پەیڕەو ئەنوەر یەکێک لە وێنەکانی نێو ئەو مۆندیالە، پرسی چیڕۆکی خۆرهەڵاتناسییە! خۆرهەڵات کێیە؟ چییە؟ چۆن دەربکەوێت! دیارە لە کێڵگەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان IR کاتیگۆرییەکان زۆرن بۆ پۆلێنکردنی دنیا لەسەر بنەمای جوگرافیا، فەرهەنگ، جیۆپۆلەتیک، چیڕۆک و باڵایی و زۆر کایەی تر. تیۆری نیوە گۆی باکوور و باشوور. تیۆری ناوک و پەراوێز. تیۆری جیهانی یەکەم و دووەم و سێیەم. پێدەچێت تێزەکەی ئیدوارد سەعید بۆ خۆرهەڵاتناسی و خۆرئاواناسی کەمێک کۆمەکمان بکات بۆ تێگەیشتن لە دیاردەی بەگەڕخستنی خۆرهەڵاتناسی لەم مۆندیالەدا.  سەعید پێی وایە نەهامەتی و دواکەوتوویی خۆرهەڵات بەهۆی خۆرئاواوەیە. ئاڕگیۆمێنتی سەرەکی واداڕێژراوە کە کۆلۆنیالیزمی خۆرئاوا جوانی و توانا و خەونەکانی خۆرهەڵاتی خنکاندووە. ئەم دیدە خۆراکپێدەری پڕۆسەی جوڵاندنی خۆرهەڵاتناسی بوو لەڕێگەی پێکهاتەی مەغریبەوە. مەغریب وەک نوێنەری خۆرهەڵاتییەکان. پێم خۆشە لەبری هەڵبژاردەی مەغریب، کۆمەڵگەی خۆجێی مەغریب بەکاربهێنم Morocco Community ئەم کۆمەڵگەیە لێرە گوزارشتە لە دۆخێک کە ئەندامانی یەک ناسنامە و دوو ڕەگن. رەگێک لە ناوەند و رەگەکەی تر لە پەراوێز. هەندێكجار دوو ناسنامە و دوو رەگن. زۆرینەی یاریزانەکانی مەغریب لە ناوک و کۆسمۆپۆلیتانەکانی ئەوڕوپا پەروەردەکراون، دواتر گەڕاونەتەوە و بوون بە ئەندامی کۆمەڵگەیەک، چوونەتە نێو پڕۆسەی نوێنەرایەتیکردن بەبێ نوێنەر چونکە رەگی دڕاشتن و بەرهەمهێنانە کەلتوری و ناوچەییەکە لەشوێن و کەناڵێکی تر بووە. ئەدەبیاتی خۆرهەڵاتناسی پرە لە چیڕۆکی بەئەویتربوون و بەئەویترکردن. لێرەوە ئەو رستەمان دێتەوەیاد <خۆرهەڵاتییەکان دەبێت نوێنەرایەتی بکرێن> کاتێک باس لە بردنەوەی مەغریب وەک یەکەیەکی ئیسلامی دەکرا <پێکدادانی شارستانیەتەکان>ی هینگتنگتۆنم بیردەکەوەتەوە.  دەرکەوتنی مەغریب لە مۆندیال وەک رووداوێکی گڵۆبال لەدەرەوەی تێگەیشتنی خۆرهەڵاتناسی، دەکرا زۆر پرسیار بێنێتەکایەوە! دوانەی کۆلۆنیالیزم و دبلۆماسی وەرزشی. کۆلۆنیالیزم و ئەندامانی کۆمەڵگەی دوای جەنگ. دنیای فڕانکفۆن و چۆنیەتی داڕشتنەوەی کۆمەڵگە و حکومڕانی. مەغریبییەکان زۆر شتیان پێشکەشکردین بەڵام بەبێ کردەی خۆرهەڵاتناسانە. پیرۆزە لە فەڕەنسا و بەهیوام جامەکە بەرزبکاتەوە.

ئارام سەعید لە ئێستادا زۆر گوتاری سیاسی دوبارەمان گوێ لێدەبێت، لە رابردووشدا هەروابووە، بۆ داهاتووش هەر گوتاری دوبارە دەبیستین، کە رەنگە بەشێکی بۆ سوربونی سیاسییەکان بێت لەسەر چەسپاندنی پەیامەکانیان، ئەمە بۆ ستەمکارو ستەملێکراویش هەر راستە، هەربۆیە دەتوانین بڵێین دوبارەکردنەوەی هەمان پەیام پێشەی بکەرە سیاسییەکانە.. لەهەموو گوتارەکانیان دوو بەرە هەیە بەرەیەک "ئەوان" واتە دوژمنەکان، بەرەیەک "ئێمە" واتە هاوپەیمان و دۆستەکان، هەمیشە نمایشیکی باش و پۆزەتیڤی خۆیان نیشان دەدەن لەبەرامبەر نیشاندانی ئەوانی تر بەناشرینی و نێگەتیڤ. دەشێت ئەو دوبارەکردنەوەیە بۆ شاردنەوەی مەرامی بکەری سیاسی بێت کە لەپشتی ئەو گوتارە دوبارەیەوە یارییەکی گەورە دەکات بە لایەنگرانی، پشتی گوتارەکان پێمان دەڵێت هەموو شتێک بەستراوەتەوە بەسەرکەوتنی ئێمەوە گەر سەرنەکەوین ئەوا هەموتان شکست دەهێنن، سەربکەوین هەموتان سەرکەوتودەبن. لەم روانگەیەوە ئەگەر سەرنج لە گوتاری سیاسی ئێستای حزبەکانی کوردستان بدەین زۆر نمونەمان دەست دەکەوێت لە گوتاری دوبارە کە هەمان پەیامە دوبارە دەبنەوە رەنگە سەرەتای قسەکان و کۆتاییەکەی هەر هەمان پەیام بن و ئەوەی دەگۆڕێت ناوەراستی گوتارەکەیە، بۆچون زۆرە لەسەر دوبارەکردنەوەی گوتارە سیاسییەکان، هەیە دەڵێت" ئەگەر رستەیەک زۆر دوبارە بێتەوە ئەوا متمانە دروست دەکات"و یەکێکی تر دەڵێت" درۆ ئەگەر هەزار جار بگوتریتەوە دەبێتە راستیی" یان دوبارەکردنەوە کارێک دەکات پەیامەکانمان لەبیر نەچێتەوە ئەمەش بۆ سیاسی باشە تا بەرامبەرەکەی قەناعەت بکات بە قسەکانی... لەناو ئەو گوتارانەدا دەتوانرێت ئەو یاریکردنە بدۆزرێتەوە، بۆ نمونە نەواز شەریف لە پاکستان ئەوکاتەی سەرۆک وەزیرانی پێش خۆی یوسف رەزا گەیلانی لەلایەن دادگاوە تۆمەتبارکرا (٢٠١٢)، شەریف ستایشی بڕیارەکەی دادگای کردو داوای لەو سەرۆکە کرد کارەکەی بەجێ بهێڵێت و بڕواتەوە ماڵەوە، بەڵام کاتێک هەمان دادگا خۆی تۆمەتبارکرد بریارەکەی بە زوڵم وەسف کردو هیرشی کردەسەر دادگاکە بەوەی دوژمنایەتی ئەو دەکەن، لێرەوە خۆپەرستی گەورە لەپشت گوتارەکەیەوە دەبینرێت و بیرکردنەوەی ئەو سیاسییەمان بۆ دەردەکەویت. سەرنجی گوتاری حکومەت بدەین هەمیشە دەیەویت پێمان بڵی لەسایەی ئەو سیاسەتەی ئەواندا چەند کاری باش کراوە، چەند بەرەوپێشجون رویداوە، لایەکەی تریش گوتاریکی تر نمایش دەکات و هەمیشە باسی ئەو پرۆژانە دەکات کە نەکراوە یان تەواو نەبووە واتە هەرلایەکیان بۆ نیشاندانی خۆی بەجوانی لاکەی تر ناشرین دەکات. جگە لە ئۆپۆزیسیۆن ئەم گوتارە لەناو خودی حکومەت و دەسەڵاتیشدا دەیان سالە یەکێتی و پارتی پیادەی دەکەن بەرامبەر یەکتر هەریەکەیان ئەوی تر وەک دوژمن و نەیار نیشان دەدات .. لەهەموو گوتارەکانیان دوو بەرە هەیە "ئێمە و ئەوان" لە ناوەرۆکی گوتاری هەریەکێکیان فریشتەیەک و شەیتانێک هەیە، خاوەنی گوتار خۆی وەک فریشتەو بەرامبەر وەک شەیتان نیشان دەدات!

کاوە محەمەد رۆژی (٢٠١٦/١٢/١٢) کەسێک لەتەشریفاتی (ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم) پەیوەندی پێوەکردم بۆ کۆبوونەوەی سەرۆکایەتیی حکومەت لەگەڵ سەرۆکی فراکسیۆنە کوردستانییەکان و ئەندامانی لیژنەکانی (دارایی، نەوت و بەرگری)، لە ئەجێندای کۆبوونەوەکەم پرسی، وتی؛ (کاک نێچیرڤان وتار و کاک قوباد پریزینتەیشن-یان هەیە)، کاک (رابەر سدیق-وەزیری دارایی بە وەکالەت) قسەدەکات، دواتریش (د.ئامانج رەحیم-سکرتێری ئەنجومەنی وەزیران) روونکردنەوەی دەبێت، پاشان نیو سەعات دانراوە بۆ گفتوگۆکردن لەگەڵ ئێوە !..واتە نزیکەی (٢٠) پەرلەمانتار تەنها نیو سەعات قسەبکەن، بەڵام زۆربەی کاتی کۆبوونەوەکە ئەوان قسەبکەن و محازەرەمان پێ بڵێن و ئێمەش وەک (تەڵەبەی عاقڵ) گوێیان لێ بگرین. هەرزوو لەگروپی فراکسیۆن نووسیم؛ من لەگەڵ ئەوەم بایکۆتی کۆبوونەوەکە بکەین، بەڵام رای ئێوەم دەوێت، ئەوانیش جگە لە (مەسعود حەیدەر) هەمان رایان هەبوو، بۆ وەرگرتنی رای بزووتنەوەکەش، قسەم لەگەڵ (م.جەلال جەوهەر-رێکخەری ژووری پەرلەمان و حکومەت) کرد، ئەویش هەمان رای هەبوو، بەڵام وتی؛ با بزانین برادەرانی تری گردەکە چی دەڵێن، هەموومان لەسەر ئەوە کۆک بووین کە راوێژ لەگەڵ فراکسیۆنە هاوپەیمانەکانمان بکەین و رای پێشوەخت نەڵێین تا بەیەکەوە بڕیارێکی هاوبەش دەدەین. بۆیە پەیوەندیم بە (ئەحمەدی حاجی رەشید-کۆمەڵ)ەوە کرد، وتی؛ بە رای خۆم لەگەڵ بایکۆتکردنیم، بەڵام با قسەیەک لەگەڵ مەکتەبی سیاسی بکەم، (ئاڵا تاڵەبانی-یەکێتی) وتی؛ بەراشکاوی من ناتوانم جارێکی تر تەحەدای مەکتەبی سیاسی بکەمەوە، با راوێژێکیان لەگەڵ بکەم و وەڵامت دەدەمەوە، (د.موسەنا ئەمین-یەکگرتوو) هەرزوو بە کەناڵەکانی میدیای راگەیاندبوو کە بەشداردەبن و نیوەڕۆش پەیوەندی پێوەکردبووم و وتی؛ با پێشنیاری کۆبوونەوە لەگەڵ حکومەت بکەین، دواتر لەگەڵ (ئاڵا تاڵەبانی و ئەحمەدی حاجی رەشید) رێککەوتین کە جارێ داوای دواخستنی کۆبوونەوەکە بکەین، راوێژم بە فراکسیۆن و (م.جەلال جەوهەر) کرد، ئەوانیش دواخستنەکەیان پێ باش بوو. داوای دواخستنی کۆبوونەوە عەسری (٢٠١٦/١٢/١٣) سەرۆکی هەر چوار فراکسیۆن (ئاڵا تاڵەبانی-یەکێتی، ئەحمەدی حاجی رەشید-کۆمەڵ، د.موسەنا ئەمین-یەکگرتوو و کاوە محەمەد-گۆڕان) لە نووسینگەی پەرلەمانی عیراق لە سلێمانی، کۆبووینەوە و باسمان لە هەڵوێستی هاوبەش بەرامبەر کۆبوونەوەکەی حکومەتی هەرێم کرد کە بڕیارە سبەی (١٢/١٤) بکرێت، بۆئەوەی بەیەکڕیزی بمێنینەوە، لەسەر ئەوە رێککەوتین کە جارێ داوای دواخستنی بکەین، من پێشتر رەشنووسی راگەیەنراوێکم ئامادەکردبوو، لەو شوێنەی کە داوای دواخستن دەکەین، نووسیبووم؛ دواتر لە (جەدوا)ی کۆبوونەوەکە و ئەجێندا و ئامانجەکانی دەکۆڵینەوە...تاد، مەبەستم بوو کە ئەو وشەیەی تێدابێت کە ئاماژەیە بۆ ئەوەی رەنگە دواتریش بەشداری تێدا نەکەین، لەسەر ناوەرۆکەکەی رێککەوتین و دواتر بۆ حکومەتی هەرێم و برادەرانی گردەکەشم نارد. حکومەتی هەرێم یاسای بودجەی رەتکردەوە ١٤/١٢/٢٠١٦ پێش ئەوەی لەگەڵ فراکسیۆنە کوردستانییەکانی پەرلەمانی عیراق کۆببنەوە، ڕۆژی(٢٠١٦/١٢/١٤) ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم کۆبوونەوە و رایانگەیاند؛ کە یاسای بودجەی ساڵی (٢٠١٧)ی عیراق لەبەرژەوەندیی هەرێمی کوردستان نیە و رەتیدەکەنەوە، پێشتریش لە (١٢/٦)دا روونکردنەوەیەکیان بڵاوکردبۆوە و رایانگەیاندبوو کە ئەوەی لەبارەی شایستە داراییەکانی هەرێم لە پرۆژە یاسای بودجەدا جێگیرکراوە، پیلانێکی مەترسیدارە و پێویستە پەرلەمانتارانی کورد بەشداری نەبن. بڕیاری بەشداریکردن لەکۆبوونەوەی حکومەت لەم چەند رۆژەدا لەگەڵ (ئاڵا تاڵەبانی و ئەحمەدی حاجی رەشید) لەسەر خەت بووم، دیار بوو لەناو حزبەکانیاندا ئاراستەی بڕیار بەرەو ئەوەبوو کە بەشداری لەکۆبوونەوەکەی حکومەت دا بکەن، بۆیە رۆژی (١٢/١٩) سەرۆکی هەر چوار فراکسیۆن (گۆڕان، یەکێتی، کۆمەڵ و یەکگرتوو) لەنووسینگەی پەرلەمانی عیراق لەسلێمانی کۆبووینەوە، هەرسێ فراکسیۆنەکەی تر رایان وابوو کە بەشداری لەکۆبوونەوەکە بکەن، من وتم؛ تا سبەی راوێژی ناوخۆیی خۆمان لەناو گۆڕان ماوە کە بڕیار بدەین بەشداری دەکەین یان نا، ئەگەر بڕیاری بەشدارینەکردنمان دا، ئێمە رێز لەرای ئێوە دەگرین، ئەکید ئێوەش تێگەیشتنتان بۆ هەڵوێستی ئێمە دەبێت، گرنگ ئەوەیە هاوهەڵوێست بمێنینەوە و جیارازیمان لەبەرامبەر بەشداریکردن لەکۆبوونەوەیەک، یەکڕیزیمان تێکنەدات. دوای ئەوە بە هاوڕێیانی فراکسیۆنم راگەیاند؛ کە هەڵوێستی ئەوان بەمجۆرەیە، بەڵام پێویستە کەس لەئێمە شتێک نەنووسین و  رانەگەیەنین کە ئەوان ئیحراج یان بریندار بکات، بۆئەوەی دواتر بتوانین یەکڕیزییەکەمان بپارێزین. پاشان لەگەڵ (م.جەلال جەوهەر) قسەمکرد و پێشنیارمکرد کە سبەی (ئارام شێخ محەمەد-جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عیراق و من و خۆی و برادەرانی تری گردەکە) کۆببینەوە تا بڕیاری یەکلاکەرەوە بدەین، ئەو وتی؛ ئەمڕۆ پاش کۆبوونەوەکەمان لەگەڵ (پارتی)، خۆمان کۆبووینەوە و برادەرانی گردەکە لەگەڵ ئەوەن بەشداری لەکۆبوونەوەکە بکەن. کاک نەوشیروان: لەهاوپەیمانەکانتان دامەبڕێن سەرلەبەیانیی (٢٠١٦/١٢/٢٠) من و (ئارام شێخ محەمەد) لەگردی زەرگەتە لەگەڵ هەریەک لە (قادری حاجی عەلی، عوسمانی حاجی مەحمود، م.جەلال جەوهەر، مستەفای سەید قادر، م.جەمال محەمەد، د.یوسف محەمەد سادق، ئاواتی شێخ جەناب، حەمە تۆفیق رەحیم، د.ئیسماعیل نامیق، عەبدلرەزاق شەریف و زمناکۆ جەلال) کۆبووینەوە، زۆربەیان لەگەڵ ئەوەبوون کە بچین بۆ کۆبوونەوەکە (ئارام، د.یوسف، حەمە تۆفیق رەحیم، زمناکۆ و من) لەگەڵ بەشداریکردن نەبووین، م.جەمال وتی؛ دوێنێ شەو لەگەڵ (کاک نەوشیروان) قسەمکرد، لەوبارەیەوە لێمپرسی، وتی؛ ئاساییە بچن بۆ کۆبوونەوەکە، راستیەکەی من مەبەستم بوو کە بڕیاری بەشدارینەکردن بدەین، تێبینیمکرد کۆبوونەوەکە بەسەر هەردوو راکەدا دابەشبووە، کە (م.جەمال) وای وت، من وتم؛ رەنگە دەرفەت نەبووبێت (م.جەمال) هەموو وردەکارییەکانی بۆ باس بکات، بۆیە روخسەتم بدەن خۆم قسە لەگەڵ (کاک نەوشیروان) دەکەم و بڕیاری کۆتایی لێ وەردەگرم، وتیان؛ باشە. عەسری هەمان رۆژ تەلەفۆنم بۆ (کاک نەوشیروان) کرد کە ئەوکاتە بۆ عیلاج لەبەریتانیا بوو، و رای فراکسیۆن و کۆبوونەوەکەی ئەمڕۆ و هەردوو جڤات و چوار فراکسیۆنەکە و لێکەوتەکانی چوون و نەچوونم بۆ روونکردەوە و وتم رای ئێوە چیە ؟..وتی؛ بابەتەکە ئاڵۆزە، وتم منیش لەبەر ئەوە پەنام بۆ ئێوە هێناوە کە یەکلای بکەنەوە، وتی؛ رای تۆ چیە ؟ وتم؛ من لەگەڵ بەشدارینەکردنم، هەموو فراکسیۆن (جگە لەمەسعود حەیدەر) ئەو رایەیان هەیە، وتی؛ راستی من لەگەڵ پرەنسیپی بایکۆتکردن نیم و پێمباشە بچن و لە سێ فراکسیۆنەکەی تر دانەبڕێن کە هاوپەیمانی یەکترن، دوێنێ-ش وەفدی پارتی هاتوون بۆ لامان، رەنگە دۆخەکە ئاسایی ببێتەوە، بڕۆن لەکۆبوونەوەکە قسەی خۆتان بکەن و پێیانبڵێن کە ئێوە شکستتان هێناوە، ئەگەر هەر سووربوون لەسەر رای خۆیان، دواتر لەکۆنگرەیەکی رۆژنامەنووسیدا بەرپرسیارێتیی ژیانی خەڵک قورستر بخەنە ئەستۆیان، دوایی لێی پرسیم؛ ئەگەر بەشداربن، کێشە لەناو فراکسیۆنەکەتان دروست نابێت ؟ وتم؛ رای ئەوانم پێ وتیت، بەڵام ئەگەر ئێێوە بڕیارتان لەگەڵ بەشداریکردن بێت، هەموومان پابەند دەبین پێوەی و باوەڕ ناکەم کێشە دروست ببێت.   رەخنەبارانکردنی سەرۆکایەتیی حکومەت سەعات (١١)ی سەرلەبەیانی (٢٠١٦/١٢/٢١) لەسەرۆکایەتیی ئەنجومەنی وەزیران لەهەولێر، هەریەک لە (ئارام شێخ محەمەد-جێگری سەرۆکی پەرلەمانی عیراق، سەرۆکی فراکسیۆنەکان؛ ئاڵا تاڵەبانی-یەکێتی، کاوە محەمەد-گۆڕان، خەسرەو گۆران-پارتی، ئەحمەدی حاجی رەشید-کۆمەل و جەمال کۆچەر-لەجیاتی سەرۆکی فراکسیۆنی یەکگرتوو)، ئەندامانی کورد لەلیژنەی دارایی (حاکم سەرحان-پارتی، مەلا قادر-یەکێتی و مەسعود حەیدەر-گۆڕان) لەگەڵ سەرۆکایەتیی حکومەت کۆبووینەوە کە بریتی بوون لە (نێچیرڤان بارزانی-سەرۆک، قوباد تاڵەبانی-جێگری سەرۆک، ئاشتی هەورامی-وەزیری سامانە سروشتییەکان، د.