەیە لە زۆنی زەرد بە ملیارەها دۆلار وەبەرهێنان ئەکرێت لە بەنداو و باڵەخانە و ڕێگاوباندا؛ کەچی لە زۆنی سەوز دەرمان لەنەخۆشخانە حکومیەکاندا نەماوە؟! یەکسانی ئەوەیە کە لە هەولێر شەقامی ٢٠٠ مەتری لە پلاندایە و لە سلێمانیش شەقامی ١٠٠ مەتری وەستاوە؟! یەکسانی ئەوەیە کە هەرچی کۆمپانیاکانی نەوت و گاز و ڕێکخراوە نێودەوڵەتیەکانە، لە سنوری سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیان و ڕاپەڕینەوە بە فشار بێت یان بە فریو بردتان بۆ زۆنی زەرد؟! یەکسانی ئەوەیە کە چاوپۆشی گومرگی تەنها لە مەرزی حاجی ئۆمەران دەکەن بۆ ئەوەی کەس ڕونەکاتە باشماخ و پەروێزخان وداهاتەکانیان وشک بکات؟! یەکسانی ئەوەیە کە دەچن بۆ ئیمارات و قەتەر و کۆمپانیاکانیان بانگهێشت ئەکەن کە سەرمایە و پرۆژەی زەبەلاح لەهەولێر و دهۆکدا بنیادبنێن و هەلی کار دروستبکەن؛ بەڵام دیاری جەنابتان بۆ ئەم دەڤەرە، پێدانی فەوج و چەک و پارەیە بە خەڵکانی شەڕانگێز و ڕێگر ولەیاسادەرچوو بۆ دروستکردنی پشێوی و پاشاگەردانی؟! یەکسانی و حوکمی یاسا، بریتیە لە پیلانگێڕی بۆ دەستبەسەرداگرتنی گازی چەمچەماڵ و هەژارترکردنی ئەم دەڤەرە؟! یەکسانی و حوکمی یاسا، ئاودیوکردنی سەرۆکی پەرلەمان و کۆمەڵێک وەزیرە کە تەسلیمی ئەجێنداکانی پارتی نەبوون؟! یەکسانی و دەوڵەتی یاسا، شاردنەوە و داپۆشینی کێشەکانی زۆنی زەرد و فیتنەیی و گەورەکردنی کێشەکانی زۆنی سەوزە لە میدیا نەوتاویەکانتاندا؟! دواجار جەنابت باسی چەسپاندنی یاسا دەکەیت؛ دەکرێت بزانین بۆچی لە کەیسی سەردەشت عوسمان و سۆرانی مامە حەمەدا، یاسا و ویژدان بەرقەرار نەبوو؟! باسی کێشەی کۆکردنەوەی داهات و کێشەی بانکەکانی سلێمانی دەکەن، بەڵام ئەوەی کە دەستی باڵای هەبوو لە ساغکردنەوەی چەکەکانداو بانکەکانی سلێمانی تاڵان کرد، خۆتان داڵدەتان داوە. باسی دروستکردنی هێزی نیشتیمانی دەکەن، کەچی زۆربەی چەک و هاوکاری هاوپەیمانانتان دا بە (هێزەکانی ٨٠ و زێرەڤانی) و کەمترینی بەر (هێزەکانی ٧٠) و ئەم سنورە کەوت. جەنابتان باسی دەوڵەتی موئەسەساتی دەکەن، بەڵام لە چ وڵاتێکی موئەسەساتیدا هەبووە کەسێک لەیەک کاتدا سەرۆکی حکومەت و سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش بێت و ئامادە نەبێت دەستبەرداری هیچ کام لە پۆستەکانی بێت؟! بەڵام بەداخەوە ململانێکانی یەکێتی و گۆڕان و شلکردنی ئیرادەیان بۆ پارتی ئەم دۆخەی خوڵقاند، کە ئێستا بەسەر خۆیان و دەڤەرەکەشدا شکاوەتەوە. ئێستاش درەنگ نیە و تەنها چارەسەر بەهەرێمکردنی پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە و ئیدارەکانی گەرمیان و ڕاپەڕینە. فرۆشتی نەوت و گازی ئەم دەڤەرە لەڕێی حکومەتی عێراق و گەڕاندنەوەی داهاتەکەی بۆ خەڵکی سنورەکە، دەتوانێت موچە و ژێرخانی ئابوری بە شێوەیەکی خێرا پەرەپێبدات. ئەرکی هەموومانە کاری بۆ بکەین.

✍🏽 حسین علی شریف زۆرتان لەسەرم نییە هەتا سوێندتان بۆبخۆم، بەڵام کە یەكەمجار کوبەم لە ماڵی مامۆستا جەبار خانەقینی بینی، وامزانی دۆینەیە! کە فەرمویان لێکردم، یەکسەر گوتم: ناخۆم خۆیشمان هەمانە، بەڵام کە منداڵەکانم بینی گازیان لە کوبەکە گرت و کشمیش و قیمەی ناو کوبەکەم بینی ، ئەوجا زانیم چ پەنێکم داوە و لە دڵی خۆما ئەمگوت: دە فلس مەولوی ئیمام قاسمی بیرکێ وێ یەکجاری تر فەرموم لێبکەن! ئەڵبەتە لەوکاتەدا کە چاوەڕێی خوڵکێکی تربووم، خەفەتم بۆئەوە ئەخوارد کە لە دە فلس زیاترم پێنەبوو کە بیکەم بە مەولوی ئیمام محمدی خۆرەتاو،  چونکە ئەوکات ئێمەیان وا تێگەیاندبوو کە مەفعولی خەیرەکانی ئیمام محمدی خۆرەتاو لە هی ئیمام قاسمی بیرکێ بەهێزترە، هەربۆیە ئەگەر پارەکە کەم بوایە نەمانئەوێرا تەکلیف لە ئیمام محمد بکەین! ئیتر بە درۆی خۆشمان هەمانبوو، هەلی خواردنی کوبەم بۆ یەکەم جار لەدەست دەرچوو! بەر لە چەندساڵێک کە گەڕاینەوە بۆ کوردستان، لەگەڵ خۆماندا دیارییەکمان بۆ کەسێک بردەوە، کە ڕۆشتین بۆ ماڵیان و دیارییەکەمان دایە دەستی پیاوەکە، ئەویش لە ژێر لێوەوە گوتی: عەزیەتتان بۆکێشا خۆ لێرەش هەمووچتێک هەیە ! کچە بچوکەکەم ئۆقرەی لەبەر هەڵگیرابوو و هەر ئەیچپاند بە گوێی مندا و ئەیگوت بۆچی دیارییەکە ناکاتەوە؟ ئیتر دوایئەوەی ناچاربووین کە باسەکە کەشفبکەین، کابرا دیارییەکەی کردەوە و دووبارە لە ژێر لێوەوە و گوتی: دەستتانخۆش و دیارییەکەی خستەوە ئەولاوە! دیسانەوە کچەکەی من دەستی کردەوە بە چپە چپ و ئەمجارە ئەیگوت:  حەزی لێ نەبوو! لێرەدا ڕوبەڕونەوەی کچەکەی من و خاوەن ماڵەکە، ڕوبەڕونەوە و شەڕی نێوان دوو کەلتوری جیاوازبوو! زۆرینەی  مرۆڤەکانی ئێرە ساڵانە لانی کەم چەند دیارییەک وەرئەگرن و چەند دیارییەکیش پێشکەش ئەکەن، لە زۆربەی بۆنە تایبەتییەکاندا کە دیاری وەرئەگیرێت( جگە لە دیاری کرسمس کە ئەبێت لە ڕۆژی بیستوچواری دوانزەدا دیارییەکان بکرینەوە) دیاری بۆنەکانی تر، ئەبێت هەرلەوکاتەدا بەبەرچاوی کەسەکەوە بکرێتەوە و بە ڕویەکی شیرین و گرنگیپێدانەوە سەیری دیارییەکەبکرێت، ئەگەرچی دیارییەکە نرخەکەشی زۆرنەبێت یان ئەگەرچی لەهەمان ئەو شتەشت هەبێت کە بۆت هاتوە، ئەبێت کاردانەوەی