د. نیاز نەجمەدین قەدەغەکردنی کڕین و فرۆشتنی سێکس داخوازییەکی ئیسلامیی نییە، شتێک نییە تەنها کۆمەڵگەیەکی ئیسلامیی بیەوێت جێبەجێی بکات و وەک دەستکەوتێکی خۆی باسی بکات. سوید لە ١٩٩٩ەوە قەدەغەی کڕینی سێکسی کردووە و بەدوایدا نەرویج و ئایسلاند و ئیرلەندە و هەڵەش نەبم کەنەدا شوێن ئەم مۆدێلە کەوتوون. ئایدیاکە ئەوەیە ئایا لەشفرۆش سزا بدرێت یان لەشکڕ؟ ئەمە پرسێکی ئابوورییە و زۆربەی  بۆچونەکان ئەوەیە  سزادانی لەشکڕەکە وادەکات خواست لەسەر کڕین و فرۆشتنی سێکس کەم ببێتەوە. لە رووی سیاسی و فەلسەفیشەوە، بۆچونەکە ئەوەیە تۆ ناتوانیت رێ لە کەسێک بگریت چی بە جەستەی خۆی دەکات. جەستەی خۆی هی خۆیەتی. بۆیە هەردەبێت رێ لە کەستمەرەکە بگریت، توشی سترێسی بکەیت و بەکورتییەکەی بە سزای توند زیڕەی پێ بکەیت و نەهێڵیت بە دڵییەوە بنوسێت تا لەو دیاردەیە دوورکەوێتەوە.  بەهەرحاڵ، قەدەغەکردنی ئەم دیاردەیە مەتڵەبێکی رۆژئاواییشە و بە ملیۆنان کەس دژی بازرگانیی سێکسن، شتێک نییە دنیای ئیسلامیی پۆزی پێوە لێ بدات. لە هەرێمی کوردستانیشدا داخوازیی هەر ئەو کەسانە نییە کە نوێژکەر و رۆژوگرن. ئەمە خاڵێکە زۆرینە دەتوانن لەسەری کۆک بن.  بەڵام لە کوێدا سەرکەوتوو بووە؟ وەک چۆن لە ئێراندا سەرکەوتوو نەبووە و وڵاتێکی ئیسلامییشە،  لە کۆمەڵگەی کوردییشدا ئەگەری سەرکەوتنی کەمە، لەبەرئەوەی سێ پایەی سەرەکیی دەوێت و لێرە پتەو نین: پایەی یاسایی، پایەی کۆمەڵایەتیی، پایەی ئابووریی.  لە رووی یاساییەوە،  ئێمە دەبینین لە غیاب و لاوازیی پایەی یاساییدا، کاک بافڵ بڕیار دەدات. سوپاسی ئەو دەکەین، بەڵام ئەمە بۆ خۆی بەڵگەی نەبوونی هەیمەنەی یاسا و لایەنی یاساییە. هەروەها ململانێی سیاسیی نێوان دەستە و تاقمەکان و کەڵەکەکردنی سامان ناهێڵێت لەسەر هیچ خاالێک کۆک بن.  بۆیە شوێنی لەشفرۆشیی فڵان مەسول دادەخرێت وهی فڵان مەسولی تر هێز نییە بچێت بە لایدا.واتە خودی سیاسییەکەش بژاردەی زۆری لەبەردەست نییە و زۆر دژایەتیی دەکرێت.   لە رووی ئابوورییەوە.  هەم هەژاریی و بێکاریی و هەم نایەکسانیی زۆرە: ئەگەر هەژاریش نەبن، مرۆڤی هاوچەرخ تازە بە هیچ شتێک بە ئاسانیی تێر ناکرێت، شتەکانیش پارەیان  دەوێت و بە پارە چارە دەبن نەک بە عەقڵ و قسەبۆکردن و ئەو  شتانە. ئەمانەش رۆڵیان هەیە لەوەی بازاڕی کڕین و فرۆشتنی سێکس بەردەوام بێت هەم وەک ئامرازی راکێشانی کڕیار و هەم وەک کەرەستەی غەریزەتێرکردن. واتە کەلێنی چینایەتیی بەهێزتر بووە و سێکسیش سەرچاوەیەکی قازانکۆکردنەوەیە و ئاسان نییە دژایەتیی بکرێت.    لە رووی کۆمەڵایەتییەوە،  کۆمەڵگەیەکە ئازادیی تیدا نییە و تەنها لە زەواجدا رێت پێ دەدات سێکست دەستکەوێت. خەڵکەکەش (زیاتر جیلی نوێ) کە لە روویەکەوە بۆ سێکس زەواج دەکەن، بە رێژەی بەرچاو فەشەل دەهێنن و بەرگەی ئەم فەشەلە ناگرن و بەربەستی هاتنە دەرەوەش زۆر زۆرە. زۆر کەسم دوواندووە و گەشتوم بەو دەرئەنجامەی لە هەندێک ئاستدا، گەشەی خواست لەسەر سێکس خۆی ئیفرازی بازاڕی هاوسەرگیرییە کە سەر ئێشەت توش دەکات، لە رۆتینی خۆیدا بێزارت دەکات، تەنانەت فەنتاسییە سێکسییەکانیشت تێر ناکات(واتە ئەم دوو خزمەتگوزارییە بەدیلی یەکترن و کار لە بازاڕی یەکتر دەکەن).  لە نێوان بازاڕی هاوسەرگیریی و بازاڕی سێکسدا ئەوەیە پەیوەندیی کراوە هەبێت و سێکس وەک بەشێک لە حەز و ئارەزوو دەستکەوێت، نە ناچار بیت بیکڕیت و نە ناچار بیت هاوسەرگیریی بۆ بکەیت. بەڵام تێچووی ئەمەش بەرزە، بەتایبەت لەسەر کچان. بەکورتیی، ئەگەر رۆژئاوا بە دەست زۆریی بژاردەکانەوە دەناڵێنێت، کۆمەڵگەی ئێمە بە دەست کەمی بژاردەوە.بژاردەکە هاوسەرگیرییە و هاوسەرگیرییش پڕە لە کێشە و پێمان خۆش بێت یان نا، دنیای نوێش بە هەموو ئیغرائاتەکانییەوە چۆتە ناو پەیوەندییەکانەوە و ئاسان راناگیرێن.  کەواتە هۆکار زۆرن خواست لەسەر سێکسکڕین زیاد بکات (یان دەبێت خۆت سەرکوت بکەیت).  لەم ژینگەیەدا، جیاوازیی نێوان دەستە و گروپەکان فکر و ئارگومێنتی زانستیی نییە. مەبەستم چییە؟ لە وڵاتێکدا زانست رێزی هەبێت و ئازادیی هەبێت، گوێت لە کەسێک دەبێت دەڵێت (با بازاڕی کڕینی سێکس هەبێت چونکە راستە من وتۆ خۆمان دەگرین بەلام هەندێک هەن خۆیان ناگرن و تەحەروش بە کچ و ژن دەکەن. ئەمانە بە ترساندن چارە نابن. پێویستە لە پلانداناندا بیر لەوانیش بکرێتەوە نەک بانگەشەی گرتن و سەرپانکردنەوەیان بکرێت). یەکێکی تر ئەڵێ (نا با نەبێت، چۆن دەبێت دەرگای بازرگانیی بە جەستەوە بکەینەوە؟ ).  لە بری مشتومڕی زانستیی، شەرعییەتدان هەیە کە زۆر سادە و ساکار و بێ بیرکردنەوەیە. جیاوازیی نێوان ئەم بەرەیە(بەرەی شەرعیەتپێدان) ئەوەیە کێ شەرعیەتێک پەیدا دەکات کۆمەڵگە قبوڵی بکات؟ بەهێزترن شەرعییەت لە کۆمەڵگەی ئێمەدا ئەوەیە لە کونوکەلەبەرێکدا حەدیسێک یان ئایەتێک دەستخەیت. ئیتر سیغە دەکەیت، دوو ژن دەهێنیت، ژن تەڵاق دەدەیت بۆت ئاسان دەبێت کەسیش ناپرسێت کاکی فەتواچیی لە کوێ خوێندووتە؟ ئۆکسفۆرد یان هارڤارد و ئەمەت لە کوێ بوو؟ ئەشتوانیت لە شاخ و شۆڕشەوە شەرعییەتێک بهێنیت و بەسە بۆ ئەوەی دەوڵەمەند ببیت، رابوێریت، دوو ژن بێنی، هتد. من و تۆ دژی فڵانە کەسین تەنها لەبەرئەوەی شەرعیەتی لە شوێنێک نەهێناوە، سەر بە مەزهەب و دیدگاکەی من و تۆ نییە. جا بۆیە گرنگ ئەوەیە شەرعیەتێک بێنیت، لە شاخەوە بێت یان لە مێژووەوە یان لە رۆژئاواوە تا دەرفەتەکانی ئەم کۆمەڵگەیەت دەستکەوێت.   وەلحاڵ، زەمینەی کەمکردنەوەی بازرگانیی بە سێکسەوە لای ئێمە ئامادە نەکراوە. تەنانەت راگەیاندنیش رۆڵی باشی لەمەدا نییە، کۆمەڵگەش ئەیەوێت خۆی بسەپێنێت بێ ئەوەی سوچی دەرگایەکی تر بکاتەوە و مشتومڕی قوڵتر سەرپێ بخات، تا ئەو رادەیەی بڵێم دنیا خەریکە لەناو سادەییدا دەخنکێت: سادەیی لە بیکردنەوە و زۆر شت.  هەڵبەت خۆشحالییەکی گەورەیە بۆ هەر مرۆڤێک لە هەر شوێنێکی دنیا بێت ببینێت کەس پێویستی بە کڕین و  فرۆشتنی سێکس  نەماوە. قەدەغەکردنی بە یاساش هەنگاوێکی باشە وەلەو  کەموکورتە.  

عەبدولڕەزاق شەریف ناونیشانی ئەم وتارە، پرسیارێکی جەوهەری مام جەلال بو .! دوای هەڵبژاردنی مانگی نۆی دوهەزارونۆ، لەکۆبونەوەیەکدا لەگەڵ بیستوپێنج کادری (ی ن ک)دا، کەتایبەت خۆی بەمەبەستی وەڵامی ئەو پرسیارە بۆ قەڵاچوالان و ماڵەکەی داوەتی کردبوین . ـ پرسیارێک ئەکەم و ئیتر پێچەوانەی هەمو کۆبونەوەکانم من قسە ناکەم! گوێ لەوەڵامی ئێوە دەگرم و ئەنوسم، بەئازادی وەڵامم بدەنەوە، دوو رۆژ کاتم بۆ وەڵام و قسەکانتان هەیە .! مام جەلال ئەم قسەیەی کرد و قەڵەمەکەی خستە سەر ئەو لاپەڕە سپیانەی کەبەشێوەیەکی ناڕێک لەسەر مێزێکی بچوک لە هۆڵێکی گەورەدا لەبەر دەستیا دانرابو .  وەک ئیمامی تەزبیحێک لەسەرەوە و ئێمەش دەنکە وردەکانی بازنەیەکمان بۆ دروستکردبو، هەر خۆشی وتی بەسەرە و بەریز دەست پێبکەن . پێچەوانەی خوڵقی خۆی لە هیچ وەڵامێک توڕە و دڕدۆنگ نەئەبو، بۆیە هەتا نۆرە ئەچوە سەر ئەویتر، قسەکانمان توندتر و ئازا و ئازادانەتر ئەبو، من دواکەس دوام، پێش منیش هاوڕێ سوارە پێی وت (مام جەلال ئەم ئیشەی تۆ لەبەغدا ئەیکەیت بۆ کورد بێسودە و هیچت نەکردوە و هیچیشت پێ ناکرێت، وەک ئەوە وایە پوش لە کا ببژێریت). ـ کارێک هەیە بۆ ئاشتکردنەوەی خەڵکی سلێمانی تەنیا بەتۆ دەکرێت، ئەتوانی ئێستا بڕیار بدەیت هەرچی زەوی و بینای موڵکی گشتی خەڵکی ئەم شارە کەلەلایەن (ی ن ک) ەوە براوە و لەسەر ئیدارەی گشتی تاپۆ کراوە بگەڕێتەوە بۆ وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتیەکانیان … من ئەو قسەیەمکرد و چەندین نمونەشم خستە روو کەهەندێکیان بۆ بەرژەوەندی شەخسی چەند بەرپرسێکی یەکێتی بەکار دەهێنران .  لەسەرسوڕمان و بێدەنگی ئەویشا خوێندمەوە کەپێی وایە ئەو زانیاریانەی لەسەر گەندەڵی یەکێتی و مەسولەکانی هەیەتی کەسیتر وردەکاریەکانی نازانێت .! چەند رۆژێکە و باڤڵی کوڕە گەورەی جێنشینی مام، وەک باوکی باسی ئاشتبونەوەی یەکێتی و خەڵکی پارێزگای سلێمانی دەکات . بە کارکردن بۆ گەڕانەوەی دۆخی سەرچنار بۆ ساڵانی پێشوتری، بەدروشمی پارێزگاری لە بەها ئاینی و کۆمەڵایەتیەکان هەڵمەتێکی دەستپێکردوە و بەڵێنی بەردەوامی ئەدات . هەواری سەرچنار، لەگەڵ دروستبونی شاری سلێمانیدا، شوێنی سەیران و کەیف و سەفا و مەیخواردنەوە بوە، لە سەدان تێکستی ئەدەبی و هونەری پیاوە ناودارەکانیدا، وەسفی جوانی و گەورەیی کراوە، هەڵەیەکی گەورە لە مێژوی پیشەسازی عێراقدا کرا کە زیاتر لە تۆڵە کردنەوە لە شارەکە ئەچو نەک ئاوەدانکردنەوە ! کارگەی چیمەنتۆیان لەوێ دروستکرد، کارێکی باشکرا درەنگ وەخت راستکرایەوە و گواسترایەوە . ئەو نمونانەی پێش سیانزە ساڵ بۆ سکرتێری گشتیم باسکرد تەنیا موڵکە داگیرکراوەکانی شەقامی سالم بوو، لە (ئوتێل سلێمانی) یەوە وەک رێوڕۆیشتن پیایدا هاتم و نەگەیشتمە( یانەی شەوانەی سەناعە ) کە دواتر نەما و درا بە ئیدارەی گشتی و سەرمایەدارێک، ئیتر کیفایەتی پێهێنام .  ئەمەی ئێستاش ئەینوسم ئەوانەی سەرچنارن و بۆ سەرۆکی ئەنێرم، بۆ ئەوەی وەک (یانەی شەوانەی سەناعە) دوای داخستنیان نەکرێن بە ئوتێل و پرۆژەی بازرگانی هاوبەش، بەڵکو رێگە دروستەکە بگرێت و تاپۆکانیان بگەڕێنێتەوە بۆ موڵکی گشتی و فەرمانگە رەسمیەکانی خۆیان، ئەو بڕیارەش تەنیا بەسەرۆکایەتی ئەو لە یەکێتیدا ئەدرێت و کەسیتر . دەستخستنی زانیاریەکان بۆ سەرۆک هیچ گران نین، وەک دەستخستنی (ئیزبارە و سجلی ئەساس)ی موڵکەکانی قادرکەرەم مەکە .! کەئەبوا کەسێکی خۆتت راسپاردایە وێنەیەکی لەبەر بگرتنایەتەوە و بۆی رەوانە بکردیتایە، چونکە دواجار وێنە ئۆرجیناڵەکە شوێنەکەی دائیرەی تاپۆیە، موڵکی وەزارەتی عەدلی عێراقیە و وێنەیەکی تریش هەر لەو وەزارەتە لە بەغدا هەیە، کەساڵانێکی زۆرە وەزیرەکەی کورد و یەکێتیە . لە سەرچنار : * دوو ئوتێلی پێنج ئەستێرە دیار نەماون * بێشەکان و باخەکان بەسەر مەسولەکان و ئیدارەی گشتی دابەشکراون  * (خانوەکانی مەنسەب) هەریەک هەزاران مەتر بوو، لەسەر هەندێ مەسول تاپۆ کراون  * سەرجەم یانەکانی لەسەر ئیدارەی گشتی تاپۆ کراون  * شاری یاری و هەوارگەی تاڤگە، هەوارگەکانی چەق چەق لەسەر ئیدارەی گشتی تاپۆ کراون * کارگەی چیمەنتۆکە لەسەر ئیدارەی گشتی تاپۆ کراوە * سەیرانگای نەورۆز لەنێوان کێشەی جەلال خەفاف و نەرۆزدا، مەکتەبی شەهیدانی یەکێتی تاپۆی کرد و جەلال و خانەوادەکەی هانایان بۆ مەسعود بارزانی برد ! ئەویش هیچی بۆ نەکردن و شاربەدەر و ئاوارەی دەرەوە بون  * زەویەکانی شەقامی سەرەکی بۆ ناو سەرچنار (بەبازرگانی کران) و بەسەر مەسولەکانا دابەشکران لەم هەمو موڵک و زەویانەی بەڕێوەبەرایەتیەکانی( شارەوانی ، زەراعە و سیاحە ) یەک پارچەشیان نەماوە .! گەر ئەتەوێت بەراستی خەڵکی سلێمانی ئاشت بکەیتەوە ؟ سەرۆک داوای وێنەیەکی ( ئیزبارە و سجلی ئەساس ) ی موڵکەکانی سەرچنار بکە و لیژنەیەکی شارەزای تاپۆش، ئەتوانن هاوکاریت بکەن، بەڵام لەو کارمەند و بەڕێوەبەرانە نەبن کە وەک غەنیمەی شەڕ رەفتاریان لەگەڵ موڵکی گشتی شاری سلێمانیدا کرد .  سەرۆک ئەو موڵک و زەویانە بگەڕێنەرەوە بۆ خەڵکی شار، گەر ئەوەت جێبەجێکرد، بەڵێن بێت تەواوی موڵک و زەویە گشتیەکانی (دزراو و داگیرکراو)ی شاری سلێمانیت بۆ ئەنوسم و هەموشمان لەگەڵ یەکێتی نیشتیمانی کوردستانا ئاشت ئەبینەوە 