عەلی سندی-وەزیری پلاندانان، عەبدلسەتار مەجید-وەزیری کشتوکاڵ، مەولود باوە موراد-وەزیری کاروباری پەرلەمان، رابەر سدیق-وەزیری دارایی بە وەکالەت، سەفین دزەیی-وتەبێژی حکومەت، فازڵ نەبی-بریکاری وەزیری دارایی عیراق و د.ئامانج رەحیم-سکرتێری ئەنجومەنی وەزیران)، ئێمە بە راشکاوی قسەی خۆمان کرد و پێمانوتن کە سیاسەتی سەربەخۆ فرۆشتنی نەوتیتان شکستی هێناوە، پلان و هەنگاوێکی جدیتان نەبووە بۆ چاکسازی، یەک شتتان کرد کە ئەویش بڕینی مووچەی خەڵک بووە بە ناوی (پاشەکەوتکردن-ەوە)، بێ خەم بوون بەرامبەر یاسای بودجە، وەفدێکتان نەهاتنە بەغدا کە هاوکارمان بن تا بەیەکەوە شەڕ لەسەر بەشە بودجەی هەرێم و پێشمەرگە بکەین، رۆژانی گفتوگۆی بودجە (عمار الحکیم) خۆی و پارێزگارەکان رۆژانە لەپەرلەمان بوون بۆ بەرگریکردن لەبەشی (حەشدی شەعبی) و پارێزگاکانیان، ئێوە پێش ئەوەی گوێ لەئێمە بگرن، یاساکەتان رەتکردەوە...تاد. (ئاڵا تاڵەبانی) سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی بە راشکاوی رەخنەی لەحکومەتی هەرێم گرت، (قوباد تاڵەبانی)  وتی؛ ئەمەی (ئاڵا) دەیڵێ تەعبیر لەسیاسەتی یەکێتی ناکات، (ئاڵا) وەڵامیدایەوە و وتی؛ بەڵێ ئەوەی من تەعبیر لەسیاسەتی یەکێتی دەکات، چونکە من ئەندامی سەرکردایەتیم (مەبەستی ئەوە بوو کە قوباد ئەندامی سەرکردایەتی نیە).. تیمی حکومەتی هەرێم بە روونی دانیان بەوەدا نا کە کەمتەرخەم بوون، وتیان؛ ئەم دۆخە دژوارەی ئەمڕۆ نە بەغدا و نە ئێوەی پەرلەمانتاران لێی بەرپرسن، بەڵکو بەهۆی ململانێی حزبی و کاریگەریی نەرێنی بەسەر ئیشوکاری حکومەت-ەوە دروست بووە، وتیان؛ راستە کەمتەرخەم بووین بەرامبەر یاسای بودجە، بەڵام داوامان ئەوەیە کە هاوئاهەنگی لەنێوانماندا بەردەوام بێت، پاشان ئەندامانی لیژنەی دارایی (ئەحمەدی حاجی رەشید و مەسعود حەیدەر) روونکردنەوەیان بە داتا و بەڵگە خستەڕوو کە جێبەجێکردنی یاساکە لەبەرژەوەندیی خەڵکی هەرێمی کوردستانە، (د.ئامانج رەحیم)یش داتاکانی حکومەتی خستەڕوو کە گوایە نەوت رادەستی بەغدا نەکەن، لەقازانجیانە و باشترە بۆ هەرێم ! وتیان؛ ئێمە ئامادەین کە ئەگەر یەک دۆلار لەبەغداوە زیاترمان دەستکەوێت، یاساکە جێبەجێ بکەین، منیش لێرەدا وەڵامی سەرۆکی حکومەتم دایەوە و وتم؛ باشە ئێوە بە نەوتی هەرێم و کەرکوک مووچەی تەواوەتی خەڵک دابین بکەن، ئاوڕ لە یاساکە نادەینەوە، بەڵام کێشەی گەورە لەداتاکانتاندایە کە دامەزراوەیەکی چاودێری وردبینی تێدا نەکردووە و بیسەلمێنێت دروستن، جاران دەتانوت داهاتەکانمان کەمە و بەشی مووچە ناکات، ئێستا دەڵێن؛ نەخێر ئەوەی خۆمان لەهی بەغدا زیاترە !.. هەر لەو کۆبوونەوەیەدا، کە باس هاتە سەر یاسای نەوت و غاز، سەرۆکی حکومەتی هەرێم بە راشکاوی وتی؛ ئێمە لەگەڵ دەرچوونی یاسای نەوت و غازی فیدرالی نین و تا پیتان دەکرێ مەهێڵن دەربکرێت. ئەمەشی بۆ ئەوە بوو کە بتوانن لەسایەی یاسای نەوتی هەرێم درێژە بە سیاسەتەکەی خۆیان و ئەوەی ناویان لێ ناوە (سەربەخۆ فرۆشتنی نەوت) بدەن. سەبارەت بە هێزی پێشمەرگە و شایستە داراییەکانی، بە سەرۆکی حکومەتم وت؛ ئێوە لەساڵی (١٩٩٩)ەوە سەرۆکی حکومەتن (تەنها دوو ساڵەکەی د.بەرهەم-ی لێ دەرچێت)، با بزانین چیتان کردووە بۆ شایستە داراییەکانی هێزی پێشمەرگە ؟ لەکاتێکدا بە پێی یاساکانی بودجە (باسی یاساکانی بودجەی حەوت هەشت ساڵی پێشترم کرد) دەقێک هەبووە کە تێیدا هاتووە؛ سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی فیدرال و سەرۆکی حکومەتی هەرێم لەسەر رێژەیەک بۆ پێشمەرگە رێکدەکەون)، وتی؛ ئەوە (مالکی) رێگر بووە، وتم کاتی خۆی ئەو بە (٨٠) هەزار پێشمەرگە رازی بووە کە شایستە داراییەکانیان لە بەغداوە بۆ سەرف بکرێت، (مام جەلال) قسەی لەگەڵ کردبوو، لەبەر خاتری ئەو کردبووی بە (٩٠) هەزار، بەڵام کاک (مەسعود بارزانی) پێداگری لەسەر (١٢٠) هەزار کردبوو، بۆیە هیچ نەکرا.. ئیتر باش لەوە گەیشتین کە هەموو ئەم داتا و بیانووانەیان هەر بۆ ئەوەیە کە یاساکە جێبەجێ نەکەن، ئەو زیادەیەش لەداهات، هیچ خێرێکی بۆ خەڵک نەبووە، چونکە زیاتر لە (٤٠%)ی داهاتی مانگانەی هەرێم بۆ قەرز و شایستەی کۆمپانیاکانی نەوت دەچێت کە بەشێکیان کۆمپانیای حزبەکانن. دوای کۆبوونەوەکە و لەبەردەم باڵەخانەی ئەنجومەنی وەزیران، ئێمە و یەکێتی و کۆمەڵ قسەمان بۆ کەناڵەکانی راگەیاندن کرد، (ئاڵا تاڵەبانی) وتی؛ کۆبوونەوەکە ئەرێنی بوو و لێکتێگەیشتن هەبوو، (ئەحمەدی حاجی رەشید) وتی؛ ئیتر بەرپرسیارێتی دەکەوێتە ئەستۆی حکومەتی هەرێم، منیش وتم؛ پێویستە حکومەتی هەرێم یاسای بودجە جێبەجێ بکات و متمانەشمان بە داتاکانی حکومەتی هەرێم نیە..   * بەشێک لەکتێبی (کورسییەک لەتەختەی مێژوو..ئەودیوی رووداوەکانی ساڵانی پەرلەمانتاریم)  

رێبوار کەریم وەلی زۆر بە کورتی. ئەمڕۆ دادگای ئیستانبوڵ (ئەکرەم ئیمامئۆغڵو)ی سەرۆکی شارەوانیی ئیستانبوڵی بە 2 ساڵ و 7 مانگ و 15 رۆژ حوکم دا. ئەگەر حوکمەکە لە دادگای ئیستئناف قەبوڵ بکرێ، تا تەواو بوونی حوکمەکەی هەم لە پۆستەکەی لادەدرێ و هەمیش بۆی نییە لە هیچ کایەیەکی سیاسی بەشدار بێت. ئیمامئۆغڵو چاوەڕوان دەکرا رکابەری ئەردۆغان بێت لە هەڵبژاردنەکانی حوزەیرانی 2023 و، پێشبینیی ئەوەش دەکرا کە لە خولی یەکەمدا لە ئەردۆغان بباتەوە. ئەگەرچی ئیمامئۆغڵو، سەر بە  جەهەپەیە، بەڵام کەسایەتییەکی میانەڕۆ و لیبراڵە کە لە هەڵبژاردنی رابردوو بە پاڵپشتیی کورد سەرکەوت و بووە تەنها کەس کە توانیبێتی لە بیست ساڵی رابردوو ئەردۆغان شکست بدات. ئێستا ئۆپۆزیسیۆن دەبێ بیر لە کەسێکی دیکە بکەنەوە، بەڵام راستییەکەی ئەوەیە کە بردنەوەی هیچکەس لە ئەردۆغان بە قەدەر بردنەوەی ئیمامئۆغڵو قاتیع و بنبڕ نابێ. بۆ؟ سبەی ئەردۆغان بەهەر کەسێکی دیکە بدۆڕێنێت، ئەنجامەکە رەت دەکاتەوە و دەڵێ فێڵ کراوە، بەڵام بە حوکمی ئەوەی دووجار لە هەڵبژاردنەکانی شارەوانی لە 2019 دا بە ئیمامئۆغڵوی دۆڕاندبوو، نەیدەتوانی بڵێ فێڵم لێکراوە. چونکە کاتێک کە ئیمامئۆغڵو بە 14 هەزار دەنگ هەڵبژاردنی بردەوە، ئەردۆغان هەڵبژاردنەکەی دوبارە کردەوە و ئەمجارە بە 800هەزار دەنگ دۆڕاندی! دورخستنەوەی ئیمامئۆغڵو دەستی ئەردۆغان واڵا دەکات تا بتوانێ تانە لە ئەنجامی نەخوازراوی خۆی بدات و بۆی بچێتەسەریش. بە کورت و کرمانجی  ئەوە ئەسڵی مەسەلەکەیە.

مەریوان وریا قانع وەک ھەمیشە ئیسلامییەکان، وەک بزاوتێکی ئایدیۆلۆژیی و سیاسیی، یەک گروپی ھاوشێوە و لێکچوونین، ئەوان لەناوخۆیاندا نەک تەنھا لەڕووی سیاسییەوە جیاوازن، بەڵکو لە تێگەیشتنیشیان بۆ دین و بۆ حەڵاڵ و حەرام و بۆ دەشێ و ناشێی دینیی و ئەخلاقیش، تەواو جیاواز و ناکۆک و دژ بەیەکن. ھەموویان باس لە ئیسلام دەکەن، بەڵام ئیسلامەکانیان تەواو ناکۆک و دژبەیەکە. بۆ نموونە، لە ھەفتەی یەکەمی دەستپێکردنی یارییەکانی جامی جیھاندا، سەرۆکی پێشوی ”پارتی نور“ و سەرۆکی ئێستای ئەوپارتە، سەیرکردنی یارییەکانیان حەرامکرد و لەوەدوان کە ئیسلام سەیرکردنی یاریی بە ڕاست نازانێت و موسڵمانان لە قیامەتدا تووشی لێپرسینەوە دەکات. کەچی لیژنەی فەتوای زانکۆی ئەزھەر و مامۆستایەکی ئەو زاکۆیە فەتوای ئەوەیان دا کە سەیکردنی یارییەکان نەک حەرام نییە، بەڵکو بۆ گەشەی عەقڵیش باشە. پارتی نور پارتی ھێزە سەلفییەکانی میسرە و دوای ڕاپەڕینەکانی بەھاری عەرەبی لەو وڵاتەدا دامەزرا. دامەزرێنەرە سەلەفییەکانی ئەم پارتە ساڵانێکی درێژ باسیان لەوەدەکرد کە ئەوان سیاسەت ناکەن و دینداریی و سیاسەت نابێت بەیەکتری تێکەڵبکرێن. ئەوان پێیانوابوو حوسنی موبارەکی سەرۆکی میسر، گەرچی ھەنێک خراپەکاری ھەیە، بەڵام ھاوکات وەلی ئەمری میلەتەکەیە و موسڵمانان پێوسیەت گۆێڕایەڵی فەرمایشەکانی بن. بەڵام کە بەھاری عەرەبی دۆخەکەی گۆڕیی و ئەگەری ھەڵبژاردنێکی پەرلەمانی ڕاستەقینەی خستە بەردەمی میلەتی میسر، ئەم سەلەفییانە، کە خاوەنی کۆمەڵێک ڕێکخراوی دینیی بوون، بە پێچەوانەی قسەکانی پێشوتریانەوە، بە  پەلە پارتێکی سیاسیان بە سەرۆکایەتی یاسر بورھامی دروستکرد. سەرەتا سەلەفییەکانی میسر، بە تایبەتی سەرۆکەکەیان یاسر بورھامی، دژی ڕاپەڕینەکانی بەھاری عەرەبی بوون و داوایان لە خەڵکی ئەو وڵاتە دەکرد بەشداری خۆپیشاندانەکان نەکەن. بەڵام کە ڕاپەڕینەکە سەرکەوت ئەوان پارتەکە سیاسییەکەیان دروستکرد و بڕیاری بەشداریکردنی ھەڵبژاردنیان دا، ھاوکات بە شێوەیەکی بەرفراوان لە لایەن قەتەرەوە ھاریکاری کران و لە ھەڵبژاردنەکەی ساڵی ٢٠١١دا،  ١١١ ، سەد و یازدە کورسیان، لەکۆی  ٤٩٨ کورسییەکەی پەرلەمانی میسری بردەوە، کە دەکاتە ٢٢% دەنگەکانی میسر. بەمەش بوون بە دووھەمیان پارتی سیاسیی ئەو وڵاتە لە دوای ئیخوانی موسلیمینەوە. دوای ھەڵبژاردنەکانیش لەگەڵ ئیخوانەکاندا بەیەکەوە حکومەتیان دروستکرد و لە ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتیشدا دەنگیان بە محەمەد مورسی کاندیدی ئیخوان، دا. بەڵام دوو ساڵ دواتر کە ئیخوانەکان تووشی فشاری سوپا و فشاری بەشێکی گرنگی کۆمەڵگای میسری بوونەوە، پارتی نور لە ئیخوانەکان ھەڵگەرایەوە و لە سڵی ٢٠١٣دا پشتگیری کۆدێتاکەی عەبدولفەتاح سی سی یان دژ بە مورسی و حوکمی ئیخوانەکان، کرد.   پارتی نور، وەک پارتێکی سەلەفیی، ژمارەیەکی زۆر ئەندام و ھەواداری ژنانیان ھەبوو، بەڵام ئەگەر یاسای ھەڵبژاردن ناچاری نەکردبان، نەیاندەویست کاندیدی ژنیان بۆ پەرلەمان ھەبێت، لەو شوێنانەدا کە یاساکە ناچاری نەدەکردن کاندیدی ژنیان نەبوو. لە ھەمانکاتدا کاندیدە ژنەکانیان بۆیان نەبوو لە پروپاگەندەی ھەڵبژاردانی پەرلەماندا، وێنەی خۆیان لەسەر پۆستەر و لافیتەکانیان دابنێن. ئەمە بەلای ئەو پارتەوە حەرامبوو.  ھەروەھا لەو کارتی ناسنامەیەدا کە ئەم پارتە بۆ ئەندامەکانی دروستدەکرد، کارتی پیاوان وێنەی لەسەربوو، بەڵام کارتی ژنان وێنەی لەسەر نەبوو. ئەم پارتە سەلەفییە ئیسلامییە ھەڵگری پرۆژەی دامەزراندنی دەوڵەتێکی ئیسلامییە شەریعەت حوکمی بکات، بەڵام ئیسلام و شەریعەت بەوجۆرەی ئەوان لێیتێگەیشتون.  یونس مەخیون، سەرۆکی پێشوی پارتی نور، لە ڕۆژی ٢٧ مانگی ١١ ی ئەمساڵدا، واتە ھەفتەیەک دوای دەستپێکردنی یارییەکانی جامی جیھان، سەیرکردنی یارییەکانی حەرام کرد و لەسەر لاپەڕەی فەیسبوکی خۆی نووسی: ”سەیرکردنی یاریەکانی جامی جیھان بەفیڕۆدانی کاتە، لە ڕۆژی قیامەتدا موسڵمانەکان ڕووبەڕووی لێپرسینەوە دەبن بۆ ئەو کاتەی لە سەیرکردنی یاریدا بەفیڕۆیان داوە“. ھەروەھا خۆشویستن و ھاندانی یاریزانەکانی، وەک ئەوەی بەرامبەر میسی یاریزانی ھەڵبژاردەی ئەرژەنتین دەکرێت،  بە نەشیاو ناوبرد، چونکە ئەم خۆشویستن و ھاندانە وەک  دروستکردنی بت و پەرستنی بتە وایە. ھاوکات دەربارەی قەتەر دەنووسێت: ”ئێمە شانازی بە وڵاتێکی عەرەبییەوە ناکەین کە مۆندیالەکەی ڕێکخستووە و ملیارەها دۆلاری بۆ ئەو چالاکییە خەرج کردووە. هیوادارین بوارەکانی تر کە شوێنی شانازی بن بۆ ئێمە گرننگیان پێبدرێت، وەک دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی، بەوشێوەیەی ئێران دەیکات”. لەسەر ھەمان نەزم یاسر بورھامی، دامەزرێنەری پارتی نور، ئەو حەماسەتەی کە تەماشاکەران بۆ یاریکەکانی نیشانئەدەن بە ”مەیلی جاھیلیەت“ ناودەبات. (لای خۆمان ئیسلامییەکان ئەو حەماسەتەیان وەک جیھاد دژ بە کافر و سەرکەوتنی ئیسلام بەسەر کوفردا نیشاندا) وەک پێشتر ھێمام پێکرد، بەرامبەر بەم حەرامکردنەی سەیرکردنی یاری تۆپی پێ لەلایەن سەلەفیەکانەوە لە میسر، لیژنەی فەتوا لە ھەمان وڵاتدا، دژە فەتوایەکی پێچەوانە دەردەکات و جەغت لەوەدەکات کە سەیرکردنی یارییەکان بەپێی شەریعەت ڕێپێدراوە و حەرام نییە. ھاوکات  یەکێک لە مامۆستاکانی زانکۆی ئەزھەریش، بەناوی ئامینە ناسر، بە پێچەوانەی سەلەفییەکانەوە دەڵێت ”سەیرکردنی یارییەکانی تۆپی پێ بە کات بەسەربردنێکی ڕێگەپێدراو دەزانێت کە ئەقڵ بەھێزدەکات و هیچ ناڕەزایەتییەکی ئیسلامییانەش بەرامبەر بەو سەیرکردنە نییە“. ئەوەی لێرەدا تێبینی دەکرێت دووشتە: یەکەم: ئیسلامییەکان لەناو خۆیاندا تەواو دابەش و پارچەپارچەن و  فەتوا و فەتوای پێچەوانە دژ بەیەک دەردەکەن، ھەریەکیێکان ئیسلام بە خواست و بەپێی عەقڵ و تێگەیشتنی خۆی لێکئەداتەوە. بەمەش لەباتی باسکردنی ئیسلامێک ئێمە لەبەردەم باسکردنی چەندەھا ئیسلامی جیاوازداین تەنانەت لەناو خودی ھێزە ئیسلامییەکان خۆشیاندا. سڵ لەوەش ناکەنەوە ئەمیان ئەویتریان بە بیدعەچی و نەزان و موشریک ناوببات.  دووھەم: ئەم ھێزانە بە پلەی یەکەم سیاسەت دەکەن نەک دینداریی، کە سیاسەتیش دەکەن، بە ئاسانی پێگە و ھەڵوێستی سیاسیی خۆیان دەگۆڕن، وەک لە دۆخی پارتی نور لە میسردا دەیبینین. خودی گۆڕانەکەش پەیوەندیی بە ئیسلام و دین و دیندارییەوە نییە، بەڵکو پەیوەندیی بە قازانج و مەسڵەحەتی پارتەکە و سەرکردەکانییەوە ھەیە.  ھەم وێنەکە و ھەم بڕیارێک لە زانیارییەکانی ناو ئەم نووسینە لە سایتی مۆنیتێرەوە وەرگیراوە، Al-Monitor .   

