د. جەعفەر عەلی      رەنگە لە سەرەتادا وەک هەستێک، سۆزێک، یان تەنها هاوسۆزی و بەزەیی نواندن بەرامبەر بە رووداو یان کارەساتێک، کە رووبەڕووی گروپێکی مرۆیی، نەتەوەیی یان دینی، یان دەرەوەی نەتەوە و دینەکەشمان دەبێتەوە، جۆرێک لە پەرچەکردار بەپێی پابەندی سیاسی و کۆمەڵایەتی، لەوانەش فراوانتر مرۆیی، پێشانبدەین.      ئەو هەڵوێستانەی لە سەرەتادا و وەک پەرچەکرداری هاوسۆزی لەسەر بنەمای هەست و عاتیفە لە دایک دەبن، ئەگەر نەگۆڕێن بۆ هەڵوێست لە هۆشیاریماندا، نەبن بە بەشێک لە حەقیقەتی بوونمان و لە هۆشیاریماندا جێگە نەگرن، لەوانەیە نە هەڵوێستە عاتیفییەکان تەمەن درێژ و، نە پەرچەکردارە هاوسۆزییەکانمان، بەرهەمێکی گرنگی لێبچنرێتەوە.      ئەوەی ئەمڕۆ کورد بەشێوەیەکی گشتی دەرهەق بە دۆخ و ئەزموونی کوردانی رۆژئاوا پێشانیدەدات، بە بایکۆتکردنی کاڵا و شمەکی تورکیاشەوە، هەڵوێستە، هەڵوێستێک کە تا ئەندازەیەکی گەورە لە پرەنسیپی هاوسۆزی بۆ رۆژئاوا لەسەر بنەمای کوردبوون، یان نەتەوەیی، سەرچاوەی گرتووە. بۆ مرۆڤ شانازییەکی گەورەیە، کاتێک هاوزمان و هاونەتەوەکەی، دەتوانێ نموونە و مۆدێلێکی دیموکراسی، سیاسی و کۆمەڵایەتی جوان لە کاری بەڕێوەبردن و بە یەکەوە ژیاندا پێشکەش بکات، بە هەموو هێزییەوە لە پشتی کۆمەککردن بەو مۆدێلە جوانەوە بوەستێت و پشتگیری لێبکات.       لێرەدا ناسیۆنالیزم، ئەگەر هێزی دروستکردنی ئینتیما و خۆشەویستی بۆ نەتەوەی هەبێت، زۆر گرنگە ئەو ئینتیما و خۆشەویستییە لە هۆشیاری و عەقڵانیەتەوە سەرچاوە بگرێت، نەک هاوسۆزییەکی کورتخایەن و کوێرانە، هاوسۆزییەک، کە زۆر جار بەرەو دوو ئاراستەی جیاواز دەمانبات، ئاراستەی یەکەم، هێندەی بەرەو پیاهەڵدان و ستایش دەمانبات، هێندەی بەرەو بە سیمبولکردنی تەنها یەک کەس و یەک کارەکتەری سیاسی، یان سەربازی دەمانبات، هێندە بەرەو بیرکردنەوە لە کۆی کێشەکە و جەوهەری مەسەلەکە نامانبات. ئاراستەی دووەمیش، ئەو گاڵتەجاڕی و بەتاڵییە مەعریفییەیە، کە لە نێو دونیای فیکری راسیزمدا، خەون بە دروستکردنی نەوەیەکی راسیستی کوردییەوە دەبینێت. لە بڕوای مندا ئەم دوو ئاراستەیە هەر دووکیان ترسناکن، یەکیان خەریکی بچووککردنەوەی پرسی نەتەوەیەک لە هێزی کەسێک و، ئەویدیکەش، خەریکی چاندن و بەشینەوەی کینە و رقی نامرۆڤانەیە.       رۆژئاوا دەبێ خۆی کێشە گەورەکە بێت، دەبێ ئێمە لە نێو دیمەن و کێشە گەورەکەوە سەیری کارەکتەرە سیاسی و سەربازییەکان و باقی دیمەنە بچووکەکانی دیکە بکەین. رۆژئاوا پێویستە وەکخۆی ببینرێت، دەبێ لە بری نوسینی هۆنراوە بە باڵای کەسایەتییەکی سیاسی، یان سەربازی، هۆنراوە بۆ کۆی شەڕڤانان بنوسرێت، دەبێ لە بری هەڵواسین و کێشانی وێنەی فەرماندەیەک، وێنەی هەر شەڕڤانێکی یەپەژە، یان یەپەگە هەڵواسین، کە لە قوربانیدان و پێشاندانی جوانترین مۆدێلی بەرگری و رووبەڕووبوونەوەی مەیدانی لەگەڵ داگیرکەراندا، جیاوازییەکیان لەگەڵ فەرماندەکانیاندا نییە. من لەوە تێدەگەم کە لە هەموو شوێنێکی ئەم رۆژهەڵاتەدا، فەرماندەی سەربازی، یان کارەکتەری سیاسی، بایەخی خۆی هەیە، دەشزانم کە لە باشوری کوردستان و رۆژهەڵاتی کوردستاندا، کاتێک سەرۆک نەخۆش دەبێت، کۆی ئۆرگانەکانی حیزب دووچاری نەخۆشی دەبن، کاتێک سەرۆک دەمرێ، حیزبیش دەبێتە ئامرازێکی شەق و شڕی بەریەککەوتنی بەرژەوەندییە شەخسییەکان، بەڵام دەبێ ددان بەوەشدا بنێین کە کوردانی رۆژئاوا و باکور، ئەگەر شەخسی ئۆجالانی لێبکەینەدەر، تا رادەیەکی زۆر ئەو هالە پیرۆزەیان تێکشکاندووە، کە بە چوار دەوری سەرکردەدا کێشراوە، نەریتی کورتکردنەوەی حیزب بۆ سەرۆک و بینینی کۆی حیزب لە جوڵەی سەرۆکدا.           ناسیۆنالیزم، ئەگەر دیوێکی ئینسانی هەبێت، دیوێک بە هەموو توانایەوە، خەریکی پڕ وزەکردنی سەرزەمینە کۆمەڵایەتییەکەی بە ژەهری (منی باڵا) و (ئەوی بچووک) بێت، دواتریش بە کردەوە هەوڵی بەتاڵکردنەوەی ئەم وزە ژەهراوییە لە رێی پەلاماردان و توندوتیژییەوە لە ئەویدیکەدا بدات. لێرەدا مرۆڤبوون ئەوەیە بە هەموو هێزمانەوە، دژی ئەو ناسیۆنالیزمە پەڕگیر و پەلاماردەرە بوەستینەوە، کە پەڕیوەتەوە بۆ فاشیزم و لە مۆدێلی فیکری فاشیزمیشدا گوزارشت لە خۆی دەکات. بەڵام کاتێک (ئەوی باڵا) بە دوا مۆدێلی تەکنۆلۆژیای هاوچەرخ و چەکی مۆدێرن، خەریکی کوشتنی هەموو خەونێکی ئینسانی و نەتەوەیی و سیاسی تۆیە، بە هەوڵدان بە ئاراستەی لە باربردنی خەوبینین بە مرۆڤبونی خۆشتەوە، لێرەدا کاتێک ناسیۆنالیزم دەبێتە ئەو ناوەندە فیکرییەی لە باری سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە، دەتوانێ بەرەو یەکگوتاری لە بەرامبەر ستەمی فاشیزمدا کۆمانبکاتەوە، دەتوانێ لە دەوری خەیاڵێکی هاوبەشدا، خەیاڵی خەوبینین بە مرۆڤبوونی خۆمان و داکۆکی لە کەرامەت و ئیرادە و بوونمان، خەیاڵی رەتکردنەوەی نە تەنها پەلاماری سەربازی دوژمنێکی هاوبەش، بەڵکو بایکۆتکردن و رەتکردنەوەی مامەڵە بە هەموو شمەک و کاڵایەکی کە لەماڵی ئەو دوژمنەوە دێت، بە بڕوای من لێرەدا ناسیۆنالیزم شایستە بە کۆمەک و پشتیوانییە.      ئەوەی مرۆڤی ئێمە لە ئێستادا وەک کورد لە کۆمەک و پشتگیری بە فۆرمی جیا جیا پێشکەش بە کوردانی رۆژئاوای دەکات، چەندیش گەرەکمان بێت ددانی پێدانەنێین، بە ئاگا یان بێئاگا، سەرچاوەکەی بە پلەی یەکەم لە فیکری ناسیۆنالیزمەوە هاتووە، نەک بیرۆکەیەکی دی. ئەوە راستە، کە راست و چەپ، ئەوانەی بڕوایان بە ناسیۆنالیزم هەیە، یان نا، تەنانەت ئەوانەش کە هۆشیاری پێویستیان بە فیکری ناسیۆنالیزم نییە، هەموویان وەکیەک لە نێو ئەو بازنەی داکۆکی و کۆمەکەدا دەرهەق بە رۆژئاوا کۆبوونەتەوە، بەڵام گومانی تێدا نییە، بزوێنەری سەرەکی ئەم ماشێنی کۆمەک و هاوسۆزییە، بە پلەی یەکەم، ناسیۆنالیزمە.           