وەرگرتنی دیارییەکە گەرموگوڕبێت! لەبەرئەوەی لە کەلتوری ئێمەدا بەڕادەیەکی زۆر کەم گرنگی ئەدرێت بە دیاری پێشکەشکردن و وەرگرتن، زۆرجار لە کاتی وەرگرتنی دیاریدا نازانین چۆن مامەڵە بکەین! دەستتخۆشبێت بۆ عەزیەتت کێشا خۆ لێرەش هەمووشتێک هەیە، وەڵام و کاردانەوەیەکی زۆر خراپە بەرانبەر کەسێک کە دیارییەکی بۆ هێناویت! کورە عەزیەتت بۆکێشا، بەخوا دە دانەی هەرلەوەی تۆ هەیە، ئەوپەڕی بێڕێزییە بەرانبەر ئەوکەسەی کە دیاری بۆ مناڵەکەت هێناوە! دەستتخۆشبێت بەخوا خاڵیشی چوار دانەی بۆ ناردۆتەوە هەر بەکاریشی ناهێنێت،  خۆشم چواردانەی مارکەم هەیە هەر بەکارم نەهێناوە، ئەوپەڕی نارۆشنبیری و بێ ئەتەکێتییە بەرانبەر کەسێک کە تۆی لەبیربوە و بەسەری کردویتەوە! ئەوکەسەی کە دیارییەکت پێشکەش ئەکات، ئەزانێت کە تۆ نە برسیتە و نە موحتاجیت، کەواتە پێویست ناکات یادی بخەیتەوە کە تۆ لەوە زیاترت هەیە، ئەوەی ئەو ئەیەوێت تەنها گوێپێدان و گرنگی پێدانێکە ئەگەرچی بە درۆشەوەبێت هەرئەبێت ئەوە نیشانبدەیت! مەبە بەو ژنەی کە هەردوو گورچیلەی وەستابوو، دوایئەوەی گەیاندبویانە نەخۆشخانە و زەرعی گورچیلەیان بۆکردبوو، کە بەنجەکە بەریدابوو، پرسیبووی: کێ گورچیلەی خۆی پێشکەشکردم؟ ئەوانیش گوتبوویان، نازمی مێردت! ئەویش لەبری سوپاسگوزاری، یەکسەر گوتبوی: خوا ئەزانێ گورچیلەی وە چەن ژنی تریش داوە! دیاری بە  بەرز و نزمی نرخەكەی ناپێورێت،  دیاری بەوە هەڵئەسنگێنرێت، كە كەسێك تۆی لەبیربوە و بەسەری كردویتەتەوە!

ئەنوەر کەریم  ئەردۆگان دەیەوێت دەسەڵاتەکەی بۆ دەیەی سێیەم درێژبکاتەوە، ئەوانەشی خوازیاری رۆیشتنی ئەردۆگانن گەشبین نین بەوەی دوای ئەو کێ دێت و چی ڕودەدات؟  لە پرسیاری ئەوەی لە ناو ئەو هەڵبژاردنە گشتییانەی لە ساڵی 2023 دا لە وڵاتانی جیهان بەڕێوەدەچن کام هەڵبژاردن گرنگە؟ ڕەنگە هەڵبژاردنەکانی نایجیریا کە لە مانگی شوباتدا ئەنجام دەدرێت گەورەترینیان بێت، بەهۆی ژمارەی دانیشتوانەوە. هاوکات هەڵبژاردنەکانی پاکستان کە لە مانگی تشرینی یەکەمدایە زۆرترین ناکۆکی و نارەزایەتی تیابێت. بەڵام گرنگترینیان کە گومانی پرسیاری تێدا نیە، ئەوەیە کە لە تورکیادا ڕودەدات. هەڵبژاردنی (18/6/2023) کە تێیدا ئەردۆگان دەیەوێت دەسەڵاتی خۆی بۆ دەیەی سێهەم بەسەر تورکیادا درێژبکاتەوە، دەرئەنجامەکەی دۆخێک دروست ئەکات لە ڕووی جیۆ سیاسی و ئابوریەوە لە واشنتۆن و مۆسکۆ و پایتەختە ئەوروپیاکان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوەڕاستی ئاسیا و ئەفریقادا حساباتی بۆ ئەکرێ. ئەوەی لە تورکیا رووئەدات  تەنها لە تورکیادا نامێنیتەوە. ( زیا میڕاڵ) کە یەکێکە لە (ئەندامی سەنتەری بەرگری و ئاسایشی پەیمانگای یەگرتوی شاهانە) دەڵێت؛ "لەوانەیە تورکیا زلهێزێکی مامناوەندی بێت، بەڵام زلهێزەکان پشکیان لە هەڵبژاردنەکەیدا هەیە". کاریگەری ئەنکەرە لە کاروبارەکانی جیهاندا بەڵگەیەکە بۆ دەستکەوتەکانی ئەردۆگان لەماوەی درێژخایەنی سەرۆکایەتییەکەیدا، هاوکات لە هەڵبژاردنەکاندا لە ناوەوە و لەدەرەوە بە دیمەنێكی سەیر هەستی وروژاندوە .   ئەوەی کە دەخوازێت ئەردۆگان لە (19ی حوزەیران)دا دەسەڵات جێبهێڵێت ناتوانێت گەشبین بێت بەوەی چی ڕوئەدات و کێ دەبێت بەسەرۆک. سەرۆکە ڕۆژئاوایەکان دڵیان خۆش دەبێت کە ئەردۆگان لەم هەڵبژاردنەدا بدۆڕێت، چونکە ئەو بە بەدەستهێنانی سیستەمی بەرگری مووشەکی (S400) لە ڕووسیا ئاسایشی ناتۆی تێکداوە، هاوپەیمانییەکەی لەبار بردووە بە ڕێگریکردن لە ئەندامێتی سوید و فینلاند، چەندین جار هەڕەشەی بەلافاوکردنی پەنابەرانی بەرەو ئەوروپا کردووە و لە چەند مانگی ڕابردووشدا وتاری شەڕانگێزانەی زیاتری بەرەو یۆنان فڕێداوە.  پەیوەندییەکانی ئەنقەرە لەگەڵ واشنتۆن بە ڕادەیەک ئاڵۆزتر بووە کە بەرپرسانی باڵای تورکیا ئەمریکا بە پشتیوانی لە کودەتاچییەکان دژی ئەردۆغان و هاوبەشی لەگەڵ گرووپە تیرۆریستییەکان تۆمەتبار دەکەن.  دۆخی ئەمریکاو ئەوروپا باشتر ئەبن ئەگەر ئەردۆگان هەژمونی نەبێت لە کاروبارەکانی جیهاندا، لەم کاتەی کە بەریەکەوتنەکانیان لەگەڵ فلادیمیر پۆتین دا چووتە دۆخێکی هەستیارەوە. کارە سودبەخشەکەی ئەردۆگان تەنها ئەوەیە کە قسە لەگەڵ پوتیندا ئەکات، هاوکات یارمەتی ئەوەیدا کە ببێت بەنێوەندگیر لە نێوان ڕووسیا و ئۆکرانیادا و بەهۆیەوە دانەوێڵەو و ڕۆنی ڕووەکی ئۆکرانیا گەیشتنە بازاڕەکانی جیهان، لەهاوینی ڕابردوودا. بەڵام ئەردۆغان هیچ کاریگەرییەکی لەسەر ڕاگرتنی "هاوڕێ ئازیزەکەی" ڤلادیمێر نەبوو.  زۆر لەبازنەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکاو ئەوروپادا بەو هیوایەوە خۆیانه هەڵواسیوە، کە بتوانن ئەردۆگان  فریو بدرێت و لەو پەیوەندیە سیاسییە ساردە بگەڕیتەوە بۆ لای ئەمریکاو ئەوروپا، شرۆڤەکاری سیاسی (سەلیم کۆرو) دەڵێت "دنیا بینی ئەردۆگان زۆر توندڕەو ترە لەوەی کە ڕۆژئاوایەکان هەستی پێدەکەن" بە ووتەی ئەو "ئەو مەرام و ویستەی ئەردۆگان هەیەتی بۆ دەوڵەتەکانی دراوسێی ئەو تەواوکارییە نیە کە ئەمریکاو ئەوروپا ئەیانەوێت بەڵکو دەیەوێت جێگایان بگرێتەوەو دژایەتیان بکات".  (سینان ئولگن)، بەڕێوەبەری دامەزراوەی بیرکردنەوەی ئەستەنبوڵ (EDAM Think Tank) دەڵێت؛ "ئەگەر ئەردۆغان شکستی هێنا، جێگرەوەکەی تورکیا ئەگوازێتەوە بۆ سیاسەتێکی دەرەکی جیاواز لە ئەردۆگان کە بەدڵی ئەمریکاو ڕۆژئاوابێت ". بەڵام ئەم کارە ئاسان نیە. مانای ئەوە نیە کە بە کۆشەی (180) پلە تورکیا پێچدەکاتەوە، چونکە ئەردۆگان 20 ساڵە تۆو ئەچێنیت لە دام و دەزگاکانی تورکیا هەر لە (حکومەت، سوپا، ئەکادیمیاکان، دامەزراوە ئاینیەکان و میدیا) بەدنیا بینییەکی توندڕەوانە. ئەگەر حکومەتی تازە هەبوو لە (19-6-2023) ئەوا ئەبێت ئەو تەلارانەی کە ئەردۆگان دروستی کردوە هەڵیانوەشێنیتەوە. ئەو ئەرکەش گرانە چونکە (ئاک پارتی) بەشێکی گەورە پێکدەهێنێت لە پەرلەمانی تورکیا، بە دڵنیایەوە بەرەنگاری توندی گۆڕانکاریەکان ئەکەن، ئەردۆگان بۆ دەیەیەک ئەبێت کە ئەیەوێت دەوڵەتە عیلمانیەکەی ئەتاتورک لاوازبکات. ئاک پارتی لەو ماوەیەدا فراکسیۆنێکی پەرلەمانی گەورەی هەبووە، ئەمەش مانای ئەوەیە کە دوای ڕۆیشتنی ئەو ئەنادۆڵێکی سەقامگیر نابێت. تورکەکان بەجۆرێک بیر لە سەرۆکەکەیان ئەکەنەوەو بەجۆرێکی تر بیر لە سیاساتەکانی ئەکەنەوە. لە مانگی تشرینی دووەمی 2022 بە پێی ئاماری (Metro poll) ڕێژەی دەنگەکانی ئەردۆگان بەرزبۆتەوە بۆ 47.6% بەرامبەر ساڵی پار کە دەنگەکانی 39% بووە. ئەمەش نیشانەی سەرکەوتنێکی گەورەیە بۆ سەرۆکێک کە ئەوەندە لە دەسەڵاتدا بێت لە وڵاتانی دیموکراسیدا، ئەو دژە هەڵوێستانەی کە بەرامبەری گەورە بووە لەئیستادا، زۆرترین بەرەو خوارەوە چوون لە سەرکرایەتی ئەردۆگاندا بەهۆی سیاساتە ئابوریەکەوەیەتی کە ئیستا دروستبووە، بیرکردنەوە سیحراویەکەی ئەرۆگانە کە هەیەتی لەسەر (رێژەی سوودی بانکی) کە بۆتە هۆی ئەوەی هەڵئاوسانێکی زۆری ئابوری دروست ببێت و لیرەی تورکی لاواز بکات و وەبەرهینان تووشی کەمخوێنی بکات. هەر لەبەر ئەمەشە کە زۆربەی ئامارەکان وا پیشانی ئەدەن کە وڵاتەکەیان بەرەو ئاراستەیەکی پێچەوانە و هەڵە ئەڕوات. هەڵئاوسانی بەرز وایکردوە چاپی دراوی تورکی زیاد بکرێت لە لایەن بانکی ناوەندییەوە. کەواتە بۆچی هێشتا زۆر کەس چاویان لە ئەردۆغانە بۆ ڕاستکردنەوەی ڕێڕەوی تورکیا؟ بەشێک لە هۆکارەکەی ئەوەیە کە کەس نازانێت کێ رکابەری ئەردۆگان ئەکات بۆ ئەوەی دەسەڵات وەربگرێت. هەر چەندە لە ئۆپۆزۆسیۆن بەرەیەکی (6) لایەنە بەناوی (بەرەی یەگرتوو)ەوە دروستبوە بۆ ڕکابەری ئەردۆگان بەڵام ئەوە کەمتر لە شەش مانگی ماوە بۆ هەڵبژاردنەکان، نەیانتوانیوە کەسێک بکەن بەکاندید بەرامبەر ئەردۆگان کەسەرۆکایەتی ئەو بەرەیە بکات، هەرچەندە 2 کاندیدی نافەرمی هەیە کە هەردووکیان لە پارتی  (CHP)ن کە (ئەکرەم ئیمام ئۆغڵو سەرۆکی شارەوانی ئەستەنبوڵ و کەمال کلیچدارئۆغڵو سەرۆکی دێرینی پارتەکەیە).  ئەم (6) لایەنە تائیستا لەسەرخۆ و هێواشن لەوەی کە ستراتیجییەتێکی وورد دابرێژن بۆ باشترکردنەوەی دۆخی ئابوری تورکیا، لە سەرەتای مانگی ڕابردوودا (CHP)  دواجار پەردەی لەسەر شتێک لادا کە زیاتر لە کارنامەیەک دەچوو، ئەوەی کە زۆتر سەرنجی ڕاکێشا ئابوری ناسی زانکۆی ( ماسەسوتی بۆ تەکنەلۆژیا) (دارن ئەکیم ئۆگلو) بوو کاتێک "وەک بەڵێنێک بەناو هەوادا بڵاوبووە" ناوینا. یەکێکی تر لە ناو بەرەی (6) لایەنەکە پڕۆفیسۆر(بێڵجی یاڵمز)ە کە وەک سەرکردەیەک باس دەکرێت، ئەردۆگان بەباشی ئەزانێت بەرامبەرەکەی (کمال کلکچدار ئۆگلۆ) بێت کە 12 ساڵە سەرۆکی(CHP) یە، بەڵام زۆر لە شیکەرەوە سیاسیە تورکەکان (ئەکرەم ئیمام ئۆگلۆ) وەک کاریزمایەک ئەبینن بەرامبەر بە ئەردۆگان. کە بۆ دووەم جار بوو بە سەرۆکی شارەوانی ئەستنبوڵ لەساڵی 2019 دا، دوای ئەوەی کە کانیدیەکەی ئەردۆگان دەنگی یەکەمی نەهێنا سەرەڕای ئەو هەموو ئابڵوقەیەی لە سەر (ئیمام ئۆگلۆ) هەبوو، هەرچەندە مانگی ڕابردوو تاوانبار کرا بەوەی کە سوکایەتی بە ئەندامانی کۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەکان کردوە. بەڵام ئەم تاوانبار کردنە وایکرد کە ئۆپۆزۆسێۆن یەکبخات و لە پشتییەوە ڕابوەستن و (ئیمام ئۆگلۆ) وەک کاندیدی سەرۆکایەتی بیری لێبکرێتەوە. (ئایسە زاراکۆڵ - پڕۆفیسۆر لە زانکۆی کامبریجی بەریتانیا) دەڵێت؛ "چانسی زۆر بۆ (ئیمام ئۆگلۆ) یە هەرچەندە یاساکانی هەڵبژاردن ڕێگا دەدات (ئیمام ئۆگلۆ) بەردەوام بێت و خۆی هەڵبژێرێت لە کاتێکدا کە پارێزەرەکەی دژایەتی تاوانبارکردنەکەی ئەکات".  