د.بەختیارشاوەیس لێرەو لەوێ ، ناوە ناوە گوێبیستی ئەوە دەبین کەلایەنە سیاسیەکان سەرقاڵن بەگفتوگۆی چۆنیەتی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشەوەختەوە کەدواهەمینجاریان گوایە دوێنێ شەو لایەنەکانی هاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت لەماڵی عەمار حەکیمی سەرۆکی رەوتی حیکمە سەبارەت بەهەڵبژاردنی پێشوەختی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکان و یاسای هەڵبژاردنەکان کۆبونەتەوە وەک بەشێک لەمیدیا عیراقیەکان ئاماژەیان بۆ کردوە. بۆ ئەوەی لەهەلومەرجی ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی تری پێشەوەخت بگەین ، لەهەمووی گرنگتر پێویستە هەڵاوێردی ئەو زەمینەسازیە بکەین کەتیایدا خودی پرۆسێسەکەی تیا ئەنجام دەدرێ. لەرەهەندەکانی دیموکراسی، سیاسی، ئیداری، ئابووری ، یاسای یەوە دەکرێ ئەو گۆشانە ببینین کەدەبنە هۆکارگەلی زەمینەسازی هەڵبژاردن. * لەرەهەندی دیموکراسیەوە: ئەگەر هەڵبژاردن کۆڵەکەو سەرەتای دیموکراسی بێت ( ئەڵبەت ئەنجامدانی هەڵبژاردن مەرجی بوونی دیموکراسی نیە ) ، ئەوا ئەو بەشداریە لاواز و کرچ و کاڵەی کەخەڵک بەگشتی لە هەڵبژاردنی پێشوەختی ساڵی رابردوو ، دەرخەری لاوازبوونی یەکجاری متمانەی خەڵکی عیراقە بەدیموکراسی و بەگۆرینی ئیجابیانەی دەسەڵات و ئاڵوگۆری حوکم.  هەڵبژاردنی ئۆکتۆبەری پار ، دەرهاویشتەی شەپۆلێکی گەورەی نارەزایەتی و خۆپیشاندانی بەرفراوانی هاوڵاتیان بوو لەبەغدادی پایتەخت و زۆربەی پارێزگاکانی باشوور و ناوەراست. ئامانجی خۆپیشاندەران گۆرینی سیستەمی سیاسی و پەرێزخستنی ئەو دەموچاوانە بوو کەسەرچاوەی قەیرانەکانن. بۆئەم مەبەستە یاسای نوێ لەپەرلەمان بەگوشار تێپەرێنرا، بازنەکانی هەڵبژاردن لە ١٨ بۆ ٨٣ زیادکرا، بەیاسا دەرفەت بەکەسانی سەربەخۆی دەرەوەی حیزب و خاوەن دەسەڵات و هێز و پارە رەخسا. ساڵێکیش لەپێش وادەکەی پەرلەمان بۆیەکەمجار خۆی هەڵوەشاندەوە. سەرەنجام چی بەرهەم هات؟ هەمووی ٣٠ بۆ ٤٠ کاندید لەوانەی ناو تشرینیەکان وەک سەربەخۆ دەرچوون کەهەر لەسەرەتاکانی کاری پەرلەمان کەوتنە ناو بەرداشی مانۆری سیاسیەکۆنەکان و بەئێستایشەوە هیچیان بەهیچ نەکرد. لەولاوە حیزبە سیاسیە حوکمرانەکانی رابردوو بەناوی جیاواز و بەشێوازی جیاواز بەتۆکمەتر گەرانەوە و لەسەر هەمان بەزم و بالۆرەی پێشتر بەردەوامبوون.  لەم روانگەوە، ئەگەر متمانەی هاوڵاتی بەهەڵبژاردن و کۆی دیموکراسیەت هێندە لاوازبوو بێت کە کەمتر ٣٠٪ بەشداری هەڵبژاردن بکەن وەک ئەوەی ٢٠٢١ روویدا ، ئەوا ئەگەر هەڵبژاردنی پێشوەختی دیکە لەعیراق بکرێ رێژەکە زۆر زیاتر دادەبەزێ و دەبێتە عەیبەیەکی تری پرۆسە سیاسیەکە. * رەهەندی سیاسی: دوای هەڵبژاردنی پێشوەختەی پار ، ناکۆکی سیاسی لایەنەکان ، توندترین گرژی بەخۆیەوە بینی. کار گەیشتە سەر جوڵاندنی شەقام دژی یەکتر، نوێژی بەکۆمەڵی هەینی، دەستبەسەراگرتنی پەرلەمان ، پەلاماردانی دەسەڵاتی دادوەری ، کۆنترۆڵکردنی ناوچەی سەوز، دواجار شەری چەکداری دووبەرەکەی شیعە لەناو ناوچەی سەوز لەمانگی ئابی رابردوو. ئەم دۆخە سەرەنجامەکەی بەوە کۆتایی هات کەبراوەی یەکەمی هەڵبژاردنە پێشوەختەکە لەپەرلەمان کشایەوە، بەڵام لایەنە دۆراوەکان حکومەتیان پێکهێنا. جا پرسیار ئەوەیە ، خەڵک کەبەشداری هەڵبژاردن دەکات و دەنگ دەدات، بۆئەوەیە کەئیرادەی ئەو زۆرینەی دەنگدەرە لەبەرێوەبردنی ژیانی رۆژانەی کۆی دەنگدەران رەنگبداتەوە. ئیستا ئەو ئیرادە زۆرینەیە لەدەرەوەیەو هیچ حسابێکی بۆنەکراوە. *رەهەندی ئیداریی: کەمتر لە دوو مانگە حکومەتی نوێی عیراق دەستبەکاربوە، چەند رۆژێکیشە خودی حکومەتەکە بەرنامەی کابینەکەی خۆی پەسەند کردوە. هەر بۆیە قسەکردن لەئەدائی حکومەتی نوێ ، یان هەڵسەنگاندنێکی زانستی و بابەتیانە بۆ سودانی و تیمەکەی کارێکی مەنتقی نیە و ئاسنی سارد کوتینە. لەمەش زیاتر ، مەسەلەکە کاتێک دەبێتە دیماگۆجی کە شەن و کەو بۆ ئەدائی کابینەیەکی وەزاری بکەیت ، کە خۆی دەرهاویشتەی کەڵەکەبووی کێشەگەلی چەندساڵی رابردوو بێ و بەمیرات بۆی مابێتەوە. ئەمەسەرباری ئەوەی کە ئەستەمە سودانی و هاوڕێکانی بتوانن شتێک بکەن جیاوازیەکی تۆخ لەنێوان خۆیان و ئەوانەی پێشتریان دروست بکات. *رەهەندی ئابووری: ئەلف و بای ئەنجامدانی هەڵبژاردن دابینکردنی پارەیە بەرێگەی یاسا، حاڵی حازر ئامادەکاریەکانی بودجەی ساڵی ٢٠٢٣ لەلایەن حکومەتەوە لەقۆناغەکانی کۆتایدایە و بریارە بەمنزیکانە بنێرێتە پەرلەمان، بەپێی یاسایش دوای خوێندنەوەی یەکەم نەدەتوانرێ بودجەکە بگەرێنرێتەوە بۆ حکومەت نەهیچ شتێکی بۆزیاد دەکرێ لەلایەن پەرلەمانەوە ، تەنها گواستنەوەی تیا دەکرێ. جا ئەو لایەنانەی کەتەپڵی هەڵبژاردنی پێشوەخت لێدەدەن بابچن جارێ بەیاسا پارەی بۆ دابین بکەن. *رەهەندی یاسایی: مەرجی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی داهاتوو، هەموارکردنەوەی ئەم یاسای هەڵبژاردنی پێشوەختەیە، ئەمەش لەسەروبەندی گێرمەوکێشەی پەسەندکردنی ئەنجامی هەڵبژاردنی پێشوەختی ئۆکتۆبەری رابردوو دادگای باڵا بریاری داوە. هەروەها لەولاوە سەدریەکان لەپەرلەمان نوێنەریان نەماوە، هاوپەیمانەکانیشیان کەسیادە و پارتین ئێستا بوونەتە بەشێک لەرکابەرەکانی سەدر و هاوپەیمانیەتی ئیدارەی دەوڵەتیان هەیە، هەر بۆیە سەدر بەو لاتەریکە سیاسی و ئیداریەوە کە تێی کەوتوە قایل دەبێ بەو کراسەی کەرکابەرەکانی لەپەرلەمان بۆخۆیانی بدوورن ( یاسایەکی هەڵبژاردنی دڵخوازی خۆیان دەربچوێنن) دەرەنجام: بەهەڵاوێردکردنی رەهەندەکانی سەرەوە، نەک زەمینەی هەڵبژاردنی پێشەوەخت لەئاسۆدا بوونی نیە، بەڵکو ئەوانەی کەئێستا لەحوکمدان ، هیچ کات و لەهیچ شوێنێکی تری رابردوو کەلەدەسەڵاتدابوون ، وەک ئێستا بەجوانی چنگیان لەکێکەکە گیرنەبوە تەنانەت ئەوکاتەی کەخودی مالکی لەدەسەڵات بوە. هەربۆیە رەنگە بەهەڵبژاردنی پارێزگاکان ، هەڵبژاردنی پێشەوەختەی نوێنەران دیزە بەدەر خۆنە بکەن ، بەتایبەتی ئەگەر سەدر هەروا بەو بێدەنگیە دابنیشێ کەئەمە دوور دەبینم.

كاوە محەمەد  بە کیتابێکی فەرمی کە ئاراستەی هەریەک لە (سەرۆک کۆمار، سەرۆک وەزیران و سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران)م کرد، باسم لەبوونی هێزەکانی تورکیا لەسەر خاکی عیراق و بۆردومان و پێشێلکردنەکانی سەروەریی عیراق کرد و ئاماژەم بەو یاداشتە کردبوو کە وەفدێکی هاووڵاتییان بە ئیمزای (٨٩١) کەس رادەستیانکردین (رۆژی ٣/٧/٢٠١٩ لەگەڵ د.غالب محەمەد لەنووسینگەی پەرلەمانی عیراق لەسلێمانی پێشوازیمان لێکردن)، یاداشتەکەش ئاراستەی رایگشتیی ناوخۆ و نێودەوڵەتی کراوە و داوای دانانی سنوورێک بۆ ئەو پێشێلکارییانە دەکەن تا دۆخەکە لەوە خراپتر و مەترسیدارتر نەبێت.. دواتر نووسینگەی سەرۆک وەزیران کیتابەکەیان ئاراستەی (راوێژکاری ئاسایشی نیشتیمانی و فەرماندەی پاسەوانانی سنوور و وەزارەتی دەرەوە کرد، لێرەدا دەقی وەڵامەکەی وەزارەتی دەرەوەی عیراق دەخەمەڕوو کە رۆژی (٤/٩/٢٠١٩) و بە ئیمزای (حسن سوادی ابو طبیخ-سەرۆکی فەرمانگەی دەوڵەتە دراوسێکان) بەدەستمگەیشت و ئاماژە بە هەڵوێستی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکات کە مافی (ڤیتۆ)ی بەکارهێناوە بۆ رێگریکردن لەدەرکردنی بەیاننامەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی؛ ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق/ نووسینگەی پەرلەمانتار کاوە محەمەد ئاماژە بە کیتابەکەتان ژمارە (٢٦ی رۆژی ٨/٧/٢٠١٩) سەبارەت بە بوونی سەربازیی تورکیا لەعیراق، لەمبارەیەوە وەزارەت روونیدەکاتەوە کە؛ -لەبارەی بوونی سەربازیی تورکیا لەشاری (بەعشیقە)، حکومەتی عیراق لەبەرزترین ئاستەکان و لەچەندین بۆنەدا ئیدانەی کردووە و داوایکردووە کە دەستوبرد ئەوێ بەجێبهێڵن، چونکە ئەمە پێشێلکارییەکی زەقی سەروەریی عیراقە و ناکۆکە لەگەڵ پەیوەندیی دۆستانە و دراوسێیەتیی باش، لەمبارەیەوە رۆژی (٦/١٢/٢٠١٥) لەلایەن وەزارەتەوە بانگهێشتی باڵێۆزی تورکیا کراوە و یاداشتی ناڕەزایی رادەستکراوە. -وەزارەت هەوڵی بێوچانی داوە تا پرسی بوونی هێزەکانی تورکیا لە(بەعشیقە) بخرێتە کارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش و بڕیار یان بەیاننامەیەک دەربکات تا حکومەتی تورکیا ناچاربکات هێزەکانی بکێشێتەوە، دانیشتنێکی ئەنجومەنی ئاسایش لەوبارەیەوە بەڕێوەچوو، بەڵام وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەممریکا (خاوەنی ڤیتۆ) رەتیکردەوە کە ئەنجومەنی ئاسایش هیچ هەنگاوێک بنێت چ بە شێوەی (بڕیار، بەیاننامەی سەرۆکایەتی، بەیاننامەی رۆژنامەنووسی یان رەگەزەکانی بەیاننامەیەکی رۆژنامەنووسی بێت). -لەچوارچێوەی (جامیعەی عەرەبی)دا وەزارەت کاری لەسەر تەرخانکردنی تواناکانی کرد تا بڕیارێکی ئیدانەکردنی سەبارەت بە بوونی هێزە سەربازییەکانی تورکیا لەشاری (بەعشیقە) دەستکەوێت، دەرەنجامی ئەو هەوڵانەش بڕیاری ژمارە (٨٠٢٤) بوو کە لەخولی ئاسایی ژمارە (٢٤٥ی ١١/٣/٢٠١٦) دەرچوو. -بەڵام سەبارەت بە بۆردومانی بەردەوامی خاکی عیراق لەلایەن تورکیاوە، وەزارەت لەهەوڵەکانیدا نامەی ناڕەزایی بۆ هەریەک لە(سکرتێری گشتیی نەتەوەیەکگرتوەکان و سەرۆکی ئەنجومەنی ئاسایش ناردووە، ئەویش دوای ئەوەی فڕۆکەکانی تورکیا لە (٢٥/٤/٢٠١٧) شاری (سنجار)یان بۆردومان کرد، جگە لەوەش بەدرێژایی ساڵی رابردوو و ئەمساڵ وەزارەت یاداشتی ناڕەزایی ئاراستەی حکومەتی تورکیا کردووە، وەزارەت نزیکەی (٥٤) یاداشتی ناڕەزایی داوەتە حکومەتی تورکیا و داوای لێ کردووە کە بۆردومانکردنی خاکی عیراق بوەستێنێت و رێز لەسەرەوەریی عیراق بگرێت. حکومەتی عیراق لەرێگەی وەزارەتی دەرەوە بە هەموو ئامرازە بەردەستەکان کاردەکات بۆ زامنکردنی ئاسایش و سەوەریی عیراق، بەپێی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی، ناڕەزاییە فەرمییەکانی دژ بە پێشێلکارییەکانی تورکیا بە رێگا دیپلۆماسییەکان پێشکەشدەکات و کار بۆ چەسپاندنی مافە پەیوەندارەکانی عیراق دەکات. -وەزارەت هەوڵیداوە کە لەکۆبوونەوەکان و ناوەندە نێودەوڵەتییەکان چ لە(جامیعەی عەرەبی) یان لە(نەتەوە یەکگرتووەکان) بووبێت، وتەی عیراق ئیدانەی روونی پێشێلکارییەکانی تورکیا لەخۆبگرێت و داوای کشاندنەوەی هێزەکانی لەبنکەی سەربازیی (بەعشیقە) کردووە. پشتبەست بەو روونکردنەوانەی پێشووو، وەزارەت دەیەوێت ئەوە روونبکاتەوە کە ئەوەی لەنامەکەدا هاتووە کە حکومەتی عیراق بە ئەرکی خۆی هەڵنەستاوە، لەگەڵ حەقیقەت تێکناکاتەوە. بفەرموون بۆ بینینی..لەگەڵ رێز سەرۆکی فەرمانگەی دەوڵەتە دراوسێکان بەوەکالەت حسن سوادی ابو بطیخ ٤/٩/٢٠١٩   بەشێک لەکتێبی ؛ (کورسییەک لە تەختەی مێژوو) ئەودیوی رووداوەکانی ساڵانی پەرلەمانتاریم..    