بایکۆت بە تەنها بریتی نییە لە پرسێکی ئابووری رووت، بەڵکو پرسێکی سیاسی، نەتەوەیی، ئینسانیشە. پرسێک کە هەمووان بە جیاوازی بیروباوەڕی سیاسییەوە، دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتییەوە، بەرپرسیارێتی ویژدانی، ئەخلاقی، نەتەوەیی. پرسی گەلێک کە دەخوازێ وەک مرۆڤ گوزارشت لە بوونی خۆی بکات و بە کەرامەتەوە بژی، بەڵام ستەمێک، ستەمکارێک، بە هەموو هێزییەوە خەریکی کوشتنی ئەو ئازادی و بوون و ژیانەیە.    پرۆسەی بایکۆتکردنی کوردی بۆ تورکیا، ئەگەر هیچ دەستکەوتێکی بۆ ئێمە وەک کورد پێنەبێت، ئەوەی پێیە، کە دەتوانێ مۆدێلێکی مەدەنی و هاوچەرخی نوێ لە خەباتی دژی فاشیزمدا پێشکەش بکات، مۆدێلێک ئەگەر بگۆڕێ بە پرەنسیپ و بەشێک لە هۆشیاری کۆمەڵایەتی ئینسانی ئێمە، دەتوانێ سەرەتایەکی گرنگ لە کاری بە یەکەوەیی و بە سەنتەرکردنی کێشە وخەمی هاوبەشی هەمووان، یان لانیکەم خەمی هاوبەش و چەوسانەوەی هاوبەش، بکاتە سەرزەمینی هاوبەشی کۆبوونەوەی هاوبەشی هەمووان، هەر وەکچۆن ئەو مێژوو و چەوسانەوە هاوبەشە، رەگەزێکی گرنگی کۆکردنەوەی جولەکەی سەرانسەری دونیا دژ بە ستەمی جولەکە بوو.   

سەرتیپ جەوهەر رێككەوتنی لایەنە سیاسییەكانی عیراق هەروا دێت ئاڵۆزتر دەبێت و گوشارەكانی شەقامیش زیاتر دەبێت، داواكاریی شەقامیش رۆژ دوای رۆژ زیاتر دەبێت! حكومەتی هەرێمی كوردستانیش روو لەئاڵۆزییەكی نوێیە، ئەگەر چارە نەكرێت ئەوا لەماوەی نزیكی داهاتوو زۆر ئاڵۆزتر دەبێت. بەغدا لەدۆخێكی زۆر جیاوازدایە، ئەمجارە لەبری ململانێی نێوان لایەنە سیاسییەكان، ململانێی نێوان شەقام بەهەموو پێكهاتەكانییەوە بەتایبەت سوننەو شیعە لەگەڵ دەستەبژێری سیاسییە. شەقام داواو خواستی چاككردنی حوكمڕانیی و گوزەرانیی هەیەو دەستەبژێری سیاسیش خەمی مانەوەی خۆی و چاوبەستكردنی شەقامی هەیە بەگۆڕینی هەندێ لەدەموچاوەكان و چەند گۆڕانێكی دیكە كە رەنگە كاریگەری بۆسەر ژیانی خەڵك نەبێت، لەگەڵ تێكەڵكردنی هەندێ گۆڕان بە داواو خواستی خۆپێشاندەران كە رەنگە ئەجێندای سیاسی لەپشتەوە بێت، بەتایبەت هەمواركردنەوەی دەستور. هەرچۆنێك بێت گەیشتنە رێككەوتنی لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت شیعەو شیعە ئەستەم بووە. لەبنەڕەتدا ململانێیەكی دیكەی ئیقلیمیی و نێودەوڵەتییەو لایەنە سیاسییەكانی عیراق گفتوگۆی دەكەن! كوردو سوننەش بەهۆی تێكەڵكردنی هەمواری دەستورو پرسی دیكەوە گلاونەتە مشتومڕی گۆڕان لەحوكمڕانیی و دەسەڵات. بۆیە پێویستە كورد هەم یەكدەنگ بێت و هەمیش جارێ‌ پێویستدەكات جۆرێك لەبێدەنگی هەڵبژێرێت لەبەرامبەر دۆخی ئێستای بەغدا. لەگەرمەی ئەو ململانێ و خۆپێشاندانانەی بەغدا، كە مەترسی لەسەر دەستكەوت و بەركەوتەی كورد لەدەسەڵات و دەستور هەیە، خەریكە بارودۆخ لەكوردشتان گرژ دەبێت و ئەگەری لەبەریەك هەڵوەشانەوە بەدوور نازانرێت. بچوككردنەوەی حكومەت لەبازنەیەكی بەدیل لەناو ئەنجومەنی وەزیران بێكەڵكردنی حوكمڕانیی هەرێمی كوردستانە، لەكاتێكدا نە لەهەیكەلی ئەنجومەنی وەزیران و نە لەهیچ قانونێك رێگە بەسەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران نادات پۆست داتاشێت، ئەمە جگە لەوەی خەرجییەكی زۆر لەسەر حكومەت دەكەوێت و تێكەڵیی لەدەسەڵات و تایبەتمەندیی وەزیرو وەزارەتەكان دروستدەكات. هەروەك ناكرێت یەكێتی (كاندید بۆ دەستەی ناوچە كێشە لەسەرەكان) پێشكەش بكات و بەبیانوی رەخنەگرتن لەپارتی رەتبكرێتەوە! كەوایە پارتی وەك چۆن لەزۆنی خۆی ئازادی بەرتەسككردۆتەوە، ئاواش دەیەوێ ئەو دونیابینیە بسەپێنێت كە نابێت ئەوەی دێتە حكومەت رەخنە لەپارتی بگرێت! كە ئەمە لەبنەڕەتدا ناكۆكە لەگەڵ تێگەیشتن و كلتوریی زۆن و ناوخۆی یەكێتی. لەدوو رۆژی رابردوو هەوڵێك هەبووە لەلایەن پارتییەوە بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكەو دوبارە دانیشتن لەماوەی چەند رۆژی داهاتوو، ئەگەر ئەو هەوڵانە سەركەوتوو نەبوون، نەتوانرا لانیكەم هێڵی سور لەبەردەم كاندیدانی یەكێتی هەڵگیرێت، وەك زەمینەسازیی بۆ دانوستانی نوێ‌، ئەوا هەنگاوەكانی داهاتووی یەكێتی بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم دۆخە زۆر خێراو چاوەڕواننەكراو دەبێت. بەپێی زانیاریی سەقفێكی دیاریكراو لەلایەن یەكێتییەو دانراوە كە رەنگە "رۆژان" بخایەنێت نەك زیاتر، بەوپێیەی ناكرێت چیتر دەستی بەدەستی بەیەكێتی بكرێت و رێككەوتنەكە بەپێی خواست (ئینتیقائی) جێبەجێبكرێت. ئەو دۆخەی ئێستای بەغدا، تێكەڵكردنی ئەجێندای سیاسی بەئەجێندای خۆپێشاندەران بەتایبەت مەترسی ئەگەری هەمواركردنی دەستور كە هەڕەشەیە بۆسەر دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان، دەبوو تەگبیری هاوبەشی لایەنە سیاسییەكان بەتایبەت پارتی و یەكێتی بهێنایەتە گۆڕێ، كەچی هەم لەبەغدا نەتوانراوە هیچ دانوستانێك بكرێت و ئەو گروپەی لیستە كوردستانییەكان هەڵوەشاوەتەوەو پارتی بەتەنها لەدەرەوەی سازانی لایەنە كوردستانییەكان مامەڵەی كردووەو دژی هەندێ بڕیاری هاوبەشی لایەنە كوردستانییەكان بووە! لەكوردستانیش لەلایەن یەكێتییەوە روبەرووی رەخنەو ناڕەزایی بۆتەوەو هیوادارین نەگاتە ئاڵۆزیی زیاتر كە رەنگە هەموو كورد تێدا زەرەر بكات.