بەڵام ئەردۆگان تا ئیستاش دەتوانێت بە ژمارەیەکی زۆر کێبڕکێی دەنگی رکابەرەکەی بکات. بەتایبەتی ئەگەر دۆخی ئابوری تورکیا لە بەهاری ئەمساڵدا بڕێک بەرەو باشبوون بڕوات. ئەردۆگان  حساب لەسەر ئەو وەبەرهێنان و پارەدارکردنەی بانکی ناوەندی ئەکات کە ئیماراتی عەرەبی و سعودیە دەیکەن، هاوکات پوتین بەڵێنی داوە بە تورکیا وەک ناوەندیكی دابەشکردنی نەوت و گازی ڕووسیا بێت بۆ ئەوروپا، قسەکردنەکەی ئەردۆگان لە بارەی دۆزینەوەی گازی سروشتی لە دەریای رەشدا کە نوقڵانەی ئەوە لێ ئەدا داهاتی زۆر ئەگەڕێنێتەوە بۆ تورکیا، مانگی ڕابردوو کە بڕیاریدا هەقدەستی کەمترین مووچە بەڕیژەی ٥٥% بەرزبکاتەوەو موچەی فەرمانبەران و خانەنشینانی بەرزکردەوە، بە پێوانەیەکی گەورە مەسەلەی کوردی کرد بەدوژمنی تورکەکان و وەک تیرۆریست ناساندونی لای ڕۆژئاوایەکان، شەڕە کەلتوریەکەی گەیاندە لوتکە بەرامبەر ڕەگەزخوازەکان و بەهای خێزانی لە ئیسلامدا بەرزنرخاند. هەڕەشەکانی لەسەر یۆنان و حەماسەتە ناسیۆنالیستەکانی تورکی گەیاندۆتە لوتکە، ئەم تەکتیکانە یارمەتی ئەردۆگانی داوە بۆ هەڵبژاردنەکانی پێشوو، لەوانەشە بۆ ئەم جارەش هەتا تورکەکان ئەڕۆنە سەر سندوقەکانی دەنگدان هەمان سیناریۆ دووبارە ببێتەوە. -    Bobby Ghosh, The World’s Most Important Election in 2023 Will Be in Turkey, Bloomberg, January 9, 2023; https://www.washingtonpost.com/business/energy/the-worlds-most-important-election-in-2023-will-be-in-turkey/2023/01/09/ac2cf916-8fe3-11ed-90f8-53661ac5d9b9_story.html  

عەبدولڕەزاق شەریف  ئەم مەسولانەی ( ی ن ک و ب گ ) ، فەزیحەتەکانیان نهێنیەکی پەنهان و شاراوە نەبوە ! ئەوەی تازەیە ئەو بەدزمانیەیە کەخۆیان لەم سەروەختەی روخانی حیزبەکانیاندا، وەسفی یەکتری پێدەکەن، دواتریش دوو هاوڕێی دێرینی خۆیان ئاسا، دەکەونەوە نێوانیان، ئیتر لەئاشکراکردنی بەڵگەکانیان و چیرۆکی پشت و پێشی راستی تاوانەکانیان  بێدەنگ دەبن، وەک پشوی جەنگاوەرێکی شکستخواردو  خۆیان بۆ گەیمێکیتری شەڕەکە ئامادە دەکەنەوە . کاتێک ئایکۆن و رێکخەرەکەی بزوتنەوەی گۆڕان لەفەزیحەیەکدا، بەغەرامەیەکی قورسی نیوملیۆن کرۆنی و تۆماری ناوەکەی لەلیستی رەشی وڵاتانی ئەسکەندەناڤیا لەدادگا مەرەخەس دەبێت . ئیتر هەمو بەرگریکردنەکەی لەتاوانەکە ئەوەیە لەتۆمارێکی دەنگیدا هاوڕێیەکی دێرینی بە زمانلێدان و ناردنی بەڵگەی فەزاحەتەکەی بۆ پۆلیس و دادگای سوێد تۆمەتبار دەکات ! وەک ئەوەی ئەگەر ئەو ئیخباریە نەکرایە ئیتر ئەم تاوانەکەی بۆ هەتا هەتایە ئەشاردرایەوە و کەس پێی نەدەزانی، کە بەپێی هەمو یاسا زەمینی و ئاسمانیەکان ئەو زمانلێدانە لەتاوان و تاوانباران رێگە دروستەکەیە ( ئەوەی شارەزای سزای یاساکانی ئەوروپاش بێت دەزانێت  بڕە پارەی دیارکراو بۆ سزادان، بەپێی بچوکی و گەورەیی تاوانەکە، دادگا لەسەر تاوانبار دەیسەپێنێت ). فایلەکانی (بازرگانی، فەساد و خیانەت) کە ئێستا سەرکردەکانی ی ن ک ، بەتۆماری دەنگی یەکتری پێ تاوانبار دەکەن لەمێژە باسکراوە و هەوڵدراوە کە بگاتە دادگا، پێش هەمویان خودی سکرتێری گشتی رێگریکرد ! هەمو ئەو زاتانەی ئێستای  ناو (ب گ و ی ن ک ، کە ئەوسا پێکەوە بون) پشتیوانی بڕیارەکانی بون .  دکتۆر کەمال فوئاد سەرۆکی ئەو لیژنەیە بو کە بۆ لێکۆڵینەوە لە فایل و فایلدارەکان پێکهات، نوسراوێکی رەسمی بۆ بەرپرسی پەیوەندیەکانی یەکێتی لەتورکیا کرد، وەک یەکەم کەس لەبەردەم لیژنەکە ئامادە بێت، بەهرۆز گەڵاڵی کە لە فایلەکەدا  بە (بورهان یاسین)، ناوە راستیەکەی خۆی هاتبو !    هەمان ئەو نوسراوەی بە ( فاکس ) لە ئەنقەرەوە بۆ سکرتاریەت لە قەڵاچوالان ناردبۆوە، دواترێش بە پەراوێزێکی مامجەلالەوە جارێکیتر بۆ لیژنەکەی لە مەکتەبی سیاسی ناردەوە . سکرتێری گشتی بەشێوەیەک لە پەراوێزی نوسراوەکەیا نوسیبوی" گ .. ان خوارد " توڕەییەکەی خۆی لە پیتەکاندا جێگە کردبۆوە . بەدوایدا، دکتۆر کەمال بەدڕدۆنگی گەڕایەوە بۆ ئەڵمانیا .! لیژنەکەش بۆ هەتا هەتایە هەڵوەشایەوە .  ئەم هەڤاڵ مەلا بەختیارەش کە ئێستا باس لە فایل دەکات لەجیاتی پشتیوانیکردن بەئومێدی چونە جێگەکەی بەرپرسی دەستەی کارگێڕ  بەبێدەنگی تەمەنای نەگەڕانەوەی دەکرد، دواجار و دوای وازهێنانی دکتۆر کەمال فوئاد پێی گەیشت ، هەر عومەری سەید عەلیش پێشنیازی لێخۆشبون یان نەبونی لەپلیۆمەکەی قەڵاچوالاندا، بەشێوەیەک خستە دەنگدانەوە کە خۆیشی سەرسامی بەچەپڵەلێدانی هەردو بیروڕا جیاوازەکە دەربڕی . بۆ ئەوەی ئەو پەراوێزەی مامجەلال نەبێتە مشتومڕی بون و نەبون ! جارێکیتریش لەسەر نوسراوی بەڕێوەبەرایەتی تاپۆی سلێمانی هەمان دەستەواژەی نوسیبوو ( کاتێک رەزامەندی لەسەر عەریزەیەکی ئاواتی شێخ جەناب ئەدات بۆ تاپۆکردنی خانوە حکومیەکەی سەرچناری کە دوای راپەڕین داگیریکردبو،  بەڕێوەبەری تاپۆ بۆ قەڵاچوالانی دەنێرێتەوە و دەنوسێت ئەم رەزامەندیە  بۆ هەردو زەویەکەیە ؟  چونکە خاوەن عەریزەکە هەم ژمارەی زەوی خانوەکە و هەم ژمارەی زەویەکی  بەردەمی خانوەکەشی تێهەڵکێش کردبو ) بۆیە مام هەمان دەستەواژە و بەهەمان توڕەیی دەکاتەوە بە پەراوێزی عەریزەکەی ئاواتی شێخ جەناب .!  دواتر ئەویش تەنیا خانوە هەزار مەتریەکەی بەنیسب بوو، نەیتوانی باخەکەی بەردەمی ناوش بکات . ئێستا کە دەڵێن بازرگانە ملیۆنەرەکان ، فایلدار  و چەتە و ....هتد   هەمویان راستدەکەن بەڵام لە سوئێد  دادگا  هەبو سەید عومەر بەرکەوت ، چونکە لەکوردستان دادگا بەدەست خۆیانەوە بو، کەسیشیان زاتی روبەروبونەوەی بڕیارەکانی سکرتێری گشتیان نەبو ! وەیانەخۆ پشتیوانی بون ! بەکەریمی تێپەڕی . بێدەنگی لەوەڕە پاکژەکەی ئەوسایان و قسەی ئێستای دوای کەوتنیان، چاوەڕوانی گەیمێکی تری شەڕەکە و هەڵدانەوەی فایل و مەلەفی خیانەت و گەندەڵی زیاتریان بەم زوانە لێدەکرێت .