عومەر عەلی محەمەد ڕۆژهەڵاتناسی جوڵانەوەیەکی فیکری فەلسەفیە کە لە سەدەی ۱٨ لە ئەوروپا سەری هەڵداوە، بەتایبەتی لە پێش دەست پێکردنی هەڵمەتە داگیر کاریەکانی ئینگلیزەکان بۆ ڕۆژهەڵاتی  ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی ،ڕۆژهەڵاتناسەکان، لەلایەن ووڵاتانی ڕۆژئاوە پشتگیریان لێ کراوەو هەر ئەوانیش لە لایەن ئەکادیمیای ڕۆژئاواوەگەشەیان پێدراوە و نەخشە ڕێگەی کارکردنیان بۆ داناون ،ئەویش بەمەبەستی ناسینی ڕۆژهەڵات بەتایبەتی گەلانی مسوڵمان لە هەمو ڕویەکی وەک ئاین و کولتورو ترادسیۆن و تەنانەت سەرچاوەکانی وزەو داهات و سەرچاوەی کانزا سرو شتیەکان،پاش وەرگرتنی ئەو زانیاریانە لە لایەن ئەو وڵاتانەوە ،هێرشی ووڵاتە ڕۆژئاواییەکان بۆ سەر ئەم ناوچەیە دەستی پێکردوە، ئەگەر سەرنجی ئەو وێنەیە بدەین  کە ڕۆژهەڵاتناسەکان بۆ کەسی مسوڵمان و ئاینەکەی دروستیان کردوە وەک ئیدوارد سەعید دەڵێت مرۆڤێکی ناکاراو ناتەواوو دور لە عەقڵانیەتەو خاوەنی هیچ شتێک نیە،ئەوەش کەهەیەتی لە شارستانیەت و پێشکەوتن،لە گەلانی ترو شارستانیەتەکانی تر وەریان گرتوە،ئاینەکەشیان نوسخەیەکی ناتەواوی ئاینی جولەکەو مەسیحیە،،هەوڵەکانی ئەو ڕەوتە هەر بەو ئاستەوە نەوەستا،بەڵو لە پاڵ داگیرکاری خاک و ووزەو سەرچاوەکانی داهات،لە بواری فیکریشدا کەوتنە دژایەتی و سوکایەتی بە ئاین و کولتورو شارستانیەتی ئەو گەلانە،لە جێگەیدا شارستانیەت و جیهانبینی ڕۆژئاواییان کرد بە سەنتەر بۆ ڕۆژنامەنوس و ڕۆشنبیرو نوسەران تەنانەت سیستمی پەروەردەشیان بەو جۆرە گۆڕی کە خۆیان دەیانەویست. لە دوای ئەمەوە ئەم دیدو بۆچوونانەی ڕۆژهەڵاتناسەکان بوە سەرچاوەی سەرەکی ڕۆشنبیران لەم ووڵاتانەدا لە نێویشیاندا  هەرێمی کوردوستان،،لە دوای ساڵەکانی نیوەی یەکەمی سەدەی ڕابردوەوە بزوتنەوە چەپەکان زۆر سودیان لە دیدو پەیامی ڕۆژهەڵاتناسان بینیوە،بەتایبەت ئەوەی دەربارەی ئیسلام و کولتورو مێژووی گەلە مسوڵمانەکان ووتویانە،ئەگەر پێداچونەوەیەک بکەیت بە ئەدەبیاتی سیاسیاندا زۆر لەو بۆچونانە دەبیستیت و ئەوان تەنها کۆپی زانیاریەکانیان کردوە.  لەپاش شکستی یەکێتی سۆڤیەت و لاواز بوونی بزوتنەوە چەپەکان و فیکری سۆسیالیزم ،بەشێکی زۆر لە ڕۆشنبیرانی خۆمان هاوشێوەی ووڵاتانی عەرەبی درێژەیان بەهەمان ڕەوتی ڕەخنەگرانەیان دا بەڵام ئەمجارەیان لە چوارچێوەی ستراتیجیەتی ڕۆژهەڵاتناسە نوێیەکاندا، لە ئێستادابەشێک لەم ڕۆشنبیرانە هەڵگری ڕەگەزنامەی وڵاتانی ڕۆژئاواین و لە زانکۆکانی ئەواندا خوێندویانەو بەهەمو شێوەیەک خۆیان بەڕۆژئاوایی دەزانن و هەمو نوسین و توێژینەوەکانیشیان،هەمان دیدی تەها حسێنیان  هەیە کەدیوت ڕۆژئاوا هەمو شتێکەو ئێمە هیچ نین.ئەگەر سەیری نوسین و لێدوانەکانی ئەمانە بکەین، دەبینین لە ڕوی فیکریەوەهەژاریەکی زۆریان پێوە دیارە پەتایبەت دەربارەی ئیسلام و کولتوری ئیسلامی و  ڕای نوسەرو ڕوناکبیرانی نوێی مسوڵمان دەربارەی کێشەکانی وەک ژن و ئازادی و دیموکراس و مافەکانی مرۆڤ و.....هتد لە ئێستادا ڕۆژهەڵاتناسی نوێ زۆر پشت دەبەستێ بەم نوخبە ڕۆشنبیرو میدیاکارو ئەکادیمیانە،کار کردنی ئەمانەش بەشێوە تەقلیدیەکە نیە، بەڵکو لە ئێستادا،مامۆستای زانکۆیە یان بەرپرسی سەنتەی توێژینەوەیە یان شارەزایە لە بوارێکی سیاسیدا، یان بەرپرسی ڕێکخراوێکی جێندەریە، لەم ڕوەوە ئەو نوخبە ڕۆشنبیریەی هەرێمی کوردوستان گەشەیان پێوە نابینرێت، چونکە هەر بە ئاراستەی ڕەوتە کۆنەکە هەنگاو دەنێن،ئەمەش بە پێچەوانەی ڕوناکبیرانی وڵاتانی عەرەبی و تورک و فارسەوەیە،چونکە نوخبە ڕۆشنبیریە چالاکەکەی ئەوان ئەو دۆخەیان بەجێ هێشتوەو ئەوان ئێستا لە ئاستێکی تردان بۆنمونە ڕوناکبیرانی ووڵاتانی عەرەبی ئیدوارد سەعیدو جابری و محمد حەنەفی و دەیان ڕوناکبیری تریان بەرهەم هێنا کە سەرەڕای  شارەزایی باشیان لە ئیسلام و دەقەکان و کولتوری ئیسلامی،مامەڵەشیان لەگەڵ کولتورە ڕژئاواییەکەش بە عەقڵیەتێکی ڕەخنە گرانەیە،ئەمە لەلای فارسەکانیش ڕونەو هەرکەس نوسینەکانی عەبولکەریم سروش و شببستەری و دەیان ڕوناکبیری تر بخوێنێتەوە،هەست بەوە دەکات،ئەمانە هەرگیز کاتێک فیکرو فەلسەفەی ڕۆژئاوا دەخوێننەوە هەست بەکەمی و نامۆبوون ناکەن، بەڵکو دەیانەوێت لە ڕوانگەی بەرپرسیارێتیەوە بەرامبەر بەکولتورو شوناسی خۆیان مامەڵە لەگەڵ ئەویتری ڕۆژئاوایی بکەن،بۆ ئەم مەبەستەش دکتۆر محمد حەنەفی داوای   بنیاتنانی ڕەوتێکی ڕۆژئاواناسی دەکات،بۆ ئەوەی هەر شتێکمان لە ڕۆژئاوا وەرگرت بەهۆشیاریەوە بێت،نەک لەسەر بنەمای شکست و خۆبەکەم زانین.

مەجید ساڵح رەنگە زیادەڕەوی نەبێ گەر بنووسم لە نێو رۆشنبیرە کوردەکانی ئەم سەردەمەدا کەس هێندەی دکتۆر مەریوان وریا قانع باسی رۆشنبیر و رۆڵی لە کۆمەڵگای ئێمەدا نەکردبێ و نەیخستبێتە بەر رەخنە و سەرنجەوە. بەڵام ئەو رەخنە و باسانەی ئەو و خەڵکانی دیکەش نەیانتوانیوە جوغزێکی بەرتەسکی رۆشنبیران و هەندێک لە خوێنەرە چالاک و دیارەکان تێپەڕێنێت و  لەسەر ئاستی ناوەندە ئەکادیمی و زانستی و میدیاییەکاندا نەبوونە جێگەی پرسیار، ئەم گوێ نەدانەش کارەساتی گەورەی لێدەکەوێتەوە و لە ئێستاشدا سەرەتاکانی دەرکەوتوون. لە گەرمەی شەڕی نێوان توندڕەوە ئیسلامییەکان و حکومەتی جەزائیر دەیان رۆشنبیری عەلمانی جەزائیری لەلایەن توندڕەوەکانەوە تیرۆر کران، بەڵام ئەو تیرۆرانە ئەوەندە لەلایەن فەرەنسییەکانەوە ئیدانە و پرۆتستۆ کرا ئەوەندە لە لایەن جەزائیرییەکانەوە گوێپ پێنەدرا و کاریگەری نەبوو لەسەر رای گشتی وڵاتەکەیان و ئەو گوێنەدانەش هێندەی دیکە تیرۆریستەکانی هاندا بۆ بەردەوام بوون لە کردەوەکانیان. ئەم دیاردەیە سەرنجی زانای کۆمەڵناسی جەزائیری "هواری عادی" مامۆستا لە زانکۆی لیۆنی فەرەنسی راکێشا و وتارێکی بە ناونیشانی "جەزائیر و وێنەیەکی دوو رووانەی رۆشنبیران"ی نووسی. لە وتارەکەدا هواری رۆشنبیرانی جەزائیری بۆ دوو جۆر دابەشکردوە. یەکەمیان: ئەو رۆشنبیرە فرانکۆفۆنیانەن کە خۆیان لەگەڵ کەڵچەری داگیرکەری فەرەنسیدا گونجاندوە و پێیان وایە کەڵچەرێکی رۆشنگەریی ئۆروپییە و وای وێنا ناکات کە کەڵچەرێکی فەرەنسایی داگیرکەرە، ئەم رۆشنیرانە هەرچەندە لەگەڵ ئەوەدا بوون کە جەزائیر دەبێ سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت و لە کۆلۆنالیزمی فەرەنسی رزگاری ببێ، بەڵام تا کۆتایی وازیان لە پرۆژەی مۆدیرنە و سکۆلاریزمی خۆیان نەهێنا و رەخنەی توندیان لە بەهاکانی کۆمەڵگای خۆیان دەگرد. بەڕای هواری ئەم رۆشنبیرانە لەلایەن کۆمەڵگای جەزائیرییەوە پشتیوانی پێویستیان لێ نەدەکرا، چونکە جەزائیرییەکان رقی زۆریان لە کۆلۆنالیزمی فەرەنسی و هەموو سیمبول و کەڵچەرێک دەبووەوە کە بۆنی فەرەنسی لێوە دەهات. لە سەردەمی شۆڕشی جەزائیردا بەڕێوەردن و رێکخستنی شۆڕش بەدەستی ئەم جۆرە رۆشنبیرانەوە بوو، بەڵام سەرکردایەتیان بە بەدەستەوە نەبوو. دووەمیان: رۆشنبیران، بەڕای هواری رۆشنبیرە عروبییە تەقلیدییەکان بوون کە خۆیان لە  زانایان و پیاوانی ئاینی ئیسلامیدا دەبینیوە و باوەڕی تەواویان بە داب و نەریتە کۆمەڵایەتی و ئاینییەکان هەبوو و لە رێگەی شوناس و ئاینەوە دژایەتی کۆلۆنالیزمی فەرەنسیان دەکرد. ئەمانە پلەوپایەی سەرکردایەتی شۆڕشی جەزائیریان لەدەستدا بوو. لەدوای شۆڕشی جەزائیر، رۆشنبیرە فرانکۆفۆنییەکان بەهۆی شارەزاییانەوە ئەرکی بەڕێوەبردن و ئابوریی وڵاتیان لە ئەستۆ گرت، بەڵام رۆشنبیرە تەقلییدیە عروبی و ئیسلامییەکان ئەرکی پەروەردە و راگەیاندن و کولتوورییەکانیان پێسپێدرا و پێداگریان لە سوابتی نیشتمانی کە بەڕای ئەوان "زمانی عەرەبی و ئاینی ئیسلام بوو" دەکردەوە. ئەم پێکەوە ژیانە هاوبەشەی هەردوو جۆرە رۆشنبیرەکە تاوەکو هەرەسی سیستمی ئابوری سۆسیالیزم لە نەوەدەکانی سەدەی رابردودا بەردەوقام بوو.  رۆشبیرە فرانکۆفۆنییەکان لەوماوەی لە دەسەڵاتدا بوون نەیانتوانی پرۆژەکەیان بۆ مۆدیرنەکردن و بەرقەرارکردنی سکۆلاریزم لە جەزائیر سەربخەن، هۆکارێکی ئەوەش دەگەڕایەوە بۆ رۆڵی رەخنەگرانە و رێگرانەی رۆشنبیرە عروبییە تەقلیدییەکان کە باوەڕیان  بە داب و نەریتە کۆمەڵایەتی و ئاینییەکان هەبوو، بەمەش درزێکی گەورە لە نێوان هەردوو جۆرە رۆشنبیرەکەی جەزائیردا دروست بوو. هۆکارێکی دیکەی فراوان بوونی ئەو درزە بەرای هواری بێهەڵوێستی رۆشنیرە سیکۆلارە و مۆدێرنەخوازەکان بوو لەوەی رەخنەیان لە سوپا نەگرت کاتێک دەرئەنجامی هەڵبژاردنەکانی ساڵی ١٩٩٢ی هەڵوەشاندەوە کە تێدا ئیسلامییەکان سەرکەوتنیان بەدەست هێنا. جگە لەوە ئەم رۆشنبیرانە بەتەواوەتی لە دژی ئیسلامییەکان وەستانەوە و  لە هەمان کاتیشدا نەچوونە پاڵ سوپاوە بەمەش جگە لەوەی لە کۆمەڵگاکەیان دابڕان، بوون بە بەرداش لە نێوان سوپا و ئیسلامییەکان، بەمجۆرە رۆژانە وەک کەروێشک سەر دەبڕان و کەس دەنگی لێوە نەدەهات جگە لە خێزانەکانیان و هەندێ لە فەرەنساییەکان نەبێ. ئەو نمونەیەی جەزائیر وێنەیەکی نزیک لەو حاڵەتەمان پیشاندەدا کە لە کوردستانی باشوردا دەگوزەرێ؛ و وەک لە سەرەتاوە باسم کرد زۆرجار مەریوان وریا قانع لە مەترسییەکانی ئاگادارمان دەکاتەوە و بەڵام رووبەڕووی بێدەنگیەکی زۆر مەترسیدار دەبێتەوە. لە حاڵەتی کوردستاندا لەسەردەمی شۆڕش، رۆشنبیرانی کوردستان دابەش ببوون بۆ دوو جۆر، جۆرێک کە لە شاخ بوون و بەچەک و بە ئایدۆلۆژیایەکی چەپ و ئیسلامی هەندێ جار توندڕەو و هەندێجار میانەڕەوو لەبەرامبەر داگیرکەری کوردستان و رژێمی بەعس کوردایەتییان دەکرد، ئەمانە دەیانووسیت دوای رووخانی بەعس دەسەڵاتێکی خۆماڵی لەسەر ئەساسی ئایدۆلۆژییەکەیان دامەزرێنن چەپەکان بە خەیاڵی وڵاتێکی سۆسیالیستی و ئیسلامییەکانیش بە خەونی دامەزراندنی خەلافەتێکی ئیسلامی. جۆری دووەمی رۆشنبیرەکانیش ئەوانە بوون کە لەشارەکاندا دەژیان و هەڵگری هەمان بیرکردنەوەی ئەوان بوون، بەڵام کەرەستەی خەباتکردنیان نووسین و کاری رێکخستن بوو. لە راستیدا جۆری دووەم کۆپیەکی مەدەنیانەی هەمان بۆچوونی رۆشنبیرانی شاخ بوون. دوای راپەڕین، کە هاوکات بوو لەگەڵ هەرەسی بلۆکی رۆژهەڵاتی کۆمەنیستی و باڵا دەستی تالیبان لە ئەفغانستان، ئەم دوو جۆرە لە رۆشنبیر تێکەڵی یەکتر بوون، بەجۆرێک دوو ئاراستەی زۆر لێک جیا دروست بوو، ئاراستەی کوردایەتی بەڵام سەرگەردان و بێ ئایدۆلۆژیا و ئاراستەی ئیسلامی سیاسی کە ئەفغانستان ببووە نمونەی باڵای چاولێکردنیان بۆ دامەزراندنی خەلافەتی ئیسلامی. هەر زۆر زوو شێوازی دەسەڵات و شەڕی ناوخۆ و دروستبوونی چەند کانتۆنێک لە هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجە پەردەی لەسەر ئەو واقعە هەڵماڵی کە هیچ کام لەم ئاراستانە ناتوانن دەسەڵاتێکی وا دروست بکەن کە خەڵک تێدا بحەوێتەوە بەمجۆرە هەردوولایان تا رادەیەکی زۆر مصداقیەتی خۆیان لەناو خەڵک دەستدا و ئەم وتەیەی مەریوان بەسەریاندا جێبەجێ دەبێ کە دەڵێ "ئەمانە کەسانێکن هەموو پێگەکانی دەسەڵاتیان لە بەردەستایە، لەشکر و هێزی چەکداریان هەیە، پارەو سەرمایەیان هەیە، پەیوەندی هەمەجۆریان بە دونیای دەرەوە دروست کردووە، بەڵام هیچ بەهایەکی مەدەنی و ئەخلاقی تەندروست و هیچ فەرهەنگێکی بەرپرسیارێتی و هیچ ڕستێک لە یاسا ئاراستەیان ناکات، ئەمانە زیاتر "غەریزەی دەسەڵات "و" شەهوەتی حوکمڕانی" کارەکانیان پێ ئەنجام دەدات، لە مێژە شتێک بە ناوی "قازانجی گشتی"، یان "ئیرادەی گشتی" یان "موڵکی گشتی" لە قاموسی سیاسی و ئەخلاقیی ئەم نوخبەیەدا نەماوەتەوە و نییە، هیچ هەستێکی سیاسی و ئەخلاقیشیان بەرامبەر بە ئایندەی ئەو میلەت و کۆمەڵگایە نییە کە حوکمڕانی دەکەن..." ئەم شیوازەی حوکمڕانی کە مەریوان ناسی دەکات رێگر بوو لەوەی لە کوردستاندا ئەو جۆرە لە رۆشنبیرە سکۆلارە کە لە خەڵک نزیک بێت نەشونما بکات، بەم جۆرە لە ئێستادا دەرگا بەڕووی دوو جۆر لە رۆشنبیر کراوەتەوە: یەکەم: رۆشنبیرێکی ئیسلامی سەلەفی کە لە مزگەوتەکانەوە سەریان هەڵداوە و نا ئاشنان بە هەموو جۆرەکانی بیرکردنەوە لە دەرەوەی چوارچێوە فکرییەکانی خۆیان مەیریوان وا وەسفی نمونە باڵاکەیان دەکات "خۆی بە نوێنەری خودا یان پەروەردگار دەزانێت و ئەوەی دەیڵێت و دەیکات، وەک درێژکراوەی ئیرادەی پەروەردگار و نوێنەرایتیکردنی ئەو ئیرادەیە، دەیکات. ئەو بەناوی خوداوە قسەدەکات بۆ ھێرشبردنە سەر ئەو کەسانەی عەقڵ و ئەخلاقیی سنوورداریی ئەو بە ”ناڕاست“ دەزانن." دووەم: رۆشنبیرێکی دابڕاو لە کۆمەڵگا. مەریوان لەوەسفی ئەمانەشدا دەڵێ "ڕۆشنبیران وەک زۆرینەیەکی بێدەنگ لە وڵاتەکەدا ئامادە بن، یان بەشی زۆریان خەریکی شیعر و ئەدەبیات بن و ئەوەش وەک تاکە ئەرکی ڕۆشنبیر ببینن... هەڵاتن لە کێشەکانی ئەم کۆمەڵگایە کێشەیەکی ئەخلاقی گەورە دروست دەکات، کە نیشانەی پرسیار لەسەر ڕۆشنبیربوونی ڕۆشنبیران دادەنێت، دەبێت ئەوە ڕوون بێت کە هیچ کۆمەڵگایەک بە تەنها بە شیعر و ئەدەبیات ناژیت... "  بەردەوام بوون لەسەر ئەم دۆخە دەرگای بە جەزائیر بوونی کوردستانمان لەبەردەمدا واڵا دەکات، چونکە ئێمە لەبەردەم دەسەڵاتێکی بێ گوێ و کۆمەڵگا و روشنبیرێکی لا ئوبالی و رۆشنبیرێکی ئیسلامی سەلەفی تەکفیریدان کە خەتی بوتڵان بەسەر هەموو کەسێکدا دەهێنێت و مەبەستیەتی سەرلەنوێ بەوجۆرەی کە دەیەوێ دیزانی کۆمەڵگا بکاتەوە.  