د. بایەزید حەسەن، ئەندامی پێشووتری ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پیش ئەوەی باسی هەموارکردنەوەی دەستووری ئێستای عێراق بکەین ، باشتروایە بگەڕێینەوە دواوە بۆ ساڵی ٢٠٠٥  و باسی چۆنییەتی نووسینەوەی ئەم دەستوورە و پەسەندکردنی  بکەین . ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراقی ئەو کاتە، لە ١٠ / ٥ / ٢٠٠٥  لیژنەی ئامادەکردنی رەشنووسی دەستووری لە ٥٥ ئەندامی ئەنجومەنەکە پێکهێنا و پێکهاتەی لیژنەکە بەم جۆرە بوو : ٢٨   ئەندامی ئەنجومەن لە لیستی هاوپەیمانی عێراقی یەکگرتوو ١٥  ئەندامی ئەنجومەن لە لیستی هاوپەیمانی کوردستانی. ٨  ئەندامی ئەنجومەن لە لیستی ئەلعێراقییە . ٤  ئەندامی ئەنجومەن کە سەربەخۆ بوون . هەروەها دواتر  ١٥ ئەندامی تریش  لە دەرەوەی  ئەنجومەنەی  نیشتیمانی بۆ لیژنەکە زیادکران،  ئەوانیش  ئەو عەرەبە سووننانە  بوون کە  بایکۆتی هەڵبژاردنەکانی  ٣٠  /١ / ٢٠٠٥ یان کردبوو کە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراقی بوو . لە ١٥ /١٠ / ٢٠٠٥  راپرسی لەسەر رەشنووسی دەستوورەکە کراو ، ١٥ ملیۆن دەنگدەر بەشدارییان لە راپرسییەکە کرد  و ٧٨ ٪ ی بەشداربووان بە بەڵێ دەنگیان بە رەشنووسی دەستوورەکە دا و ئەم دەستوورەی ئێستای عێراقی لێکەوتەوە . بە گشتی رەشنووسی دەستوورەکە بە دڵی عەرەبە سووننەکان نەبوو ، ویستیان لە ئاییندەدا دەرەچەیەك بۆ هەموارکردنەوەی دەستوورەکە بدۆزنەوە و پێداگریان لەسەر دانانی ماددەیەک لە دەستوورەکەدا کرد کە ماددەی ١٤٢  بوو ، هەرچەندە لە دەستوورەکەدا ماددەی ١٢٦ یش دەربارەی هەموارکردنەوەی دەستوورەکە هەبوو  بەڵام هەر بەدڵی ئەوان نەبوو ! با بزانین ناوەرۆکی ماددەی ١٤٢ چیە . ئەم ماددەیە لە چوار بڕگە پێکهاتووە ، یەکەم بڕگەیان ئەوەیە کە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە سەرەتای دەسبەکاربوونیدا ، لیژنەیەکی تایبەت لە ئەندامانی پێکبهێنێت کە نوێنەری هەموو پێکهاتە سەرەکییەکانی کۆمەڵگەی عێراقی تێدابێت ، لەماوەیەکدا کە لە چوار مانگ تێپەڕنەکات ، راسپاردەکانی سەبارەت بە هەموارکردنەوەی دەستوور پێشکەش بە ئەنجومەنی  نوێنەران بکات. دووەم بڕگەی ئەوەیە ، هەموارە پێشنیارکراوەکان بەیەک جار بخرێنە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران و بە دەنگی زۆرینەی رەهای  ئەندامانی ئەنجومەن پەسەند بکرێن. سێهەم بڕگەی ئەوەیە دوای پەسەندکردنی لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە ، لەماوەیەکدا کە لە دوو مانگ تێپەڕ نەکات بخرێنە بەردەم گەلی عێراق  بۆ راپرسی لەسەری . بڕگەی چوارەم ئەوەیە کە راپرسییەکە لەسەر ماددە هەموارکراوەکان بە سەرکەوتوو دادەنرێت ئەگەر زۆرێنەی بەشداربوونی راپرسییەکە رازامەندیان لەسەر نیشان دا بە مەرجێک دوو لەسەر سێی سێ پارێزگا یان زیاتر رەتی نەکەنەوە .   دوای دەست بەکاربوونی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ١٦ /٣ /٢٠٠٦ ، بە گوێرەی ماددەی ١٤٢ ،  لیژنەیەک لە ٢٧ ئەندامی ئەنجومەن پێکهێنرا کە هەموو پێکهاتە سەرەکییەکانی عێراقی تێدا بوو و دەبوو لە ماوەی چوار مانگدا ، لیژنەکە راسپارەدەکانی دەربارەی هەموارکردنەوەی دەستوورەکە پێشکەش بە ئەنجومەنی نوێنەران بکات . لیژنەکە  لە ٢٧ / ٧ / ٢٠٠٧  کۆتا رەشنووسی رادەستی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کرد  بۆ ئەوەی  بخرێتەبەردەم  ئەندامانی  ئەنجومەنی نوێنەران تاکو سەرنجەکانی خۆیانی لەسەر دەرببڕن و رادەستی لیژنەی هەموارکردنەوەکەی بکەن. کاری لیژنەی هەموارکردنەوەکە بەم جۆرە بوو :   دووبارە داڕشتنەوەی بۆ ٢٥ ماددەی دەستوورەکە کردبوو ، گەلێک دەقی نوێ بۆ دەستوورەکە زیادکردبوو  کە خۆی لە ٦٥ ماددەدا دەبینییەوە ،  هەموارکردنی نوێش لە ١٢ دەقدا کرابوو. بەم جۆرە ،  ژمارەی ماددەکانی دەستوورەکە کە ١٤٤ ماددە بوو ، کرابوو بە ١٩٣ ماددە  ، واتە ٤٩ ماددەی نوێ بۆ دەستوورەکە زیادکرابوو . لێرەدا هەندێک دەق و ماددەی نوێ کە لیژنەی هەموارکردنەکە بۆ دەستوورەکەیان زیاد کردبوو دەخەینەڕوو : لەماددەی (١ ) ی دەستوورەکە ، بڕگەیەکیان بە ناوی بڕگەی دووەم  زیاد کردبوو ، ئەم بڕگەیە دەڵێت نابێت نە سازش لەسەر سەروەری عێراق بکرێت و نە تەنازول لە هەربەشێکی خاک و ئا و ئاسمانی عێراق بکرێت . دیارە  مەبەستی ئەم بڕگەیە ئەوەیە کە کورد هەرگیز داوای جیابوونەوە لە عێراقدا نەکات .  لە دەستوورەکەدا ، لە لقی دووەمی بەشی یەکەمی بەندی سێهەمدا،  ماددەی ٦٤  هەیە کە تایبەتە بە ئەنجومەنی فیدراڵ ، لە هەموار کردنەکەدا  ئەم ماددەیە ووردکراوەتەوە و کراوە بە ١٩  ماددە کە دەسەلات و ئەرک و پسپۆڕێیەکان و ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵی دیاریکردووە و وایداناوە کە هەر پارێزگایەک لە هەرێمدا رێکخرابێت یاخود نا ، دوو نوێنەری لە ئەنجومەنەکەدا دەبێت بێجگە لە بەغدا کە چوار ئەندامی دەبێت ، هەروەها  سەرۆککۆمار و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران ،  پێنج ئەندام  لەو کە سایەتییانەی کە ئەزموونیان هەیە و زامنی  نوێنەرایەتی پێکهاتەکانی دەکەن ، بۆ ئەنجومەی فیدراڵییەکە دابنێن.  