د. دانا حه‌مه‌عه‌زیز ١- لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ دەزگای ڕاگەیاندن (ناوەڕاستی ئابی ١٩٩١) ، مامجەلال وتی "ساڵی ١٩٨٦ چووم بۆ لای ئایەتوڵا خومەینی، وتم جەنابی ئیمام بەبێ ڤیزە و پاسپۆرت هاتوم، لە وەڵامدا وتی جنابی اقای تاڵەبانی در اسلام مرز نیست! منیش لە دڵی خۆم دا وتم تۆ سەیریکە لێرە چی ئەڵێ و لەولاشەوە لەسەر سێ دورگەی زۆر بچوك ئامادەیە گەورەترین شەڕ لەگەڵ موسڵمانانی ئیمارات و عەرەب هەڵگیرسێنێت، ڕیگە نادات جگە لە فارسی، مناڵانی کوردو ئازەر و بەلوچ بە زمانی دایکیان بخوێنن". ٢- لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ بەرنامەی 60 minutes ی کەناڵی CBS ی ئەمریکا کە ساڵی ١٩٧٤ ئەنجام دراوە، موحەمەد ڕەزا شای ئێران بە توندی بە گژ ڕۆژنامە نوسی بەناوبانگی ئەمریکا "ماریۆن وەڵێس"دا دەچێتەوە کە لە پرسیارێکدا لە جیاتی کەنداوی فارس بە کورتی دەڵێت کەنداو، شا پێی ئەڵێ بۆ بەتەواوی ناوی ناهێنیت یانی لە قوتابخانە نەتخوێندوە ئەو شوێنە ناوی چیە؟ ئەویش دەڵێ بەڵێ کەنداوی فارس. هەر لەو دیدارەدا، شا دەڵێ من کەسێکی ئیماندارم، لە تەمەنی شەش ساڵیدا خەوم بەخودا وە بینیوە، من بە هیدایەتی ئەو، حوکمی ئەو جێبەجێ دەکەم" شا توڕە دەبێت کاتێك وەڵێس پێی دەڵێت شانشینی ئێران پەیوەندی تایبەتی لەگەڵ ئیسرائیل دا هەیە، شا دەڵێ ئەو قسەیە ناڕاست و ناڕەوایە، شا دەیەوێت بڵێ پەیوەندیمان لەگەڵ هەندێك وڵاتی عەرەبی (ناڕاستەوخۆ مەبەستی شیعەکانی لوبنان و سوریا)، باشترە وەك لەگەڵ ئیسرائیل. شا شیعە بوو، ئاینی فەرمی مەملەکەتەکەشی شیعەی دوانزە ئیمام بوو، لای شا و لای خومەینی و لای جمهوری ئیسلامی ئەمڕۆ، ئێران دەوڵەتێکی فارسی یە( ئەگەرچی ڕێژەی فارس ناگاتە نیوەی ژمارەی دانیشتوان)، لای ئەوان ئیسلامی شیعە، جگە لە ناسنامە و ڕەمزێك بۆ نەتەوەی فارس، هیچ نرخێکی نیە. بە کورتی شا لە خومەینی شیعە تر و خومەینی لە شا قەومی تر بوو. لای سەدر و جەماعەتەکەشی عێراق و خەلیج، عەرەبین و، ئیسلام ئەوکاتە پیرۆزە کە عەرەبی بێت، بۆیە سەدام لە سەدر ئیسلامی تر و سەدریش لە سەدام قەومی ترە. لای ئەمان موسڵمانی ڕاستەقینە ئەوەیە عەره‌ب بێت، لای ئایەتوڵاکان و موحەمەد ڕەزا شاش، شیعە ی ڕاستەقینە ئەوەیە فارس یان لانیکەم ملکەچی فارس بێت. کەنداوی فارس یان خەلیجی فارس Persian Gulf ئەو دەریایە کە لە باکورەوە بە پارێزگای بەسرەی عێراق و دەوڵەتی کوەیت، لە باشورەوە بە پارێزگای موسەندەم ی سوڵتانشینی عومان و تەنگەی هورمز، لە خۆرهەڵاتەوە بە ناوچەی فارس نشینی ئێران و لە خۆرئاواشەوە بە هەریەکە لە ئیمارات و قەتەر و سعودیەی عەرەبی دەورە دراوە. قەشم و بەحرەین گەورەترین دورگەی خەلیج ن. خەلیجی فارس کە هەندێك جاریش پێی دەوترێت خەلیج، ڕوبەرەکەی ٢٥١ هەزار کیلۆمەتر دووجایە ( زیاتر لە نیوەی عێراق)، تێکڕای قوڵیی ئاوەکانی خەلیج لە نێوان ٥٠ بۆ ٩٠ مەتر دایە. خەلیج ی فارس، بەشێوەیەکی سروشتی و بە ڕونیی ناوچە شاخاویەکان ی نیشتیمانی فارسەکان لە بیابان و دەشتاییەکانی نیشتیمانی عەرەبەکان جیا ئەکاتەوە. لە ماوەی ٤٥٠٠ ساڵی ڕابردوودا لە سەردەمی ئەکەدیی، بابلی، ئاشوری، ئیمپراتۆریەتی یەکەمی فارس و دواتریش لە سەردەمی ئەسکەندەر ی مەقدۆنیدا لە هیچ شوێنێکدا، ئەم دەریایە، ناوی عەرەب و عەرەبی پیوە نەبوە. بابلیەکان پێیان وتوە دەریای سەرو ئەکەد، ئاشوریەکانیش پێیان وتوە دەریای تاڵ، لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتی یەکەمی فارس و دواتریش لە سەردەمی کۆرش ی گەورە و ئەسکەندەری گەورە دا، هەر پێی وتراوە دەریا یان کەنداوی فارس. ئێستا "کەنداوی فارس Persian Gulf" ناوی نێودەوڵەتی ئەم دەریایە و لە فەرهەنگی نەتەوە یەکگرتوەکان یشدا هەر بەم ناوە جێگیر کراوە.