سه‌ردار عه‌زیز یەک دوو هەفتەی ڕابوردوو کارم لە سەر پەیوەندی نێوان چین و کوردستان کرد، بۆم دەرکەوت دەسەڵاتی نەرمی چینی زۆر بە چڕی لە ناوچەکە لە گەشەدایە. بۆیە بڕیارمدا بۆ کۆنفرانسی داهاتوو لە قوتابخانەی ئابوری لەندەن LSE، بابەتێکی تایبەت بە دەسەڵاتی نەرمی چینی لە کوردستان پێشکەش بکەم. هەمومان دەزانین دەسەڵاتی نەرم، چەمکێکی پاش جەنگی ساردە. وەک چەمکی کۆتایی مێژوو، دەرئەنجامی باڵادەستبونی ئەمریکا بوو لە دونیادا. دەکرێت بە کورتی بڵێین کاتێک هێزێک سەرکەوتووە، بەهێزە، دەوڵەمەندە، ئەوا ئەم سیفەتانەی دەبێتە مایەی ئەوەی کە سەرنجی ئەوانی تر بۆخۆی ڕابکێشت و لە بری بەکارهێنانی زەبر بتوانێت بە سەرنجڕاکێشان ئەوەی دەیەوێت بە دەستی بهێنێت. ئێمە دەزانین کە پێناسەی دەسەڵات بریتییە لە وەهاکردن لە ئەوی تر کە بە جۆرێک ڕەفتار بکات کە لە سودی تۆ بێت، بەبێ هەستکردن بە ناچاری و سوخرە. دیارە بێگومان بۆ بەرجەستەکردنی ئەمە دەزگاو ئامرازی زۆر پێویستە، لە پەیوەست بە ئەمریکاوە هەمشە ناوی هۆلیودو کاڵا زاڵەکانی ئەمریکا دەهێنرێت. بەڵام چین تێڕوانینی بۆ دەسەڵات نەرم، تەواو هاوشێوەی پێناسەکەی جۆزێف نای نیە [جۆزێف نای لە ساڵی ١٩٩٠ لە گۆڤاری فۆرن ئەفێرس، لێکۆڵینەوەیەکی بەناوی دەسەڵاتی نەرم نوسی کە بوو بە بنەما بۆ هاتنە ئارای ئەم دیدو بوارە نوێیە]. بەڵکو چین وەکو مارییا ڕیپنیکۆڤا، لە کتێبێکی تایبەت بە دەسەڵاتی نەرمی چینی، بڕوای وەهایە کە چینییەکان وەها دەبینن کە پەیوەندییەکی ژیانیی لەنێوان دەسەڵاتی نەرم و دەسەڵاتی ڕەقدا هەیە. ئەمەش وەها دەکات کە چینییەکان ڕەق و نەرم تێکەڵ بکەن لە میانەی هەوڵیان بۆ سەرنجڕاکێشان. لێرەدا چەمکێکی تر کە ڕەنگە هاوکارمان بێت بۆ ئەوەی فراوانتر تێبگەین لە پرسەکە ئەویش چەمکی گەشەیە بەتایبەت وەک بەدیلێک بۆ دیموکراسیی. گەشە یان دیڤیلۆپمێنت چەمکێکی ئاڵۆزە، لەسەردەمی جەنگی سارددا ئەمریکا برەوی پێدەدا، بەڵام ئێستا چین برەوی پێدەدا. لەسەردەمی شەڕی سارددا، لای ئەمریکاییەکان گەشە بە مانای ئەوە دەهات کە چۆن هەندێک چاکسازیی بکرێت کە هەژاران کەمێک سودمەند بن بەڵام دەوڵەمەندان هیچ زیانمەند نەبن، بۆ ئەوەی کۆمەڵگاکان بەرەو سۆشیالیزم نەچن. بەڵام لای چین ئامانج لە چەمکی گەشە ئەوەیە کە کۆمەڵگاکان دەکرێت بەرەو پێش بچن، ژێرخان بونیادبنرێت، ئابوری باش بێت بەبێ ئەوەی دیموکراسی پێویست بێت. بەم پێیە گەشە جیاکردنەوەی سیاسەتە لە ئابوری، بایەخدانە بە ئابوری، بە سەپاندنی جۆرێکی تایبەت لە سیاسەت. [چەمکی گەشە لەلایەن چەند ناوەندو زانکۆی ئیسلامی سیاسی لە کوردستان زۆر برەوی پێدەدرێت، بە وردی نازانم ئایا دیدیان لە چینییەکانەوە نزیکە یان لە ئەمریکییەکانەوە، یان هیچ کامیان یان تێکەڵە؟] وەک چۆن ئەمریکاییەکان ئامانجیان لە گەشە ئەوەبوو کە پەیوەندی لەگەڵ وڵاتداندا دروست بکەن بۆ ڕێگریی لە سۆڤیەت، چین بە هەمان شێوە ئامانجی ئەوەیە کە چۆن پەیوەندی لەگەڵ وڵاتاندا دروست بکات بە دوورگرتن لە مۆدێلی ئەمریکی. توێژی حوکمڕانی هەرێم لە پەیوەست بەم پرسەوە لە دۆخێکی نامورتاحدان، لە کاتێکدا چین و مۆدێلەکەیان پێباشە، بەڵام نە چین هێندە بایەخ دەدات و نە دەتوانن دەستبەرداری پشتیوانی و خیتابی ئەمریکی ببن. پرسی ئەوەی ئایا چین و ئەمریکا دەتوانن لە هەمان پانتاییدا پێکەوە کار بکەن، پرسێکی جیهانییەو زۆر دیدی جیاواز هەیە دەربارەیان. لێرەدا تەنها ئاماژە بە دوو ناوی زل دەدەم، جۆن میرشمایەر کە بڕوای وەهایە لەکاتی گرژبونی پەیوەندی نێوان چین و ئەمریکا، ئەوا وڵاتانی تر دەبێت خۆیان یەکلایی بکەنەوە. هەروەها جۆن ئیکیربێری بڕوای وەهایە کە دەکرێت دۆخی هەژەمونیەتی جوتەیی بێتە ئاراوە، چین لە بواری ئابوری و ئەمریکا لە بواری ئاسایش، وەک کۆریای باشور هەوڵی بۆ دەدات. بەڵام بە خوێندنەوەی دواین ڕاپۆرتی پەنتاگۆن بۆ کۆنگریس دەربارەی چین، وەها دەردەکەوێت دیدی مێرشمایەر واقیعی تربێت. ئەم دۆخە پرسی دەسەڵاتی نەرمی چینی ئاڵۆز دەکات. چین لە بواری میدیا، کۆمەڵگای مەدەنی، زانکۆ بەتایبەتی کار لە سەر دروستکردنی پەیوەندیی و کردنەوەی ناوەندو گۆشە و ئەکادیمیا دەکاتەوە. زانکۆ بوارێکە کە لە چەندین لاوە چینییەکان دەتوانن سودی لێببینن، بەتایبەتی بە تێکەڵکردنی کۆمەڵێک بوار، وەک تەکنەلۆجیای باڵا، دەرفەتی کار، دروستکردنی وێناو ڕاکێشانی عەقڵ. لەم روانگەیەوەیە دەبینین کە کۆمپانیای هواوی زۆر چالاکە لە کوردستان. لەگەڵ هواویدا پرسی داتاو ژیریی دەستکردن و پەیوەندیی و تەکنەلۆجیای باڵا دێتە ئاراوە. هەموو ئەم بوارانە بواری هەستیارن لە داهاتوودا. بەڵام چین لە کوردستان و عێراقدا لە پانتاییەکی تایبەتدا هەڵسوکەوت دەکات. عێراق پانتاییەکی بریندارە بۆ ئەمریکا، ئەو جێگایەیە کە خەونی ئەمریکی تیایدا مرد. چین دەیەوێت لەسەر ئەم بوارە سەرمایەگوزاری بکات. لێرەدا بەهای دیموکراسی و گەشە وەک دوو چەمکی جەنگیی باشتر ڕون دەبێتەوە. ڕەنگە باشوری عێراق زیاتر گونجاوبێت بۆ ئەم بوارە، بەتایبەتی بە بوونی ڕۆڵی ئێران لە پرسەکەدا. بەڵام لە کوردستان چین لە ئاستی جەماوەریدا هێشتا وەک سەرچاوەی کاڵای هەرزان ناسراوە، نەک وەک زلهێزێکی جیهانی، ئەمەش پێگەی وەک هەیبەت و بەهێزیی کەمدەکات کە کاریگەریی هەیە لەسەر سروشتی دەسەڵاتی نەرمی چینی. لە پەیوەست بەم بوارە قسەم لەگەڵ لێکۆڵەر شاژین چای کرد، کە کار لە سەر دەسەڵاتی نەرمی چینی دەکات لە کەنداو، ئەو پێی وابوو، چین خاوەنی ئایدەلۆژیا نیە، هیچ ئایدەلۆژیایەکی نیە هەناردەی دەرەوەی بکات، خیتابیشی وەهایە کە وەها باشترە هەر کەسەو کەلتورو ژیاری خۆی بژی بەڵام لە پەیوەندیدابین. ئەمەشە چینییەکان فۆکەسی زۆر لەسەر چەمکی شارستانیەت دەکەنەوە. بەڵام لەڕاستیدا من هاوڕای ئەو نەبووم. ڕەنگە چین وەک سەردەمی ماو خاوەن ئایدەلۆژیا نەبێت. بەڵام ئەوە تەنها یەکێکە لە دەرکەوتەکانی ئایدەلۆژیا. [دیارە ماویزمی کوردی یەکێکە لە سەرچاوەکانی دەسەڵاتی نەرم]. بەڵام چینی ئەمڕۆ خاوەن ئایدەلۆژیایە، دەکرێت بوترێت، جیاکردنەوەی سیاسەت لە ئابوری، بەزلهێزبونی چین، نمایشکردنی چین وەک مۆدێلێک و هەوڵدان بۆ ڕاکشانی سەرنج، ڕاکشانی خەڵکانی تایبەت لە بواری تایبەتدا بۆ گێڕانەوەی چیرۆکی چینی بۆ خەڵکی خۆیان، هەموو ئەمانە پێکەوە دەبنە چەپکێک لە دیدو کردار کە پێکەوە ئایدەلۆژیایەک دادەڕێژن. بۆ نمونە کەسێک کە لەگەڵ چینیەکاندا کار دەکات پێی گوتم، چینییەکان هەرگیز باس لە مافی کوردو پەیوەندی کوردستان و هەرێم و دیموکراسی و ئەم بوارانە ناکەن. کەواتە، بە وردی پلانڕێژی ئەوە دەکەن کە چی دەبێت باس بکرێت و چی دەبێت خەفە بکرێت [فۆکۆتان لە بیرە]. هەرچی دەربارەی کاریگەریی ماویزمی کوردییە بە پەیوەست بە دەسەڵاتی نەرمەوە بوارێکی پڕ چێژە، بەڵام خانەی بیر بە گونجاوی نازانێت، بۆیە زیاتر بۆ LSE کاری لەسەر دەکەم. ماویزم دیاردەیەکی جیهانی بوو. جولیا لۆڤیل، کتێبێکی تایبەتی قەبەی لەمبارەوە نوسیوە بەناوی ماویزم مێژوییەکی جیهانیی. بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە ماویزمی کوردی بەشێکی ڕاستەوخۆی بزوتنەوە ماویزمەکانی دونیا نەبوو، بەڵکو بە ناڕاستەوخۆ لە باڵێکی بچوکی ماویزمی ئێرانییەوە بە کورد دەگات. ئەم دەستی دووبونە، ئاستی تێگەیشتن و پەیوەندی زۆر سنوردارکردووە. بەڵام ماویزم پاشان دەبێتە بنەمایەک کە یەکێتی ببێتە هێزی سەرەکی لە پەیوەندی بە چینەوە. جەلال تاڵەبانی پەیوەندییەکی فەنتازمەگۆریی لەگەڵ ئەم پرسەدا هەبووە. مەبەستم لە چەمکی فەنتازمەگۆریا ئەوەیە کە تێکەڵەیەک بووە لە واقیع و خەون و ناواقیع. پاشان ئەم پەیوەندییە دەگۆڕێت بۆ سەرسام بوون بە ئەزمونی چینی، بە تایبەتی لە بواری ژێرخاندا. [جێگای ئاماژەپێدانە یەکەم گرێبەست کۆمپانیا چینیەکان لە ناوچه‌ی یەکێتی وەریدەگرن، ڕێگای دوکان-سلێمانی و تونێلی هەیبە سوڵتانە، لە هەردووکیاندا شکست دەهێنن]. قەیرانی گەورەی دەسەڵاتی نەرمی چینی ئەوەیە کە چین ناتوانیت ببێت بە دۆست و هاوڕێی هیچ گەلێک. چین پەیوەندییەکی یەک لایەنەی هەیە. هەرگیز خەم و پێداویستی و ترسی ئەوانی تر بە هێند وەرناگرێت. هەرچەندە جەخت لە سەر بوونی پەیوەندی دەکاتەوە، بەڵام لایەنەکەی تر ناتوانێت هێندە کاریگەری هەبێت لەسەر بڕیارو ڕەفتاری چینی. چین کۆمەڵگایەک و سیستەمێکی داخراوە، کوردستان تیایدا لە نزمترین ئاستی بیروکراتی مامەڵەی لە گەڵدا دەکرێت. ئەمەش وەها دەکات پەیوەندی چین و کوردستان و دەسەڵاتی نەرمی چینی هەمیشە وەک پەیوەندییەکی ڕووکەش بمێنێتەوە. لەکاتێکدا زۆر کورد ڕەنگە حەزی پێبکەن بەڵام هەرگیز پەیوەندییەکی دوو لایەنە نابێت.

عه‌داله‌ت عه‌بدوڵڵا  پێشه‌كی  به‌ ئاوڕدانه‌وه‌ی پانۆرامایی له‌ هه‌لومه‌رجی هه‌رێمی كوردستان، ئه‌و وێنانه‌‌ زه‌ق ده‌بنه‌وه كه‌ له‌گه‌ڵیاندا‌‌‌ كاربه‌ده‌ستانی هه‌رێم ناتوانن شانازیی زۆر به‌ ئه‌زموونی هه‌رێمه‌كه‌وه‌ بكه‌ن. ئه‌وان، پێویسته‌ له‌سه‌ریان كه‌ زمانی بانگه‌وازی سیاسی و كه‌سی تێپه‌ڕێنن و بابه‌تییانه‌ هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ ره‌هه‌نده‌ جیاجیاكانی ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ نائاساییه‌ی ئێستا‌ بكه‌ن، له‌م پرۆسه‌یه‌شدا واقعی بن و دان به‌وه‌دا بنێن كه‌ دۆخی ئه‌و ناوچه‌یه‌ی تێیدا ده‌ژین، زۆر جێی دڵنیایی نییه، به‌ربه‌ره‌كانیی زۆری هه‌یه‌،‌ ئه‌مه‌ ئه‌گه‌ر مایه‌ی نائومێدی گه‌وره‌ش نه‌بێت!. توێژه‌ران، پڕ به‌دڵ هیواداربوون كه‌ هه‌لومه‌رجه‌كان وا نه‌بوونایه‌‌،‌ دانیشتوانی هه‌رێمه‌كه‌ له‌ ده‌ورانێكی مێژووییدا بووباین كه‌ ئاسووده‌یی و ئۆقره‌یی تێدا گشتگیرو به‌رده‌وام بووبایه‌، دانیشتوانی هه‌رێم به‌هره‌مه‌ند بووبان‌ به‌ ده‌سكه‌وتی گه‌وره‌و به‌رچاو‌، به‌ڵام راستی ئه‌وه‌یه‌ كه‌ واقعی وڵاته‌كه‌‌ دیوی یه‌كجار ترسناكی تێدایه‌ كه‌ له‌م پیاچوونه‌وه‌ پانۆراماییه‌دا به‌شێكیان ده‌خه‌ینه‌ڕوو.  هه‌لومه‌رجی گوزه‌ران  سه‌ره‌تا مه‌ترسییه‌كی نه‌بڕاوه‌ بیر ده‌كه‌وێته‌وه‌.‌ له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، مافی مووچه‌وه‌رگرتنی فه‌رمانبه‌ران له‌ ده‌وڵه‌ت له‌بارێكی ئاساییدا نییه‌. ئه‌م بابه‌ته‌ كه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ گوزره‌رانی نزیكه‌ی چاره‌كی دانیشتوانی هه‌رێمه‌كه‌‌وه‌، پرۆسه‌یه‌كی سه‌قامگیر نییه‌. به‌دوایدا رووكاری تری گوزه‌ران‌ ئه‌و بێكارییه‌ به‌ربڵاوه‌یه‌‌ كه‌ له‌ هه‌رێمه‌كه‌دا هه‌یه‌. ئه‌م دیارده‌یه‌، خۆ به‌خۆ و ساڵ بۆ ساڵیش په‌ره‌ ده‌ستێنێت، چونكه ساڵانه‌ ده‌یان هه‌زار خوێندكار له‌زانكۆو په‌یمانگاكانی حكومه‌ت و دامه‌زراوه‌كانی تری په‌روه‌رده‌و پێگه‌یاندنی ناحكومی خوێندن ته‌واو ده‌كه‌ن و ده‌بنه‌ خاوه‌نی بڕوانامه‌، به‌ڵام هیچ ئاینده‌یه‌كی دڵخۆشكه‌ری به‌دوادا نایه‌ت‌، خوێندكاران زۆربه‌یان هه‌لێكی كاری ئه‌وتۆیان نه‌ له‌ كه‌رتی گشتی و نه‌ له‌ كه‌رتی تایبه‌تیدا ده‌ست ناكه‌وێت، له‌به‌رامبه‌ردا سه‌رچاوه‌یه‌كی تری ته‌شه‌نه‌كردنی ئه‌و دیارده‌یه‌ په‌یوه‌سته‌ به‌ گیانی قازانجویستیی به‌شێك له‌كۆمپانیا بازرگانییه‌كان‌ و نه‌بوونی یاسایه‌ك بۆ سنورداركردنیان، ئه‌وان وڵاتیان بارگاوی كردووه‌ به‌ ده‌ستی كاری بیانی، گه‌نجه‌كانی هه‌رێمه‌كه‌ش له‌ بێكاریدا له‌ كافێ و بازاڕه‌كاندا ژیانی رۆژانه‌ به‌ڕێ ده‌خه‌ن. ئێستا ئه‌بینرێت كه‌ هه‌زاره‌ها مامۆستای وانه‌بێژ‌یش هه‌ن كه‌‌ چه‌ندین ساڵه‌ دانامه‌زرێن، كه‌سیش به‌ ده‌م داواكارییانه‌وه‌ نایه‌ت، پله‌ به‌رزكردنه‌وه‌ی فه‌رمانبه‌ران مه‌رجبه‌ند كراوه‌و دامه‌زراندنیش ده‌گمه‌نه‌‌و نه‌ماوه.‌ پلانی حكومه‌ت بۆ ئه‌نجامدانی چاكسازییه‌كان ته‌نك نین و ره‌نگدانه‌وه‌ی دیاریان له‌سه‌ر ئه‌و هه‌لومه‌رجه‌ جێ نه‌هێشتووه‌.  هه‌لومه‌رجی هاووڵاتیان   وه‌رزه‌كان له‌ هه‌رێمی كورستاندا، باهۆزی ترسناكی ئه‌زێت و ئازاری تایبه‌تیی خۆیان هه‌یه!‌. له‌ زستاندا دانیشتووان كێشه‌ی كاره‌بایان هه‌یه‌، له‌ هاویندا كێشه‌ی ئاو، له‌ هه‌ردوو وه‌رزه‌كه‌شدا كێشه‌ی سووته‌مه‌نی و گرانی به‌نزین و گازو نه‌وت ..هتد. رێگاوبانه‌كان، دیوه‌ نمایشییه‌كه‌ی به‌شێكی ناوه‌ندی شاره‌ گه‌وره‌كان نه‌بێت، تا ئێستاش زۆربه‌یان چاره‌سه‌ر نه‌كراون و قوربانیانی ده‌ستی خراپی و كه‌موكوڕییه‌كانیان زیادیان كردبێت كه‌میان نه‌كردووه‌.  ئێستا به‌ ئاشكرا، توانای كڕین له‌لای هاووڵاتیان كه‌مبۆته‌وه‌. گرانفرۆشییه‌ك له‌ بازاڕدا سه‌ریهه‌ڵداوه‌ته‌وه‌ كه‌ باری ژیانی چینی خواره‌وه‌ی كۆمه‌ڵی زۆر سه‌خت كردووه‌‌، ته‌نانه‌ت درێژ بۆته‌وه‌ بۆ سه‌ر پێویستییه‌ هه‌ره‌ سه‌ره‌كی و رۆژانه‌ییه‌كانی هاووڵاتیان، گه‌یشتۆته گرانیی نرخی‌ ئاردو نان و هه‌موو توخمه‌ خۆراكییه‌كانیش.  