بە گوێرەی ئەم هەموارکردنەوەیەی ئەو کاتە ، ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی فیدراڵ ٤٣ ئەندام  دەبوو کە شەش ئەندامی هی هەرێمی کوردستان دەبوون ، ئەگەر ئێستا بووایە بە پارێزگای هەڵەبجەوە  دەبوون بە ٨ ئەندام  لە کۆی  ٤٥ ئەندام . ئەمە ئەوەی دەردەخست کە هیچ تایبەتیمەندییەک بە هەرێم نەدرابوو ، سەرەڕای ئەوەش لە ماددەیەکی هەموارکردنەکەدا هاتووە کە بڕیاردان لە ئەنجومەنی فیدراڵ  بە زۆرینەی سادەی ئەندامانی ئامادەبوو دەبێت، دوای ئەوەی رێژەی یاسای بە زۆرینەی رەهای ئەندامان بۆ دانیشتنەکە دێتەدی. ئەمەش ئەوە دەردەخات کە کورد هیچ کاریگەرییەکی لەسەر بڕیاردانەکاندا نابێت و ناتوانێت بەرگری لە مافەکانی هەرێم بکات .  لە رەشنوسی هەموارکردنەکەدا  هاتووە ، کە ماددەکانی ١١١ ، ١١٢ و ١١٣ و ١١٤ و   ١١٥  لە بەندی چوارەمی بوارەکانی دەسەڵاتی فیدراڵی ، لیژنەی هەموارکردنەکە لەسەریان رێکنەکەوتوون و تا ئەو کاتەی داویانە بە سەرۆکی پەرلەمان گفتوگۆ لەسەریان  بەردەوام بووە. ئەم چوار ماددانەش زۆر گرنگن بۆ دەسەڵاتی هەرێم  لە حکومەتی فیدراڵیدا .   ماددەی ١١١ دەڵێت  نەوت و گاز موڵکی سەرجەم خەڵکی عێراقن لە هەموو هەرێم و پارێزگاکان . ماددەی ١١٢ دەربارەی دەسەڵاتەکانە لە بواری نەوت و غاز لە عێراقدا کە دەسەڵاتی بە هەرێمیش داوە لە بەڕێوەبردن و رەنگڕێژکردنی سیاسەتی ستراتیجی پێویست بۆ بەرەپێشبردنی سامانی نەوت و غاز لە عێراقدا . ماددەی ١١٣ دەربارەی ئەوەیە کە ئاسەوار و شوێنەوار و ژێرخانی کەلەپوری و دەستنووس و دراوکان لە تایبەتیمەندی دەسەلاتی فیدراڵین و بە هاوکاری لەگەڵ هەرێم و پارێزگاکان بەڕێوەدەبرێن. ماددەی ١١٤ دەربارەی دەسەلاتە هاوبەشەکانی نێوان حکومەتی فیدراڵی و حکومەتی هەرێمەکانە سەبارەت بە بەڕێوەبردن و رێکخستنی گومرگ و رێکخستن و دابەشکردنی سەرچاوە سەرەکییەکانی ووزەی کارەبا  و رەنگرێژکردنی سیاسەتەکانی  ژینگە و گەشەپێدان و تەندروستی گشتی و فێرکردن و پەروەردەی گشتی و سامانە ئاوییەکان و رێكخستنیان . دەقی ماددەی ١١٥ ئەوەیە، هەر شتێک لە سنوری دەسەڵاتە تایبەتەکانی حکومەتی فیدراڵیدا ئاماژەی پێنەکرابێت ، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەی ناوکەونە سنوری هیچ هەرێمێکەوە  . ئەگەر ناکۆکی دروستبوو لەسەر دەسەڵاتە هاوبەشەکانی  نێوان حکومەتی فیدراڵی  و حکومەتی هەرێمەکان ، ئەو پێشینە بۆ یاسای هەرێمەکەیە . ئەگەر لەو ماددانە وردبینەوە دەبینین کە ماددەکانی  ١١٢ و ١١٤ و ١١٥ بۆ کورد زۆر گرنگن چونکە دەسەڵاتێکی زۆریان بۆ کورد تێدایە ، هەر لەبەر ئەوەشە لایەنە عەرەبەکانی لیژنەکە، رازی نەبوون بەوەی هەموار نەکرێنەوە و نەگوڕدرێن . لە کۆتاییدا دەستوورەکە وەک خۆی مایەوە هەموار نەکرایەوە چونکە  لەو کاتەدا کورد هەڵوێستی لە عیراقدا لە ئێستا بەهێزتر  بوو ،هەروەها  بڕگەی چواری ماددەی ١٤٢ کە دەڵێت ئەگەر دوو لەسەر سێی سێ پارێزگا هەموارکردنەکە رەتبکەنەوە ، ئەوا هەموارکردنەوەکە سەرناگرێت ، کورد دەیتوانی سوود لەو بڕگەیە وەربگرێت بۆ شکستپێهێنانی هەموارکردنەکە ئەگەر راپرسی بۆ  هەموارکرنەکە کرابایە  .  هەروەها ماددەی ١٢٦ یش لە دەستووری ئێستای عێراقدا هەیە کە دەربارەی هەموارکردنی دەستوورەکەیە . ئەم ماددەیە لە پێنج بڕگە پێکهاتووە ، بڕگەکانی یەکەم و دووەم و سێهەم و پێنجەم باسی ئەوە دەکەن کە سەرۆککۆمارو ئەنجومەنی وەزیران پێکەوە  یان پێنج یەکی ئەندامانی نوێنەران مافی پێشنیارکردنی هەموارکردنی دەستوورەکەیان هەیە و هەروەها نابێت بنەما بنەڕەتییەکانی بەندی یەکەم و ماف وئازادییەکانی بەندی دووەم تا تێپەربوونی دوو خولی هەڵبژاردن هەموار بکرێن و هەموارکردنەکەش پێویستی بە رازیبوونی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران و رازیبوونی گەڵ لە رێگای راپرسی و پەسەندکردنی سەرۆککۆمار و بڵاوکردنەوەی لە رۆژنامەی فەرمی هەیە.  ئەوەی زۆر گرنگە  بڕگەی چوارەمە و ئەمەش دەقەکەیەتی : بڕگەی چوارەم : نابێت هیچ هەموارکردنێک لەو ماددانەی دەستووردا ئەنجام بدرێت کە دەبێتەهۆی کەمکردنەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێمەکان کە ناکەونە سنووری دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکومەتی فیدڕاڵییەوە تەنیا بە رەزامەندی دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێمی پەیوەندیدار و رەزامەندی زۆرینەی دانیشتوانی لە رێگەی راپرسی گشتیەوە . بێگومان ئەم بڕگەیە باشترین زامنە بۆ ئەوەی ئەو دەسەڵاتانەی هەرێم کە ناکەونە سنووری دەسەڵاتە تایبەتییەکانی حکومەتی فیدڕاڵییەوە کەم بکرێنەوە چونکە دەسەڵاتی یاسادانانی هەرێم  و دانیشتوانی هەرگیز بەوە رازی نابن دەسەلاتەکانی هەرێم لە دەستوورەکەدا کەم بکرێنەوە.      بیگومان کورد دوای ریفراندۆمی ساڵی ٢٠١٧ ( هەرچەندە ریفراندۆم مافی کوردە لە کات و دۆخی گونجاودا)  و ١٦ ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ دا ،  لەسەدا ٥١ ی خاکەکەی لەدەستدا و هەڵوێستی لە عێراقدا لاواز بوو و تاکو ئێستاش ئەم لاوازییەی ماوە و هەڵوێستی وەکو پێش رێفراندۆم و ١٦ ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ لێنەهاتۆتەوە .  