چیا عەباس پرسە هەستیارەکانی کوردستان بە هەڵدانی زارەکانی بەخت و مەزاج و بەرژەوەندی کاتی و هروژاندنی ناکۆکی و ململانێی ناوخۆیی و پشتئەستور بە وڵاتان و هێزە دەرەکییەکان بە خزمەتی کورد ناشکێنەوە. گەلێک لە ئەزمونەکان دەییسەلمێنن ئەو جۆرە کارکردنە هەمیشە ماڵوێرانی و لاوازبونیان لێکەوتۆتەوە. بزانین قۆناغەکانی مێژو چیمان پێدەڵێن! قۆناغە گرنگەکانی نیو سەدەی باشور رێککەوتنی ئازاری ١٩٧٠و یەکگرتنەوەی دو باڵەکەی پارتی و هەڵگیرسانەوەی شۆرشی ئەیلول لە ١٩٧٤و تا شکستکەشی یەکێکە لە قۆناغە گرنگ و هەستیارەکانی بزافی کوردایەتی. لەلایەک زۆربەی ئاراستەکانی کوردایەتی (بێجگە بەشە کوردستانیەکەی حزبی شیوعی عیراق نەبێت لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی کوردایەتی ئەو قۆناغە بون و هاوکاری سەدام بون، هەروەها تاقمێکی بچوکی خۆفرۆشی باڵی مەکتەبی سیاسی کە بە یەکگرتنەوە رازی نەبون بونە داردەستی رژێمەکەی سەدام و دو تا سێ بەرپرسی باڵای ناو پارتیش چاویان لەو تاقمە خۆفرۆشە کرد). هەرچەندە مەزبەڵەی مێژو زۆربەی ئەمانەی لە خۆگرت بەڵام بۆ کورد زەرەربەخش بون. دروستبونی یەکێتی و بەرپاکردنی شۆرشی هەستانەوە، راستەوخۆش سەرهەڵدانەوەی شەر و گرفتە مێژویییەکانی نێو باڵە جیاکانی کوردایەتی تا چەند ساڵێک پێش راپەرین قۆناغێکی گرنگی تر بو کە نزیکەی ١٢ ساڵی خایاند. تەرەفی پارتی هەڵەیەکی مێژویی زۆر گەورەی کرد کاتێک لەبری ئەوەی ئەرێنانە بەدەنگ ئەم روداوە هەستیارەوە بچێت پشتئەستور بە تورکیا کەوتە دژایەتیکردنی بە شێوازێکی توند وخوێناوی، وێرای رۆڵی هەستیارو گەورەی یەکێتی لەو قۆناغەدا بەڵام یەکێتیش فریشتە نەبو. سەرهەڵدانی شەری ناوخۆ لەو سەردەمە زۆر دژوارەدا نێوان ئەم دو هێزە کە بەرامبەر یەک دوژمن  لەسەر خاکی کوردستان کاریان دەکردو ئامانجی نەتەوەیی هاوبەشیان هەبو، ئەم روداوانە دوای نزیکەی نیو سەدە، نەک تەنها لە باشور، بەڵکو لە کوردستانی گەورەش بزافی کوردایەتی دوچاری گرفت و کێشە و قەیرانی ئێجگار مەترسیدارو گەورە کردۆتەوە، کە تا ئەم چرکەیەش کورد بەدەستیانەوە دەناڵێنێت. بۆ هەڵسەنگاندنی دروست و زانستی ئەم قۆناغە پێویستە لێکۆڵینەوەیەکی بێلایەنە بۆ مێژوەکەی بکرێت کە لە ناوەراستی پەنجاکانی سەدەی پێشو دەستی پێکردوە. قۆناغێکی گرنگی هەستیاری تر لە دروستکردنی بەرەی کوردستانی ١٩٨٨ دەست پێدەکات، لەو سەردەمەدا راپەرینە مەزنەکەی بەهاری ١٩٩١ رودەدات، لێرە بەدواوە پەڵکەزێرینەی ئایندەیەکی گەشی خوازیار لە ئاسمانی کوردستان بەدیدەکرێت، یەکەم هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانی کوردستان و دروستکردنی حکومەتی کوردستانی لە باشورو چەسپاندنی فیدرالیەت و کردنەوە بە روی دنیای دەرەوەو پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ ئەو گۆرانکاریانەو پاراستنی کورد، پرسەکانی کیمیاباران و ئەنفالیش دەچنە نێو ناوەندە نێودەوڵەتیەکان، باشوری کوردستان بە رێگەی فرۆکەخانەکانیەوە بەروی دنیای دەرەوە کرایەوەو رەوەندێکی بەهێزی کوردی ئەرکە نەتەوەییەکانی بەپەرۆشی و دڵسۆزیەوە جێبەجێ دەکرد....تاد. لەم قۆناغەدا، سەرەرای ئابڵوقەی ئابوری و سەربازی رژێمی سەدام، کورد پیرۆزترین و مەزنترین ئیرادەو نیەتی بەرگریکردن و هاورێزی و کارکردنی بۆ ئایندە سەلماندوە. تەمەنی هیواو ئومێدی کورد کورت بو، شەری ناوخۆ ١٩٩٤ سەرەتایەکی ترسناکی تری کەنارگیرکردنی ئیرادەی کورد بو، ئەم شەرە خۆپەرستیە دەیان ساڵ کوردی بەرەو دواوە برد، لە باشوری کوردستان دەروازەکان بۆ داگیرکەران و دوژمنان و گەمەکەرە ساختەچیەکان واڵا کران و راستەوخۆ و ناراستەوخۆ دەستیان بە تەحەکومکردن بە ئیرادەی کوردو حوکمرانیەکەی هەرێمەوە کرد، لە بەرامبەریشدا تەبایی و لێکتێگەیشتنی سەرکردە و هێزەکانی کوردیان لە باشور بە پارە و دەسکەوتی ژەهراوی زیندە بەچاڵ کردن. کارەساتی ٣١ ئۆگۆست رویدا، لێرە بەدواوە شەرە مێژوییەکە لە سەردەم و کەش و هەوای جیاواز لە جاران سەری هەڵدایەوە. بەغدا و تاران و تورکیا لە سایەیدا گەمەی خۆیان دەکرد.  " بەزەیی" و خەمی نێودەوڵەتی بەرامبەر بەم دۆخە گەیشتنە ئاستێک کە بیڵ کلنتۆنی سەرۆکی ئەو سەردەمەی ئەمریکا سەرکردەکانی کورد لە نامەیەکدا بە توندی بەئاگا بهێنێتەوەو هەرەشەی راگرتنی پشتیوانی و هاریکاریان بکات. ئەم سەرۆکە، وەک بەڵگە بڵاوکراوەتەوە ، لەگەڵ سەرۆک میترانی فەرەنسا کە باس لە چارەیەک بۆ پرسی کورد دەکەن دەڵێت: کوردەکانم خۆش دەوێت، زۆربەی پسپۆرو شارەزایان دەڵێن کورد ناتوانێت حوکمرانی خۆی بکات. پێدەچێت لەو سەردەمەوە دۆسیەی کوردی باشوریان بە تورکیا راسپاردبێت. دوای راگرتنی شەری ناوخۆ بەزەبری ئەمریکا ئاهێک بە هیواو ئومێدی کوردا هاتەوە، مەخابن  ئەم ئاهە دوای روخاندنی سەدام بوە پلاسیپۆیەکی سیاسی مەبەستدار، لە سەردەمی سەرۆک بوشی کور ئەم پلاسیبۆیە کاریگەری نەرێنی لەسەر باشور هەبوە، هەر لە هەفتاو هەشتاکانی سەدەی پێشو چەند باڵادەستێکی ئیدارەی بوش، لەوانە رامسفیڵد و ۆڵفۆفیتز، لە پنتاگۆن کارمەندی گەورە دەبن، لە راپۆرتێکدا دەربارەی ئایندەی ئەمریکا لە ناوچەکە دەنوسن: کوردەکانی عێراق بە چەند دەسکەوتێکی فەرمانرەوایی و ئیمتیازات رازی بکرێن. لەو بەینەدا پارتی و یەکێتی رێکەوتنێکی ستراتیژیان گرێدا و بەدەر لە کاریگەرە نەرێنیەکانی لێکەوتەی باشیشی بۆ باشور هەبو.  