له‌رووی كه‌شوهه‌واوه‌، ساڵانێكه‌ له‌لایه‌كه‌وه‌ وشكه‌ساڵییه‌و به‌هۆیه‌وه‌ كه‌رتی كشتوكاڵی و ئاژه‌ڵداری زیانی به‌رده‌كه‌وێت، له‌لایه‌كی‌ تره‌وه‌ له‌گه‌ڵ هه‌ر بارانێكی به‌ لێزمه‌دا، هه‌ر زوو به‌بۆنه‌ی خراپیی ژێرخانی كارگێڕی و شاره‌وانیی شاره‌كانی هه‌رێمه‌وه‌‌  زیان له‌ باشترین سه‌نته‌ره‌كانی شارنشینیی هه‌رێم ده‌كه‌وێت، له‌ سه‌رویانه‌وه‌ هه‌ولێری پایته‌خت، ساڵانه‌ كاره‌ساتی سروشتی رووده‌ده‌ن و لافاو هه‌ڵده‌ستێ و زیانی گه‌وره‌ به‌ر دانیشتوانی ناوچه‌ی جیاجیای هه‌رێم ده‌كه‌وێت.   هه‌لومه‌رجی گه‌نجان   ئێستا دیارده‌یه‌كی ئازاربه‌خش كه‌ دووچاری چینێكی گرنگی كۆمه‌ڵایه‌تیی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی بۆته‌وه‌‌، هه‌ڵكشانی ته‌مه‌نی كوڕان و قه‌یره‌یی كچانه‌. له‌هه‌رێمدا، مه‌رجه‌كانی پێكه‌وه‌نانی ژیانی هاوسه‌رگیری سه‌ختر بووه‌، بگره‌ ئه‌م پرۆسه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ به‌ رێژه‌یه‌كی به‌رچاو كه‌میكردووه‌، له‌به‌رامبه‌ردا دیارده‌ی جیابوونه‌وه‌و هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی خێزانه‌كان و بێ نه‌واكردنی منداڵان و سه‌رگه‌ردانكردنیان به‌ ئاماری تۆقینه‌ر زیادیان كردووه‌. له‌ ده‌ره‌نجامێكی ئه‌و واقعه‌دا، ‌گه‌نجێكی زۆری هه‌رێمه‌كه‌ به‌ به‌رچاوی كاربه‌ده‌ستانه‌وه‌ سه‌ری خۆیان له‌ وڵات‌ هه‌ڵئه‌گرن و له‌و سه‌ر سنورانه‌ دووچاری  مه‌ینه‌تیی هه‌مه‌جۆر ده‌بنه‌وه‌، یان ژیان له‌ ره‌وشێكی قورسی په‌نابه‌ریی وڵاتان و ئاواره‌یی و دووره‌ وڵاتیدا به‌سه‌ر ده‌به‌ن. جگه‌ له‌وانه‌، ده‌ردی كۆمه‌ڵایه‌تیی دیكه‌ زۆرن كه‌ بارێكی سۆسیۆلۆژیی ناسه‌قامگیرو دۆخێكی سایكۆلۆژیی نائارامیان له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا به‌رپا كردووه. له‌باری سیاسی و ئیدارییه‌وه‌، به‌ ئاشكرا ململانێی توندو گرژ‌ له‌نێوان هێزه‌ سیاسییه‌كانمان و به‌تایبه‌تی هه‌ردوو هێزی ده‌سه‌ڵاتداردا هه‌یه‌. هه‌ردوولایان له‌ یه‌ك حكومه‌تدان، به‌ڵام دوو ئیداره‌یی به‌ زه‌قی سه‌ری هه‌ڵداوه‌ته‌وه‌. سامان و داهاتی وڵات دادپه‌روه‌رانه‌ دابه‌ش ناكرێن، ئه‌گه‌ر ناوچه‌یه‌ك داهاتی كه‌م بێت و یه‌كێكی تر زۆر،  له‌لایه‌ن حكومه‌ته‌وه‌ رێكناخرێته‌وه‌. دیارده‌كانی گه‌نده‌ڵی و شكاندنی یاساو پێشێلكردنی مادده‌و داوه‌رییه‌كانی كۆتاییان نه‌هاتووه‌، له‌ هه‌رێمه‌كه‌دا كه‌سیشیان له‌سه‌ر موحاسه‌به‌ ناكرێت، ته‌نانه‌ت چاو له‌ئه‌زموونی نوێی حكومه‌تی فیدراڵی عێراق نه‌كراوه‌ تا ئه‌م دۆسییه‌یه‌ ببرێته‌ پیشه‌وه‌، كار نه‌كراوه‌ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ر جاره‌و ژماره‌یه‌ك به‌رپرس ره‌وانه‌ی لێپرسینه‌وه‌و دادگاییكردن و سزادانی یاسایی بكرێن. دیارده‌ی ترسناك  له‌و دوو سێ ساڵه‌ی رابردوودا حاڵه‌تی تۆقاندن و سه‌ركوتكردنی ئازادیی خۆپیشاندان و مانگرتن هه‌ن‌. له‌ هه‌ندێ شاردا هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌تدا كه‌س بۆی نییه‌ هیچ جۆره‌ شێوازێكی ئازادییه‌ دیموكراتییه‌كان په‌یڕه‌و بكات، دیارده‌ی راپۆرت لێدان و سیخوڕی كردن به‌سه‌ر یه‌كترو به‌سه‌ر ژیانی تایبه‌تی و به‌سه‌ر هاووڵاتیانه‌وه‌ زیاتر بووه‌، كه‌م كه‌س به‌ ئاسانی ده‌وێرێت ده‌رده‌ دڵێك بكات و ئه‌وه‌ی ده‌یڵێت  نه‌بێته‌ راپۆرتێك و نه‌گاته‌‌ ده‌زگا هه‌واڵگری و ئه‌منییه‌كانی هه‌رێم.  دۆخی ئازادیی رۆژنامه‌گه‌ری و راگه‌یاندنیش له‌ هه‌رێمدا پاشه‌كشه‌ی تێدا هه‌یه‌. راسته‌ حكومه‌ت و كاربه‌ده‌ستانی چه‌ند جارێك له‌گه‌ڵ رۆژنامه‌نووساندا كۆبوونه‌ته‌وه‌و دڵنیاییان پێداون، به‌ڵام كاریگه‌ری و ره‌نگدانه‌وه‌ی به‌سه‌ر ئه‌و بواره‌ هه‌ستیاره‌دا به‌جێ نه‌هێشتووه‌‌. له‌م رووه‌وه‌، مانگ نییه‌ ده‌یان پێشێلكاری نه‌كرێت و له‌ سه‌نته‌ری میترۆو سه‌ندیكای رۆژنامه‌نووسانه‌وه كه‌ دوو ده‌زگای داكۆكیكردنن له‌ مافی میدیاكاران‌ تۆمار نه‌كرێن. ئێستا كار گه‌یشتۆته‌ ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌ راگه‌یاندنی كوردی به‌ هه‌ردوو به‌شی نیو میدیاو ترادیشناڵ میدیاوه‌ بۆته‌ سێبه‌ری ده‌زگا موخابه‌راتییه‌كانی هه‌رێم و له‌وێوه‌ پاره‌دارو ئاراسته‌ ده‌كرێن، به‌ڵام بۆ ئامانجی رۆژنامه‌نووسی و پیشه‌یی نا، به‌ڵكو بۆ به‌ڕێوه‌بردنی پڕوپاگه‌نده‌و ناوزڕاندن و شه‌ڕی میدیایی دوور له‌ ئیتیكی نێوان گروپ و كه‌سایه‌تییه‌ سیاسییه‌كان. لادانی به‌رده‌وام  هه‌موو راپۆرته‌ رۆژنامه‌نووسییه‌كان ئه‌وه‌ ده‌سه‌لمێنن كه‌ هێشتا دیارده‌ی قاچاخچێتی سه‌ر سنوره‌كان به‌رده‌وامن، بێ پرۆژه‌یی و په‌یوه‌ندیی نائاسایی نێوان كه‌رتی بازرگانی و كه‌رتی گشتی و ده‌سه‌ڵاتی راپه‌ڕاندن وایان كردووه‌ كه‌ هه‌زاران به‌ڵێنده‌ری ئه‌م هه‌رێمه‌ دووچاری مایه‌پووچبوون ببن و به‌شێكیان سه‌ری خۆیان له‌ وڵات هه‌ڵبگرن و به‌جێی بهێڵن. له‌وه‌ش به‌رچاوتر، له‌ سكاڵای هاووڵاتیان و به‌دواداچوونه‌ میدیاییه‌كاندا ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ شاره‌كانی هه‌رێم پڕ كراون‌ له‌ داو و ده‌رمانی بێ كوالیتی و به‌سه‌رچوو و خواردنی ئیكسپایه‌ر، رۆژانه‌ چه‌ندین خواردنگه‌و دوكان له‌سه‌ر ئه‌و دۆخه‌ داده‌خرێن و به‌ ته‌ن كاڵاكانیان ده‌سووتێنرێن. ئێستا ناوبه‌ناو به‌ ئاشكرا تۆڕی گه‌وره‌ی بازرگانیكردن به‌ ماده‌ بێهۆشكه‌ره‌كانیش ئاشكرا ده‌بن، ئه‌مه‌ جگه‌ له‌ بازرگانیی نایاسایی به‌ چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی. جیا له‌وانه‌، به‌ چاوی روون ده‌بینرێت كه‌ زانكۆ و په‌یمانگا حكومییه‌كان له‌چ دۆخێكدان، خوێندكاران تیایدا یان ئه‌وه‌تا به‌ به‌رده‌وامی ناڕه‌زایی و بایكۆتی هۆڵه‌كانی خوێندن ده‌كه‌ن، یان له‌ بێ مافی و بێ وه‌ڵامیی ده‌وڵه‌تدا بۆ داواكاری و ناڕه‌زاییه‌كانیان به‌ دڵی شكاو و سایكۆلۆژیایه‌كی نائومێده‌وه‌ خوێندن به‌ڕێ ده‌خه‌ن، كاتێك پۆلێك خوێندكاریش بۆ خاڵیكردنه‌وه‌ی بێزاری و نیگه‌رانییه‌كانیان دوو دروشم له‌به‌رامبه‌ر ده‌وڵه‌ت و ده‌زگاكانیدا به‌رز بكه‌نه‌وه‌، ده‌ستگیر ده‌كرێن و ئازارو ئه‌زیه‌ت ده‌درێن و بگره‌ بۆ ماوه‌یه‌كی كاتیش بێت راده‌گیرێن و ده‌خرێنه‌ زیندانیشه‌وه‌. دۆخ و دیارده‌ی تر  هه‌له‌مه‌رجی قه‌زائی وڵات له‌وان باشتر نییه‌. دادگاكان به‌ سه‌ربه‌خۆ نابینرێن، یان ناتوانن كاری ئاسایی خۆیان بكه‌ن، یان هه‌ڵسوڕان و كاریان به‌پێی هه‌ژموونی ده‌سه‌ڵاتیی سیاسیی ناوچه‌و كانتۆنه‌ كارگێڕییه‌كان ده‌گۆڕێن و یه‌ك سیسته‌م نین‌‌. خراپتر له‌وه‌، له‌ هه‌رێمدا زیندانی سیاسی هه‌یه، دۆخی به‌شێك له‌ زیندانیان باش نین و ره‌وشی ناهه‌مواری ته‌ندروستییان له‌ میدیاكاندا باس ده‌كرێت. هاوكات گرتن و ده‌ستگیركردنی خه‌ڵك هه‌یه‌ به‌بێ بڕیاری دادگا، ناوبه‌ناو حاڵه‌تی هه‌ڵكوتانه‌ سه‌ر ماڵان به‌دی ده‌كرێت‌ له‌لایه‌ن گروپی چه‌كداری ناسراو و نه‌سراوه‌وه‌، كوشتن و رفاندن و هه‌ڕه‌شه‌كردن هه‌ن.  له‌ ئاستی تردا، ئه‌وه‌ی ده‌بینرێت ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئێستا، سه‌رله‌نوێ، كولتوری خێڵه‌كیش سه‌ری هه‌ڵداوه‌ته‌وه‌، بگره‌ به‌شێك له به‌رپرسانی ناو پارته‌ سیاسییه‌كان رۆڵیان له‌ بووژاندنه‌وه‌یان هه‌یه‌. له‌م ساڵانه‌ی دواییدا ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ چه‌ندین ناوچه‌ی هه‌رێم پێكدادانی چه‌كداریی عه‌شائیری تێدا روده‌دات، یان توندوتیژیی زه‌ق له‌ به‌رامبه‌ر ره‌گه‌زی مێینه‌ پیاده‌ ده‌كرێت و ده‌گاته‌ چه‌وساندنه‌وه‌و كوشتن و فڕێدانی ته‌رمه‌كانیان. له‌وانه‌ش زیاتر، حاڵه‌تی لێره‌و له‌وێی تیرۆر كردنی سیاسی(إغتیالات) هه‌یه‌. هه‌رێمی كوردستان خه‌ریكه‌‌‌ به‌‌ سیخوڕی وڵاتانی هه‌رێمایه‌تییش ده‌ته‌نرێن، به‌ ئه‌زموونی چه‌ندین رووداوی دڵته‌زێن ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ ئه‌و وڵاتانه‌ به‌ ئاسانی ئه‌توانن به‌رهه‌ڵستكارانیان له‌ناو خاكی هه‌رێمدا بكه‌نه‌ ئامانج و به‌ به‌رچاوی دانیشتوانی هه‌رێمه‌كه‌وه‌ هاوزمان و هاونه‌ته‌وه‌كانی پارچه‌كانی تری كوردستان له‌ناو ببه‌ن. ساڵانێكی زۆریشه‌، وه‌ك دیارده‌یه‌كی به‌رده‌وام،‌ تۆپباران و موشه‌كباران و له‌شكركێشیی هه‌ردوو ده‌وڵه‌تی توركیاو ئێران‌ بۆ سه‌ر خاك و خه‌ڵكی هه‌رێم هه‌ن، به‌ڵام به‌بێ ئه‌وه‌ی تا ئێستا بتوانرێت رابگیرێن. له‌ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم  له‌ ئاستێكی تردا، په‌یوه‌ندییه‌ عێراقی و ئیقلیمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان مۆركی فه‌رمییان پێوه‌ نه‌ماوه‌، به‌ گشتی بوونه‌ته‌‌ په‌یوه‌ندیی حزبی، یان ئارسته‌كراو به‌پێی كارنامه‌و به‌رژه‌وه‌ندیی حزبیی په‌تی. شه‌ڕی میدیایی نێوان حزبه‌كان، زیانی زۆری له‌ بازاڕو له‌ ئارامی و میزاجی خه‌ڵك و له‌ ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی داوه‌. وڵاته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاو یۆنامی، تا ئێستا، چه‌ندین راپۆرتیان له‌سه‌ر ره‌وشی هه‌رێمی كوردستان بڵاو كردۆته‌وه‌ كه‌ وێنه‌یه‌كی خراپی هه‌رێمیان تیا ده‌رده‌كه‌وێت. دۆسته‌كانی كورد له‌ زلهێزه‌كان ئامۆژگاری دڵسۆزانه‌ ده‌ده‌ن و له‌ مه‌ترسی و هه‌ڕه‌شه‌كانی سه‌ر چاره‌نووسی هه‌رێم هۆشیاری ده‌ده‌ن، به‌ڵام تا ئێستا ره‌چاو نه‌كراون. خه‌می نه‌ته‌وه‌یی نێوان هه‌رێم و پارچه‌كانی تر بۆ خراپترین ئاستی خۆی دابه‌زیوه‌. په‌رۆشیی سیاسیی بۆ خاك و چاره‌نووسی ناوچه‌ دابڕاوه‌كان، زیاتر بۆته‌ بانگه‌وازی میدیایی و حزبی نه‌ك پرۆژه‌یه‌كی نیشتمانی و كرده‌یی. له‌و ناوچانه‌دا، به‌ هه‌زاران خێزانی كورد له‌ كه‌ركوك، خانه‌قین، شه‌نگال، داقوق، خورماتوو، زێدی خۆیان به‌جێ هێشتووه‌و هاتوون له‌ شاره‌كانی هه‌ولێر و سلێمانی و كه‌لار و دهۆك دائه‌نیشن. له‌سه‌ر ئاستی كێشه‌و دۆسییه‌كانیش له‌گه‌ڵ عێراقدا، پێشكه‌تنی ئه‌وتۆ نه‌هاتۆته‌دی. دادگای فیدراڵیی عێراق، بڕیاره‌كانی خۆی به‌ به‌ركار به‌رامبه‌ر به‌ هه‌رێم ده‌زانێت و چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له‌هه‌ر هه‌لومه‌رجێكی ئاساییتری وڵاتدا جێبه‌جێیان بكات، ئه‌مه‌ له‌ كاتێكدا هێزه‌ سیایییه‌كانی هه‌رێم له‌ناوخۆدا به‌ شه‌ڕو ململانێی حزبی و كه‌سییه‌وه‌ سه‌رقاڵن، ئه‌وانه‌و ده‌یان دیارده‌و هه‌لومه‌رجی تر كه‌ هه‌موویان له‌ كۆتاییدا ئه‌وه‌ روونده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ دۆخی هه‌رێم ئاسایی نییه‌. پێویسته‌ دیوه‌كانی واقعی تاڵی وڵاته‌كه‌ ببینرێن، دان به‌ هه‌ڵه‌و كه‌موكورتییه‌كاندا بنرێت و پلان و چاره‌سه‌ر بخرێنه‌ڕوو بۆ ئه‌وه‌ی‌ ئومێدو هیوا بۆ هاووڵاتیان هه‌رێم بگه‌ڕێته‌وه‌.  * ئه‌كادیمی و توێژه‌ر له‌ ناوه‌ندی ئه‌كادیمی توێژینه‌وه‌ی نیشتمانی ACNS