بڵێسە جەبار فەرمان کورد گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە، یان کورد گەلی بێ وڵات. ئەمە یەکێکە لەو پێناسانەی کە بۆ کورد دەکرێت. ھەرجارێک ئەم پێناسەیە دەخوێنمەوە یا دەبیستم پەست دەبم و جۆرێک لە شەرم دامدەگرێت.  پەست بوون لە دوژمنەکانمان و ئەوانەی بوونە ھۆکاری دابەش بوونمان نا، بەڵکو لە خۆمان.  کورد، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بە ھۆکاری سەرەکی دەردەسەریەکانی دەزانێت، بەڵام لە بری دروست کردنی لۆبی و دیبلۆماسیەت و سیاسەتکردن لەسەر بنەمای دەوڵەتداری لە دژیان، پەنا دەبات بۆ شاخەکان و دژ بە وڵاتانی داگیرکەری کوردستان دەجەنگێت. وێنەی کورد لە زھنی جیھان و خۆمانیشدا وێنەی پێشمەرگەیەکە بە بڕنەوەوە لە چیا سەرکەشەکانی کوردستان لە سەنگەردا. دەوترێت لە سیاسەتدا دۆستایەتی و دوژمنایەتی تا سەر نیە. بائێمەش بە لیستی دۆست و دوژمنەکانمان دا بچینەوەو لەسەر بنەمای دەستکەوت بۆ نەتەوەکەمان سیاسەتمان داڕێژین.   پرسی کورد چەن ناوخۆیی و پەیوەندی بەدەوروبەرەوە ھەیە، لەوە زیاتریش پەیوەندی بە سیاسەتی نێودەوڵەتی و ئیقلمیەوە ھەیە. دۆزی کورد لە مەتبەخی سیاسی جیھان دا بڕیاری لەسەر دەدرێت. کەواتە مەحفەلی نێودەوڵەتی ھەمیشە یەکلاکەرەوەیە. کورد دەبێت سیاسەتی خۆی بگۆڕێت و بە لیستی دۆست و دوژمنەکانی دا بڕواتەوەو دۆستایەتی و دوژمنایەتی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی باڵای نیشتمانی بکات. دەوترێت کورد ھەمیشە خیانەتی لێ دەکرێت و ھەرزان فرۆش دەکرێت. ئایا ھۆکاری ئەم بەکارھێنانەی کوردو دواتر پشتتێکردنی بێ شەھامەتی ئەو وڵاتانەیە یا ساویلکەیی کوردە؟ دەرس لە مێژوو وەرگرتن و پێداچونە بە سیاسەت و ستراتیجیەتەکان و دانانی نەخشەڕێگای نوێ بۆ ئایندە دەبێت لە دەستپێکی شێوازی کارکردنمان بێت. شەرمە لەمە زیاتر گەورەترین نەتەوەی بێ وڵات بین. لە ئێستا بە دواوە دەبێت سنورە دروست کراوەکانی نێوان بەشەکانی کوردستان نەھێڵرێت و کارو سیاسەتی ھاوبەش لەنێواندا دابڕێژرێت.  بەرخورد کردنمان لەگەڵ ھەموو بەشەکانی نیشتمان لە روانگەی نەتەوەییەوە بێت. پشتیوانی سیاسی یەکتر، پشتیوانی کالتوری و ئابوری یەکتر، لەجیاتی دەستتێوەردان لە کاروباری یەکتر، کە داگیرکەر سودی لێ دەبینێت. باشترینە. با ئەو سنورە دروست کراوەی غەدری وڵاتان و مێژوو بە پشتیوانی لەیەکتر کاڵ بکرێتەوە. کورد سەرباری مەترسیەکان لەسەری بەھۆی بوونی حوکمڕانیەکی نیمچەیی لە ھەرێمی کوردستان و رۆژئاوای کوردستان دەتوانێت ھێزی دیبلۆماسی بەکاربھێنێت. لە رێگەی کەناڵی جیاجیاوە کە دەتوانرێت کار بکەنە سەر بیروڕای ناوەندی بڕیار بەدەستی جیھانی. ھەروەھا تێگەیاندنیان لەسەر کرۆکی کێشەی مێژوویی ناوچەکە ئەو کێشەیەی کە بڕیاری نێودەوڵەتی خۆی دروستی کردوە. دواجار ئەرکی ئەوانە چارەی بکەن و ئەرکی کورد خۆشیەتی تێگەیشتنی چارەسەریان بۆ دروست بکات. رۆژئاوای کوردستان بۆ ھەرێمی کوردستان گرنگیەکی ستراتیجی ھەیە، ھەرێمی کوردستانیش بایەخی زۆر ستراتیجی تری بۆ رۆژئاڤا ھەیە. کوردستانی عیراق شەریکی راستەقینەی سەرکەوتنی حوکمڕانی رۆژئاڤایەو بەھێزی پێشمەرگە بەشداری شەڕەکانی دژی تاریکپەرستانی داعش کرد. نوسینگەی فەرمی کانتۆنەکانیش لە سلێمانی کرایەوەو، ئعتراف کرا بەو ئەزموونە کوردستانیە لە رۆژئاڤا. لە ئێستادا بەرەیەکی ھاوبەش وەک بەرەی دژ بە تیرۆر، ئاوەھاش بەرەیەکی کوردستانی ھاوبەش زەرورەتی خەباتی سیاسی و دیبلۆماسی کوردستانە. بۆچی رۆژئاڤا بۆ ئێمە گرنگە، چونکە تاقە حوکمڕانیەکە بە خوێنی کوردی ھەر بەشی کوردستان ئازاد کراوەو ھەرێمی کوردستانیش رۆڵی راستەوخۆی ھەبوو لەو سەرکەوتنە. لەھەمان کاتدا دوژمنی ھاوبەشمان ھەیەو خاڵی ھاوبەشی خوێن و کەلتورمان ھەیە. پشتیوانی کردنی یەکترو دۆستی نێودەوڵەتی زیاتر کردن تەجروبەکە ئەباتە قۆناغێکی پێشکەوتوو تر. ھەرێمی کوردستان و رۆژئاڤا لەسەر ھێڵی ھەناردە کردنی نەوت و گازن بە بەندەرەکانی جیھان. بونی ئەم ھێڵە گرنگە ھاوپەیمانی نوێ و دۆستی نوێمان بۆ پەیدا دەکات، لەسەر بنەمای بەرژەوەندی ھاوبەش. باش ئیدارەدانی ئەم مەلەفە کورد دەباتە ئاستێکی تر لە سیاسەتی نێودەوڵەتی. بێگومان ئەم ھاوکێشەیە لە بەرژەوەندی وڵاتانی دراوسێ و بەکرێگیراوەکانیان نیە. بەدڵنییایەوە دیسانەوە لەناو خۆماندا لە ئیدارەدانی ئەو مەلەفە ناکۆکیمان دەبێت و ھەندێ لایەن لە بەرژەوەندی وڵاتانی دراوسێ دژایەتی دەکەن. ئەمە بێجگە لەوەی ئەو ھێڵە حەریریە کە ساڵانێکی زۆرە لە لایەن چینەوە کاری بۆ دەکرێت بە رۆژئاڤا و ھەرێمی کوردستان دا تێدەپەرێت. ئەم ناوچەیە بەو ھۆیەوە بازرگانی جیھان دەبەستێتەوە. بەرژەوەندی ھاوبەش و ھێڵی ئاسنین ئسرائیل و سعودیەی پێکەوە خستە بەرەیەکەو و ھاوپەیمانی و پەیماننامەیان لە نێوان خۆیان دا ئەنجام دا. یەکێک لە پایە گرنگەکانی سیاسەت بریتیە لە ئابوری. وەک ئاماژەم پێی دا سیاسەتی جیھانی لەسەر بنەمای بەرژەوەندی ھاوبەش و پاراستنی بەرژەوەندیە تایبەتەکان پەیڕەو دەکرێت. گەر کورد بە لێھاتوویی سیاسەت بکات، دەتوانرێت دەرگای ئەم سیاسەتە لە گۆڕەپانی جیھانیدا بەسەر کورد دا بکرێتەوە. یەکێتی نیشتمانی کوردستان وەک ھێزێکی کوردستانی کاریگەر بە گرنگیەوە دەڕوانێتە ئەو ھاوکێشە نوێیانەی سیاسەت و چی لەبەرژەوەندی یەکڕیزی نیشتمانی گەلەکەمان بێت درێغی نەکردوەو نایکەین. بەتابەتیش بۆ زیندوو کردنەوەی نەریتی پشتیوانی بەشەکانی تری کوردستان.  دیداری یەکێتی بڕیاری پەیڕەو کردنی سیاسەتی پشتیوانی دا. لەھەمان کاتدا دەستێوەردانی رەتکردۆتەوە، یەکێتی وەک ھێزی حوکمڕان لە ھەرێمی کوردستاندا توانیویەتی ئەزمونێکی باش لە راگرتنی باڵانس پێشکەش بەم خەباتە بکات. لە گوتاری سیاسی باڵای یەکێتیەکەماندا ئەم نەھجە بە روونی ئاماژە پێ دەکرێت نەک ھەر ئەوە لە دیدارو کۆبونەکان لەگەڵ لایەنە کوردستانیەکان ئاماژە بە پەرۆشی یەکێتی بۆ یەکڕیزی نیشتمانی لە پێناو ئامانجە باڵاکاندا دەکرێت و شاھیدی بۆ دەدەن. لە ماوەی رابردودا بە نوێنەرایەتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان بەشدار بوین لە کۆنگرەی نەتەوەیی کوردستان و لە پەراوێزی کۆنفرانسەکەدالەگەڵ پارتەکانی رۆژئاوای کوردستان کۆبووینەوە  بەئامادەبوونی ئاسیا عەبدوڵا بەپرسی  پەیەدەو عەبدولکەریم عومەر بەرپرسی پەیوەندیەکانی کانتۆنەکانی رۆژئاواو سەرۆک و نوێنەری زیاتر لە حەوت پارتی تری رۆژئاوا. ھاوکاری و پشتیوانیەکانی یەکێتی و  سیاسەتی یەکێتی بۆ پرسی رۆژئاوای کوردستان روون کردەوە. لایەنەکانی ئامادەبووی کۆبوونەوە رۆڵی یەکێتیان لە سەرخستنی ئەزموونی رۆژئاوا بەرزنرخاند. بوونی ھەماھەنگی و کاری ھاوبەشی سیاسیان بە پێویست زانی. ئەم ھەوڵانە دواجار دەڕژێنە جۆگەڵەی بەھێز کردنی بەرەی ناوخۆییمان و پەیداکردنی پشتیوانی بۆ نزیک بوونەوە لە ئامانجە باڵاکانی گەلەکەمان. بۆ ئەوەی چیتر نەوترێت کورد گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتە، ئەو دوو ئەزموونەی حوکمڕانی کوردستان بە ھاوکاری یەکترو ھاوبەشیکردنی زۆرترو کردنەوەی سنوری زۆرتر لەنێوان دا بەھێز بکرێت. ھەم بۆ خۆشگوزەرانی ھاونیشتمانیانی ھەردوو لاو ھەم پتەو کردنی بەرەی دژایەتی کردنی تیرۆر، ئاکامیش لە فۆرمێکی باشتر لە ئێستا ببێتە ناوکی دەستخستنی مافی چارەنووسی کوردستان.

جەگەر محەمەد ئێک ژ کارێن هەڕە مەزن یێن بەنکێن بازرگانی، ئەڤە کو دبیتە ناڤەندگێر دناڤبەرا وان جهـ و کەسێن پارێ زێدە هەی ووان جهـ و کەسێن پارە نەبن. ئەو کەس وجهێن پارێن زێدە هەی، پارێن خو دانە بەنکان، بەرامبەر رێژەکا قازانجی کو نهادا لـ هەرێمێ لـ بەنکێن بازرگانی (4%)ـیە، بەنکێن بازرگانی ئەوی پارەی جارەکا دی دەنە کەس وجهێن دی ب رێژەیا قازانجێ زێدەتر ژ 4%. بو نمونە، کەسەکێ 100 هزار دینارا بدانیتە بەنکێ، بەنک دێ 20% هەلگریت وەک یەدەکا نەچاری، کو بەنکا ناڤەندی لـ سەر بەنکێن بازرگانی سەپینیت، و دێ 80 هزاران ب قەر دەتە کەسەکێ دی، ئەو کەس دێ 80 هزارا بەتە بەنکەکا دی، جارەکادی ئەو بەنک 64 هزاران دەتە کەسەکێ دی ب قەر، و ئەڤ کریارە دێ بەردەوام بیت، دبێژنە ڤێ کریارێ چێکڕنا پارەیان. تنێ دڤان دوو نمونەیان دا هەر 100 هزار دیناران 44 هزار دینار زێدەبون، واتە قەبارەیێ دڕاڤی لـ بازاری دا زێدەبوو، زێدەبونا دراڤی واتە بێ بهبونا وی، ئەڤە دەمەکێ دایە کو بەنکا ناڤەندی تێرا 100 هزار دیناران کەڤەر (پارسەنگ)ـا دیناری هەیە، و ئەو 44 هزار بێ کەڤەرن، واتە بێ زێر وکاغەزێن دارایی و بازرگانی نە و ئەڤ زێدەبونە زێدەبونەکا ژمارەیی یە، ئەڤە بوو هەمی دڕاڤ ووەڵاتان راستە.

شوان سدیق: ئیتاڵیا رۆژی هەینی جۆرجیا میلۆنی سەرۆکوەزیرانی ئیتاڵیا، سەردانی هەرێمی کوردستان کرد. "سەردانەکەی سەرۆکوەزیرانی ئیتاڵیا بۆ عێراق و هەرێمی کوردستان گرنگ دەبێ، بەتایبەتی  بۆ بەسەرکردنەوەی یەکەیەکی هەزار سەربازی ئیتاڵی و ناتۆ کەئێستە ئیتاڵیا سەرۆکایەتی ناتۆیش دەکات لە عێراق، پاشان بابەتی پرسی وزەو چەک و کۆمپانیا ئیتاڵیەکان لە عێراق بابەتێکی دیکەی سەردانەکەی سەرۆکوەزیرانەو دەیەوێ لەم ڕێگاوە پەیامی خۆیان بۆ پشتیوانی ئۆکرانیاو دۆزینەوەی بازاڕی وزە لەبری وزەی ڕووسیا".. لیبێرۆکواتێدیانی مێدیای ئیتاڵی... ئیتاڵیا پەیوەندی سیاسی و بازرگانی و کەلتووری لەگەڵ عێراق و هەرێم زۆرە. ئەندامی هاوپەیمانی شەری دژە داعشەو سەرۆکی خوولی ئێستای ناتۆیە لە عێراق. قەبارەی ئابووری نێوان عێراق و ئیتاڵیا نزیکەی 600 ملێۆن دۆلارە لە ساڵێکدا. ژمارەی کۆمپانیاکانی ئیتاڵیا نزیکەی 100 کۆمپانیا دەبن، لەبواری وزە، ڕێگاوبان، هەروەها کاڵاو پێداویستی جوانکاری، کشتوکاڵ، خواردن و خواردنەوە.  کریارێکی سەرەکی نەوتی هەرێمیش بووە لە ساڵی 2015 بەردەوام نەوتیان کڕیوە، بۆنموونە نەوتی مانگی 2021ی هەرێم 40٪ بەئیتاڵیا فرۆشراوە، تائێستەیش ڕێژەی 37٪ نەوتی هەرێم دەکرێ! ڕاستە سەردانەکەی مێلۆنی بەشێکی بۆ بەسەرکردنەوەی هێزەکانی ئیتاڵیایە بەڵام پەیامێکی سیاسی و دیبلۆماسیشی لە پشتە، ئێستە وڵاتانی کەنداو عێراقیش بەشێکە لێیان بۆتە جێی سەرنجی وڵاتانی ڕۆژئاوا بەتایبەتی لەبواری وزە. بەهۆی جەنگی ئۆکرانیاوە هەڵئاوسانی ئابووری لە ئیتاڵیا گەیشتۆتە 11٪ ئەمەیش وایکردوە، دەوڵەت بیر لەڕێگا چارەیەک بکاتەوە، پاش جەزائیر و قەتەر و چەند وڵاتێکی ئەفریقی پێدەچێ عێراقیش لەڕیزی ئەو وڵاتانە بێ ئیتاڵیا هەوڵ دەدا گرێبەستی وزەو سووتەمەنیان لەگەڵ واژۆ بکات. جۆرجیا مێلۆنی تەمەنی 45 ساڵەو هاوژینی هەیەو خاوەن کچێکن. مێلۆنی سەرۆکی پارتی فرەتێلی/برایەتی ئیتاڵیە پاش ئەنجامی هەڵبژاردنەکان، پارتەکەی بووە یەکەمی براوەی هەڵبژاردن و لەگەڵ پارتی فۆرزا ئیتاڵیای سیلڤیۆ بێرلوسکۆنی و پارتی لێگای ماتێۆ سالڤینی هاوپەیمانی باڵی راستی ناوەندیان پێکهێنا.  مێلۆنی یەکەم ژنە لە مێژووی ئیتاڵیا دەبێتە ٦٨هەمین سەرۆکوەزیرانی ئەم وڵاتە ڕۆژی 23ی ئۆکتۆبەری ئەم ساڵ. پێناسەی مێلۆنی بۆ بەڕێوەبردنی وڵات:. ٭ دابینکردنی بژێوی ژیان بۆ خێزانەکان. پاڵپشتی خێزان و منداڵان و بەرزکردنەوەی بژێوی ژیانیان. ٭ کەمکردنەوەی باج لەسەر داهات کەمەکان و بەرزکردنەوەی باج لەسەر کۆمپانیاو بازرگانان. هەر چەندە بەپێی یاسا ڕێگایان پێدەدرێ بەڵام مێلۆنی دژیانە! یەکەم: مێلۆنی دژی لەباربردنی منداڵەو نایەوێ ڕێگابدرێ کەژنان بەهەر بیانوویەک منداڵەکانیان لەبار ببەن. دووەم: پرسی هاوڕەگەزخوازی و بابەتی هاسەرگیریانە لە ئیتاڵیا ڕێگایان پێدەدرێ و ئازادن، بەڵام میلۆنی دژایەتیان دەکات، ئەوایش بەردەوام لە شەقامەکان ناڕەزایی دەردەبڕن! خاڵێکی دیکە مێلۆنی دژایەتی و نەیاری خۆی لەبەرامبەر بێگانەو کۆچبەران نەشاردۆتەوە، ئەو پێیوایە پێویستە "ئێمە شوناسی نەتەوەیمان بپارێزین. لە بەرامبەر هاتنی بەلێشاوی بێگانە بۆ ئیتاڵیا!! هەروها ڕێگری لە پەنابەرانی نایاسایی دەکات بێنە نێو ئیتاڵیا..   وەکو یەکەم ئیدارەدان لەلایەن باڵی راستی ناوەند و ئەوفشارانەی لەسەر مێلۆنیە، لەنێوخۆ و ئەوروپایش ئیدارەکەی دەیەوێ پەیوەندی دیبلۆماسی بەقازانجی خۆیان پەرەپێبدەن، هەر ئەمەیش وایکردوە، مێلۆنی لەماوەی ئەم دوو مانگەی لەدەسەڵاتی دووجار گەشتی کردوە بۆ ئەفریقاو ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست... دەربارەی ئیتاڵیا.. کۆماری پەرلەمانیەو هەموو پێنج ساڵ جارێ هەڵبژاردن ئەنجام دەدرێ، سەرکۆمار حەفت ساڵ جارێ لە پەرلەمان هەڵدەبژێرێ. لەم خوولەی ئێستەی پەرلەمان و ئەنجوومەنی پیران، بەپشت بەستن بەریفراندۆمی گشتی ڕابردوو ژمارەی کورسیەکان کەمرانەوە. ئەنجوومەنی پیران لە 315 بۆ 200 کورسی. پەرلەمان، لە 630 ئەندام بۆ 415 ئەندام.. ژمارەی دانیشتوانی ئیتاڵیا زیاتر لە 60 ملێۆنەو دابەشبوونە بەسەر 20 هەرێم. ئیتاڵیا لە ئەوروپا ئەندامی یەکێتی ئەوروپا، بانکی ناوەند، ڕێکەوتنی شنگ و ئەندامی ڕێکخراوی ناتۆیە. لەسەر ئاستی جیهانیش ئەندامی کۆمەڵەی حەفت وڵاتە پیشەسازیە جیهانیەکەیە بەکۆمەڵەی G7  ناسراوە.