ئیدارەی بوشی کور پاش چارەکە سەدەیەک لە راسپاردەکە کاری لەسەر کرد،  چۆن؟ یەکەم: دابەشکردنی دەسەڵات نێوان پارتی و یەکێتی لەسەر بنەمای چەند خاڵێکی رێکەوتنی ئاگربەست لە واشنتۆن دو ئیدارەیی بەرهەم هێنابو، بۆ رازیکردنی هەردولا  لە خزمەتی سیاسەتی ئەمریکاو هاوپەیمانەکان بە رەچەتەی ئەمریکی مام جلال بوە سەرۆک کۆمارو مسعود بارزانی بە سەرۆکی هەرێم، ئەمە سەرەتایەکی گومانلێکراو بو کە بەریتانیا لە پشت پەردەوە و پیاوەکانی لە عێراق و کوردستان رۆڵێکی گەورەیان تێدا هەبو بە پێرەوکردنی پرەنسیپە ژەهراویە دێرینەکەی: فرق تسد و احکم. پشتگیری ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی بۆ دابەشکردنی هەرێمە بچوکەکەی باشورو دو ئیدارەیی شاردراوە روکردنە بەغدای وێرانەو تازە دەسەڵاتدارە خۆپەرست و چاوچنۆک و کینەدارەکەی ئاکامەکەی بو.  کەم نەبون ئەوانەی بەگەیشتنی حزب و سەرکردەکانیان بەو پێگانە شایی و رەشبەڵەکیان بۆ ئەم زەمینەسازیە شاردراوەی کارەساتەکانی داهاتوی  نەتەوەکەیان بەرپاکرد. دوەم: یاسای حوکمرانی لە قۆناغی گواستنەوەدا کە برێمەر سەپاندی و مام جلال پێی رازیبو لەتکردنی باشوری چەسپاندو ناوچە زەوتکراوەکانی کوردستانی خستە ژێر رەحمەتی دەسەڵاتی بەغداو خواستی ناوچەیی و نێودەوڵەتیەوە، دواتر لە مادەیەکی پلاسیبۆ ئاسای  دەستوری هەمیشەیی عیراقدا بە مادەی ١٤٠ ناسراوەو هێزە کوردیەکانیش بە شانازیەکی بێ مانا بە شان و باڵیدا دەیان خوێند.، مادەیەک هەر لەسەرەتاوە لە گیانەڵڵادا بو، ئێستا پێچەوانەی رۆحەکەی بەخەستی جێبەجێ دەکرێت. سێیەم؛ چەسپاندنی مەبدەئی " تەوافق " لە حوکمرانیدا و رازیبونی دەسەڵاتدارانی کورد لەسەری (وەک خۆیان دەڵێن لە ناچاریەوەو لە ژێر فشاردا بو)، بزمارێکی تر بو کە ناحەزانی کورد بۆ لێدان لە تابوتی خەونی کورد بەکاریان هێناوە. ئەو سەردەمە کورد لە عیراق زۆر بەهێز و رێکخراو بو و تا رادەیەکی باش ماکرۆ پێکهاتەکانی دەوڵەتی هەبو، زۆربەی ناوچە زەوتکراوەکانی کوردستان لەژێر دەسەڵاتیدا بو، نەدەبو دەسەڵاتدارانی کورد بەم ئاوردانەوە خێرخوازیانە و چاوی بەزەییەوە و بە مادەی ١٤٠ رازی بن. عزەت شابەندەر، بیرمەندی گەورەی جارانی شیعەکان، دەڵێت: لەگەڵ روخاندنی سەدام و گەڕانەوەمان بۆ عێراق تێگەیشتین دەبێت بۆ ماوەیەک واز لە خەونی دروستکردنی کۆمارێکی ئیسلامی لە عێراق بهێنین، پەنامان بۆ مەبدەئی سازان برد تا پێگەی خۆمان بەهێز بکەین.  عەرەب وتەنی: " الابکم یفهم من الاشارة". چەمکی سازان لە عێراقی وێرانەدا نەک پوچەڵکردنی هزری دیموکراسی بو، بەڵکو هاوکاتیش هەوڵێکی جدیش بو بۆختوکەدانی کوردو دەستەمۆکردنی ئیرادەکەی. وشەی بریقەدار لەسەر کاغەز هیچ بەهاو و مانایەکی نامێنێت کاتێک هەر لایەنێکی پەیوەندار بەو کاغەز و دەقەوە نیەتی پاکی نەبێت، لە بەغدا هەروا دەرچو.  چوارەم: دەستوری هەمیشەیی عیراق دۆستێکی دێرینی کورد Peter Galbraith ، سیاسەتمەدار و دیپلۆمتکاری ئەمریکی، یەکێک لە راوێژکارەکانی کورد بو لە دارشتنی دەستوری هەمیشەیی عیراق لە نامەیەکی ئەو سەردەمەدا کە بۆ پارتی و یەکێتی ناردویەتی دەڵێت: "پێم سەیرە ئێوە داوا لە عێراق دەکەن مافەکانتان بۆ شۆرکاتەوە.....تاد". سەرەرای رۆڵ و هەوڵەکانی پسپۆرە یاسایی و دەستورییەکانی کورد لەسەر پرسی دەستور، بەڵام تێبینیەکی هەستیار لە شوێنی خۆیدایە: باس و پێشنیازە دروستەکانی ئەو بەرێزانە لە وڵاتێکی دامەزراوەیی و لە کەشوهەوای دیموکراسی ومتمانە و نیشتمانپەروەریدا چاوەروانی ئەرێنیان لێدەکرێت، لەوڵاتێکی وێرانەدا کە ١٥ سەدەیە بەدەست کێشەو قەیرانەکانی ئاینی و مەزهەبی و سیاسیەوە خەڵتانی ئۆقیانوسێک لە خوێن بوە، لە وڵاتێک بەهاکانی سەربەخۆیی و سەروەری یاساو دامەزراوەیی و پێکەوە ژیانی نەتەوە و ئاین و کەمایەتیەکان و ئاسایشی لە تەواوی دارماندندا بون، لە وڵاتێکدا هێزێکی دەرەکی تاکرەوانە داگیری کردوە دەبێ چ کاریگاریەکیان دەبێت! وەڵامەکە بۆ خۆی زۆر رونە! پێدەچێت هەندێک دەسەڵاتداری کورد پەلەیان بوبێت لە سایەی دەستوردا دەست لە پشکێکی چەور لە کێکەکەی عراقدا گیرکەن، زیادە بۆ ئەمەش بەشێک لە دانوستکارانی کورد نە ویستویانەو نە هەوڵی جدیشیان داوە وەڵامێکی جدیان بۆ فشارە بێتامەکانی ئەمریکا لە پرسی دەستوردا هەبێت، هەرچۆنێک بێت دەستورێکی نیوەچڵی لاسەنگ پەسندکرا. چەند هەرزەکارێکی سیاسی کورد دەیانگوت ئەمە بەشداری گرنگی کوردە لە بنیاتنانی عێراقێکی نوێ، بەڵێ پاش بیست ساڵ ئێستا ئاکامەکانی بە تامی تفت و تاڵ دەچێژن، ماوەیەکیشە دەسەڵاتدارانی بەغدا داوای هەموارکردنەوەی دەستور دەکەن و پێیان وایە کورد شایستەی زۆر کەمترە.  