چیا عەباس کاک نەوشیروان لە دوا قۆناغی ژیانیدا راشکاوانە باسی لەوە دەکرد کە لە چەند وێستگەیەکی گرنگی ژیانی سیاسدا وردبینانە هەڵسەنگاندن و بریاری بۆ بەشێک لە دۆخ و روداو و کەسایەتی و هاوکارەکانی نەکردوەو نەداوە، هاوکاتیش بە پرسیارێکی بێ پێچ و پەنا رایگەیاند ئایا سیستەمی پەرلەمانی کوردستان رێگا دروستەکەیە بۆ گۆرانکاری و چاکسازی. ئاماژەیەکی حاشاهەڵنەگر بوو کە رۆڵی گۆڕان لەو سیستەمەدا کەوتبووە ژێر پرسیارەوە.  زۆر جار رویداوە کە سەرکردەیەکی سیاسی و سەربازی خاوەن کاریزمای بەهێز لە گۆرەپانێکی سنوردارو تەنراو بە شەڕو کێشەی دژوارو سەخت و ململانێی حزبی و فکری و سیاسی و لە هەمو لایەکیشەوە گەمارۆدراو و لە غیابی دەزگای پێویست و راوێژ توشی هەڵسەنگاندن و بریاری نادروست بێت. وێرای ئەوەی کاک نەوشیروان لە بیری ستراتیژیدا سەرکردەیەکی زۆر دوربین و راستگۆ بووە، بەڵام ئەم بەهرەیە سەرکردە گەورەکانی بێبەری نەکردووە لە هەڵەی هەستیار.  کاک نەوشیروان لەسەرەتای ژیانی سیاسیدا نیشتمانپەروەرێکی پێشکەوتنخواز بووەو لەو رێگەیەدا زیندانی کراوەو دوچاری گرفتی گەورە بووە، کاتێک بە خوالێخۆشبوان ئیبراهیم ئه‌حمەدو مام جه‌لال و هاوڕێکانی تر ئاشنا دەبێت، وەک خۆی وەسفی کردووە، هەست و هزرێکی ناجێگیر لای سەریان هەڵداوە، لەو سەردەمەدا وەک خاوەن ئیمتیازی گۆڤاری رزگاری ئاڕاستەی گوڤارەکە بەرەو چەپی رادیکالی دەبات. نوسینەکانی دواتریشی لە ئۆرگانەکانی سەردەمی دروستبونی کۆمەڵەو یەکێتی (ژمارە سەرەتاییەکانی ئاڵای شۆرش) رەنگدانەوەیەکی زەق لە شێوازی بیرکردنەوەو ناجێگیریەکەی کاک نەوشیروان دەردەخەن. لەگەڵ ئەوانەشدا خودی خۆی باسی کردووە باوەری توندی جێگیری بە هزرە چەپە باوەکانی ئەو سەردەمە نەبووە، چونکە بە قەناعەتی خۆی چینی جوتیارو زەحمەتکێش و توێژی رۆشنبیر و خوێندکاری ئەو سەردەمەی کوردستان لە هزری نەتەوایەتی کلاسیکیدا گۆشەو پەوروەردە بوون، وەرچەرخاندنێکی نەوعی بۆ هزرێکی نوێی تا رادەیەک نامۆ بە کۆمەڵگای کوردەورای گەلێک ئەستەم و کێشەی قوڵیان لێ چاوەرەوان دەکرا. بە هەڵسەنگاندنی خۆم و پشتئەستور بە دورەرپەرێز راگرتنی خۆی لە قەناعەتکردن بە هزری چەپی ئەو سەردەمە خودی ئەم هزرەی وەک پلاسیبۆیەک بۆ دامرکاندنەوەی  پارادۆکسی سیاسی و فکری خۆی بەکارهێناوە.  کەم نین ئەوانەی ئەم قۆناغەی ژیانی سیاسی کاک نەوشیروان بە وەرچەرخاندنێکی گرنگ دەزانن.   هەرچەندە کاک نەوشیروان مام جه‌لالی وەک سەرکردەیەکی گەنجی علمانی و پێشکەوتنخواز بینیوەو پشتیوانیشی کردووە، بەڵام بە باوەری خۆم لە ناخیدا جەلالی نەبووە، چونکە جەلالیزم نە هزر بووەو نە رێباز، بەڵکو دیاردەو روداوێک بووە وەک ئاوێنەیەکی رەتکردنەوەی چەند پراکتیک و هەڵوێستی سەرکردایەتی مەلا مستەفا، دیاردەیەک لە بنەرەتیشدا هەڵقوڵاوی سروشتێکی سەرەتایی خێڵەکی کۆمەڵگای کوردەورای بووە کە بە قەتماغەیەکی تەنکی مۆدێرن داپۆشرا بوو. کاک نەوشیروان ئەو سەردەمە بەئاگا نەبوو کە مام جه‌لال لەژێر کاریگەری و هاندانی سەرکردە ناودارەکانی (حرکە القومیین العرب) وەک جمال عبدالناصر، جۆرج حبش و احمد الخطیب دوای بەرپابوونی شۆڕشی ئەیلول هێدی هێدی لە مەلا مستەفا دوردەکەوتەوە. مەبەستیان بو زەمینە بۆ بزوتنەوەیەکی نەتەوەیی هاوشێوەی ئەوەی خۆیان برەخسێنن و هاوپەیمانیەک لە گەڵیدا سازبکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی رۆژهەڵاتی " الوطن العربی" (دۆکیۆمێنت لەبەر دەستدایە باس لە رۆڵی جمال عبدالناصر لەو پرۆسەیەدا دەکات و هانی مام جه‌لال دەدات لە واقعی جیۆپۆلیتیکی بزافی کوردایەتی لە باشور یاخێ بێت و بەرەنگاری بێتەوە).        رکابەرییەکانی نێوان مەلا مستەفاو دواتر ناسراو بە باڵی مەکتەبی سیاسی لە بنەرەتدا دەگەڕێنەوە بۆ ناکۆکییەکانی نێوان مەلا مستەفاو ئیبراهیم ئه‌حمه‌دو لەدور و نزیکەوە پەیوەندی بە چەپ و راست و لێکەوتەکانی ئەم دو هزرەوە نەبووە. روداوەکانی کۆنگرەی شەشی پارتی و روداوە چەکدارییەکانی ناوچەی شلێرو رۆشتنی دەستەیەکی باڵی جەلالی بۆ هەمەدان و چۆنیەتی گەرانەیان بۆ کوردستان ئەو راستییە دەسەلمێنن. ئیبراهیم ئه‌حمه‌د یادەوەریەکانی خۆی لە چەند سەد لاپەرەیەکدا نوسیوە کە ساڵانێکی درێژە لای زاواکەی دکتۆر لەتیف سەرۆکی کۆماری ئێستای عێراقە، تەنها چەند کەسێک، یەکێک لەوانە کاک نەوشیروان، بەشێکیان بینیوە. لە نوسینە ناودارەکەی کاک نەوشیروان لە "هاوخەباتیەوە بۆ تەخوین" راشکاوانە پاشەکشەی خۆی سەبارەت بەو متمانە مێژوییەی بە مام جه‌لال و باڵەکەی هەبوو رادەگەیەنێت، لەو باوەڕەشدام کرۆکی ئەو پاشەکشەیە بە ماوەیەکی کورت دوای راپەرین سەری هەڵدابوو و هۆکارێکی گرنگ بو بۆ دورکەوتنەوەی پچرپچری کاک نەوشیروان لە کوردستان.  کاک نەوشیروان لەم پرسە زۆر هەستیارەدا هەڵەی کرد کاتێک نەیتوانی هەر زۆر زوتر خۆی لەو ئاڕاستەیە دور رابگرێت، لە ئاکامدا ئەوە کاک نەوشیروان بوو کە قورسترین باجی ئەو ئاڕاستە وەهمیەی داوە، ئەو بۆ خۆی دەمێک بوو دەرکی بەم واقعە تاڵە کردبوو، بۆیە لە سەرەتای سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆ دوای روداوە قێزوەنەکانی ناوچەی بادینان دژ بە تێکۆشەرانی یەکێتی لەلایەن پارتییەوە کاک نەوشیروان لە کۆبونەوەکانی سەرکردایەتی ئەو سەردەمەی یەکێتی جەختی لە دیالۆگ و لێکتێگەیشتن لەگەڵ پارتیدا کردووەو ئاکامەکەشی چەندین دانیشتن نێوان هەردوولا لە ڤێناو لەندەن بوو. بەشێک لەوانەی ئەو سەردەمە بە توندی دژ بە بۆچونەکانی کاک نەوشیروان بوون و شەڕەنگخوازی عەیارە ٢٤ دژ بە پارتی بوون ئێستا وەک سواڵکەرێکی سیاسی سەرقاڵی بازرگانی و پارە پەیداکردنن بە بازرگانیکردن بە سومعەو ناوی کاک نەوشیروانەوە. (کۆنوسی کۆبونەوەکان وەک خۆیان پارێزراون و لە نامیلکەی یەکەمی وێستگەکانی شەڕی ناوخۆ کە بەندە ئامادەی کردووە بە دورودرێژی باسیان لێکراوە).   کاک نەوشیروان ئەم ئەزمونە زۆر تاڵەشی لەناو باڵی ریفۆرم و گۆڕاندا دوبارە کردەوە. لێرەدا هەڵەیەکی هەستیاری تری کاک نەوشیروان چاوەروانیاکانی بۆ ریفۆرم بو لە ناو یەکێتی و لەسەر دەستی سەرکردایەتیەکەیدا وەک تۆۆی بنەرەتی بۆ گۆڕانکاری ریشەیی لە فەرمانرەوایی باشوردا. کاتێک لە هەڵبژاردنی مەڵبەندەکانی یەکێتی بۆ ریفۆرم شکستێکی گەورەی دروێنە کرد بیری لە رێگەیەکی تر کردەوە، دواتر لە دروستکردنی بزوتنەوەی گۆڕاندا گەڵالەی کرد. هەرچەندە ئەو دروستکردنە پێداویستیەکی ئەو سەردەمە بوه‌ و پشتگیریەکی زۆر بەرفراوانی جەماوەری بەدەستهێنا، بەلام شێوازی ئاڕاستەکردنەکەی هەر لە سەرەتاوە هەڵەکانی تری مۆتۆربە کرد، بۆچی؟ لەژێر کاریگەری زۆربەی باڵی ریفۆرمی ناو یەكێتی کە بەشێک لییان بە دودڵی و مەرجیشەوە هاتنە پاڵ گۆڕان کاک نەوشیروان رەزامەند بوو ئەو تەوژمە بەهێزە جەماوەریە لە رێکخستنی نیمچە هەرەمیدا رێکبخات، بەم هەنگاوە رەحیقی خۆش بۆنداری بەهاداری ئەو بزافە جەماوەرییەی بەیەخەی کۆمەڵێک سیاسەتمەدارو تێکۆشەری دیڕین کە نامۆ بوون بە پرسی گۆڕانکاریی ریشەییدا پرژاند. لێرەوە لێکترازان و دورەپەرێزی ناو گۆڕان سەریان هەڵدا.  کاتێک چەندین دۆست و کەسایەتی لێیان پرسی بۆ ئەمەت کرد؟ دەیگوت پێویستمم بە دەنگە بۆ گۆڕان و ئەوانە دەتوانن دەنگ کۆبکەنەوە. هەرچەندە ئەم بۆچونە راستیان لە خۆ گرتبو، بەڵام دەبو کاک نەوشیروان ئەم دۆخە بۆ دانی دەسەڵاتی زیاتر بە جەماوەر ببەخشێت نەک بە کۆمەڵێک سیاسەتمەدرای موخەزرەمی خاوەن فکرو ئەزمونی زۆر کلاسیکی و سنوردار. کاک نەوشیروان بەدەست کێشمەکێشی ناو گۆڕان و لەگەڵ هێزەکانی تر گیرۆدە بووبوو، چەند هاوکارێکی لە گۆڕاندا بە هۆکاری جیاجیاوە هێدی هێدی لێی دوردەکەوتنەوەو لە میدیاکاندا وەک ئۆپزسیۆنیکی نێو گۆڕان خۆیان عەرز دەکرد، هاوکارەکانی تریش کە ئەمەیان دەقۆستەوەو روکەشانە پشتگیریان لە رێکخەری گشتی دەکردو ئاگری ناکۆکییەکانیان خۆش دەکرد، بە کورتی خەریکی تەسفیەی حساباتی کۆنی ناو یەکێتیان بوون لە گۆرەپانی گۆڕاندا. کاک نەوشیروان بەرامبەر ئەم دیاردە قێزەونە جوڵەی پێویستی نەکرد، ئاکامەکەی خەستبونەوەی تەسفیاتەکە بوو لە ناو گۆڕان و لەسەر حسابی گۆران، ئەم هەڵەیە بونیادی گۆڕانی کلۆر کرد بێئەوەی تروسکاییەک روناکی بۆ چارە بەدی بکرایە.  تا دەهات ئەم هەڵانە کەڵەکە دەبوون و بونیادی گۆڕانیان لاواز دەکرد، دەبوا کاک نەوشیروان دانی بەو واقعەدا بنایە کە ئەم دەستە تێكۆشەرە دێرینە ئولفەتیان له‌گەڵ ئەم نەریتە رێکخراوەیی و سیاسییە گرتووەو بێ ئەمە هەست بە رۆڵ و ئێگۆو پێگەو دەسەڵاتی خۆیان ناکەن، ئەو نەریتە بۆتە بەشێکی ناسنەمەی مێژوو و ئێستاو ئایندەشیان و ئیرسێکە لە مێژوی یەکێتیبوونیان بۆیان ماوەتەوە. ئاکامەکەی تا ئەم چرکەیەش گوزرێکی کوشندەیە لە هزری گۆڕانکاری، لە دوا مەتافیشدا هەر ئەوانە رویاندا.  لە دوا ساتەکانی ژیانیدا دەیگوت زۆر پەشیمانە لە پشتیگیریکردن لە چەند هەڵسوراوێکی گۆڕان، هەرچەندە کاک نەوشیروان لای چەند دۆستێکی خۆی هەمان بابەتی باسکردووە، ئەوەندە دەڵێم لە هەڵسوراوە ناودارەکانی گۆڕان بوون له‌ناو گۆڕان و حکومەت و پەرڵەمان و فەرمانرەواییە لۆکاڵیەکانیش، ئێستا لە هەڵسوڕاوەوە بون بە بادراو.  نەخۆشی خۆی و بێباکی و لاوازی هاوکارەکانی دەرفەتیان نەرەخساند تا کاک نەوشیروان هەوڵێک بۆ راستکردنەوەی ئەم دۆخە بدات. لە دوری چەند هەزار کیلۆمەترێکیشەوە نەیدەتوانی سنورێکیان بۆ دابنێت. هەر لەو سەردەمەدا زۆر بەئاگا بوو چی لە گردی زەرگەتە لە سەرجەم بوارەکانی گۆڕاندا دەگوزەرێت، تایبەت دۆخی رێکخراوەیی و راگەیاندن و دارایی و ململانێ نارەواکان، لەبری ئەوەی سەرکرداتییەکی سێبەری بەتواناو کاریگەر بۆ بزوتنەوەکە دروست بکات هات لە سەبەبکارانی ئەو دۆخە ئاڵۆزەی ناو گۆڕان دەستەیەکی بەناو راوێژی دروستکرد، ئەم هەڵەیە ئەو دلۆپە ئاوە بوو کە ئیتر ئاو لە سەتڵەکە برژێت. هەرچۆنێک بێت ئەم هەنگاوەی کاک نەوشیروان، خۆشمان بوێت یاخود ترش، زەمینەخۆشکەرێکی گرنگ بوو کە بزوتنەوەی گۆڕان دوای وەفاتی بەرەو پروکانەوە رۆیشت. لە کۆی گشتی ئەو هەڵسوڕاوانەی کاک نەوشیران پشتگیری کردون زیاتر لە نیوەیان بۆ بەرژەوەندی تایبەت سەنگەری گۆرانکاریان جێهێشتووەو بەشێکیش لێیان لە جومگەکانی دەسەڵاتی هەرێم لە لوتکەوە تا خوارەوە تا سەر ئێسک لە نادادپەروەریەوە تێوەگڵاون و بەشێکی بەرچاویش لە ماڵی خۆیان دانیشتون. کاک نەوشیروان بێ یەک و دو بەرامبەر بە هەستیارترین پرس کە پرسی تەوریسە دەبوو زۆر راشکاوانە قسەی خۆی بکات، زۆر باش دەیزانی کە ماوەیەکی کەمی لە ژیاندا ماوە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی لەسەر ئەو پرسە تائێستا زانراوە کۆبونەوەیەکیەتی لەگەڵ عومەر سەید عەلی لە لەندەن و وەک نمای کوریشی دەڵێت تۆمارێکی دەنگی باوکیەتی لەسەر ئەو پرسە. ئەم دو ئەڵقە تەماوییە لە پرسێکی وا گرنگ و هەستیاردا زەمینەیەکی زۆر بەپیتی بۆ نەیارەکانی کاک نەوشیروان لەناو گۆڕان و دەرەوەشی رەخساند تا هەوڵێکی چروپڕ بدەن بۆ لەکەدارکردنی ناوو ناوبانگی.  هەرچەندە مێژو ناگۆردرێت بەڵام دەکرێت دەستی تێوەربکرێت و بیشێوێنن و بە ئاوێنەیەکی شکاوی رزیوی کەرودار نمایش بکرێت. کاک نەوشیروان تەنانەت دوای ماڵئاوایشی باجی دڵپاکی و بەرزنرخاندنی رەوشتە بەرزە کۆمەڵایەتی و نەتەوەییەکانی دەدات، ئەوە زۆر جێگەی داخە بەشیک لە دۆست و هاوکارە دێرینەکانی هۆکارێکی گرنگی ئەو دۆخەن.  کاک نەوشیروان سەبارەت بە هەڵەی ستراتیژی ژیانی سیاسی کە گۆڕانکاری لە فەرمانرەواییدا بە چاکسازی حزبیەوە دەست پێدەکات پەشیمان دەبێتەوە، و سیستەمی پەرلەمانی کوردستانێش بە کەعبەی گۆڕانکاری نازانێت کاتێک لە کۆرێکی گۆران لە لەندەن لە مانگی نۆڤەمبەری ٢٠١٦ دا دەیخاتە ژێر پرسیارەوە، دواتر پرسیاری ئەڵتەرنەتیڤەکانی لێکراوە، لە واقیعدا وەڵامێکی یەکلاکەرەوەی نەبوو، پێشەکی گوتیویەتی بەرپابونی تسونامیەکی سیاسی کۆتایی بە هەمو ئەم سەرکردەو بنکردانە بە خۆشمەوە بهێنێت، یاخود دوو ئیدارییەکی ئەرێنی لەسەر بنەمای ململانێی دروست و کێبرکێ بۆ خزمەتکردن خەڵک. سەرەڕای ئەو پروکانەوەیە هەڵسوارە دڵسۆزەکانی گۆڕان چەندین هەوڵی جدیان دا تا سەرکردایەتی نوێی گۆڕان بەئاگا بێتەوە، مەخابن ئەوان فێری ئەوە نەبوون کەس رەخنەیان لێبگرێت و خۆیان لەسەروی حەوت تەبەقەی ئاسمانەوە دەبینی. ئەم غرورە رێکخراوەیی و حزبیە ئاستی متمانەی خەڵک پێێانی تا ئاستی سفر هێنا، لەگەڵ ئەوەشدا فێرنابن و دان بەهەڵە کوشندەکانیاندا نانێن. لەبری ئەوە دێن ئەم و ئەوی دەوربەریان هاندەدەن بە پرۆژە و بەڵێنی بێ گەرەنتی و بنەما جەماوەرە رەسەنەکەی گۆڕان لە دەوری خۆیان کۆبکەنەوە، تێناگەن لەوەی ئەو جەماوەرە مارانگخواز بووەو بە بۆشی متمانەیان پێ نابەخشنەوە. هەڵسوراوە رەسەنەکانی گۆڕانکاری زۆر باش دەزانن کێ لە پشت ئەم کارەسات و ماڵوێرانیەی گۆڕانکارییەوەن، زۆر تایبەت لە ناو خودی بزوتنەوەی گۆڕاندا، کەسانیک دەمامکێکی تەنکی بێشەرمیان لە روخسار و پێگەیان ئاڵاندووە، ئەوەی زۆر ئازارادەرە ئەمانە تا ئەم چرکەیەش لە گەورەیی و ناو و ناوبانگی و هەڵەو باجەکانی کاک نەوشیروان حەزە وردیلەو زەبەلاحە شەیتانیەکانیان تێردەکەن. بێگومان ئاڕاستەی ئایندە وەک مێژوو نامێنێتەوە.  رۆتەردام: ٥ دیسەمبەر ٢٠٢٢  