  ئاسۆ عەبدوللەتیف  کوردی عێراق “تەڤگەری باشور” لەگەڵ سیستمی شیعەی دەسەڵاتداری نوێی عێراقدا، ڕێککەوتنی سیاسی و دۆخی لێتێگەیشتنی سازانی لەم ساڵانەی دوایی دروست کردو ڕێگا لۆژیکیەکەی حوکمڕانیکردنی هەڵبژارد لەبری ڕێککەوتن لەگەڵ ناڕازیەکان و ئۆپۆزسیۆنی نادیارو ڕاڕادا، کوردی تورکیاش “تەڤگەری باکور” دەبێت چیتر باوەڕ بە گوتاری ئەو پارتە ئۆپۆزسیۆنە ساختەو تازانە نەکات کە ماوەیەکە بانگەشەی ڕیفۆرم و دیموکراسیەتیان بەرزکردۆتەوە، هەدەپە کە نوێنەرایەتی فەرمی ئەو خەتە گشتییە کوردییە دەکات لە تورکیا، یان دەبێت هێڵی سێهەمی خۆی بپارێزێت یان سازان بکات لەگەڵ پارتی دەسەڵاتداری ئاکپارتی. پارتی دیموکراتی گەلان-هەدەپە، خاوەن ٦٧ کورسی پەڕلەمان و سێهەم گەورەترین فراکسیۆنەو بۆتە ئەمری واقیع و ماکینەی گەرمبوونی پرۆسەی سیاسیی و کەلتوریی و ناکرێ پشتگوێ بخرێ، تەنانەت ئەردوغان حسابی جددیان بۆدەکات، کەچی لای ئۆپۆزسیۆنی نوێ توندتر پەراوێزخراون! ئەم بەرە شەش حیزبە ئۆپۆزسیۆنەی تورکیا بەبێ هەدەپەو بە سیاسەتی نەژادپەرستی و دورخستنەوەو دیدی تۆڵەسەندن، مێژووی تاڵ و تراژیدیاکانی سڕینەوەو ئایسیمیلاسیۆنی نەوەدساڵی رابردویان دەرهەق بە کورد هەڵدایەوە.  هەر لەو سەرەتایەوە سەردەمی کۆنی نکوڵیکردن و ڕەدکردنەوەی سیستمی دڵڕەقانەی کەمالیزمیان بیرخستینەوە، دژی شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران لەساڵی ١٩٢٥ و ڕاپەڕین و شۆڕشی ئاگریی- ئارارات لە ساڵی ١٩٣٠ و کۆمەڵکوژیەکانی دێرسیم و سەرهەڵدانەکانی سەیدڕەزاو هۆزەکان لەساڵی ١٩٣٧ تا کۆمەڵکوژی شێرناخ و ئامەد. ئەو پارتانە پەیامێکی فاشیستانەیان دا بە گوێی دەنگدەرانی تورکدا کە کوردەکان جێگایەکیان نییە بۆ هاوژیانیی لە ئەجێنداو ڕۆژمێری تازەی ئەواندا گوایە بەو سیاسەتە دەنگ باشتر کۆدەکەنەوە، ئەو پەیامە لە پەیامەکانی ئاکەپەی دەسەڵاتدار توندتربوو، ئەوە هێڵی نیۆفاشیزمی لیبڕاڵە، هەدەپە دەبێ حساباتی بۆبکات چونکە ئەمانە سبەی دەبنە بەشێک لە دەسەڵات، وەک گورگە بۆرەکان و ڕوانگە فیکریەکانی نیۆفاشیزم و ڕاسیستی نوێ دژی کوردو مافەکانی کاردەکەن. ئەگەرچی لە ئەدەبیاتی سیاسیاندا باس لە هەندێک ماف و ئیمتیاز کراوە بۆ کوردی باکورو کەمەنەتەوەکان، کەچی هەدەپەیان نەخستۆتە بەرەکەیان و هەر لەو سەرەتایەوە ئەجێندای ئەو پارتانە، پڕیەتی لە دیدی فاشیزم و نەژادپەرستی و پاکتاوکردن و گوتاری ڕەدکردنەوەی بە تۆپزیی پێوە دیارە، بەیاننامەی سەرەتاشیان لە ٥/٢/٢٠٢٢ بە دیدێکی تەسکی حیزبیی پانتورکی و تۆرانیزم نوسرا، ئەوە نەخشەڕێگایەکی دژە دیموکراسیی پەتییە کە ئازادی گەلان هەرگیز لە بەرچاو نەگیراوە. گەرچی ئاماژە بە فیدراڵیەت و مافی زمان و کەڵچەر دراوە بە نەژادەکانی ئەرمەنی و یۆنانی بەپێی پێوەری دیموکراسی و خۆ وەرچەرخان بۆ ئەو فرە رەنگیەی یەکێتی ئەوروپا بەڵام ئەوە بەس نییە. بۆیە گرنگە هەدەپەش ئەجێندای ڕوون بێت و یارییان پێ بکات، بیانخاتە ناو سیناریۆکانی خۆیەوە، بیانکاتە بابەتی گفتوگۆو دانوستان لەگەڵ ئاکپارتی بۆ دەستکەوتی حیزبی و نەتەوەیی و جڤاکیی. هەدەپە چەندین ساڵە باش لە ستراتیژو ڕوانگەکانی ئاکپارتی تێگەشتوەو تێدەگات،خۆی ڕاهێناوە لەسەر ڕەوشەکەو دەبێ لە ئێستاوە سزای ئەو شەش پارتە بدات دەرچوون لە بازنەکەیان، لە ڕابردوودا هەدەپە کاندیدی چەهەپە-ئەکرەم ئیمام ئۆغلۆیان سەرخست بۆ سەرۆکایەتی شارەوانی ئەستەنبوڵ دژی کاندیدەکەی ئاکپارتی و هیچ دەستکەوتێکی بۆ کوردو دۆزەکەی نەبوو بگرە زیانی زیاتری پێگەیشت لە سیاسەتی جێگیردانان-قەیومدا. بۆیە هەدەپە لەداهاتووی نزیکی هەڵبژاردنی گشتی حوزەیرانی ٢٠٢٣دا. دەبێ مۆدێلێکی تر تاقی بکاتەوە، هیچ نەبێت بەو مەسافەو ئەوەندە دوور نەوەستێت لەگەڵ گوتاری ئاکپارتیدا بۆئەوەی بە ئاگری پارتی ئۆپۆزسیۆنی نیۆفاشیستەکان نەسوتێنەوە.

فارس نەوڕۆڵی      ژیان لەسەر دوو چەمک بەڕێوە دەچێت، ئەو دوو چەمکە یەکێکیان فەزای ئاشوب و ئەوی دیکەیان فەزای ئارامی دروست دەکات. ئەو دوو چەمکەش (توندوتیژی و ناتوندوتیژییە) هەریەک لەو دوو چەمکە تیۆریست و ڕابەرانی خۆیان هەیە. مەبەستمە قسە لەسەر کەلتوری ناتوندوتیژی بکەم، کە بریتییە لە هەوڵدان بۆ یەکێتی ژیان لە نێوان سۆز و بۆچوون و کارکردنمان و گەڕان بە دوای فەلسەفەی ژیاندا، ژیانیش واتە بەرهەمهێنان و دروستکردنی کۆمەڵگایەکی بێ ترس و ئازا، مەبەست لە ئازایەتی بەو مانا دواکەوتووە وەحشیانە نیە، کە بریتی بێت لە مرۆڤ کوژ و تۆقێنەر و ترسێنەری خەڵک ئازایەتی مانای ئەوە نییە خەڵک لێت بترسێت، چونکە ئەگەر لێت ترسان ڕۆژێک بیر لە کوشتنت دەکەنەوە، بەڵکو ئازایەتی لە ڕووی مرۆیی و ئەخلاقییەوە واتە ناتوندوتیژ و تێکۆشان دژی ترس و لەرز، بۆیە ڕابەرانی ناتوندوتیژی (گاندی و مارتن لۆسەر و ماندێلا) ئازایەتیان بەرجەستە کرد بۆ نەمانی ترس و تۆقاندن و دروستکردنی کۆمەڵگایەکی بێ ترس، چونکە ئەو ڕابەرانەی ناتوندوتیژی پێیان وابوو هیچ نەتەوەو شارستانییەتێک بەر مەبنای ترس پێشناکەوێت و دروست نابێت.  کەواتە هەر حکومەتێک و هێزێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەرمەبنای ترس و تۆقاندن دامەزرێ ئەوا نەتەوەیەکی ترسنۆک دروستدەکات و توانای هیچ ئاڵنگارییەکی دەرەوەی خۆی نییە. بۆیە مارتن لۆسەر پێیوایە ئازایەتی هێزی زیهنە بۆ لەناوبردن و ملکەچکردنی ترس هەتا کۆمەڵگایەکی بوێر دروستببێت. کەواتە ناتوندوتیژی بۆ ئەوەیە ترس لەناوبەرین نەک کۆتایی بە ململانێی جیاوازییەکانی نێوان مرۆڤەکان بهێنین، بەڵکو زەمینەسازییە بۆ دروستکردنی ململانێی ئاشتییانەی نێوان ئامانجە جیاوازە ئەخلاقییەکان.   کەواتە مرۆڤە بە ئەخلاق و بوێرەکان مرۆڤە ناتوندوتیژەکانن لەبەرامبەردا ترسنۆکەکان توندوتیژن، نمونەی دیکتاتۆرەکانی جیهان زۆرن بۆیە گاندی ڕابەری ناتوندوتیژی دەڵێت: ( ناتوندوتیژی شایستەی ئەو کەسانەیە کە لە ڕووی ڕۆحییەوە بەهێزن نەک ئەوانەی دوو دڵ و لەرزۆکن ) ناتوندوتیژی ئەو فەزایە دروستدەکات جیاوازەکان پێکەوە هەڵکەن، لە ناتوندوتیژیدا زەمینەی دادپەروەری فەراهەم دەبێت و ڕێگا خۆش دەکات داهات بە دادپەروەرانە دابەشبکرێت.  ئەو کاتەش داهات بە دادپەروەرانە دابەشکرا ڕێگا لە ئاشوب دەگیرێت. کورد ئەو نەتەوەیەین کە لە مێژەوە زۆرترین بەریەککەوتنمان لەتەک توندوتیژی داگیرکەراندا هەبووە هەتا ئاستی سڕینەوەمان، لەلایەکی دیکەوە ئەو توندوتیژییانەی لەناوخۆدا دەرهەق بە یەکتر کردومانە کەمتر نییە لە توندوتیژی داگیرکەران.  بۆیە گەلی کوردستان لە هەموو شت زیاتر پێویستی بە قوڵکردنەوە و چاندنی کەلتوری ناتوندوتیژییە و پێویستی بە ئامرازی ناتوندوتیژییە، پێویستی بە پەروەردەی ناتوندوتیژییە، پێویستی بە سیاسەت و حزب و کارەکتەری ناتوندوتیژە، پێویستی بە کۆمەڵگای ناتوندوتیژە بۆ ئەوەی تاکێکی بێ ترس و کۆمەڵگایەکی بێترس بەرهەمبێت، چونکە ئەوە تاکی ئازاو ئازاد و نەترسە دەتوانێ نەتەوەو دیموکراسی دروستبکات نەک دەوڵەتی بەهێز، بۆیە ڕێگای ناتوندوتیژی کلتوری ناتوندوتیژی تەنها ڕێگایە بۆ ڕێگرتن لە ئاشوب و گەشتن بە ئامانجەکانمان.

شوان سدیق     یەنک٫ بەناوی شەفافیەت و پدک چاکسازی دەیانەوێ کات بکوژن لەبەرژەوەندی مانەوەیان لە دەسەڵات، هەندێ کەسیش بە تەڵەکەوە بوونەو ڕیکلامیان بۆ دەکەن! نیشتیمان پەروەرە گەندەڵەکانی ئەمڕۆ، پدک بەناوی چاکسازی و یەنکیش شەفافیەت دەیانەوێ درێژە بە بەردەوامی گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی بدەن. هەردوو حزبەکە، زۆر دوواکەوتن لەوەی بێن باسی چاکسازی و شەفافەت بکەن، بگرە ئەگەر ئیسڵاحخوازبن خۆیان دەتاوێنەوە چۆن؟! چەندین ساڵە داهاتی گشتیان قۆرغکردوە، پێکهاتەی حزبی و دامەزروەکانی خۆیان وەکو کۆمپانیا، مێدیا، سەپۆتکردنی ڕێکخراوەکان و بەڕێوەبردنی کاروباری ڕۆژانەی حزبەکانیان. لەسەر داهاتی گشتییە. هەردوو حزبەکە پاش ڕووخانی ڕژێمی بەعس داهاتی گشتیان دابەشی ٤٣% بە ٥٧% لە نێوان سلێمانی و هەولێرکرد پاشان ئەو داهاتە بەبێ چاودێری ڕەقبێکی دڵسۆز لەنێوان هەردوولا حزب دێزەبەدەرخونەکراوە! بانگەشەی چاکسازی و شەفایەتی مەسرور بارزانی و قوباد تاڵەبانی چۆن ولەپای چی؟ یان پاش چی، ئەمە پرسیارە خەڵک دەیکات و تێدەگات کە هەردوو حزب جێی متمانە نین. چۆن شەفاف دەبن و چاکسازی دەکەن، تەنیا سەیری ئەم پاکێجە بکەن. لە شکرێ مێدیای حزب و سێبەر بەپارەی چی و کێ بەێوەدەچێت؟ سەرمایەی کۆمپانیاکانی پدک و یەنک لەبواری نەوت، ڕێگاوبان، چیمەنتۆ، هاوردەکردن و هەناردەکردن..هتد. داهاتی ئەم کۆمپانیانە بۆکوێ دەچێ و هی کێیە؟! هەردوو حزب بازاڕیان تەنیوە، سەرمایەی وڵاتەکەیان بەناشەرعی لەنێوخۆیان دابەشکردوەو بەشی کۆمەڵێک کارەکتەری دەوروپشتی خۆیانداوە، ئەوانیش ڕژاونەتە نێو بازاڕی کارو سەرمایەگوزاری دەکەن. خەڵک هەمووی تێدەگات و دەزانێ، تەنانەت وردە سەرمایەدارێکیش کە ئیشی خانووبەرە بکات یان مارکێتێکی داناوە، ئاشکرایە ئەو پارەی کاری پێدەکات هی کێیەو چۆن پەیدای کردوە! لەکوردستان بەئاسانی حزب دێت پارەی گشتی دەکەن بە ڕەش و دووبارە لەبەرژەوەندی خۆیان سپی دەکەنەوە.. دیارە لە کوردستان، پارەسپکردنەوە، وەکو تاوانێکی دارایی بوونی هەیە جۆری ئەم پارەیە بەپێچەوانەی زۆر وڵاتی دوونیا پارەی کوردستان موڵکی گشتیەو بەئاشکرا دەدزرێ. ئاشکرایە کە پارەی کوردستان داهاتی قومارخانەو مەلهاو چەتەو ڕێگرەکان نییە، بەڵکو داهاتی گشتیەو هەردوو بنەماڵەی دەسەڵاتدار لەسەرەوە دەستی بەسەردا دەگرن و بۆ خوارەوە شۆڕی دەکەنەوە. ئاشکرایە، ئەم داهاتە ئێستە لە نێو بازاڕی کاردایە جگەلەوەی لەرێی كڕینی ڤێلا و ئۆتومبێلی گرانبەها پارەی گشتی بەهەدەر براوە. هەردوو حزب هەستاون بە دروستكردنی كۆمپانیا بەناوی خۆیان و شەخسی نزیکیشیان تەنانەت کۆمپانیا وەهمی بەرێكاری یاسایی و ئەنجامدانی گرێبەست بە پارەی خەیاڵی. وەها چونەتە نێو بازاڕەوە ئاشکراکردنیان ئاسان نییە، بەڵام دیاریشە کەسێک کە خاوەنی هیچ نەبووە ئێستە کۆمپانیای بەناوە! کەواته قسەیەک بەناوی چاکسازی و شەفافیەت بۆ ساردکردنەوەی شەقامەو بەس!!