ئێستاش دوای پانزە ساڵ لە گەندەڵی بەرپرسانی حکومەت و بەهەدەردانی سامانی گشتی عێراق و ڕەچاوکردنی مەنسوبیەت و مەحسوبیەت و پشک پشکێنە لە دامەزراندن و دابەشکردنی پۆستەکان و قۆرغکردنیان و گەشەپێنەدانی ژێرخانی ئابووری و نەبوونی پڕۆژەکانی ئاوەدانکردنەوە و  نەبوونی خزمەتگوزاری و داهاتی بژێوی رۆژانەی هاوڵاتیان و زیادبوونی رێژەی هەژاری  لە عێراقێکی دەوڵەمەند بە سامانی نەوت و گاز  و دەوڵەمەندبوونی بەرپرسان لەسەر حیسابی هاوڵاتیان و جێبەجێنەکردنی دەستوور و یاساشکێنییەکان ئەوانە هەموویان وایان لە خەڵکی عێراق کردن دەست بە خۆیشاندان بکەن و  داوای  هەموارکردنەوەی دەستوور داوای سیستەمی سەرۆکایەتی بکەن .  هەندێک  لە سەرکردەکانی شیعە دەڵێن ئەم دەستوورەی ئێستا بۆ عێراق گونجاو نیە و شکستی هێناوە و دەبێ لە بنچینەدا هەمواربکرێتەوە ، پێموایە لارییان نییە لە سیستەمی سەرۆکایەتی و لەسەردەمی مالیکیدا هەندێک لە فراکسیۆنە شیعەکان باشی زۆرینەی سیاسییان لە پێکهێنانی حکومەتدا دەکرد . هەروەها عەرەبە سوونەکانیش ، وەکو پێشتر باسکرا لەگەڵ هەموارکردنەوەی دەستوورەکەن چونکە بڕوایان بە سیستەمی فیدراڵی بۆ عێراق نیە و بە پارچە پارچە بوونی عیراقی دەزانن ، وێڕای  ئەوەی تێبینی زۆریان لەسەر ماددەکانی  دەستوورەکە  هەیە . لە دەستووری عێراقدا لاسەنگییەک لە دابەشبوونی دەسەڵاتەکاندا لە نێوان سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆکایەتی کۆماردا هەیە و زۆرینەی دەسەڵاتەکان دراون بە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران و دەسەڵاتەکانی سەرۆککۆماریش دەسەڵاتی پڕۆتۆکۆڵین . شیعەکان بە لێزانانە ئەوەیان کردووە کە زۆرینەی دەسەڵاتەکان بۆ سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران بێت چونکە ئەوان زانیویانە کە زۆرینەن لە عێراقدا و زۆرینەی ئەندامانی پەرلەمان  لە ئەوان دەبێت و گەورەترین فراکسیۆنی پەرلەمانی هەر لە ئەوان دەبێت و سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانیش بە گوێرەی دەستوورەکە بۆ ئەوان دەبێت .  ئێستاش ئەگەر دەستوورەکە هەمواربکرێتەوە ، ئەگەری ئەوە زۆرە شیعەکان داوای سیستەمی سەرۆکایەتی بکەن چونکە لایان روونە کە لە هەڵبژارنەکاندا ، زۆرینەی کورسییەکانی پەرلەمان بەدەست دەهێنن و سەرۆککۆمار هەر لە ئەوان دەبێت، واتا بۆ شیعەکان دەستوور هەمواربکرێتەوە یاخود نا ، هیچ لە دەسەڵاتی ئەوان لە بەڕێوەبردنی عێراقدا کەم ناکاتەوە .  دەبێت هەرێم خۆی بۆ هەموو ئەگەرەکان لە عێراقدا  ئامادە بکات و بۆ هەر ئەگەرێک پلانێکی تۆکمەی دیراسەکراوی هەبێت بە ئەگەری هەموارکردنی دەستووریشەوە . یەکڕیزی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان وپشتیوانی هاوڵاتیان لە حکومەتی هەرێم بە حوکمڕانییەکی باش  وئەنجامدانی چاکسازی و هەبوونی شەفافییەت ودادپەروەری وگەشەی ئابووری و دابینکردنی خزمەتگوزاری و بژێوی ژیانی هاوڵاتیان دێتەدی . هەروەها بڕگەی چوارەمی ماددەی ١٢٦ و بڕگەی چوارەمی ماددەی ١٤٢ ، زامنن بۆ کەم نەکردنەوەی دەسەڵاتەکانی هەرێم لە دەستووری عێراقدا. لە کۆتاییدا ، ئەوە ماوە ئاماژەی پێبدەم کە هەموارکردنی دەستووری عێراق کاتێکی زۆری دەوێت چونکە دەبێت بۆ هەموارکردنەکە لیژنەیەک لە هەموو پێکهاتەکانی عێراق پێک بێت ولیژنەکە چەند مانگێکی دەوێت بۆ هەموارکردنەکە ، ئینجا دەبێت بخرێتە بەردەم پەرلەمان بۆ رازیبوون لەسەری پاشان دەبێت کۆمیسیۆنی بالای سەربەخۆی نوێ پێکبهێنرێت بۆ ئەنجامدانی راپرسی .  لەگەڵ ئەوەشدا کە هەموارکردنی دەستووری ئێستای عێراق کارێکی ئاسان نیە، بەڵام کورد دەبێت ئەگەری هەموارکردنەوەکەشی بە گرنگ وەربگرێت و خۆشی بۆ ئەگەری هەموارکردنەوەی ئامادە بکات و لەوانەیە لە ئەگەری هەموارکردنەوەی دەستوورەکە ، عەرەبە سووننە و شیعەکانی عیراق رێکبکەون بۆ سەپاندنی هەموارکردنی ئەو ماددانەی دەستوورەکە کە لەبەرژەوەندی خۆیان بن و لەبەرژەوەندی کورد نەبن و ماف و دەسەڵاتەکانی هەرێمیان تێێدا کەمبکەنەوە و کورد دەستی لە بنی هەمبانەکە بێتەدەرەوە. ئەگەری ئەوەش هەیە، عەرەبە سووننە و شیعەکانی عیراق کاریگەری بخەنەسەر کورد و پێکهاتەکانی تری دانیشتوانی تری کوردستان بۆ ئەوەی نەهێڵن هەرێم بتوانێت دەنگدەرانی  دوو لەسەر سێی سێ پارێزگای هەرێم یان زیاتر  مسۆگەر بکات بۆ رەتکردنی هەموارکردنەوەی  دەستوورەکە ئەگەر هەموارکردنەوەکە لەبەرژەوەندی هەرێم نەبێت . ئەگەر ئەم دەستوورە ، لەم بارودۆخەی  ئێستاشدا کە عێراقی پێدا تێدەپەڕێت هەموار نەکرێت ئەوا  لە داهاتوودا هەر هەموار دەکرێت. بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم ئاڵنگارییانەی هەموارکردنەوەی دەستووری ئێستای عێراق ، کورد دەبێت ناوماڵی خۆی رێک بخات و یەکڕیز بێت و بەرژەوەندی تەسکی حیزباتەوە بەلاوەبنێ و بەرژەوەندییە باڵاکانی کوردستان بخاتە سەرووی هەموو بەرژەوەندییە حیزبییەکانەوە.   