دەستوری هەمیشەیی عیراق بە بەراوردکردن بە دەستورەکانی پێشوی عیراق و ئەو وڵاتانەی بەشێکی کوردستانی گەورەیان داگیرکردوە هەنگاوێکی باش بو. کاتێک کورد لەو سەردەمەدا بەم دەستورە قایڵ بوە گەلێک بەرپرسی کوردو فاکتەری تر رۆڵی زۆر هەستیاریان هەبوە، تێگەیشتن لەو واقعە دەمان گەیەنێتە سەر خاڵێکی زۆر هەستیار، ئەویش: ناشێت ئایندەی نەتەوەیەک بخرێتە بەر رەحمەتی قەزاو قەدەرو زەبری ناچاری و دەسەڵاتی بەرامبەری باوەر پێنەکراو و مەزهەب پەرست و بەرژەوەندیە خۆماڵی و دەرەکیەکان. لە رێکەوتنی ئەمنی نێوان ئەمریکاو عێراق و کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق هیچ زامنێکی مسۆگەر بە کورد تێیدا نەچەسپاوە، لەدوای ریفراندۆم و کارەساتی ئۆکتۆبەرو شکستی سەربازی داعش هەمو ئاکامەکانی ئەو گەمە سیاسییە قێزەوانانە تەنها نەتەوەو هاوڵاتیان باجێکی گەورەیان داوە. ئەم دەستورە نەبوە زەمینەی چارەی گرفت و گرێکوێرە گەورەکانی نێوان کورد و بەغدا، وەک: دروستکردنی ئەنجومەنی فیدراڵی، پێگەو رۆڵی هێزەکانی پێشمەرگە، یاسای هایدرۆکاربون، ئایندەی ناوچە زەوتکراوەکانی کوردستان و پرسەکانی بودجە و موچە....تاد. لێرەدا رۆڵی نادیار وناجێگیرو بەرژەوەندخوازی دەسەڵاتدارانی کورد لەم پرسانەدا کەوتۆتە بەردەم گەڵێک پرسیاری جدیەوە. بێگومان ئایندە وەڵامی هەمویان دەداتەوە، کوردو تەنی کەڵەشێریش نەخوێنی رۆژ هەر دەبێتەوە. پێنجەم: دروستبونی گۆڕان دروستبونی گۆڕان و سەرکەوتنە مەزنەکەی لە یەکەم بەشداریدا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان لە سەردەمێکدا کە چارەکەو نێوە موچە نەبو، داعش بونی نەبو، گوزەرانی خەڵک مامناوەندی بو، سەلماندی کە خەڵک لە مەقامی سەرەکیدا تینوی ئازادی و دادپەروەری و سەروەری یاسا و بەرەنگاربونەوەی گەندەڵی و بەرەوپێشچون بەرەو ئایندەیەکی گەش بو. ئەم وەرچەرخاندنە پشتئەستور بە رێگای ئاشتی و پەرڵەمانی مەزنترین دەسکەوتی کوردە لە سەرجەم کوردستانی گەورە لە سەدەی بیست و یەکدا. ئەم هەڵسەنگاندنە هیچ پەیوەندی بە نەوشیروان مستەفاو هاورێکانی نیە کە ئەو هەنگاوە بوێرانەیان کرد، بەڵکو گۆرانێکی نەوعی بو لە ئەقڵیەتی سیاسی بزافی کوردایەتیدا کە پشتئەستور بە هاوڵاتی و دور لە نەریتی چەک و توندوتێژی بەرەوئایندەیەکی گەش برۆیت. قەڵسبونی ئەقڵیەتی کلاسیکی کوردی بەم وەرچەرخاندنەو کورتبینینی دەسەڵاتدارانی گۆڕان و هەڵە کوشندەکانی وارسە سیاسی و خێزانیەکانی نەوشیروان مستافا دوای وەفاتی بزوتنەوە سیاسیەکەیان زۆر لاواز کرد، بەڵام هەرگیز ناتوانن هزری گۆڕانکاری ریشەیی لەناوبەرن، چونکە گۆڕانکاری ریشەیی خواستێکی نەتەوەیی و پێویستیەکی مێژویی و قەدەرێکی مەحتومە. شەشەم: گەمەکانی دەسەڵاتدارانی کورد نەوشیروان مستەفا، سەرکردەی ناوداری کورد، لە ماوەی دوا سی (٣٠) ساڵی ژیانیدا لە مێژو ترساوە، بۆیە خۆی زۆر دور راگرتوە لە گەمەو مناوەرەی سیاسی مەترسیدار لەسەر ئایندەی نەتەوەو نیشتمانەکەی، زۆر تایبەت لەگەڵ ولاتانی دراوسێ و تەنانەت لەگەڵ بەغداشدا، بۆیە لە زۆر لاوە دژی وەستاون و شەریان کردوە. لە چەند رۆژانێکدا پاش دروستبونی گۆڕان ناحەزەکانی زۆر ئەزیەتی خۆی و بزوتنەوەی گۆڕان یان داوە، لەو سەردەمانەدا گەر بیویستایە دەیتوانی بەهەمو شێوازێک بەرگری بکات، هەمو جۆرە پێشنیازو بۆچونی لەسەر ئەو ئەگەرە رەتکردۆتەوە، دەیگوت با ئەوان ئەزیەتمان بدەن بەڵام هیچکات نابێت ئێمە ببینە هۆکارێک بۆ ئەزیەتدانی نەتەوەکەمان. تەنانەت لە سەردەمی شەری ناوخۆی ١٩٩٤-١٩٩٨ خۆی لە شەرەکە دور راگرتبو و هەوڵیکی جدی لەگەڵ مه‌سعود بارزانی داوە بۆ راگرتنی شەرەکە.  کۆسرەت رەسوڵ، کەسایەتیەکی تێکۆشەرو سەرکردەیەکی ناوداری یەکێتی، کاتی خۆی، کە مام جه‌لال و کاک نەوشیروان لە ژیاندا بون، پێشنیاز بۆ نەوشیروان مستەفا دەکات چیاو نماو دو کوڕەکەی خۆی و دوانەکەی مام جه‌لالیش سەرپەرشتی و گۆشیان بکات، ئەو سەرکردەیە ترسی هەبو گەر ئەمە نەکرێت لە ئایندەدا دەبنە کێشە. مەخابن نەوشیروان مستەفا رەدی ئەم بۆچونەی کردۆتەوە. ئێستا بەشێکی ئاکامەکان دەبینین. نێوان مام جه‌لال و یەکێتی و پارتی و بنەماڵەی بارزانی لای زۆربەمان زانراوەو زۆریش لەسەری نوسراوە. ئەوەی مەبەستمە بیڵێـم: سەرەڕای لێکترازانی ناوەڕاستی شەستەکانی سەدەی پێشو و چەند خولی شەری خوێناوی نێوان حزب و هێزەکانیان لەگەڵ دەیان رێکەوتنی ستراتیژی و لۆکاڵی و حوکمرانی و کاری باشیشیان بەڵام سەرکەوتو نەبون لە دارشتنی زەمینیەکی بەهێزی متمانەو راستگۆیانە بۆ پێکەوە ژیان و بەرقەرارکردنی ئارامی و ئاشتی کۆمەڵایەتی  و سەروەری یاسا و مامەڵەی دروستی هاوبەش لەگەڵ بەغدا.  تا رادەیەک ئەم ئەقڵیەتە لەم سەردەمەدا  بەبەرچاوی دنیاوە حوکمرانی هەرێمێکی بچوکی لەتکراو و گەمارۆدراو و داگیرکراو دەکات، هەرێمێک شادەماری گوزەرانی و ئەمنی بەدەستی دەرو دراوسێکانە بەچاودێرکردنێکی دەرەکی گومانلێکراو، کە لە کارەساتەکانی ٣١ ئۆگۆست و ١٦ ئۆکتۆبەر و سەردەمی داعش تاقیکراونەتەوە. بێگومان زۆربەی هێزەکانی تری کوردستانیش بێبەری نین لە رۆڵی نەرێنیان لە روداوەکانی ئەم قۆناغە هەستیارانەی مێژودا، هەریەک پشکی خۆی تێدا هەیە، زۆر تایبەت هێزە ئیسلامیەکان لە سەرەتای نەوەدەکانی سەدەی رابوردو. زۆر گرنگە کە نەوەکانی سەرکردە دێرینەکانی کورد لە باشور کە ئێستا جومگەکانی دەسەڵاتیان بەدەستەیەوە لەم ئەزمونانە فێربن، بەلایەنی کەمەوە جارێکی تر پەنا بۆ چەک و توندوتیژێ نەبەن کە تەنیا هاوڵاتی باجەکەی دەدات. چاوەروانین ! رۆتەردام: ١٥ جانواری ٢٠٢٣