پشکۆ ناکام    ئاساییە هەر کەسێک بیەوێ شار یان ناوچەیەک بکا بۆ کەمکردنەوەی ئازارەکانی ، بەڵام ئەو هاوکارییە لە دیدی" قۆنتەرات"ەوە بێ ئەچێتە قاڵبی بزنس و مامەڵەی بازرگانی و قازانجی ماددی ، کاتێک کادرێکی پارتی !!! ببێ بە قۆنتەراتچی ئەوا لەماوەی شەش ساڵا سلێمانی ئەکا بە هەولێر و دهۆک جا نازانین لە ڕووی خزمەتگوزارییەوەیە یان لە ڕووی زۆری هێزی چەکدار تەنها بۆ بۆ دوو شار وەک" میلیشیاتی جەکدار ، زێڕەڤانی ، زیوە ڤانی، پاراستن ، هێزی تایبەت ، پۆلیس..هێزی گوڵان ، هێزی ئینجانەیان ، دژە تیرۆر ، هێزی بلە و ئەوی تر..هێزی وەزارەتی ناوخۆ و هێزی سیخوڕە خۆبەخشەکان...هتد....بەڵام بە قۆنتەرات گرتنی سلێمانی دووپات کردنەوەی ئەو ڕاستیەیە  کە چۆن وەک حیزب!! و پارتییەکان وەک" بسیج" هەردەم لە دیدی قۆنتەرات و بیسنزی قۆنتەراتەوە ئەڕوانە هەموو مەسەلەکان بە مەسەلە نیشتیمانیەکانیشەوە ، ئەوەش لە چەن لایەکەوە سەلمێنراوە   وەک جۆن کاتی خۆی "بزووتنەوەی ئەیلول"یان وەک قۆنتەراتێک لە شای ئێرانەوە وەرگرتبوو ، دواتر قۆنتەراتی بەگژا چوونەوەی بەرگری پێشمەرگەی دوای ئاشبەتاڵیان یابو بە " مفارزی خاصة" بە ووتەی عەسکەری و "جاش" بە ووتەی شەعبی" ، پاشتریش هەر هەمان حیزب و لە ڕێ ی کادیرەکانییەوە قۆنتەراتی بە سەلامەت تێپەڕ بوونی " داعش"یان گرتە ئەستۆ بۆ "کۆمەڵ کوژی شەنگال و یەزیدییەکان کە دواتر بوو بە قۆنتەراتی فرۆشتنی نەوت لە لایەن داعشەوە بە تورکیا بە دەڵاڵیی پارتی...جگە لەوەش "سلێمانی" لە پەنجا و شەستەکانی سەدەی ڕابردوو شاعیر و کەڵە پیاوەکانی ئەیان ووت: خۆش بێ وەتەن... بە عیلم و فەن ، ئەو  سەردەمانە حیزبی ئەو تازە قۆنتەراتچییە  لە ناوچە و زێدی خۆیان بە شەڕی عەشایەرەوە سەرقاڵی ئەوە بوون کام"ئەزبەنی" سەرۆک و مەرجەعە..... خۆ ئەگەر سلێمانی بە قۆنتەرات بۆ شەش ساڵ بچێتە ژێر ڕکێفی پارتییەوە ئەوە باشترە خەڵکی شارەکە هەموو خۆیان فێری عەرەبی بکەن تا لە دووبارە بوونەوەی دوا ڕۆژی ئابێکی تر بتوانن وەک"هاوڕێ"یەک پێشوازی لە میوانەکان بکەن ، دیارە فێربوونی "تورک"یش زەرورەتێکە بۆ پتەوکردنی پەیوەندییە مێژوویی و نەوتییەکانی ئێمە و تورکیا ، جگە لەوە گەر لەو شەش ساڵی قۆنتەراتیەیا هەر بە "مناقصة" حکومەتیان دامەزران  با  ووتە بێژەکەی "کاڵا" و"کاڵەک" لە یەک جیاکاتەوە...!! ڕەنگە ئەمڕۆ سلێمانی بەدەست موسیبەتێکی سیاسی و ئابوورییەوە بناڵێنێ ،بەڵام بە قۆنتەرات گرتنییەوە لای ئەو  کادیرەی پارتییەوە  وەک  بە قۆنتەراتگرتنی هەڵبژاردەی" ئەرجەنتین"ە لە لایەن "عدنان القیسی"وە... باشترین پرسیار ئەوەیە کە ئایا لە نەبوون یان کامڵ نەبوونی فیکر و مێشکا  قۆنتەراتچییەکی حیزبی ئەتوانێ چی بکا کە ئەو شار و لەتەی کە باسی لێوە ئەکا لەگەڵ هەر بارانێکا خەڵکەکەی ئەبێ بە بەلەمی"ئیمارات"ی  هات و چۆ  بکەن چونکە ئەو  دەڤەرە بە  بە "دوبەی"ئەشوبهێنرێ ، ، گەر باس هەر باسی بە قۆنتەراتگرتنی سلێمانییەوە بێ لە لایەن حیزبی ئەو برادەوە بۆ یەکسەر وەک شار و لەتەکەی تر هەر بەبێ قۆنتەرات یەکسەر تەسلیم بە تورکیا نەکرێ و لە ڕووی "ئەمن "یشەوە جەندرمەی تورکی لە تەیارەی بێ تەیارەچی ئەمانپارێزن..!! ئەو برادەرە کە حەزی لە" قۆنتەراتچێتی"یە  هەقە شار  و دەسەڵات لەیەک جیابکاتەوە  گەر ئەو بکوژی باوکێک و سەرۆکێک وەک یەک سەیر بکا باشتر وایە پێش ئەوەی خوو باتە قۆنتەراتچێتی بە کرێکاری دەست پێ بکا و ببێ بە شاگرد

كاوە محەمەد  رۆژی (٩/٩/٢٠١٦) ئاڵا تالەبانیی سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی تەلەفۆنی بۆ کردم و وتی؛ مەبەستمانە سبەی هەردوو فراکسیۆن (یەکیتی و گۆڕان) سەردانی مام جەلال بکەین و هەر لەوێ ئیئتیلافەکەمان (ئیئتیلافی هەردوو فراکسیۆن لەپەرلەمانی عیراق بەپێی رێککەوتنەکەی نێوان گۆڕان و یەکێتی) رابگەیەنین، (م.جەلال جەوهەر-رێکخەری ژووری پەرلەمان و حکومەت و ئارام شێخ محەمەد-جێگری سەرۆکی پەرلەمان)یش پەیوەندییان پێوەکردم و وتیان؛ پێمانباشە بچن، کە لەگروپی فراکسیۆن بیرۆکەکەم بە هاوڕییان راگەیاند، وتم؛ منیش هاوڕام بچین، چونکە بۆ ئێمە باشترە تا زووە ئیئتیلافەکە رابگەیەنین، (هۆشیار عەبدوڵلا) وتی؛ بە باشی نازانم و ئامادە نابم، چونکە وا بکەین، دەبینە بەشێک لەململانێکانی ناوخۆی یەکێتی، دواتر (مەحمود رەزا) پێشنیاریکرد کە دوای ئەوە سەردانی (کۆسرەت رەسوڵ و د.بەرهەم)یش بکەین، م.جەلال-یش ئەو پێشنیارەی پێ باش بوو، قسەم لەگەڵ (ئاڵا) کردەوە، دوای راوێژ لەگەڵ سەرووی خۆی، وتی؛ ئێمە بۆ لای ئەوان نایەین، چونکە کە دەچینە لای مام جەلال، ئەو هی هەمووانە.. پاشان تەلەفۆنم بۆ (د.بەرهەم) کرد، وتی؛ پشتیوانی تەواوی جێبەجێکردنی رێککەوتنەکە دەکەین، بەڵام ئێمە تا ئێستا کێشەی ناوخۆی یەکێتی و فراکسیۆنەکەی بەغدامان هەیە و داواکارین ئێوە خۆتان نەگلێننە ناو ئەو کێشانەوە، وتم؛ ئێمە کە دەمانەوێ سەردانی ئێوەش بکەین، مەبەستمانە بزانن بە یەک مەسافە لەباڵەکان دەوەستین، وتی؛ ئاساییە دانیشتنەکەمان بخەینە دوای جەژن ؟ وتم ئاساییە، ئەگەر ئامادەبن سبەی دەتانبینین، ئیتر خۆت قسە لەگەڵ کاک کۆسرەت بکە و وەڵاممان بدەنەوە، وتی؛ باشە.. سەردانی مام جەلال و راگەیاندنی ئیئتیلاف رۆژی (١٠/٩/٢٠١٦) هەردوو فراکسیۆنی یەکێتی و گۆڕان، لەماڵەکەی خۆی لەدەباشان، سەردانی مام جەلال-مان کرد و لەهەواڵی تەندروستیمان پرسی، ئەو نەیدەتوانی هیچ قسەیەک بکات، بەڵام بە روخسار و ئاماژەکانی سەر رووی دیاربوو کە قسەکانمان دەبیستێت و خۆشحاڵە بە رێککەوتنەکە و بەیەکەوەبوونمان..دواتر هاتینە دەرەوە و لەبەردەم ماڵەکەی مام جەلال (من و ئاڵا تاڵەبانی) قسەمان بۆ رۆژنامەنووسان کرد و ئیئتیلافەکەمان بە فەرمی راگەیاند.. سەردانی (کۆسرەت رەسوڵ و د.بەرهەم) داوایانکرد پشتیوانی لە(زێباری) بکەین رۆژی (١١/٩/٢٠١٦) هەریەک لە؛(ئەمین بەکر، مەحمود رەزا، مەسعود حەیدەر و کاوە محەمەد) لەماڵی کۆسرەت رەسوڵ (ماڵە کۆنەکەی پارێزگاری سلێمانی)، سەردانی (کۆسرەت رەسوڵ و د.بەرهەم)مان کرد، من باسم لەوەکرد کە دوێنێ سەردانی جەنابی مام جەلال-مان کرد وەک سکرتێری گشتی و چەتری کۆکەرەوەی یەکێتی و هەر لەوێ ئیئتیلافەکەمان راگەیاند، دەمانەوێ ئەو پەیامە بگەیەنین کە ئێمە بە یەک دووری لەهەردوو باڵەکەی یەکێتی دەوەستین، هیوادارین ئێوەش بتوانن بە گفتوگۆ کێشەکانی نێوانتان چارەسەر بکەن، کێشەی ناوخۆی یەکێتی کاریگەریی نەرێنی دەبێت بۆ سەر رێککەوتنەکەی نێوانمان، پێویستیمان بە پشتیوانی ئێوەشە بۆ ئیئتیلافەکەمان، لەگەڵ یەکڕیزیی کوردین لەبەغدا، بەڵام پارتی وەک چۆن لەهەرێم تاکڕەوانە رەفتار دەکات، لەبەغداش حیساب بۆ یەکڕیزیی کورد ناکات.. ئەوانیش پشتیوانی خۆیان بۆ رێککەوتنەکە دەربڕی، (کۆسرەت رەسوڵ) وتی؛ من خۆم ئیمزامکردووە، بێگومان پشتیوانی لێ دەکەین، بەڵام وتیان؛ ئێمە کێشەمان هەیە و پێویستە مەنزومەی حزبی لەکوردستان گۆڕانکاری بەسەردابێت..دواتر (کۆسرەت رەسوڵ) بە روونی و (د.بەرهەم)یش لەژێر لێوەوە داوایانکرد کە لەپەرلەمان پشتیوانی لە(هۆشیار زێباری-وەزیری دارایی) بکەین تا متمانەی لێ نەسەنرێتەوە (ئەوکاتە زێباری لەبەردەم لێپێچینەوە و لێسەندنەوەی متمانەی پەرلەمان-دا بوو)، ئێمەش وتمان؛ ئەو کەسێکە تۆمەتبارە بە کۆمەڵێک کەیسی گەندەڵی، هەق نیە ئەمە بکرێتە پرسێکی نەتەوەیی وەک پارتی وێنای دەکات..   * بەشێک لەکتێبی (کورسییەک لەتەختەی مێژوو.. ئەودیوی رووداوەکانی ساڵانی پەرلەمانتاریم)

له‌تیف فاتیح فه‌ره‌ج  له‌ ڕاستیدا من وه‌ك خۆم هاوڕه‌گه‌زخوازی به‌ نه‌خۆشی ده‌زانم ، نه‌خۆشیه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی زۆر پیسیش ، بڕواشم وایه‌ ئه‌م بابه‌ته‌ ته‌نانه‌ت له‌ رۆژئاواش بۆ كه‌سه‌كان بوێریه‌كی زۆری ده‌وێت به‌ ئاشكرا له‌ باره‌یه‌وه‌ قسه‌ بكات ، له‌ رابردوی دوردا له‌ رۆژئاوا سزای گه‌وره‌ی له‌ سه‌ر بووه‌ ، ئێستا له‌ به‌ر ئه‌وه‌ی سیستمی لیبراڵیزمی جیهانی و نیو لیبرالیزم خه‌ونی گه‌وره‌یان ئه‌وه‌یه‌ گه‌شه‌ی مرۆڤایه‌تی و ئه‌و زیادبوونه‌ خێرایه‌ رابگرن ، هه‌موو رێگه‌یه‌ك بۆ به‌رگرتنی تاقیده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ من لام وایه‌ ئه‌مه‌ش رێگه‌یه‌ك بێت بۆیه‌ هه‌رچۆنێكه‌ ئێستا بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كه‌ن و له‌ قوتابخانه‌سه‌ره‌تایه‌كانی هه‌ندێ‌ وڵاتیشدا بازاڕسازی بۆ ده‌كه‌ن ، ده‌نا ئه‌م بابه‌ته‌ش جگه‌ له‌ نه‌خۆشیه‌كی ناشرین چی تر نیه‌و له‌ داهاتوشدا له‌ ناو كۆمه‌ڵگه‌و له‌ سه‌ر ئاستی وڵاتانیش ڕووبه‌ڕووی ره‌خنه‌و له‌ قاو دانی گه‌وره‌ ده‌بێته‌وه‌ ، گه‌وره‌ كردنه‌وه‌و باس و خواسی فراوانیشی له‌ باره‌یه‌وه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستان جگه‌ له‌ تێكدانی په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی و بوغزاندنی  یه‌كتر شتێكی ئه‌وتۆی لێسه‌وز نابێت . یه‌كێك له‌ رۆشنبیرو خوێنه‌وارو ته‌نانه‌ت فه‌یله‌سوفه‌ هه‌ره‌ هه‌مه‌كارو ئاوه‌زداره‌كانی ئه‌مڕۆ " یۆڤاڵ نوح هه‌راری "یه‌ من سه‌ره‌ڕای سه‌رسامیم به‌ نوسین و گفت و گۆو دیداره‌كانی ، به‌ڵام تێناگه‌م بۆچی به‌ ناوی ئازادی ویست و حه‌زه‌وه‌ خۆی دانی ناوه‌ به‌وه‌ دا كه‌ شوی به‌ پیاوێك كردووه‌و به‌ ئاشكراش ده‌ڵێت دڵم بۆ ئه‌و لێیداو حه‌زم لێكرد ، یانی تۆ بڵێی بیرمه‌ندێك مه‌ترسیه‌كانی ئه‌م نه‌خۆشیه‌ قڕكه‌ری مرۆڤایه‌تیه‌ نه‌زانێت و ئه‌م جۆره‌ ڕه‌وتاره‌ دور له‌ ئاكاره‌ گشتی و كه‌سیه‌ش به‌ ئازادی لێكبداته‌وه‌ ، به‌ داخه‌وه‌م كه‌ ئه‌مه‌ پرسی ڕه‌گه‌ز گۆڕین نیه‌ به‌و مانایه‌ی كه‌سێك رێژه‌ی     چه‌ندی نێره‌و چه‌ندی مێ‌ ، ئه‌و بابه‌ته‌ له‌ نێو كۆمه‌ڵی مرۆیدا ژماره‌یه‌كی یه‌كجار كه‌مه‌و جێی هه‌ڵوه‌سته‌ نیه‌ ، به‌ڵام بابه‌تی هاوڕه‌گه‌ز بازی و ئه‌وه‌ی ئێستا له‌ ئه‌وروپا و ئه‌مه‌ریكا بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێت و روسیا به‌ ئاشكرا دژایه‌تی ده‌كات ، ده‌كرێت خوێندنه‌وه‌ی تری بۆ بكرێت . له‌ په‌نا بازاڕسازی دژبه‌رو ئه‌وانه‌ش كه‌ وه‌ك جۆرێك له‌ ئازادی مرۆڤ سه‌یری ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌كه‌ن ، كێشه‌یه‌كی تر سه‌ری هه‌ڵداوه‌ كه‌ بریتیه‌ له‌ پێناسه‌و مانادانا ن به‌ ئاره‌زوی كه‌سێك ، بۆ هه‌ندێك چه‌مكی تر ، وه‌ك پێناسه‌ی جێنده‌رو هه‌روه‌ها فیمینزم و ئه‌و بابه‌تانه‌ ، له‌ راستیدا ره‌نگه‌ خوێندنه‌وه‌ی فیمینزم ئه‌وه‌ی له‌ ئه‌مه‌ریكاو ئه‌وروپا له‌ باره‌یه‌وه‌ قسه‌و باسی زۆر كراوه‌و مێژویه‌كی درێژی زیاتر له‌ 150 ساڵی هه‌یه‌ ، زۆر جیاواز بێت له‌ هه‌مان بابه‌ت بۆ رۆژهه‌ڵات و كۆمه‌ڵی رۆژهه‌ڵاتی و به‌ تایبه‌ت كۆمه‌ڵی كورده‌واری ،هه‌ڵبه‌ت هه‌ندێك سه‌رهه‌ڵدانی بزاڤه‌كه‌و سه‌ره‌تاكه‌ی بۆ سه‌ده‌كانی پازده‌و شازده‌ ده‌گێڕنه‌وه‌ ، دواتریش ئه‌م بابه‌ته‌ لق و چڵی زۆری لێبوه‌ته‌وه‌ له‌ فیمینیزمی سۆسیالیستی و لیبراڵی و رادیكاڵ و تادوای، هه‌وڵدان بۆ داتاشینی ماناو وێنه‌ی نوێ‌ به‌م بابه‌ته‌و به‌ كار هێنانی به‌ مه‌به‌ست و بۆ كاری دیكه‌ له‌ كۆتایدا به‌ زیانی گشتی ته‌واو ده‌بێت ، ئه‌مه‌ بۆ جێنده‌ریش وایه‌ كه‌ له‌م ماوانه‌ی رابردودا خوێندنه‌وه‌ی سه‌یر، سه‌یری بۆ ده‌كرا و هه‌ندێك هه‌ر بۆئه‌وه‌ی خه‌ڵكی لێهانبده‌ن به‌ شێوازی نا ئاوه‌زی پێناسه‌یان ده‌كرد, به‌ باوه‌ڕی من دوو بابه‌تی جێنده‌رو فیمینزم ده‌بێت به‌ جیا له‌ هاوڕه‌گه‌ز بازی ته‌ماشا بكرێن و ئه‌گه‌ر هه‌ڵوه‌سته‌شیان له‌ سه‌ر بكرێت ، ده‌كرێت به‌ به‌رتاقای كۆمه‌ڵگه‌ی رۆژهه‌ڵاتی هه‌ڵوه‌سته‌یان له‌ سه‌ر بكرێت و ناكرێت ئه‌م دوو بابه‌ته‌ گرێبدرێن به‌ هاوڕه‌گه‌زبازیه‌وه‌ ، وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ رابردودا له‌ لایه‌ن كه‌سانێكه‌وه‌ ئه‌وه‌ كرا . هاوڕه‌گه‌ز خوازی نه‌ك ئازادی نیه‌ پێشێلكردنی ئازادیه‌و هه‌وڵێكیشه‌ بۆ له‌ مه‌نگه‌نه‌ دانی كۆمه‌ڵگه‌و تێكدانی په‌یوه‌ندی خێزانی و شێواندنی پێكه‌وه‌ییه‌ ، ئه‌مه‌یان پێویسته‌ به‌ هه‌ر جۆرێكه‌ له‌ قاو بدرێت ، چونكه‌ ئه‌م نه‌خۆشیه‌ هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ته‌ندروست به‌ره‌و شێواندن و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ ده‌بات و چه‌كێكی مه‌ترسیداره‌ به‌ ده‌ست سیستمی ئێستای شه‌قاوه‌ی دنیاوه‌ بۆ سه‌رقاڵكردن و له‌ بیر بردنه‌وه‌ی خه‌م و ئازاری مرۆڤایه‌تی ، ئه‌وه‌ی جێگه‌ی خۆشبه‌ختی كورده‌واریه‌ ، ئه‌وه‌یه‌ هیچ رۆشنبیرو خوێنه‌وارو ئازادیخوازێك له‌ گه‌ڵ بڵاو بوونه‌وه‌ی ئه‌م نه‌خۆشیه‌ نیه‌و كه‌س نه‌هاتووه‌ بازاڕسازی بۆ بكات ، بۆیه‌ به‌ باوه‌ڕی من ئه‌م بابه‌ته‌ ناكرێت ببێته‌ بابه‌تی قسه‌و باس وله‌ رێگه‌ی ئه‌و باس و خواسه‌وه‌ قه‌به‌ بكرێت .  