سه‌لام عه‌بدولا هیچ گومان لەوەدانییە كە دەوڵەتی‮ ‬عێراق،‮ ‬بەپێی‮ ‬هەموو راپۆرت و هەڵسەنگاندنەكانی‮ ‬لایەنە نێودەوڵەتییەكان،‮ ‬كە عێراق وڵاتێكی‮ ‬گەندەڵ و دواكەوتووەو تایفەگەری‮ ‬و مەزهەبگەری‮ ‬باڵی‮ ‬بەسەر جۆری‮ ‬حوكمڕانیدا كێشاوە كە بەئاشكرا دیارەو رۆژ لە دوای‮ ‬رۆژیش تۆخترو زەقتر دەبێت،‮ ‬بۆیە ئەم راپەڕینە جەماوەرییەی‮ ‬خەڵكی‮ ‬ناوەڕاست و خوارووی‮ ‬عێراق،‮ ‬لە خۆڕا نییەو ئەنجامی‮ ‬ئەو هەموو كەموكوڕی‮ ‬و بێ سەروبەرییە كە دۆخەكەی‮ ‬بەم ئاستە گەیاندووە كە خەڵكی،‮ ‬بڕژێتە كوچەو شەقام و مەیدانەكان بە ئاشكرا ناڕەزایی‮ ‬دەرببڕێت و سڵ لە گولـله‌و توندوتیژی‮ ‬هێزە ئەمنییەكان نەكات و بەرەو‮ ‬ڕووی‮ ‬مەرگ ببێتەوە‮.‬ لەگەڵ ئەوەشدا كە زۆربەی‮ ‬داواكارییەكانی‮ ‬خۆپیشاندەران رەوایە،‮ ‬لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ خاڵ و داواكاریی‮ ‬لاوازی‮ ‬تێدایە كە لەخوارەوە روونی‮ ‬دەكەینەوە یەكەم داواكاری‮ ‬گەڕانەوەی‮ ‬سیستەمی‮ ‬سەرۆكایەتی‮.‬ عێراق دوای‮ ‬رووخانی‮ ‬نیزامی‮ ‬مەلەكی‮ ‬لە‮ ‬1958 ‬تا‮‬2003‮ ‬لەلایەن حوكمڕانی‮ ‬دیكتاتۆرو تاكە كەسیەوە،‮ ‬بەڕێوە دەبرا كە دەكاتە‮ ‬45‮ ‬ ساڵی‮ ‬بەردەوام كە دیكتاتۆر لەدوای‮ ‬دیكتاتۆر دەهات هەتا دەهاتیش خراپ و خراپتر دەبوو،‮ ‬كە تا ئەو رۆژەی‮ ‬ئەو سیستەمە لەگۆڕنرا،‮ ‬سیستەمی‮ ‬سەرۆكایەتی‮ ‬بوو،‮ ‬سەرۆك بەتەنیا وڵاتی‮ ‬بەڕێوە دەبرد ئایا ئەو جۆرە سیستەمە تاكە كەسییە پێویستی‮ ‬بە ئەزموونێكی‮ ‬تر دەكات؟ هەرچەندە لە‮ ‬2003یشەوە كە حوكمڕانی‮ ‬بەحساب بەجۆرێكی‮ ‬تر بوو بەڵام ئەویش بەگشتی‮ ‬هەر لەلایەن سەرۆك وەزیرانەوە كە هەموو دەسەڵاتێكی‮ ‬پێدرابوو هەر دەچووە قاڵبی‮ ‬تاكە كەسیەوەو نموونەی‮ ‬نوری‮ ‬مالكی‮ ‬لەبەرچاوە كە زۆربەی‮ ‬پۆستەكانی‮ ‬بە تەنیا خۆی‮ ‬بەڕێوە دەبرد‮.‬ خاڵی‮ ‬دووەم گۆڕینی‮ ‬دەستوورە،‮ ‬ئەم دەستوورەی‮ ‬ئەمڕۆ‮ ‬یەكێكە لەباشترین دەستوورەكانی‮ ‬عێراق و بگرە ناوچەكەش كە تاڕادەیەكی‮ ‬زۆر مەودای‮ ‬بۆ جۆرێك لە دیموكراسیەت رەخساندووەو سیستەمی‮ ‬فیدراڵی‮ ‬ئەگەرچی‮ ‬تەنیا لەهەرێمی‮ ‬كوردستانیشە،‮ ‬داڕشتووە كە پەیوەندی‮ ‬نێوان گەلی‮ ‬كوردو عێراق تاڕادەیەكیش بێت بە‮ ‬یاسایی‮ ‬كردووەو مافەكانی‮ ‬تێدا پاراستووە‮.‬ خۆ ئەگەر خاڵی‮ ‬لاوازو نابەجێ لەم دەستوورەدا هەبێت كەس لاری‮ ‬لەگۆڕینی‮ ‬نییە،‮ ‬بەڵام ئەمەش خاڵێكی‮ ‬لاوازە گەر داوای‮ ‬گۆڕینی‮ ‬تەواوی‮ ‬دەستوور بكرێت‮.‬ خاڵێكی‮ ‬تری‮ ‬لاواز داوای‮ ‬نەهێشتنی‮ ‬پەرلەمانە،‮ ‬پەرلەمان بەهەموو كەموكوڕییەكیەوە زامنی‮ ‬دووبارە نەبوونەوەی‮ ‬دیكتاتۆریەتە چونكە نوێنەری‮ ‬هەموو پێكهاتەكانی‮ ‬عێراق و حزبە جۆراوجۆرەكانی‮ ‬هەریەكەو بەپێی‮ ‬پێگەی‮ ‬جەماوەری‮ ‬خۆی،‮ ‬تێدایە كە دەتوانرێ رێگربێت لە هەڵەو پێشێلكاری‮ ‬لە بەڕێوەبردنی‮ ‬وڵاتدا ئیدی‮ ‬ئەم دەستگا گرنگە بۆ نەمێنێ؟ خاڵی‮ ‬هەرە لاوازی‮ ‬ئەم داواكارییانە لەكاتێكدایە كە عادل عەبدولمەهدی‮ ‬لەهەموو ئەوانەی‮ ‬پێش خۆی‮ ‬باشترو دیموكراتیتر بووەو شیاوتربووە كەچی‮ ‬ناوەڕاست و خوارووی‮ ‬عێراق وەك دەڵێن گڕی‮ ‬گرتووە؟

ئازاد جندیانی نه‌ مه‌به‌ستمه‌و نه‌كاری منیشه‌ سه‌باره‌ت به‌ جۆره‌كانی جه‌نگ و تیۆرییه‌كانی ئه‌و بابه‌ته‌ بژمێرم، بۆیه‌ هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ داواكارم خوێنه‌ران ناونیشانی نووسینه‌كه‌م به‌ومه‌به‌سته‌ نه‌خوێننه‌وه‌. ئه‌و جه‌نگه‌، كه‌ ئه‌شێ به‌ جۆره‌ها ناو ناودێربكرێ، چونكه‌ پاشخان و ئامانجه‌ ڕاگه‌یه‌ندراوه‌كانی و پاساوه‌كانی له‌لای توركیاوه‌، تێكه‌ڵه‌یه‌كه‌ له‌جه‌نگێكی جیۆپۆله‌تیك، جیۆئیكۆنۆمێك، جیۆستراتیژیك، جیۆدیمۆگرافیك و جیۆكلتوری و هتد. وه‌ك چۆن جه‌نگێكی تاكتیكی و هاوكات ستراتیژیشه‌. به‌ڵام ئه‌وه‌ی جه‌نگی توركیا له‌هی وڵاتانی تر له‌سه‌ر خاكی ڕۆژاڤا یان وه‌ك ئه‌ووترێ له‌سه‌رخاكی سوریادا جیا ئه‌كاته‌وه‌ پاشخان و پاڵنه‌ره‌ ڕانه‌گه‌یه‌نراوه‌كانیه‌تی. توركیا نه‌یشاردۆته‌وه‌و ناشیشارێته‌وه‌، كه‌ جه‌نگی ئه‌و جه‌نگێكه‌ له‌دیدی ئه‌واندا دژی هێزه‌كوردییه‌كان و داعشه‌. ئه‌مه‌ پاشخان و لێڤه‌گه‌ڕ و پاساوی ڕاگه‌یه‌ندراوی ئه‌و جه‌نگه‌یه‌ كه‌ هێشتا دیارنییه‌ ئه‌م خوله‌شی كۆتایی دێ یان نا، چۆن چۆنیش كۆتایی دێ؟ له‌م جه‌نگه‌دا هه‌موو هێزه‌ سیاسیه‌كانی توركیا كه‌ له‌په‌ڕله‌ماندا نوێنه‌رایه‌تیان هه‌یه‌، هه‌ده‌په‌ی لێده‌رچێ، پشتیوانیان له‌جه‌نگه‌كه‌ كردووه‌و نزای سه‌ركه‌وتنیشیان بۆ سوپاكه‌یان خواستووه‌. له‌وانه‌ هێزه‌ سكۆلارو كه‌مالیست و ئۆپۆزسیۆنه‌كانی وه‌ك جه‌هه‌په‌، یان هێزه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌ فاشیسته‌كانی وه‌ك مه‌هه‌په‌، یاخۆ پارتی نه‌ته‌وه‌په‌رستی وه‌ك (پارتی باش). بێگومان له‌به‌رامبه‌ریشدا هێزه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌ ئیسلامییه‌ ئیخوانیه‌كانی وه‌ك ئاكپارتی كه‌ سه‌رۆك كۆمار و زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی هه‌یه‌ وهاوكات به‌هاوپه‌یمانی مه‌هه‌په‌ حكومه‌ت وزۆرینه‌ی په‌رله‌مان به‌ڕێوه‌ ئه‌بات، یان حزبه‌ ئیسلامیه‌كانی تری وه‌ك پارتی سه‌عاده‌ت. هه‌ر له‌و پێودانگه‌دا پشتیوانی داودئۆغلۆ سه‌رۆك وه‌زیرانی پێشووی توركیاش زۆر جێی سه‌رنج بوو، چونكه‌ ناوبراو تیۆریسینی (عوسمانی نوێ)یه‌ و سه‌رگه‌رمی بونیاتنانی حزبێكی نوێی به‌ لێڤه‌گه‌ڕی ئیخوانییه‌. ئێستا ئه‌مه‌ به‌ره‌یه‌كی فراوانی هێزه‌ سیاسیه‌كانی توركیایه‌، به‌لێڤه‌گه‌ڕی سكۆلاری كه‌مالیزم، پان توركیزم، ئیسلامیزمی سیاسی، له‌پێشه‌وه‌ی هه‌موویانه‌وه‌ ئیسلامیزمی ئیخوانی، كه‌ له‌توركیادا بۆن وبه‌رامه‌ی پڕۆژه‌ی خه‌لافه‌تی ئیسلامی عوسمانی لێدێ. هه‌موو ئه‌و ناسنامانه‌ی له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان پێدان له‌ عوسمانیه‌تی نوێوه‌ بگره‌ تا ئه‌گاته‌ كه‌مالیزم و پان توركیزم و ئیخوانی و وورده‌ ناسنامه‌ی تریش، ناسنامه‌ی ئایدۆلۆژیین، كه‌ دوو ناسنامه‌ تیایدا سه‌ره‌كین و له‌یه‌كگرتن و هاوپه‌یمانیه‌تیه‌كی توندوتۆڵدان، لانی كه‌م له‌م هه‌ل ومه‌رج و دۆخه‌دا، ئه‌ویش هه‌ردوو ئایدۆلۆژیای نه‌ته‌وه‌یی تورك و ئایدۆلۆژیای خه‌لافه‌تی ئیسلامییه‌ به‌ كۆپیه‌ ئیخوانیه‌كه‌ی. چه‌ند سه‌رنجێك هه‌ردوو ئاراسته‌ ئایدۆلۆژییه‌كه‌ی ئه‌م جه‌نگه‌ی توركیامان بۆ ڕوونتر ئه‌كاته‌وه‌و ڕه‌نگی سنووربه‌زێنی توركچیه‌تی و ئیخوانچیه‌تیمان نیشان ئه‌دا. له‌لایێكه‌وه‌ له‌ڕۆژانی ده‌سپێكی هێڕشه‌كه‌ی توركیادا، كۆنگره‌ی ئه‌و وڵاتانه‌ له‌باكۆی پایته‌ختی ئازربایجاندا كرا، كه‌ زمانی ڕه‌سمیان توركیه‌و به‌ وڵاتانی (توركفۆن)یش ناوئه‌برێن، سه‌رۆك كۆماری توركیاش، سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی وڵاته‌كه‌ی له‌باری جه‌نگ دابوو، به‌ڵام له‌كۆنگره‌كه‌دا ئاماده‌بوو و وڵاتانی به‌شدار له‌ كۆتایی كۆنگره‌كه‌دا پشتیوانی خۆیانیان بۆ توركیا له‌جه‌نگه‌ نوێكه‌ی له‌سوریا كه‌ له‌دژی ڕۆژاڤای كوردستان بوو ڕاگه‌یاند. ئه‌و پشتیوانییه‌ ڕه‌هه‌نده‌ ئایدۆلۆژییه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كه‌ی نیشاندا. له‌لایێكی تریشه‌وه‌، ده‌وڵه‌تی وه‌ك قه‌ته‌ر كه‌ هاوپه‌یمانی توركیایه‌و له‌پاشخانه‌ ئیخوانیه‌كه‌ش هاویه‌كن، هه‌روه‌ها سۆماڵیش پشتیوانیان له‌ توركیاكرد. وه‌ك چۆن قه‌واره‌ ناده‌وڵه‌تیه‌كانی وه‌ك حه‌ماس و گرووپه‌ ئیسلامیه‌ جیهادییه‌كانی سوریا پشتیوان و گرووپه‌ جیهادییه‌كانی سووریا به‌شداری جه‌نگه‌كه‌ن. هاوكات ئیخوان موسلمینه‌كانی سوریا به‌ ڕه‌سمی پشتیوانیان له‌ توركیا كرد و له‌وه‌ش پتر له‌ به‌یاننامه‌ی پشتیوانیاندا بابه‌تی جیابوونه‌وه‌شیان ئیدانه‌كردبوو. پشتیوانی به‌رفراوانی له‌م جۆره‌ی ئیخوانیه‌كان بۆ توركیا نیشانه‌ی ڕوون و حاشاهه‌ڵنه‌گری ئه‌و مۆركه‌ ئایدۆلۆژییه‌ ئیخوانیه‌یه‌ كه‌ له‌توركیا و له‌ جه‌نگه‌كه‌ی له‌ ڕۆژاڤادا ئه‌كرێ. له‌و پێودانگه‌ ئیخوانیه‌وه‌ جێی خۆیه‌تی لایه‌ك له‌ئیخوانیه‌كانی ناوخۆی كوردستانیش بكه‌ینه‌وه‌. پارته‌ ئیسلامیه‌كانی باشوور، كه‌ سه‌ره‌ڕای ناكۆكی و ململانێ و جیاوازیه‌كانیان له‌بواری سیاسه‌ت و هه‌روه‌ها وورده‌ جیاوازی عه‌قیده‌تیشیان، به‌ڵام لێڤه‌گه‌ڕی عه‌قیده‌تی (ئایدۆلۆژییان) ئه‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ر قوتابخانه‌ی ئیسلامی سیاسی ئیخوانی جیهانی، بۆیه‌ هه‌ر ئه‌مه‌شه‌ وایكردووه‌، كه‌ ئه‌و حزبانه‌ (یه‌كگرتوو، كۆمه‌ڵ و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی) له‌ئاستی حزبی یان له‌ئاستی فراكسیۆنه‌كانی په‌رله‌مانیدا له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و جه‌نگه‌، كه‌ ڕاسته‌وخۆ كوردستانی ڕۆژاڤای كردۆته‌ ئامانج هیچ جۆره‌ كاردانه‌وه‌یه‌ك نیشان نه‌ده‌ن، ته‌نها له‌ ئاستی شه‌خسیدا هێندێك له‌نووسه‌ر و كادره‌كانیان هه‌ندێ سه‌رنج و ڕای