زەبەنگ بەهادین کاتێک مرۆڤ بانگەشەی ئازادی دەکات بۆ خۆی و دەرگاکان قفڵ دەکات لەسەر بەرامبەرەکەی ، کاتێک خۆت بیر دەکەیتەوە و دەتەوێ راست و چەپی خۆت بزانی بەڵام رێگاکانی بیر کردنەوە دا دەخیت لەسەر بەرامبەرەکەت ، کاتێک بروا بوون بە زانست رۆژانە قوڵ دەبێتەوە و دەیبینی بە چاوەکانت و بەرامبەرەکەت ئاراستە دەکەیت بۆ خورافات و متۆلۆژیاکان ، کەواتە تۆ بەشێکی لە وێرانکردنی کۆمەڵگا و نەوەکانی .  پێش رزگارکردنی عێراق ئەم وڵاتە لادێیەکی چەپەکی گەورەی دوور لە جیهان بوو ، کۆمەلگایەکی داخراوی تێکەڵ لە مەزهەب و تایەفە و نەتەوەی جیاواز ، لە ناو چوار چێوەیەکدا دەسوراینەوە کە هەمان چوار چێوەی هەزار ساڵ لەمەو پێش بوە ، هەر کۆمەڵە و بەشێکی بۆ خۆی هەڵبژارد بوو یاسا و رێساکانی بە پێی ئەو بەشە دادەرشت لەسەری دەرۆشت .  دوای رزگارکردنی عیراق ژیان گۆرا بیرکردنەوە و دنیا دیدەی و روانگەکان گۆران بە تایبەت لە هەرێمی کوردوستان هەموو دەرگاکان لە کاتێکی زۆر کورتدا کرایەوە بە تایبەت کاتێک کۆمەڵگای کوردی ئەو دەرگایانەی بۆ کرایەوە تەکنەلۆژیا لەسەر پلیکانەکانی خێرا سەرکەوتن بوو بۆ سەرەوە ، ئەم گۆرانکاریە سیاسیانەی بەرۆکی هەرێمی گرت بووە هۆی خولقاندنی گۆرانگاری سۆسێلۆژی و کۆمەڵایەتی لەپر بۆ تاکەکانی کۆمەڵگا لە ئەنجامداا دوو نەوەی زۆر جیاواز دروست بوون لە ناو هەرێمی کوردوستان نەوەی دوای ساڵانی نەودەکان و نەوەی پێش سالانی نەودەکان .  نەوەی پێش سالانی نەوەدەکان نەوەیەکی داخراوی موحافزکاری دەستگرتو بە کلتور و دین و داب و نەریتەکان ، نەوەی دواتر نەوەی کرانەوە تەکنەلۆژیا و ئایدیا و جیهانگیری .  ئەمرۆ نەوەیەکی دی هاتۆتە پێش وەچەی نەوەی تەکنەلۆژیان نەوەی تێکەڵبوون بە جیهان و سیستمی کاپیتالیزمی جیهانی ، ئەوە سیستمەی لە سەرەتای لە دایک بوونی مرۆڤەوە کار لەسەر لیبرالیەت و ئازادی رەهای تاک دەکات قۆناغ بە قۆناغ لە مێشکی تاکەکانی کۆمەڵگادا دەیچەسپێنێ لە پێناو بەرژەوەندی خۆی و مانەوەی ، ئەم سیستمە کاری تەواوی کردوە بۆ ئەوەی نەوەی پێشتر نەتوانن کۆنترۆلی ئەم نەوە نوییە بکەن و لە هەمان کات بە خێرای گۆرانکاریەکان لەم نەوەیەدا تۆخ دەکاتەوە . ئەمرۆ مناڵەکات لە ژێر کارێگەری سیاسەت و تەکنەلۆژیایەکی جیهانیگری سیستماتیکی کاپیتالیزمە ، لە رێگەی یاریەکانی فلیمەکانی زنجیرەکانی لە رێگەی قوتابخانە سۆشیال میدیاکان تەنانەت رەنگ و بۆنی جل و بەرگ و پێداویستیەکان  لەرێگەی مافەکانی مناڵ و ئازادییەکان کار دەکات بۆ کۆنترۆلکردنی منالەکەت بە ناوی نیو لیبرالیزم ، تۆی باوک و دایکیشی دەست بەند کردوە لە رێگەی یاسا تایبەتەکانی پاراستنی تاک و ئاسانکردنی رێگاکانی هەلهاتن و یاخی بوون  بەرەنگار بونەوە بۆ ئەم نەوەیە .  بۆیە دەبینی کۆنترۆڵکردنی مناڵەکەت کارێکی ئاسان نەماوە ، رێگایەکی لێ بگرە سیستم سەد رێگای نوێ دەدۆزێتەوە بۆ گەیشتن پێی و ئاراستەکردنی بەو شێوەی بەرژەوەندی خۆی دەخوازێت ، رەنگە بپرسین ئایا ئەمە باشتر نییە بۆ مناڵەکە تێکەڵ بە سیستمی جیهانی و نوێگەری و پێشکەوتن ببێت ، بۆ زانینی ئەنجامی باشی و خراپی ئەم تێکەڵبوونە زەمەنێک و لێکۆلینەوەیەکی ووردی پێویستە تا ئەنجامەکانی ئەم تێکەڵبوونە بدۆزرێتەوە ، بەڵام ئەوەی روون و دیارە ئەم تێکەڵبونە بۆ بەرژەوەندی سیستمە جیهانییەکەیە ، راستە لە پالیدا ئازادی تاکە کەس زیاتر دەبێت بەلام تاک گەرایش لە پاڵیدا پەرە دەسێنێت ئەمەش بە مانای هەلوەشاندنەوەی کۆمەلگاکان و خێزانی زیاتر .  گرنگ ئێستا کۆنترۆلکردنی مناڵەکەت ئەو کارە ئاسانە نەماوە ، رەنگە لێرەش بپرسین بۆ کۆنتتۆڵی منالەکان بکەین بۆ وەک ئێمە داخرا و کەم بین بن ، رەنگە بڵێین با ئەمانە ئازادانە بژین و چاوکراوەتر و باشتر لە ئێمە چێژ لە ژیان ببینن و گوزەری تێدا بکەن ، هەمان شێوە وەلامی ئەم پرسیارە شیکاری وورد و کاتێکی زۆری دەوێت تا ئەنجامی ژیانی نەوەی نوێ ببینرێت لە داهاتو ئایا ئەو نەوەیە دەبێتە سوپەر مرۆڤ یان دەبێتە کاڵا و ئامێری دەستی سیستمی کاپیتالیزم .  باوان ئەمرۆ چیبکەن لە نێوان بەرداشی کلتور و دین  و کۆمەلگاو  لەگەل مۆدیرنە و نیو لیبرال و سیستمی جیهانی ؟ وەلامی ئەم پرسارە لە نێو خودی ئێستای خێزانەکانی کوردیدا هەیە دەبینین باوان و مناڵان لێک تێناگەن و مەودای نێوانیان رۆژ لە دوای رۆژ زیاتر دەبێت ، دەبینین هێدی هێدی پەیوەندییە کۆمەڵایەتیەکان کەمتر دەبنەوە لە بری ئەوە توندو تیژی زیاتر دەبێت و کوشتن و راکردن و سەر هەلگرتن زیاد دەکات ، ئەم شەرە بۆ هەردولا شەرێکی دۆراوە ، بۆیە باشترە باوان لە کۆنترۆلکردنی مناڵان بگەرێن و هەوڵبدەن لەم گۆرنکاریە نوێیە تێبگەن و لەگەلیدا گوزەر بکەن ، دەبێت باوان ئەوە بزانن بەرەنگار بوونەوەی سیستم بەمان ناکرێت چونکە باوانیش بێ بەش نین لە کوشتنی ئازادی تاکە کەسی و باوک سالاری و کۆنە پەرستی ، باشترین ئەوەیە زمانێکی نوێ لە نێوان هەردولا دروست ببێت لە سەر بنەمای بیرکردنەوەی ژیرانە  و هوشیارانە رێگەیەکی نزیک لە یەک بدۆڕیتەوە ئەویش بە بەرز بوونەوەی باوان بۆ ئەو جێگەیەی مناڵان پێی گەیشتون نەک هێنانە خوارەوەی مناڵان بۆ حەسارەکانی باوکان ، لەبەر ئەوەی سیستم لە سەرەوە کار دەکات بۆیە دەبێت بچیتە لای سیستمەکە تا چاڵ و قوژبنەکانی بگریت و ژیانێکی باشتر بۆ هەردوو لا مسۆگەر بکەیت .  

د. نەوزاد هەمەوەندی  سیاسەت و حوكمڕانی و بەڕێوەبردنی ئابووری گرنگترین پایەكانی دەوڵەت و دەوڵەتدارین , كاتێك سیاسەت دەخرێتە بەرژەوەندی ئابووری بۆ حوكمڕانیەكی تەندروست و زیاتر خزمەتكردنی هاوڵاتیەكانی , وە هەندێك جاریش ئابووری دەكرێت بە ئامراز بۆ سیاسەتێكی نا تەندروست و بەرژەوەندی خوازی دەستە و تاخم و چەند كوتلەیەكی هەل بۆ ڕەخساو بۆ دادۆشینی ئابووری ووڵاتەكەیان و مانەوەیان لەسەر كورسی دەسەڵات و كڕینی وەلائی چینێكی نزیك لە دەسەڵاتی خۆیان. هەربۆیە كاتێك بەراوردی نێوان ووڵاتێكی پێشكەوتوو لەگەڵ ووڵاتێكی دواكەوتووی وەك عێراق دەخەینە بەرباس و لێكۆڵینەوە, بۆمان دەردەكەوێت حوكمڕانی و سیاسەت چەندە گرنگن بۆ پێشخستنی ئابووری ووڵات و خۆشگوزەرانی هاوڵاتیەكانی . كە ووڵاتێكی وەك عێراق ئابووریەكەی خستۆتە خزمەت سیاسەتێكی سەرمایەداری و بێبنەما و بەهەدەردانی سەروەت و سامانی ووڵات بۆ بەرژەوەندی چینێكی دیاریكراو لە ژێر ناوی دیموكراتی و فیدڕاڵی و زۆرجاریش مەزهەب و مەزهەب گەرایی كە كاریگەری ووڵاتانی دراوسێ و ئیقلیمیان بەسەرەوە هەیە . وە زۆرجار لەسەر خواستی ووڵاتانی بەرژەوەندی خواز و دراوسێ و ووڵاتانی ئیقلیمی ,سیاسیە عێراقی و بەرپرسەباڵاكانیان لە حزب و حكومەت لە دژی هەرێم و لە خودی ووڵاتەكەش بەكاردێنن بۆ شێواندنی بارودۆخی ئابووری عێراق و سەقامگیر لە ڕووی ئەمن و ئاسایشەوە لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی كە ڕەنگە لە ڕویك لە ڕووەكانەوە ئەم ناسەقامگیریە دەبێتە بەرژەوەندیەكی ئابووری و سیاسی بۆ ووڵاتانی ناچەكەو خەلكێكی بەرژەوەند خواز. بۆیە ئەوەی لەسەر حكومەتەكەی سودانی پێویستە دورخستنەوە و لێسەندنەوەی دەسەڵاتە لە هەندێك بەرپرسی گەندەڵ لە ڕووی كارگێری و ئابووریەوە بۆ ئەوەی لە ڕووی ئابووریەوە عێراقێكی بەهێز دروست ببێت و ببێتە هەنگاوێكی هەڵسانەوە و بەرەو ئاڕاستەیەكی دروست بۆ بوژاندنەوەی كەرتی پیشەسازی و كەشت و گوزار و كشتوكاڵ و ڕەخساندنی هەلیكار چونكە لە ئیستادا عیراق لەبەردەم دووڕیانێكی مەترسیدارە هەم لەڕووی ئابووریەوە هەم ڕووی سیاسیەوە . مامۆستای زانكۆ  

نەوزاد جەمال لەسەروبەندی تۆپبارانی تورکیا و ئێران، جارێکیتر جاڕێکی میدیایی بڵاوبووە کە هەرێم لە بەردەم هەڕەشەدایە. دیارە، هەمان سیناریۆکانی ٢٠١٦ لە رۆژئاوای کوردستان بەدوورناگیرێ دووبارەنەبێتەوە. بەڵام، پرسیاری ئەوەی ئاخۆ هەرێم لەبەردەم هەڕەشەدایە؟ من بەجۆرێ لە پاساوسازی بۆ دەسەڵاتدارانی ئێستای دەبینم. چونکە، شاردنەوەی کۆمەڵێ مەترسی راستەوخۆی ناوخۆیی لەسەر ژیان و گوزەران لەئارادایە، ئەم جاڕنامەیە پاسی ئەکات. هەندێکیش هەڕەشەکە وەک پەیامێکی هۆشداریی بۆ دەسەڵاتداران بەکاردێنن کە خۆتان چاک بکەن. جگەلەوەش، هەندێکیتریش شۆکن بە هەڵوێستی ئەمریکا لە بەرامبەر پرسی کورد چ لە رۆژئاوا یان هەرێم. چونکە، کورد نەک هەر خۆی بەدۆست، بەڵکو بە هاوپەیمانێکی ستراتیجی ئەمریکا دادەنێت. لە کاتێکدا کورد لە گۆشەنیگای خۆیەوە، ئەرکێکی ستراتیژی بۆ ئەو وڵاتە لەبەرامبەر کورددا داڕشتوە. بەڵام، رووداوەکان دەریانخست کە ئەوە هەر لە خەیاڵی خۆیدایە. شەنوکەوێکی رووداوەکانی دوودەیەی رابوردوو، هەر لە رێگەدان بەفڕینی هێزی ئاسمانی سەدام حسێن تا ریفراندۆم و واوەتر، ئەو خەیاڵە دەگۆڕن بەبقڵقی سەرئاو. ئەگەر شتێکیش بەناوی هاوپەیمانێتی کورد/ئەمریکا هەبێت، لە پەیوەندییەکی نێوان "فیل و مشک" پتر نییە. ئەوە، هاوکێشەیەکی ناتەواوە ئەگەر پێمان وابێ، فیل و مشک رێککەوتوون. هەرچۆنێ مشک خۆی بخاتەپشتی فیلەکەوە و بە لمۆز و سمی فیلەکەوە خۆی هەڵبکێشی، ساتێکیش دێ کە پانیبکاتەوە. رەفتاری ئەمریکا لە زۆربەی حاڵەتدا لەسەر بنەمای هێزە نەک مرۆیی. کام جەمسەر لە کێشەکاندا سەربکەوێ و بەهێزبێ، دەچێتە نێو بازنەی بایەخ و هاوپەیمانێتی. دۆست لای ئەو مافخوراوە و نەیار و دوژمن و دژبەرەکانیش بەردەوام لەبەرچاوگیراوە. وەک راوێژکاری پەیمانگەی رۆن پاوڵ 'جۆن لاگلاند' ئەڵێ: 'باشترە دوژمن ئەمریکابی وەک لەوەی دۆستی. ئەگەر دوژمن بیت، رەنگە هەوڵبدەن بتکڕن؛ بەڵام ئەگەر هاوڕێیان بوو، بەدڵنیاییەوە دەتفرۆشن'. کەواتە، زلهێزێکی وەک ئەمریکا، به‌هۆی دوژمنه‌ سه‌رسه‌خته‌کانییه‌وه‌، بەردەوام دۆسته‌ نزیکەکانی فه‌رامۆشده‌کات. گرفتەکە لە دروشمی هاوپەیمانێتیدا بۆ چەند راستییەک دەگەڕێتەوە. یەکەم؛ ئێمه‌ی کورد وشه‌ی هاوپه‌یمانیه‌تی به‌و پێناسه‌یەی که‌ له ‌کولتوری خۆماندایه‌ تێده‌گه‌ین و لێکده‌ده‌ینه‌وه‌. له ‌کاتێکدا نازانین له ‌فه‌رهه‌نگی سیاسی ئه‌مریکیدا‌ چ ده‌لاله‌ت و ره‌هه‌ندێکی هەیە‌. ناکرێت کاری دیپلۆماسی و په‌یوه‌ندی سیاسی و سیاسه‌تی ده‌ره‌کی وڵاتان له‌ سۆنگه‌ی دڵسافی کورده‌وارییه‌وه‌ لێکبده‌ینه‌وه‌. دۆستایه‌تی وه‌ک ئه‌وه‌ی له ‌دیوه‌خانەکەی خۆمبم و که‌سیکی بیانی گرنگ بیت‌ و چایه‌ک بخۆینه‌وه‌ وهه‌ندیک قسه‌وباس و هه‌واڵ تاوتوێبکه‌ین. جا ئه‌گه‌ر وابێت هاوپه‌یمانی و په‌یوه‌ندی سیاسی و دیپلۆماسی ئه‌وا 'مه‌حمود به‌گی جاف' که‌ پێشوازی له‌ 'ریچ' به‌ریتانی کردووه،‌ پێشترینه ‌له‌و بواره‌دا که هەر ‌زوو دەستی ناسیویه‌ته‌وە، باشترین هاوپیەمان بووە. لە ڕاستیدا، پەیوەندی لە نێوان کورد وەک بەرژەوەندی و چارەنووس لەگەڵ زلهێزەکاندا نییە. تەنها وەک سەرۆکی حزب و بەرپرس هەبووە و هەیە. نازانم بە دیاریکراوی چەندان ملیۆنی پارەی خەڵکی هەرێم بەناوی لۆبیکردنەوە و بەشداریکردن لە کۆڕکۆڕبەندە نێودەوڵەتییەکاندا بەفیڕۆچووە، بەڵام بەزۆری لەپێناو پشتیوانی و بەهێزکردنی پێگەی کەسی حزبیدا بووە. هیچ کات پاشەڕۆژ و داهاتووی گەلی کورد تێیدا ئەجێندای سەرەکی نەبووە. ئاڵوگۆڕێکی بازرگانی(نەوت وگاز یان گیانفرۆشی چەکبەدەست) پترنەبووە.  گرفتێکیتر، بریتیە لە زاڵبوونی "ئەقڵیەتی شاخ"ە. هەرکەسێ بارێ چەک و بارگیرێ ئازوقەی ناردبێ، کراوە بەدۆستی ستراتیجی و هاوپەیمان. ئەگەر ئەوە بەجۆرێک پاساوی خۆی هەبووبێ، بەڵام، بێئاگاین لەوەی رۆڵەکانی کوردستان وەک ئامرازی بەدیهێنانی ئامانجێکی سیاسی و ستراتیجی دەوڵەتەسەردەستەکان بەکارهێنراوە.  له‌ مێژووی 'چه‌کداری کورد'دا- ناڵێم بزاڤ و جوڵانه‌وه‌ی سیاسیی کورد کە جیاوازە- زۆر باسی په‌یوه‌ندی کورد به ‌ده‌وڵه‌ته‌ زلهێزه‌کانه‌وه‌ کراوه‌. ته‌نانه‌ت، په‌یوه‌ندی هێزی چه‌کداری کورد، به ‌دوژمنانی به‌شه‌که‌یتری کوردستانه‌وه‌ چ له ‌رووی لۆجیستیکی یا پشتیوانیترەوە به‌ئامانجی به‌کارهێنانی دژ بەدەوڵەتەکەیتر هەبووە. هه‌ر به‌رپرسێکی کورد که‌ ده‌ستی گه‌یشتبێته‌ به‌رپرسێکی زلهێزێ- جا به‌رپرسه‌که‌ سیاسی یان زۆربەی جار موخابه‌ر‌اتی یان سه‌ربارزی، به‌ده‌ستکه‌وتی گه‌وره‌ هه‌ژمارکراوه‌. بەڵام، ئەوە لەسەر حسابی بەشەکەیتر کەوتووە! دەبێ ئەو راستییە بزانین کە 'کورد' بۆ ئەمریکا و ئەروپا و زلهێزەکان بە سێجۆر هەبوویەکی چەور و سوودبەخشبووە: -    وەک هێز و بازووی شەڕکەر؛ جا ئەوە لە سوارەی حەمیدیەوە بێ تائەمڕۆ. هەر حکومەتێ هێزێکی لێدروستکردووە و کراوە ئەسپی تەراودە. سەدام بەناوی خەفیفە و ئیتر لە تورکیا و ئیران هتد... بەڵام، تائێستەش کورد پرسیارێکی لە خۆی نەکردووە: گەلێک هەیە کە شەڕکەرێکی ئازابێ و نەتوانێ خۆشی رزگارکات؟ -    وەک هێزێکی مرۆیی دروستکردنی سەرئێشە و پشێویی بۆ ئەو دەوڵەتانەی بەسەریدا دابەشبووە. بەناوی  کارتی مافی مرۆڤەوە خراوەتەسەر مێزی ریکەوتن و هاوپەیمانێتی خۆیان. -    وەک سەرچاوەسروشتییەکان خاک و نیشتمانی پارووەیەکی باشە.  بەڵام، سەرەڕای ئەوە دەبێت لە لۆجیکی بەکارهێنان و سوومەندبوون لە کورد وەک هێزێکی مرۆیی و پرسێک لەخۆیدا گۆڕاوێکە-ڤاریابڵ- لەهاوکێشەکاندا نەک پنتێکی جیێگیر. بەپێی خواست و پێداویستییەکان رۆڵ و ئەرکی گۆڕانکاری بەسەرداهاتووە و دێت. کەواتە، ئەو هاویپەمانیە خەیاڵخۆشییە و هیچتر. تکایە، ئەگەر جارێکیتر داگیرکراین یان دۆڕاین یا پشتمانتێکرا کەس ئەو قسە ناماقوڵي نەڵێتەوە کە "جگەلە چیاکان کەس دۆستمان نییە". پاساوی نەزانی و"گێلیتیمانی پێنەدەینەوە. ئەوەندە نابەجێیە چونکە بۆتە باوەڕێکی جێگیر چێندراو لەناخماندا و لەبینی راستییەکان بەرچاوی گرتووین. با چیتر لەرووی دڵسافی و مۆراڵیشەوە باس لە دروشمی "هاوپەیمانێتی سیاسی" نەکەین. سیاسەت، هەر جەنگە بەڵام بە ئامرازی دیپلۆماسی. پڕە لە دڵرەقی و بێبەزەیی و بێگیانی. ئەگەر، کورد مه‌حکومه‌ به ‌جوگرافیا، خۆی به‌ دووباره‌‌کردنه‌وەی ‌مێژوو مەحکوومکردووە.