ئارام سەعید هەرێمی کوردستان دوای راپەڕین لەچەند خاڵیکی گومرگیی و چەند فەرمانگەیەکەوە دەستی پێکرد، پاشان پارلەمان و حکومەت و ئێستا بە سەدان هەزار کارمەندو سەدان کۆمپانیای ناوخۆیی و بیانی لە کەرتی گشتی و تایبەتدا کاردەکەن هەربۆیە مەترسییەکانی گەندەڵیش بەهەمان ئەندازە گەورە بووە. خەڵک متمانەی بە نوێنەرەکانیان و دامەزراوەکانیان لە حکومەت و حزبدا نەماوە، چونکە هەر رۆژەی دەیان چیرۆکی گەندەڵی دەبیستێت لە دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆنەوە (سەرنج بدەنە تەنها لێدوانی پارلەمانتاران). یەکەم شت کە گەندەڵیی دەیکات ئەوەیە هاوڵاتی متمانەی بە حوکمڕانیی و دەسەڵات نامێنێت بەتایبەت ئەوکاتەی هەرخۆی تۆمەتبار دەگرێت و پاش ماوەیەکی کەم ئازادی دەکات... لەم سەردەمەدا و لەسایەی سۆشیال میدیا جگە لە چیرۆکە راستەقینەکانی گەندەڵیی رۆژانە چیرۆکی هەڵبەستراویش هەیە کە بەشی زۆری پەیوەندی بە ناکۆکی سیاسی و پێشبرکێی بازرگانییەوە هەیە، بەڵام هێشتا ئاستی گەندەڵی هێندە بەرزەو دەسەڵاتیش بەردەوام باسی دژایەتی گەندەڵیی و چاکسازی دەکات، هەربۆیە کەس بڕوا بەو چیرۆکانە ناکات کە باسی شەفافیەت دەکەن، چونکە هەر ئەو دادگایەی بۆ دەستپاکی دامەزرا چۆڵترین دادگایە لەم هەرێمەداو هەر کەسیکی ئاسایی بپرسە دەزانیت گەندەڵییەکان لەلایەن ئەوانەوە دەکریت کە دەسەڵاتیان هەیە... بەسادەیی رێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی لە پێناسەکەیدا بۆ گەندەڵی نوسیویەتی" گەندەڵیی خراپ بەکارهێنانی دەسەڵاتە" هەربۆیە دەکرێت لەحاڵەتی گەندەڵیدا یەکەم کەس کە پەنجەی بۆ رابکێشرێت بەرپرسی سیاسی و دەسەڵات بێت. لەبەرئەوەی گەندەڵیی کارێکی نایاساییە ئاشکراکردنی ئاسان نیەو بکەرەکانی لەسەرو یاساوەن و ئامرازی شاردنەوەی گەندەڵییەکەیان هەیەو لەخۆدەربازکردن لە یاسا پسپۆڕن، حوکمدان لەسەری ئەرکێکی قورس دەبێت، بەڵام زۆربەی حاڵەتەکانی گەندەڵیی کاتێک پەرەدەسێنێت کە کەسێک یان گروپێک دەسەڵاتێکی سەرو یاسا بەکاردەهێنن و دەسەڵاتەکانیان لەسەرو حکومەتەوە بێت لەکاتێکدا خۆیان ئەندامانی حکومەت یان حزبی دەسەڵاتن. لەڕاستیدا تەشەنەكردنی گەندەڵی پەیوەندی بەلاوازبوونی یاساو پاشان دەربازبونی گەندەڵكار بووە لە سزا ئینجا پاراستنیان لە باوەشی حزبەكان و دروستكردنی پارێزبەندییەكی ساختە بۆیان. دیوێكی تری ئەم لاوازبوونەی سەنگەری بەرەنگاربوونەوە دژ بە گەندەڵیی شاردنەوەی زانیارییە لە دامەزراوەكانی چاودێری، پەرلەمان، دەستە سەربەخۆكان، رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی، راگەیاندن. هەرچەندە ئەم دامەزراوانە هەموو وەك یەك زاتی ئەوە ناکەن وەك پێویست ئەركی خۆیان ببیین، لە لێكۆڵینەوەو لیپرسینەوەو ئاشكراكردنی ئەو كەسانەی دەستدرێژییان كردوه‌تە سەر داهاتی گشتی. خۆ ئەگەر بیر لە چارەسەریش دەکەنەوە ئەوا سەردانی ماڵپەری فەرمی رێکخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی بکەن هەموو رێگا چارەکانیان نوسیوەو دەیان لێکۆلینەوەو ئەزمونی گرنگ باس دەکات... رێگاکان بۆ گەیشتن بە شەفافیەت سەخت و درێژن، بۆیە لەخاڵی سفرەوە دەستپێکردن مایەی دەستخۆشییە.

رێبین هەردی هێرشێکی زۆر پڕ قسەی ناشرین و دوور لەهەموو ئەخلاقێکی گفتوگۆ دەکرێتە سەر هەموو ئەوانەی باسی جێندەر دەکەن. زۆر بەداخەوە و لەوپەڕی سەرسوڕماندا برایانی یەکگرتووی ئیسلامی سەرەنێزەی ئەم هێرشەن کە هیچ سنوورێک نەماوە نەیبەزێنێت. بەناوی بەرگری لە ئەخلاقی کۆمەڵگاوە، بەدئەخلاقترین قسەکان دەکەن و بۆیەک ساتیش لەسەر ئەوە ناوەستن ئەو شەرە جنێوەی دەستیان داوەتێ، خۆی گەورەترین هەڕەشەی ئەخلاقیە لەسەر ئەخلاقی قسە و راگۆرینەوە. هەرگیزا و هەرگیز ڕێگەی بەرگری لە ئەخلاق، بە بێ ئەخلاقیدا ناڕوات. ئەوەشیی هەڕەشەی سەرەکی ئەخلاقیە لەسەر کۆمەڵگا و پارچە پاڕچەکردنی،  ئەو جنێوباران و بوختان و درۆیانەیە کە هەندێک پەیج لەژێر سێبەری برایانی یەکگرتووی ئیسلامیدا ئەنجامی دەدەن. بێگومان ئەو لەشکرە دەمپیسە هەڵەیەکی گەورە دەکات گەر بزانێت دەتوانێت بەم زمانە سوک و بەدە کەس بتوقێنێت یان ئیرهابێک دروست بکات کە کەسانێک ناچار بە پاشەکشێ لە بۆچونکەنیان بکات. تەنیا کارێک ئەم هێرشە دەتوانێت بیکات (و بەداخەوە بەسەرکەوتویش تا ئێستا ئەنجامیداوە) لەکەدار کردنی ناو و شێوازی کاری یەکگرتووی ئیسلامیە بەپلەی یەکەم کە وەک خۆم بەهێزێکی مەدەنی نەرومنیانم دەزانی کە تەنانەت لەوکاتانەشدا کە توندریتن هێرشی نەک راگەیاندن، بەڵکو سەربازیشیان دەکرایە سەر، دانیان بەخۆیاندا دەگرت و جەختیان لە گفتوگۆ وتوێژ دەکردەوە. بەداخەوە پێموایە برایانی یەکگرتووی ئیسلامی بە ئازادكردنی ئەم سۆشیال میدیا دەمپیسە، زیانێکی گەورە بەرلەهەرکەس بەخۆیان دەگەیەنن و هەمان ئەو هەڵانە دوبارە دەکەنەوە کە ئیسلامی عەرەبی لە جیهانی عەرەبیدا ئەنجامیدا کە ئەنجامەکەی بەردەوام پاشەکشێی یەک لەدوای یەکیان بووە لە زوربەی وڵاتەکاندا. لە تونس، مسر. لیبیا و تەنانەت کەنداویش. بەهەرحاڵ دیارە خۆیان ئەم ڕێگەیەیان پێ باشترە و باشی و خراپیش چی بێت، خۆیان بەرەکەی دەچنەوە. بەڵام ئەم هێرشە بۆ ولە پای چی؟ هەموو ئەم هێرشە لەسەر چەمکێکە کە ناوی جێندەرەو لەبەرئەوەی دو و سێ کەسی ئیسلامی بە هەڵە تێییگەیشتوون و شەرحیان کردووە، هەمووان بەدوای ئەواندا و بە بێ ئەوەی ئیستێک بکەن تۆتیوار نەک دەیڵێنەوە، بەڵکو خۆیان وا دەبیینن لە جیهادێکی دینیدان دژی شتێک کە هاتووە بۆ ئەوەی کۆمەڵگا تێک ومەکان بدات و خێزان نەهێلێت و مرۆڤ لەهەموو ئەخلاقێک دابڕێنێت. شاهەڵەی ئەم بیرکردنەوەیە یەکسانکردنی بەکارهێنەرانی جێندەرە لەگەڵ رەگەزخوازیدا. بگرە لە فەنتازیەی زوربەی برایانی ئێسلامیدا هەر ناوی جێندەر هات، یەکسەر بیریان بۆ ڕەگەزخوازی دەچێت و پێیانوایە ئەم چەمکە هیچ نیە، جگە لە ڕێگە خۆشکردن بۆ ڕەگەزخوازی. بگرە کار گەیشتە ئەوەی بانگخوازێکی دیاری وەک حاجی کاروان (کە وەک خۆم ڕێزێکی زۆرم بۆی هەیە) بە ئاشکرا بڵێت جێندەر واتە رەگەزخوازی. لەڕاستیدا من یەکەمجار کە ئەم قسەیەم گوێ لێ بوو، زۆرتر بۆ ئەوە چووم ئەو قسەیەیان بۆ دروستکردبێت، بۆ ئەوەی ئاگرەی ئەو لێشاوی شەڕە جنێو و سەنگەرگرتنە گەرم بکەن کە لەنێوان هەندێک ئیسلامیەکان بەگشتی و سوشیال میدیای یەکگرتووی ئیسلامی بەتایبەتی لەلایەک و ڕۆشنبیرانی نادینی یان ئەو کەسانەی کە مەرجەعی بیرکردنەوەیان دین و شەریعەت نیە لە لایەکی دیەوە، بەرپا بووە. بگرە کار گەیشتە ئەوەی شانازی بەوەوە بکرێت توانراوە ڕێگە لە کۆڕ و سەمینار لەسەر جێندەر لەیەکێک لە زانکۆکاندا بکرێت، ئەم ڕێگریەش بە زیندووی ئەوە بەشەی کۆمەڵگا بزانیت کە ئەم ڕێگریەیە کردووە. لەسەدەی بیست و یەکدا بین وشانازیت ڕێگری بێت لە ڵێکۆڵینەوەو باسکردن لە زانکۆکاندا. ئەم دۆخە سەیرە بیری ئەو دۆخەی جارانی خستمەوە کە هەندێک مەلای ئاینی دژی خوێندنی کچانی کوردستان سەنگەریان گرت و بەمەش کەوتنە ناکۆکیەوە لەگەڵ شاعیرە ڕۆشنگرەکانی ئەو سەردەمە. پێموایە هەندێک لە ئیسلامیەکان بەم ڕەفتارەیان تەنها کارێک بیکەن ئەوەیە هەندێکی تر هەڵە بۆ خەرمانی ئەو هەلانە زیاد دەکەن کە لە مێژووی خۆیاندا ئەنجامیان داوە.  بەداخەوە پێدەچێت لەهەمان ئەزمون و رەفتاری ئیسلامی سیاسی عەرەبیدا بژین کە بێگومان بەهەمان ئەو دەرئەنجامانەش دەگەین کە لەوێ بەدەستهاوون. ئەو کارانەی ئەم سۆشیال میدیا توندڕەو و جنێودەرە دەیکات هیچ نیە جگە لە سەڵماندنی مەترسی دەسەڵاتی ئیسلامی سیاسی وەک هێزێکی دژ بە هەموو مافێکی مرۆڤ و توندڕەو و خۆ بەهەقیقەت زان و سەرکوتکەر..مەترسیەک کە من وەک خۆم و وەک کەسێک کە خۆی بەعەلمانی دەزانێت ساڵانێکی زۆرە هەوڵی ئەوە دەدەم ئەم مەترسیە بە درۆ بخمەوە و بە دروستکراو و ئیسقاتاتی ئەزموونی ئیسلامی سیاسی عەرەبی بەسەر ئیسلامی سیاسی کوردیدا لە قەڵەم بدەم.  بەڵام با لەم لێشاوی جنێو و بوختانەنە دوور کەوینەوە و لێگەڕێن ئەوانە دەرئەنجامی کارەکانی خۆیان لە داهاتوودا ببینن و بە ئارامی بپرسین ئایا ڕاستە جێندەر واتە رەگەزخوازی و ئەوەی باسی جێندەری کرد واتە باسی ڕەگەزخوازی دەکات؟ بەڕاستی جێندەر چیە؟ ئایا ڕەگەزخوازیە؟ جێندەر چەمکێکی زانستیەو جێگەی لێکۆڵینەوەی زانکۆکان و لێکۆلیارانە. وتەزایەکی ئایدۆلۆژی نیە ئەم و ئەو شەڕی لەسەر بکەن، جێگەشی شەرە جنێو ناو سوشیال میدیا نیە، بەڵکو دراسات و لێکۆڵینەوەیە . کەواتە جێندەر چیە؟ با لە پێناسی سنوقی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ گەشەپێدانی ژنان دەست پبکەین. ئەم ڕێکخراوە نێو دەوڵەتیە بەمجۆرە پێناسی جێندەر دەکات: ((ئەو دەورە کۆمەڵایتیە دیاریکراوانەی بۆ هەر یەک لە نێر ومێ دیاریکراوە، ئەم دەورانەش بە پەروەردە دروست دەبن و بە درێژایی کاتیش گۆرانیان بەسەردا دێت، لەناو یەک کلتوور و لەنێواان کتور و کلتورێکی دیدا)). جێندەر چەمکێکە بۆ لێکۆلینەوە لەو جیاوازیانەی لە نێوان ژن و پیاودا هەن کە دروستکراوی نەریت و کۆمەڵگاکانن. باسکردنە لەو جیاوازی وچاوەڕوانی و دەورانەی هەریەک لە ژن و پیاو لە کۆمەڵگادا لێیان دەکرێت.  واتە دەکرێت باسی دوو جیاوازی لە نێوان و ژن و پیاودا بکەین، جیاوازیەک کە بایەلۆجیە و دەگەڕێتەوە بۆ پێکهاتەی جیاوازی جەستەیی هەریەک لەژن و پیاو. بۆ نموونە ئەوەی کە ژن شیردەرە و پیاو شیردەر نیە. ژن منداڵی دەبێت وپیاو نایبێت...هتد، هەموو ئەمانە جیاوازی بایەلۆژین ، بەڵام هەر جیاوازیەکی دی جگە لەم جیاوازیانە لەنێوان و ژن و پیاودا ئەژمێر بکرێت، دەچنە خانەی جیاوازی جێندەریەوە کە نەریت و کۆمەڵگاکان دروستی دەکەن. واتە دوو جۆر جیاوازی لە نێوان ژن و پیاودا هەیە، جۆرێکیان بایەلۆجیە و خواکردە، جۆرێکیشیان جێندەریە و مرۆڤ کردە. بۆ نموونە ئەو ڕوانینەی پێیی وایە کاری ژنان کاری ماڵەوەیە و کاری پیاوان کاری دەرەوەیە، جیاوازی جێندەریە. ئەم جیاوازیە کۆمەڵگا و نەریت و چاوەڕوانی کۆمەڵایەتی دروستی کردووە و هەرلەبەرئەوەش قابیلی گۆرانە. بەڕاستیش هەنوکە لەسەردەمێکدان هەم ژنان دەتوانن کاری دەرەوە بکەن، هەم پیاوانیش دەتوانن کاری ماڵەوە بکەن..بەخێوکردنی منداڵ وەک ئەرکی تایبەتی ژن و بێ بەریکردنی پیاو لێی جیاوازی جێندەریە..چونکە پیاوانیش دەتوانن ئەم ئەرکە ڕاپەڕینن و وەک ژنان ئەنجامی بدەن، یان ئەو ڕوانینەی پێیی وایە ژنان کەمتر لە پیاوان عەقڵانین و لە پیاوان زیاتر سۆز بەسەر عەقڵیاندا زاڵە، بە پێچەوانەوە پیاوان کەسانی عەقڵانین کە ڕێگە بە سۆز نادەن کۆنتڕۆلیان بکات، ئەم بۆچونانە جیاوازی جێندەرین و هیچ بنەمایەکی ڕاستەقینەیان نیە..ژنان نەک دەتوانن وەک پیاوان زۆر عەقڵانی و چالاک بن، بگرە وەک لەسەردەمی تازەدا دەیبین زۆرێکیان تا سەرۆکی وڵات و سەرەک وەزیران دەڕۆن و بەسەرکەوتویش ئەو ئەرکانە جێبەجێ دەکەن، تەنانەت لەناو دەوڵەتە ئیسلامیەکاندا وەک لە پاکستان بینیمان بەپێچەوانەشەوە سەدان پیاو فەشەل و بێ کەڵکیان لەم کارانەدا دەرکەوتووە وسەلمێنراوە.. ئەمجۆرە جیاوازیانە جیاوازی جێندەرین و هەرئەمەشە ژنان خەبات دەکەن بۆ ئەوەی ئەم جیاوازیە جێندەریانە نەمێنێت. واتە بیرۆکەی جێندەر لەبەرئەوە بۆ مەسەلەی ژنان گرنگە چونکە تیشک دەخاتە سەر ئەو جیاوازیانەی داب ونەیت و کلتور لەنێوان ژن و پیاودا دروستی کردووە. بەتایبەتی ئەو جیاوازیانەی دەبنە هۆی پێشێلکردنی مافی ژنان و لە ئازادی و یەکسانی بێ بەشیان دەکات. واتە جێندەر لێکۆڵینەوەیە لەو جیاوازیانەی لەنێوان ژن و پیاودا هەیە کە دروستکراوی کلتور و مێژوو  و کۆمەڵگا جیاوازەکانە. زوربەی ئەم ڵێکۆڵینەوانەش ئەوە دەسەلمێنن کە ئەم جیاوازیانە لە کۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی دی و لە نەریتێکەوە بۆ نەریتێکی دی و لە مێژوویەکەوە بۆ مێژوویەکی دی دەگۆڕێت. هەر هێزە ئیسلامیەکان خۆیان و رەفتاریان باشترین نمونەی ئەم جیاوازیە جێندەریەن کە لە مێژووەیەکەوە بۆ مێژویەکی دی دەگۆڕێت. تا رابردویەکی زۆر دوریش نا و بگرە تا هەنوکەش، هێزی دینی وا هەیە کاری ژنان لە بواری گشتیدا بە قەدەعە و هەڵە دەزانن، بەڵام هەر لەناو ئیسلامی سیاسیدا ژنانێک نەک چالاکن و کاری سیاسی دەکەن، بەڵکو پێش هێزە  عەلمانیەکان ژنانیان لە سەرکردایەتی سیاسیدا جێگیر کرد. ژنانێکی ئیسلامی لە پۆستی وەزیرەوە بۆ ئەندام پەلەمان و بۆ کادری سیاسی بەرچاو دەکەون کە لەسەردەمێکی رابردودا هەموو ئەمکارانە تایبەت بوون بە پیاوان. گەر بۆ مێژوویەکی دوورتریش بگەڕەنەوە کە کاری زوربەی لێکۆڵیارانی بواری جێندەرە، ئەوا دەتوانین ئاماژە بۆسەرەتای درووستبوون و لەدایکبوونی ئیسلام وەک دین بکەین. تا پێش درووستبوونی ئیسلام ژن بوون وەک عەیبە تەماشا دەکرا. بگرە لەمێژووی بەر لە ئیسلامدا و لە هەندێک جێگە گەر خێزانێک کچی بوایە زیندە بەچال دەکرا. کەسێک کچی ببێت و کوڕی نەبێت هەستی بە شەرمەزاری دەکرد. لە یۆنانی دێریندا ژنان هیچ مافێکیان نەبوو و بۆیان نەبوو لەبواری گشتیدا کار بکەن. ئەرستۆ باسی نزمی ژنانی لەبەردەم پیاواندا دەکرد چ لەڕووی بایەلۆجی و چ لەڕووی عەقڵی و چ لە ڕووی دەروونیەوە، و زاڵبوونی پیاوانی بەسەر ژناندا وەک زاڵبوونی ڕۆح بەسەر جەستەدا، یان زاڵبوونی عەقڵ بەسەر سۆزدا دادەنا. لەگەڵ هاتنی دینی ئیسلامدا نەک ئەم وێنەیە گۆرا بەڵکو ژنانی وەک پیاو بە بەندەی خودا لەقەڵەمدا و زیندەبەچالکردن و کوشتنیانی بە تاوان دەزانی. کوشتنی کچ لەبەرئەوەی کچە، کوشتنی ڕۆحێکی ئینسانی بوو کە خودا درووستی کردووە(یا ایها الناس انا خلقناکم من ذكر و انثى...) العمران: ٣/١٩٥. واتە چ نێر و چ مێ درووستکراوی خودان و لەپاڵ یەکدان وهەمان ئەرکیشیان لەسەر شانە: ((و المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولياء بعض يامرون بالمعروف ، ينهون عن المنكر و يقيموون الصلات ، يؤتون الذكاة و يطيعون الله و ص رسوله اولئك سيرحمهم الله ان الله عزيز الحكيم)) التوبة: ٩/١٧. التوبە: ٩/١٧.   گەر بەراوردی دۆخی ژنان پێش ئیسلام، بە دوای ئیسلام بکەیت، چیت بۆ دەردەکەوێت. ژن هەر ژنە و پیاویش هەر پیاوە..لەڕووی بایەلۆجیەوە نەگۆرن و وەک خۆیان ماون، ئەی ئەوەی دەگۆڕێت چیە؟ جیاوازی جێندەرەیە لە سەرەدەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی. لەسەردەمێکەوە کە کچ بوون عەیبەیە و هەندێک دەیانکوژن. بۆ سەردەمێک کەکچان وەک پیاوان درووستکراوی خودان و وەک یەکیش ئەرک و پاداشتیان هەیە.  لەسەردەمێکدا کە ژنان لەمافی خوێندن و تەنانەت لە مافی دەنگدان بێ بەش دەکران، لەبەرئەوە نیە کە ژنن، بەڵکو لەبەرئەو جیاوایە جێندەریەیە کە کۆمەڵگا و نەریت دروستی کردووە. تاسەردەمێکی نزیک وەرزشکردن بوارێکی تایبەت بە پیاو بوو، بگرە لە هەندێک شوێن تا هەنوکەش هەندێک گەمە بۆ پیاوان پاوان کراوە، بەڵام هەنوکە و لە زۆر شوێن تەنانەت لە دەوڵەتە ئیسلامیەکاندا ژنان نەک هەر وەرزشدەکەن، بگرە لە بۆنە و کێبڕکێی جیهانیەکاندا بەشداری دەکەن و پلەی بەرز و هەندێکجار یەکەمیش بەدەست دێنن. سەردەمێک فتبۆڵ بەیاریەکی پیاوانە ئەژمار دەکرا، بەلام هەنوکە ژنانیش فتبۆڵ دەکەن و بگرە وەک فتبۆڵی پیاوان مۆندیالی فوتبۆڵی ژنان هەیە کە سەدان دەوڵەت بەشداری تێدا دەکەن، بە دەوڵەتە ئیسلامیەکانیشەوە. نموونەی نزیکتر کە ئەم ماوەیە روویدا لە مۆندیالی قەتەردا بوو. تا پێش مۆندیالی قەتەر کاری داوەریکردنی گەمەکان پیاوان بوون، بەڵام لەمۆندیالی قەتەردا بۆ یەکەمجار ژنان وەک داوەری گەمەی فتبۆڵی پیاوان لەناو دەوڵەتێکی ئیسلامیدا بەشداریانکرد.. تا ڕابردویەکی نزیک کەس بە خەیاڵیدا نەدەهات، داوەری گەمەی تۆپین ژنێک بێت، ئەمکارە تەنیا پیاوان ئەنجامیدان دەدا، بەڵام هەنوکە و بێ هیچ کێشەیەک ژنانیش داوەری دەکەن وبە بەسەرکەوتویش داوەریەکە ئەنجام دەدەن.  ئایا ژنانێکتان نەبینووە کە تەنانەت لە کەناڵی هێزە ئیسلامیەکاندا پێشکەشکاری بەرنامەن، یان لە کۆڕ و سەمینارەکاندا باس پێشکەش دەکەن، یان لە زانکۆ و پلە سیاسیەکاندا بە جلوبەرگی دینیەوە دەردەکون و لەکارەکانیانیشاندا سەرکەوتوون؟ ئەی ئەوەتان نەبینووە کە رەنگە هەر ئەمکارە لە ١٠٠ ساڵی رابردوودا مومکین نەبوو؟   ئەمەیە جیاوازی جێندەری لەسەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی. ژن و پیاو لەڕووی بایەلۆجیەوە لەیەک جیاوازن، بەڵام ئەم جیاوازیە بایەلۆجیە ناتوانێت دیاریکەری ئەرک ومافی جیاوازی هەریەک لە ژن و پیاو بێت. ئەو دەور و چاوەڕوانیانەی لە ژن و پیاو هەیە، دروستکراوی کۆمەڵایەتین و وەک خەسلەتی بایەلۆجی نین کە نەگۆر و خواکرد بن. ئەمە پوختە و ناوەڕۆکی سەرەکی جێندەرە. هەرشتێکی دی دوای ئەمە دەگوترێت جگە لە شێواندن و هەڵە لێکدانەوە هیچی تر نیە. ماری هولمز لە کپێبەکەیدا بەناوی((جێندەر چیە)) پەرەگرافێک دەهێنێتەوە بۆ ئەوەی باشتر لەوە تێبگەین جێندەر مانای چیە. ماری هولمز دەنوسێت: ((کڕێس هەستاو چوو بۆ حەمام. بیجامەکەی لەسەر زەویەکە فڕێدا و چوو ژێر دوشەکە. پاش ئەوەی سەری بە سابون شت و ئیتر کاتی ئەوە هات وشکی بکاتەوە. پاش ووشک بوونەوە هەندێک کرێمی لە قژیدا و هەندێک بۆنی لە خۆیدا..)) کاتێک ئەم پەرەگرافە دەخوێنیتەوە چیت بۆ دەردەکەوێت ئایا کریس ژنە یان پیاو؟ بەتایبەتی کە ماری هوڵمز هیچ ئاوەڵناوێک بەکارناهێنێت کە دیاری بکات کریس کێیە ژنە یان پیاو. ناوی کریس دەشێت هەم بۆ ژن و هەم بۆ پیاو بەکاربهێنرێت. رەنگە تۆ بڵێیت کریس پیاوە، چونکە وێنای تۆ بۆ پیاو لەبەشێکیدا ئەوەیە گرنگی بە جلوبەرگ و ڕێکخستن نادات و مادام جل بەرگەکەی لەسەر زەوی فڕیداوە، کەوابوو کریس پیاوە؟ یان ڕەنگە بڵێت نا کریس ژنە، چونکە بە گشتی ژنان زۆرتر کرێم و بۆن بەکار دەهێنن. ئەوەی لێرەدا وامان لێدەکات کریس بەژن یان پیاو بزانین، بینینی جەستەی جیاوازیان نیە، بەڵکو ئەو وێنایەیە کە لە زیهنی ئێمەدا بۆ رەفتاری ژن و پیاو هەیە. ئەم وێناو و تەسەورەش بەرهەمی کلتوور و نەریت و ڕاهاتنە بە جۆرێکی دیاریکراوی سەیرکردن بۆ ژن و پیاو. جێندەر ڵێکۆڵینەوەیە لەم قاڵبی بیرکردنەوانە کە وامان لێدەکات هەندێک رەفتار بە ژنانە و هەندێکی دی بە پیاوانە بزانین. چونکە ئەم قاڵبانە هیچ بنەمایەکی راستەقینەیان نیە و بگرە زۆر قابیلی گۆڕانن لەناوی یەک کلتور و لەسەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی. ئەوەی کریس جلوبەرگەکەی فڕیدایە سەر زەوی و وای لێکردیت هەستبکەیت کرێس پیاوە، هەڵەیە چونکە هەزاران پیاو هەن جلوبەرگ لەسەر زەوی فڕێ نادەن و بگرە ڕەنگە لە ژنانیش زیاتر وەسواسی ڕێک وپێکیان هەبێت و تابە شوێنێکدا هەڵینەواسن، ئارام نەگرن. ئەوەی کریس کرێم و بۆن لە خۆی دەدات وای لێکردی بلێیت کریس ژنە، هەڵەیە، چونکە پیاوانێکی زۆریش لەم سەردەمەدا هەن کە کرێم و بۆنیش بەکار دەهێنن. بەکورتی جێندەر لێکۆڵینەوەیە لەو جیاوازیە مرۆڤکردانەی هەریەک لە ئێمە رەفتاری هەریەک لە ژنان و پیاوانی پێ دەناسینەوە. نموونەیەکی تر کە زۆر لە زمانی کوردیدا باوە و هەموو (بەخۆشمەوە) پێی راهاتووین و دەیانجار لە ژیان و ئاخاوتنی ڕۆژانەدا بەکاری دێنین چەمکی ئازایەتی و ترسنۆکیە، کەسێک کە کاری ئازایانە و مرۆڤانەی گەورە ئەنجام دەدات: دەڵێن بەراستی پیاوە. کەسێکیش کە لە هەڵوێستێکدا دەترسێت دەڵێن ئەوە چیە ئەلێت ژنیت. ئەم شوبهاندنەی ئازایەتی و ترسنۆکی بە پیاوەتی و ژنێتی هیچ پەیوەندی بە پێکهاتەی جیاوازی جەستەیی ژن و پیاوەوە نیە، بەڵکو وێنا و تەسەورێکە کە پێوەی پەروەردە بووین و ڕاهاتوین پێیی. بەڵام لە واقعدا چیمان هەیە، ژنانێک سەدهێندەی پیاوان ئازا و جەربەزە و و چاونەترس. پیاوانێکیش ترسنۆک و بێ هەڵوێست و بێدەنگ. دەی جێندەر لێکۆڵینەوەیە لەم جیاکاریە ناهەقانە و بیر خستنەوەی ئەوەیە چ ئازایەتی و ج ترسنۆکی و کاری گەورە و خراپ تایبەت نین بە ڕەگەزێک و هەردوو رەگەزەکە هەم دەشێت ئازا و کاری گەورە بکەن و هەم دەشێت ترسنۆک وکاری خراپ بکەن. لێرەوە یەکێک لە هەوڵەکانی جێندەر هەوڵدانە بۆ نەهێشتنی ئەمجۆرە زمان و ئاخاوتنە کە وێنەیەکی نێگەتیڤ بە رەگزێکیان دەدات کە تاکە خاوەنی نیە، و وێنەیەکی پۆزەتیڤیش بە رەگزێکی دی دەدات کە دیسان تاکە خاوەنی نیە.  جێندەر هەوڵدانی لێکۆڵینەوەیە بۆ ئەو هۆکارانەی ئەمجۆرە جیاوازیە دروست دەکەن و هەوڵێکە بۆ تێگەیشتن لەوەی ئەم جیاوازیانە کەم بکەنەوە کە دەبنە هۆی پێشێلکردنی مافی ژنان و ئیمتیازی زیاتر بۆ پیاوان. بەکورتی و کوردی جێندەر باسی ئەو جیاوازیانە دەکات کە مرۆڤ کردن نەک خواکرد. جێندەر هەوڵدانە بۆ دابەشکردنی یەکسانی ئەرک و مافەکانی ژن و پیاو و ئەو دەورانەی لە کۆمەڵگادا دەینین. هەوڵدانە بۆ کۆتایهێان بە زاڵبوونی پیاو بەسەر ژندا و بەخشینی هەلی یەکسان لەبەردەم هەردوکیاندا. جیاوازی جێندەری ئەو جیاوازیە کۆمەڵایەتی و کلتوریانەیە کە لەنێوان ژن و پیاودا هەیە. بەوەشدا کە کلتور و کۆمەڵگاکان بەردەوام دەگۆرین و ئەرک و دەوری کۆمەڵایەتیەکانیش دەگۆڕین، لەبەرئەوە بێگومان جیاوازی جێندەریش گۆرانی بەسەردا دێت. جێندەر نکوڵیکردن نیە لە بوونی ژن و پیاو وەک دوو جەستەی جیاواز لەڕووی بایەلۆجیەوە، بەڵکو نوکڵیکردنە لە ئەرک و مافی جیاواز بۆ هەریەک لە ژن و پیاو. ژنان و پیاوان دوو بوونەوەری ئینسانین و نابێت و راست نیە جیاوازی بایەلۆجیان ببێتە هۆی زاڵبوونی و باڵادەستی یەکێکیان بەسەر یەکێکی دیدا. گرنگی ئەم چەمکەش هەر لێرەوە دێت. ئەم چەمکە نەگۆڕ و گۆڕاو لەنێوان ژن و پیاودا دیاری دەکات. نەگۆڕ جیاوازی پێکهاتەی جەستەیی ژن و پیاوە و گۆڕاویش ئەو دەور و ئەرکانەیە کە هەریەک لە ژن و پیاو لە کۆمەڵگادا دەینینن کە بەدرێژایی مێژوو لەناو یەک کلتوردا و لە کلتورێکی دیەوە بۆ کلتورێکی دی، گۆرانیان بەسەردا دێت و هاتووە.  بێگومان دەشێت وهەیە و زۆریشە کە دژی ئەمجۆرە یەکسانیەن و پێیان وایە یەکسانی تەواو لە نێوان ژن و پیاو دانیە و بەرگری لێ ناکەن. تا ئێرە ئاساییە بەڵام ئەوەی ئاسایی نیە و شێواندن و بەلارێدا بردنە یەکسانکردنی بیرۆکەی جێندەرە بە رەگەزخوازی. ئەم باسی ڕەگەزخوازی لە چیەوە هاتووە؟  هەموومان دەزانین ڕەگەزخوازی دیاردەیەکی تازە نیە و بگرە بە درێژای مێژوو هەبووە و هەیە. یەکێک لەو پرسیارانەی دەروونساکان لە خۆیان کرد ئەوەبوو کە چیە وادەکات رەگەزێک حەز لەرەگەزەکەی خۆی بکات؟ رەگەزخوزی بۆ هەیە و هۆکارەکانی چین. هەندێک زانا پێیان وایە جینێکی تایبەت هەیە لەو کەسانەدا کە وایان ڵێدەکات رەگەزخواز بن..بەڵام تا ئێستا بوونی ئەم جینە نەسەلمێراوە. دەرونشیتکارەکان هۆکانی دەگەرێنەوە بۆ قۆناغی مناڵی و باسی خراپی پەیوەندی نێوان کوڕ و دایک لەلایەک و کچ و باوک لەلایەک دەکەن..هەندێک لە کۆمەڵناسان دەیگەڕینەوە بۆ فەزای کۆمەڵایەتی و بۆ پەروەردەی هەڵەی دایک و باوک، بەتایبەتی کاتێک دایکێک کە ئەزموونی باشی لەگەڵ هاوسەرەکەی نەبووە و رقی لە پیاو هەستاوە و ئەم ڕقە بۆ کچەکەی دەگوێزێتەوە، یان باوکێک کە ئەزموونی خراپی خۆی لەگەڵ ژندا بۆ کوڕەکەی دەگوێزێتەوە. هەندێکی دی دەیگەڕینەوە بۆ کێشەی هۆرمۆنات و کەم و زیای هۆرموێکی دیاریکراو لە جەستەی مرۆڤدا.  بۆچوونی تر ئەوەیە کە پێی وایە لە بنەرەتدا رەگەزخوازی شتێکی ئاساییە و لە ئەزەلەوە هەبووە و دەمێنێت و پێویست ناکات بۆ هۆکارەکانی بگەڕێین. لایەنگرانی ئەم بۆچوونە سوود لە چەمکی جێندەر دەگرن و بەشێوەیەکی زۆر جیاواز و دەگمەن بەکاری دێنن. ئەم کەسانە دەڵێین مادام شوناسی جێندەری جیاوازە لە شوناسی بایەلۆجی، ئەوا دەکرێت و دەشێت شوناسی جێندەری ناکۆک بێت لەگەڵ شوناسی بایەلۆجیدا.   واتە دەشێت کەسێک ژن بێت بەس هەستبکات شوناسێکی جێندەری پیاوانەی هەیە. یان پیاو بێت و بەڵام شوناسە جێندەریەکی ژن بێت. سەرنج لەوە بدەن جێندەر باسی ئەوە ناکات شوناسی بایەلۆچی ناکۆکە بە شوناسی جێندەری، بەڵکو باسی ئەوە دەکات ئەم جیاوازیە بایەلۆجیە بەڵگە نیە بۆ ئەوەی دەورو و شوناسی ژن دیاری بکات لە کۆمەڵگادا. جێندەر دەڵێت راستە ژن مناڵی دەبێت، شیردەرە، پێکهاەتی جەستەی جیاوازە لە پیاو، بەڵام هیچ یەک لەم خەسلەتانە نابنە هۆی ئەوەی بڵێن ژن لە پیاو بێ عەقڵترە، لەو ترسنۆک ترە، توانای کاری دەرەوەی نیە، ئەرکی چواردیواری ماڵە و ناتوانێت لە بواری گشتیدا کارا بێت...و هتد.  بەڵام ئەمە تەنیا بۆچوونی ئەو کەسانەیە کە بەرگری لە رەگەزخوازی دەکەن و بۆچوونی هەموو ئەو کەسانە نیە کە بەرگری لە جێندەر بە ئاراستەی یەکسانی ماف و ئەرکی ژن و پیاو دەکەن. بەرگری لە رەگەزخوازیش زۆر پێش چەمکی جێندەر هەیە و دوای ئەویش هەر دەمێنێت. جێندەریش تاکە بەهانەی بەرگریکردن نیە لە رەگەزخوازی. بەڵکو هەندێک مافەکانی مرۆڤ، ئازادی، چەمکی یەکسانی بۆ بەرگریکردن لە رەگەزخوازی بەکار دەهێن. ئایا لەبەرئەوەی رەگەزخوازەکان ئەم چەمکانە بۆ بەرگری لە خۆیان بەکار دەهێنن، کۆمیدی نیە بڵێن کێ باسی ئازادی یان یەکسانی، یان مافی مرۆڤی کرد، واتە باسی ئازادی رەگەزخوازی و یەکسانی رەگەزخوازی دەکات؟.چەند هەڵەیە بڵێین ئەوەتی باسی مافی مرۆڤ دەکات، دەیەوێت مافی رەگەزخوازەکان بسەپێنێت، هەر هێندەش هەڵەیە گەر بگوترێت ئەوەی باسی جێندەر دەکات، واتە مافی رەگەزخوازی دەسەپێنێت.   مێژووی هەموو چەمکێک و دروشمێک بەم دەردە چووە و کەسیش نیە لەسەر ئەمە دەستبەرداری ئەو چەمکانە بێت. فەمەنیزم لەبەشی گەورەیدا بریتی بوو لە خەبات بۆ یەکسانی ژن و پیاو، بەڵام هەر ئەم چەمکە لەسەر دەستی لقێکی توندرەو بوو بە دژایەتی پیاو لەلایەن ژنەوە و بگرە بوو بە بەهانە بۆ دەستبەرداربوون لە پەیوەندی بە پیاوەوە و هاندان بۆ پەیوەندی ژن وژن. ئایا هەڵە نیە ئێستا هەرکەس باسی فەمەنیزمی کرد، بەوە تاوانباری بکەین کە دژی پیاوەو بگرە لەگەڵ هیچ جۆرە پەیوەندیەک نیە لەگەڵ پیاودا؟  جا بۆ دوور بڕۆین و هەر با باسی ئێسلام بکەین. ئایا ئەم دینە لەسەردەستی کەسانێک نەبوو بە داعش و هەر ئەو ئایەت و فەرموودانەشی بەکار نەهێنا کە قورئان و فەرومودەکانی پێغەمبەرە؟ ئایا گەمژەیی نیە بڵێن هەر کەس باسی دینی ئیسلامی کرد، واتە باسی داعش دەکات؟ لەراستیدا گەمژەیی یەکسانکردنی جێندەر بە رەگەزخوازی، ڕێک وەک گەمژەیی یەکسانکردنی دینی ئیسلامە بە داعش. ڕێک وەک یەکسانکردنی فەمەنیزمە بە دژایەتی پیاو.  سەنتەرکانی جێندەریش کلە کوردستاندا کاری سەرەکی و لاوەکیان بریتیە لە بەرگریکردن لە مافی یەکسانی ژن و پیاو و بەیەک وشە یەکسانی جێندەری..واتە یەکسان بوون لەهەموو ئەرک و مافەکاندا و بەشداریکردن هاوشانی پیاو لەهەموو بوارەکاندا. سەنتەرەکانی جێندەر کلە کوردستاندا خەبات دەکەن بۆ ئەوەی ئەو وێنە نێگەتیڤ و ناڕەوایە بگۆرن کە ژن وەک بوونەوەرێکی کەمتر لە پیاو، ترسنۆک و ناعەقڵانیتر لە پیاو تەماشا دەکەن. جا گەر برایانی ئیسلامی دژی ئەمەن، ئەوا بە دژایەتی خۆیان راگەیەنن و هپچ کێشەیەک نیە. باش یان خراپ بکەن خۆیان باجەکەی وەردەگرن. بەڵام ناشرینە و نا ئەخلاقیە باسەکە بشێوێنت و وەک بەرگری لە رەگەزخوازی باسی بکەیت.

د. چیا عەباس دوای وەفاتی مام جلال و دەرکەوتنی باڤڵی کورە گەورەی لەسەر شانۆی حزبی و سیاسی هەرێم  گەلێک روداو و گۆرانکاری هەستیار لە ناو یەکێتی و لە دۆخی حوکمرانی و سیاسی هەرێمدا رویانداون. زۆربەی چاودێران ئەمانە بۆ کەسایەتی باڤڵ دەگەرێننەوە، گەرچی ئەم هەڵسەنگاندنە بەشێک راستیان لەخۆ گرتوە، بەڵام هاوکاتیش گەلێک ئینتباع و تێرامان و چاوەروانی دەربارەی باڤڵ دروستکردوە کە لە سایەیاندا وا چاوەروان دەکرێت کە نیەت و خەسڵەت و کارەکانی ئەم کەسایەتیە پرسەکانی سیاسەت و حوکمرانی چڕ و خەستتر بیانخاتە سەر چەقی دوریانێکی نادیار. هەرچۆنێک بێت ئەم دۆخە کاتیە، چونکە لە دۆخی ئێستای ناوچەکە و عێراق نە بەغدا و نە هەرێمیش لە پرسە هەستیارەکاندا خاوەنی ئیرادەی سەربەخۆ نین، عەرەب وتەنی ئەوەی ئێستا دەگوزرێت لە " زوبعة في الفنجان" زیاتر نابێت.  باڤڵ کورە گەورەی هێرۆ خان و مام جلال زۆربەی ساڵە سەرەتاییەکانی ژیانی لە گەڵ نەنک و باپیری تەرەفی دایکی لە لەندەن بەسەربردوە، لە قۆناغیکی دیاریکراوی ژیانیدا رێرەوێکی تایبەتی ژیانی خۆی گرتۆتەبەر، بەپێچەوانەی قوبادی برا بچوکی. دور لە سیاسەت و بەرپرسیاریەتی حزبی و دەسەڵات، بەو جۆرەی ویستویەتی سەرقاڵی ژیانی خۆی بوە. ئەمە یەکێکە لە ئەزمونە گرنگەکانی کە کەسایەتی ئەو و ئاراستەکانی ژیانی لە زۆر بواردا دیاریکردوە. بۆ خۆم لە ماوەی زیاتر لە دە ساڵ چەندین جار بۆکاروباری یەکێتی سەردانی لەندەنم کردوە، بۆ یەکجاریش باڤڵم پیچەوانەوەی قوبادی برای لە کۆر و کۆبونەوەکاندا نەبینیوە. باڤڵ کۆرسی تایبەتی بە سیاسەت و راگەیاندن و دیبلۆماسی و ئابوری و دانوستاندن و..... تاد وەرنەگرتوە، رێرەوی ژیانی تایبەتی خۆی کەرەستە سەرەتاییەکانی ئەم چەمکانەیان پێ بەخشیوە، هەرچۆن ناودارترین فوتبۆڵچیەکانی دنیا لە کۆڵان و گۆرەپانە وشک و رەقەکاندا بەهرەی خۆیان گەشەپێکردوە، وەک پێلێ، مارادۆنا، بۆبی شارلتۆن، کراوف، بێکەنپاوەر، و .... تاد، هەرواش لە دنیای سیاسەتدا ئەوە رویداوە... !. هیچ مەرج نیە سەرکردەی لێهاتو و کاریگەر لە تاریکی ئەشکەوت و شەونخۆنی و لولەی تفەنگدا چاوانی بکرێنەوە، ئەوەی مەرجە بزانێت بۆچی دەیکات، بۆ کێ و چۆن دەیکات.   بافڵ پاش ئەوەی راھێنانی فەرمیی بۆ سەربازی کردووە و دوای ڕوخانی رژێمی سەدام دەگەرێتەوە بۆ کوردستان و یەکەم ڕۆڵی فەرمی بەرپرسیاریەتی دەزگای زانیاری و دژە تێرۆری یەکێتی دەبێت. لەو سەردەمانەدا خەسڵەتە تایبەتیەکانی ژیانی خۆی چەند هەڵەیەکی گەورەی پێدەکەن کە مام جلال ناچار دەبێت لە کوردستان دوری بخاتەوە و تا پێش وەفاتیشی رەزامەند نەبوە بگەرێتەوە.  پرسیارە بنەرەتیەکە ئەوەیە ئایا رێرەوی تایبەتی رابوردوی ژیانی باڤڵ و ئەزمونەکانی لە کوردستان ئەو خەسڵەتانەی پێبەخشیون تا ببێت بە سەرکردەیەکی کاریگەر بە شێوازێکی نوێی جیاواز لە ئەزمونەکانی کورد لە باشور؟ زیاتر لە نیو سەدەیە زۆربەی سەرکردەکانی کورد وانەکانی یەکریزی و یەکگرتویی و تەبایی و هاوپەیمانی و .... تاد بەگوێی کوردا دەچرنەوە کەچی زیاتر لە نیوەی ئەو نیو سەدەیە خەریکی کوشتن و لەناوبردنی یەکتر بون.  بێگومان کەسانێک بە رەچاوکردنی هەڵوێست و رەفتارەکانی باڤڵ ئەم پرسیارەی من بە سەیر و سەمەرە دەزانن و لێکدانەوەی جیاوازی بۆ دەکەن، بۆ خۆم لەو باوەرەدام مرۆڤ بەرد نیە لە یەک قەبارە و سەنگدا بمێنێتەوە، مەخابن زۆرینەی سەرکردەکانی کورد لە باشور لە گەڵ یەکەم ئاشنابونیان لە گەڵ دەسەڵاتدا یەک میللیمەتر لە نیەت و خواستیاندا نەگۆڕاون. گەر باڤڵ وەک ئەوان دەرچێت هیچ پێشێلکاریەکی یاسا و رێساکانی تەقالید و عرفی زاڵبو ناکات، دەبێت بە کۆپیەکی تامەزرۆی ئەوان بە گەلێک چاوەزار و نیەت و خواستەوە.   مام جلالی باوکی زیاتر لە نیو سەدە لە گۆرەپانی بزافی کوردایەتیدا کاری کرد و چەندین قۆناغەکانی خەبات و کاری سیاسی ئەزمون کردبو، لەو مێژوەدا پێرەوی یەک پرەنسیپی زۆر گرنگی کردوە: مانەوە درێژە بە سیاسەتکردن و پێگە دەدات، ناشێت دەوروبەری ئەم پرۆسەیە رێگری لەو مەبەستە بکەن، گەرانەوەی پەلەی یەكیتی بۆ گۆرەپانەکە دوای کارەساتی ٣١ی ئۆگۆست ئەو راستیە دەسەلمێنێت، ئەمە دیوێکی واقعەکە بو، دیوەکەی تر ئەوەبو مام جلال بۆی نەلوا رێگری بکات لەوەی نەخوازیار بو روبدات. ئایا باڤڵ سود لەم ئەزمونە وەردەگرێت؟ هەرچەندە ئەزمونەکانی رێکخراوەیی و حزبی و سیاسی باڤڵ کەم و لەرزۆکن،  بەڵام هەمان ئیرسی باوکی پاراستوە بە جیاوازیەکی بەرچاو ئەویش بێئەوەی سەبر و تەحەمولی هەبێت گرنگە بەلایەوە چۆن لە لوتکەدا بمێنێتەوە! بۆ ئەو پرسەش ئامادەیە ئەوپەری ئەڵتەرنەتیڤەکانی بەردەستی بخاتە گەر و بەکاریان بهێنێت. لاشی گرنگ نیە لە چەند پرسێکدا بیگەیەنێتە ئاستی دابران، وەک لە گەڵ بەشێکی سەرکردە دێرینەکانی یەکێتی، لە گەڵ چەند ئامۆزایەکی و تەنانەت چەند کەسێکی خانەوادەی تاڵەبانی و چەندین کادر وتێکۆشەری حزبەکەشی کردویەتی، تا ئاستێک پەنجەت تۆمەتی لە ناوبردنی نەیارەکانی ناو حزبەکەشی  بۆ درێژدەکرێت. لە رێرەوی ژیانی تایبەتی رابوردوی خۆی و ئەزمونەکانی ئەو قۆناغە فێربوە لەسەر پێی خۆی بوەستێت، هونەرەکانی شەر بۆ مانەوە بکات، بە گومانەوە سەیری دەوروبەر بکات، یەکلایی گومان و نادلنیابیی بکات، ئەم پێوەر و کۆدانە پارێزەری مەنزل و کەعبە تایبەتیەکەی بون. ئەم جیهانەی بە هیمەت و بازوی خۆی بنیات نابو و لە سەرەتاشدا نە خێزان و نە خانەوادە و نە یەکێتی و نە هیچ هێزێک و دەوروبەری تریش هیچ رۆڵێکی ئەوتۆیان تێدا نەبوە. بۆیە جار هەیە دور لە یەکێتی و سیاسەت و دۆستایەتی و خزمایەتی وەک مرۆڤێکی سادە وهەڵچو و  بێئۆقرە و بزێو خۆرسکانە بیر دەکاتەوە و بریار لە رەفتار و هەڵوێستەکانی دەدات.  رەنگبێ بەشێک لەم چەمک و شێوازانەی باڤڵ تا ئێستا پێرەوی کردون لە شەرە گەرەکێکدا گرنگ بن، بەڵام لە دۆخی سیاسی کورد ئەم جۆرە کارکردنە بێ تێگەیشتن لێی پەرچەکرداری توندی لێ چاوەروان دەکرێت. شەری کۆڵان و گەرەک بە بوێرەکانی دەوروبەر دەکرێت و بە قۆچەقانی و دارلاستیک و جاریش هەیە بەشەری دەستەویەخە و شەرەبەرد یەکلا دەکڕینەوە. سەرەرای ئەوەی  فێرکراوین شەری سیاسی ئەم سەردەمە بە مەعریفە و ئەزمون و زانیاری و دیدگا و سەبر و تیمی لێهاتو بەرێدەکرێت، بەڵام سەرجەم ئەزمونەکان پێمان دەڵێن فاکتەری هێز دوا بریاردەرە و سەرجەم ئەو چەمکانەی تر کەرەستەکانی رێگەخۆشکەرن بۆ دوا ئەنجام. ئەزمونەکانی چەند ساڵی رابوردو دەیسەلمێنن خودی باڤڵ تاڵەبانی نازانێت لەم گێژاوە و وێرانە سیاسیەدا سیستەماتیک چی دەوێت و چی بکات، بۆیە زۆرجار دوای روداوەکان کەوتوە، وەک لە پرسەکانی شێخ لاهور و سەرۆک کۆماردا. ئەمە مانای ئەوە نیە باڤڵ خەمخۆری پرسەکان نیە، بەڵکو شێوازی خەمخواردنەکەی لەم ساتانەدا نامۆیە بە کڵتوری سیاسی و کۆمەڵایەتی کۆمەڵگای کوردەواری.  باڤڵ تاڵەبانی گیرۆدەی ئیرسی سیاسی و حزبی و کۆمەڵایەتی دو جیهانی جیاوازە، چی بکات؟  گوێرایەڵی کۆد و پێوەرەکانی کوردستان بێت، یاخود وەک یاخیبویەک رێگەی خۆی بگرێتەبەر؟ زۆربەی سەرکردەکانی حزبەکەی و هێزەکانی تریش یەکەمیان دەوێت، دەیانەوێت ئەم بەرپرسە " خەوارجە - دەرچوە" دەستەمۆ بکەن و بیهێننە ریزی خۆیان، چونکە لە سایەیدا دەتوانن بەردەوام بن لەوەی تا ئێستا بۆیان لواوە بیکەن، شەری ئەمانیش هەر بۆ مانەوەیانە و سیاسەتکردن لە سایەی کوردایەتیدا ئامرازیکە بۆ ئەو مانەوەیە، کەمینەیەکی ئینتهیازی لە دەوروبەری باڤڵ مەبەستیانە لە سایەی کردار و هەڵوێستەکانیدا بە داوێکی تۆکمەوە توند گیری بکەن و بتوانن ئیبتزازی بکەن، دواتریش فرمێسکی تمساح ئاسای بۆ برێژن. لەم کەش و هەوا  ئاڵۆز و تەنراو بە ساختە و فروفێڵ و پاشقولگرتن ئایا کورە گەورەی مام جلال سەرکەوتو دەبێت بەم شێوازەی ئێستای هاوکێشەی سیاسی و حوکمرانی بە ئاراستەیەکدا ببات جیاواز لەوەی ئولفەت لەگەڵیدا گیراوە؟       ئەو ساتەی باڤڵ لە گەڵ شێخ لاهوری ئامۆزای بەخەستی تێکیدا ئەمریکا و بەریتانیا دواتریش فەرەنسا هاتنە سەرخەت و بە توندی هەر دو لایان ئاگادار کردەوە سنور نەبەزێنن، چونکە روبەروی عاقیبەی خراپ دەبنەوە. لێرەدا باڤڵ تا ئاستێک دەرکی کرد لەم دورگە ئاڵۆزەی ناوچەکە دەسەڵات و خواستەکانی ئەو زۆر سنوردارن، هاوکاتیش کە دەرکی کرد ئەگەرەکانی بەردەمی بەرامبەر دەسەڵاتی رەهای پارتی لە ژمارەی پەنجەکانی یەک دەست کەمترن، بەخەستی پەنای بۆ بەغدا برد، زو تێشگەیشت گەمەکردن لە گەڵ بەغدا  یەکسانە بە رۆڵێتی روسی. زەمینەی کلاسیکی حزبەکەشی زیاتر لە داوێک دەچیت دانراوە تا پێوەی ببێت، ئیتر ئەو روبەروی دیلیمایەکی قورس بو، خۆی بگونجێنێت لەگەڵ ئەم جیهانە نوێیە یاخود پێرەوی بنەماکانی کەعبە دێرینەکەی بکات!  کاتێک کەوتە موجامەلەی بێتامی پارتی هەر خودی پارتی ناراستەوخۆ پێی گوت کە پێویستیان بەوە نیە چونکە بەرەی یەکێتی زۆر گەورەتر و بەهێزترە لە باڤڵ تاڵەبانی، کاتێک لە پرسی سەرۆک کۆماردا پەنای بۆ شەقام و کۆڵانەکانی بەغدا برد و نەشیتوانی مەبەستی بپێکێت ئیتر تێگەیشت سیاسەت لەم وڵاتە هەزاران جار بێ بەهادارترە لە شەری کۆڵانەکان، چونکە لەمەیاندا دۆستایەتی و وەفا و پیاوەتی چەمکی گرنگن و لە وێرانەی عێراق و کوردستان ئەو چەمکانە وەک ئەستێرەی سیوەیلیان لێهاتوە. باڤڵ تاڵەبانی هەرچی بوێت لە خواست و خەونە تایبەتیەکانی خۆی نابێت کوێرانە پشتئەستور بێت بەم زەمینەیەی لە کوردستان وعیراق بەحازری هاتۆتە سەری، چونکە بەتێگەیشتنی کۆمەڵایەتی و سیاسی کلاسیکی لە گەڵیاندا ماندو نەبوە و مافی موڵکداریەتیشی پشكێکە وەک کورە گەورەی مام جلال پێی بەخشراوە. ئەوەی زۆر گرنگە پێرەویان بکات قەڵاکەی بە روخساری رەنگین و کەرەستەی باوەرپێکراو و بەهێز و توندوتۆڵ و بە شێوازێکی هێمن و نەرم مۆتۆربە بکات، ئەو تاقم و دەستانەی زەمینەیەکی پوچەڵ و گوماناویان لە کۆمەڵگای کوردەورای هەیە دوربخاتەوە، ئەوانەی بکوژی ویژدان و دڵسۆزی و پاکین سزابدرێن و .... ئەوسات دەتوانێت ببێتە مایەی متمانەی خەڵک، ئەویش بەپۆشاکی سادەی کوردەواری دور لە فەنتازیای میلیتانت و نمایشکردنی هێز و چەک. کورد تاقەتی ئەمجۆرە نمایشکردنە سامناکانەی نەماوە. کاتی ئەوە هاتوە نەوە نوێکانی سیاسەت وەک کوری میللەت کاربکەن نەک وەک وارسێکی سیاسی لە ڤێڵا داخراو و برجە بەرزەکانەوە. کاتێک باڤڵ نەتوانێت ئەمانە بکات زۆر باشترە بگەرێتەوە بۆ کەعبەکەی جارانی، بەلایەنی کەمەوە لەوێ ئارام و ئاسودە دەبێت. وانەیەک دەگێرنەوە پیاوێکی دەوڵەمەند و پێگەدار دو کوری دەبێت و لە دوا ساتەکانی ژیانیدا وەسیەت دەکات دوای مردنی پێی ئەسپی کام کوری درەنگتر گەیشتە شارێکی نزیک لە مەملەتەکەی ئەوان ئەوا ئەو کورەی دەبێتە خاوەنی دەسەڵات و پێگە و موڵکی ئەو، کە پیاوە دەمرێت هەر دو کور بۆ جێبەجێکردنی وەسیەتی باوکیان سواری ئەسپەکانیان دەبن، کامیان یەک هەنگاو بچێتە پێش ئەوی تر دە هانگاو بەرەو دواوە دەروات تا درەنگتر بگاتە شارەکەی تر. پیاوێکی پیری حەکیمی دۆستی باوکیان کە ئەمە دەبینێت پێیان دەڵێت: باوکتان وەسیەتی کردوە پێی ئەسپی کامتان دواتر بگات نەک خۆتان، بۆیە باشترین شتە ئەسپەکانتان ئاڵوگۆر بکەن، دوای ئەم نەسیحەتە هەر دو کور پەلاماری ئەسپی ئەوی تر دەدەن و بە غاردان بەرەو شارەکەی تر دەرۆن. حیکمەت لە بیرکردنەوە و جێبەجێکردندایە نەک لە گوێرایەڵی کوێرانە.     رۆتەردام:  ١٨دیسەمبەر ٢٠٢٢               

عارف قوربانی لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانی، بەرەی هاوپەیمانان لە هەردوو رێككەوتنی سیڤەر 1920و لۆزان 1923 سزاو مەرجێكی زۆریان بەسەر توركیادا سەپاند، بەڵام لە هیچ دەقێكی ئەو دوو رێككەوتنەدا هیچ بەندو بڕگەیەكی تێدا نییە رێگری ئەوەی لە توركیا كردبێت، كە تاوەكو ماوەی 100 ساڵ مافی گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت‌و دەرهێنانی نەبێت لە سنورەكانی دەوڵەتە تازە دامەزراوەكەی دوای هەڵوەشانەوەی خەلافەتی عوسمانی. نازانم سەرچاوەی ئەو قسەیە لە ‌كوێوە هاتووە،‌ كە هەندێجار لە میدیای كوردی‌و عەرەبی باس لە پەیوەستبوونی توركیا دەكرێت، كە تاوەكو ساڵی 2023 ئەو مافەی نییە بەدوای نەوتدا بگەڕێت، بەڵام تاوەكو ئەندازەیەك جێی تێڕامانیشە سەدەی رابردوو كە سەدەی نەوت بوو، لە تەواوی وڵاتانی دەوروبەری توركیا دەست بە گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت كرا، توركیا تا چەند ساڵێك لەمەوبەر دەستی بۆ ئەم سامانە نەبرد. لەكاتێكدا وەكو ئەڵقەی بازنەیەك جوگرافیای چواردەوری توركیا لە جۆرجیاو ئازەربایجانەوە بۆ ئێران‌و عێراق‌و سوریاو تاوەكو قوبرس زۆرترین یەدەگی نەوت‌و گازی سروشتیی تیدا دۆزراونەتەوە، لۆژیك نییە لەناو جوگرافیاكەی توركیادا ئەم سەرچاوانەی وزە نەبن. لەكاتێكدا توركیا یەكێكە لە وڵاتە گەورەكانی بەكاربەری نەوت‌و گازو ساڵانە رێژەیەكی بەرچاو دەكڕێت بۆ پێویستییە نێوخۆییەكانی. بەڵام ئەوەی جێی سەرنجە چەند مانگێكە توركیا بەچڕی لە باكوری كوردستان دەستیكردووە بە گەڕان بەدوای نەوتداو تاوەكو ئێستا لە پارێزگاكانی مێردین‌و سێرت‌و جۆلەمێرگ‌و شرناخ‌و چەند ناوچەكی دیكەی باكوری كوردستان نەوتیان دۆزیوەتەوەو دەستكراوە بە پرۆسەكانی هەڵكەندن‌و دەرهێنانی. توركیا دوو ساڵ لەمەوبەر لە دەریای سپی ناوەڕاست دەستیكرد بە گەڕان بۆ دۆزینەوەی گازی سروشتی، بەڵام كاردانەوەی هەرێمایەتی‌و وڵاتانی ئەوروپا، شكستی بە خەونەكەی هێنا. ئێستا لە باكوری كوردستان هەڵمەتێكی فراوانی دەستپێكردووە، لە ئاستەكانی حكومەت‌و تەنانەت سەرۆك كۆماریش زۆر بەگرنگییەوە سەرنجیان خستوەتە سەرو ئومێدیان لەسەر ئەوە دروستكردووە لەئایندەی نزیكدا رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت بۆ سەتان هەزار بەرمیلی رۆژانە بەرزبكەنەوە. ئەم بابەتە بۆ گەلی كورد پرسێكی دوولایەنەیە، چەند گرنگە لەناو خاكی كوردستان سامان‌و سەرچاوە كانزاییەكان بدۆزرێنەوەو پەرە بە ‌ژێرخانی ئابوری بدرێت، لە هەلومەرجێكدا كە هێشتا كورد خۆی فەرمانڕەوای ئەو جوگرافیایە نەبێت، دوو هێندە مەترسیدارە، چونكە رەفتارو تێڕوانینی دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستەی تورك‌و عەرەب‌و فارس بەو جۆرەیە، هەر ناوچەیەكی كوردستان پێگەی ئابوری بەهێزتربێت، لەبری ئەوەی ئەو ژێرخان‌و پێگە ئابورییە ببێتە هۆكار بۆ ئەوەی ئیعتیباری زیاتری بۆ دابنێن، زیاتر خەڵكەكەی دەچەوسێننەوە، دەكەونە دەركردنی كوردو نیشتەجێكردنی نەتەوەكانی دیكە لەسەر ماڵ‌و حاڵی كورد. بۆیە بۆ توركیا لەمە زێدەتر چاوەڕوانكراوە. هەر لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە بوونی نەوت لەناو جوگرافیای كوردستان كاریگەریی لەسەر دابەشكردنی كوردستان هەبووە. لە سەدەی رابردووشدا بوونی نەوت لە كەركوك‌و خانەقین یەكێك لە هۆكارەكانی پرۆسەكانی تەعریب‌و ئەو لێكەوتە داگیركارییانەی بووە لەسەر باشوری كوردستان. لە رۆژهەڵاتی كوردستانیش، بەتایبەتی لە كرماشان، نەوت هۆكاری پەرەپێدانی سیاسەتی لە كوردیخستنی شارەكەیە. بۆ توركیاش سەرباری ئەوەی لە باكوری كوردستان سامانی ئاو بایەخی لە سامانی نەوت زیاتر بووە، بەڵام كە چاوی لەسەر داگیركردنی ناوچە كوردییەكانی رۆژئاوای كوردستان‌و باشووری كوردستانە تاوەكو موسڵ‌و كەركوك، بەهۆی بوونی نەوتەوەیە. بوونی نەوت لەناو جوگرافیای كوردستان رۆڵی سەرەكیی هەبووە لە داڕشتنی ستراتیجی داگیركارییانەی دەوڵەتانی نەتەوەی سەردەستەی ناوچەكە. رێگرییەكانی بەردەم هەر چارەسەرێكیش بۆ كێشەی كورد لە عێراق‌و ئێران‌و سوریا بەهۆی نەوتەوە بووە. دۆزینەوەی نەوتیش لەناو جوگرافیای باكوری كوردستان بۆ ئێستا دەبێتە بەڵایەكی دیكە بۆ دۆزی كورد لەو وڵاتە. هەریەك لە سوریاو عێراق‌و ئێران، جگە لەو یەدەگە نەوتییانەی لەناو جوگرافیای كوردستانی بن دەسەڵاتی دەوڵەتەكانیان هەیە، زیاتر لەو رێژەیە خاوەنی یەدەگی نەوتین لە ناوچەكانی دیكەی وڵاتەكانیاندا. بەڵام چاوی تەماحیان بۆ نەوتی كوردستان ئەو روداوانەی خوڵقاندووە كە لاپەڕەكانی مێژووی بە‌خوێن سور كردوون. بۆیە بۆ توركیایەك كە لانی كەم هێشتا لە شوێنی دیكە یەدەگی نەوت‌و گازی نەدۆزیوەتەوە، دۆزینەوەی نەوت لە جوگرافیای كوردستان، ستراتیجی داگیركاریانەی دەوڵەت دەگۆڕێت بۆ دۆخێكی ترسناكتر لەوەی عێراق‌و ئێران بەسەر كوردو ئەو ناوچانەی كوردستانیان هێناوە كە كێڵگەی نەوتیان تێدایە.  پێشتریش رەوشی كورد لە توركیا خراپ بوو، بەڵام دۆزینەوەی نەوت بارودۆخی كورد خراپتر دەكات. ئەم سەرچاوەی وزەو سامانە گرنگە نەك نابێتە هۆكاری بوژاندنەوەو رەخسانی دەرفەتی كارو دروستكردنی هەلومەرجێك كە مرۆڤەكان خۆشگوزەرانتر بكات، رەنگە ببێتە هۆكار بۆ قۆناخێكی تاریكتری پرۆسەی تەتریك‌و ئاوارەو دەربەدەركردنی كورد لەو ناوچانە.  دەبێت ئەو كوردانەی لە باكوری كوردستان خەریكی سیاسەتن بە وردی بیر لەم كێشەیە بكەنەوە. ئەزموونی تاڵی كەركوك‌و كرماشان بەباشی ببینن. دەبێت چارەسەری پێشوەختە بدۆزنەوە بۆ پێشهات‌و لێكەوتەكانی، یان دۆزینەوەی رێگایەك كە رێگە لە دووبارەبوونەوەی ئەو مێژووە بگرێت، كە نەوت بەسەر كوردی هێنا لە عێراق‌و لە ئێران. * ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ (رووداو) وه‌رگیراوه‌