خۆیان بڵاوكرده‌وه‌. له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ له‌ باكووریشدا پارته‌ ئیسلامیه‌كه‌ی كوردستانی باكوور (هوداپار)یش به‌ پێچه‌وانه‌ی پارته‌كانی تری باكوور هه‌ڵوێستی ناڕازی بوونی خۆی به‌رامبه‌ر به‌ جه‌نگه‌كه‌ نیشان نه‌داوه‌. له‌باره‌ی ناودێركردن و ناساندن و شوناسدان به‌م جه‌نگه‌، به‌ خوێندنه‌وه‌ی من ئه‌وه‌یه‌ كه‌ جه‌نگێكی ئایدۆلۆژی دووسه‌ره‌یه‌ و ده‌ربڕی هاوپه‌یمانی ستراتیژی نێوان ڕه‌وتی پان وپۆڕی پان توركیزم و كه‌مالیزم و عوسمانی نوێ و پڕۆژه‌ی خه‌لافه‌تی ئیسلامی عوسمانیه‌ به‌ كۆپیه‌ ئیخوانیه‌كه‌ی له‌م قۆناخه‌دا. ئه‌م هاوپه‌یمانه‌تیه‌ له‌هێڵه‌ گشتییه‌كه‌دا كه‌ نه‌ته‌وه‌- ئیخوانیه‌كه‌یه‌ به‌رهه‌می هاوپه‌یمانی و بگره‌ ئاوێته‌بوونی چه‌ند سه‌دساڵه‌ی نه‌ته‌وه‌- ئیسلامیه‌كه‌یه‌ له‌سه‌رده‌می ده‌وڵه‌تی عوسمانیدا. هه‌رچه‌نده‌ دواجار ئیخوانیه‌ غه‌یره‌ توركه‌كان، به‌تایبه‌ت عه‌ره‌به‌كان ئه‌بێ له‌و هاوپه‌یمانیه‌ته‌ لاسه‌نگه‌ی دیفاكتۆی ئه‌م قۆناخه‌ی ئیخوانی جیهانیه‌وه‌ بێنه‌ده‌ره‌وه‌. چونكه‌ ئیخوانی موسلمین له‌سه‌رده‌ستی عه‌ره‌ب دروستكراوه‌و په‌ره‌ی پێدراوه‌و به‌جیهانی كراوه‌. به‌ڵام له‌ دواشكستی ئیخوانیه‌كانی میسر، ڕێبه‌رایه‌تی عه‌ره‌بی بۆ ئیخوانی جیهانی سست و كاڵ بۆته‌وه‌و ناوه‌نده‌كه‌ی، گه‌ر به‌ناره‌سمیش بێت گواستراوه‌ته‌وه‌ بۆئیخوانه‌كانی توركیاو بۆ ژێرسایه‌ی ئه‌ردۆگانی سه‌رۆكی پارتی داد و گه‌شه‌پێدان، كه‌ له‌چاو هاوشێوه‌كانی تری له‌سه‌رتاسه‌ری جیهاندا ستایلێكی جیاوازی پارته‌ ئیخوانییه‌كانه‌، به‌ڵام وه‌ك پارته‌ ئیخوانیه‌كانی تر هه‌ڵگری هه‌مان پڕۆژه‌ی (حسن البنا)ی دامه‌زرێنه‌ریه‌تی. سەرەباسێکی تر له‌و باره‌وه‌ پێشنیاركردنە ‌ تا تێز‌ی ئاماژه‌ پێدراوی سەرەوە ببێتە باس و خواسێكی هه‌مه‌لایه‌نه‌، چونكه‌ بڕوام وایه‌ ئه‌و هاوپه‌یمانیه‌ته‌ی ‌ ئێستا له‌جه‌نگی توركیادا به‌رجه‌سته‌بووه‌، له‌ساڵانی داهاتووشدا، له‌ڕووداوی تری نه‌رم یان توند به‌رجه‌سته‌ ئه‌بێته‌وه‌و، ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ش هه‌یه‌ نه‌خشه‌ی دابه‌شبوونی ئیخوانه‌كان به‌ ئاقاری فراوانبوون یان به‌رته‌سكبوونه‌وه‌ گۆڕانی به‌سه‌ردابێ. هه‌رچه‌نده‌ ئه‌بێ چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ بكه‌ین كه‌ ئه‌مجۆره‌ هاوپه‌یمانیه‌تیانه‌ی وه‌ك هی ئێستای ئیخوان و توركیا له‌به‌رده‌م زه‌بری ئه‌گه‌ری پاشه‌كشه‌ی تائیفیه‌تدا به‌ قازانجی ناسیۆنالیزمێكی عه‌ره‌بی، یان توركی نوێ چه‌شن پاشه‌كشه‌ بكا. ده‌رهاوێشته‌كانی ئه‌و ناسیۆنالیزمه‌ نوێ چه‌شنه‌ی عه‌ره‌ب ئێستا له‌عیراق، لوبنان، به‌ كۆپیێكی جیاواز له‌خۆئارایش و خۆنمایشكردن دایه‌، ئه‌مه‌ باسێكی تره‌و وه‌ختێكی تر قسه‌ی لێ ئه‌كه‌ین، به‌تایبه‌ت په‌یوه‌ست به‌ كوردستان و كوردایه‌تی، كه‌ ڕه‌نگه‌ وورده‌ وورده‌ ئاماژه‌كانی ئه‌وه‌ له‌عیراقدا ده‌ربكه‌وێ، كه‌ كۆپی نوێ چه‌شنی ناسیۆنالیزمی عه‌ره‌بی به‌ تارای عیراقی بوون بپۆشێ.

مەریوان وریا قانع لە دوای ناڕەزاییدەربڕینە گەورەکانی ”بەھاری عەرەبیی“ و ”بزوتنەوەی ئۆکیوپای“ ەوە لە ساڵی ٢٠١١ دا، ئەم ساڵ، ساڵی ٢٠١٩ ، ئەو ساڵەیە کە زۆرترین ناڕەزاییدەربڕینی بە خۆیەوە دیوە. ھەندێک کەس باس لە ”شەپۆلی دووھەمی“ بەھاری عەرەبی و بەھاری میلەتان دەکەن. لەم ساڵەدا دەیان ملیۆن مرۆڤ لە چوار کیشوەری جیاوازدا چونەتە سەر شەقامەکان. ملیۆنان مرۆڤ لە ئەمریکای لاتین و لە ئاسیا و ئەفریقا و ئەوروپادا داوای گۆڕانکاریی گەورە و ھەمەلایەن لە ژیانی ئابوریی و سیاسیی و کۆمەڵایەتییدا دەکەن و خەون بە ژیانێکی ئینسانییەوە دەبینن کە ڕێز لە کەرامەتی ئەوان وەک مرۆڤ بگرێت. لەم چەند ھەفتەیەی دواییدا ملیۆنان مرۆڤ لە بەرشلۆنە و ھۆنگ کۆنگ و لوبنان و عێراق و ئەندەنوسیا و بۆلیڤیا و ھایتی و لە سەرەتای ئەم ساڵیشدا لە زۆرشوێنی تری وەک میسر و سودان و جەزائیر و زیمبابۆی و ڕوسیا و فەرەنسا و بریتانیا و سێربیا و بەرازیل و ڤەنزوێلا و ئەکوادۆر، ڕژانە سەر شەقامەکان و بەگژ ئەو ژینگە سیاسیی و ئابوریی و کۆمەڵایەتیدا چوونەوە کە لە ئێستادا باڵادەستکراوە. ئەم ناڕەزاییدەربڕین و ئەم پەنابردنە بۆ شەقام لەم دەیەی دواییدا بەڕادەیەک گەورە و ھەمەلایەن بووە، دەکرێت بڵێین ئەم دەیەی گۆڕیوە بۆ دەیەی گواستنەوەی سیاسەت لە دەزگا ڕەسمییەکانی سیاسەتکردنەوە بۆ ناو شەقام و گۆڕەپان و ڕووبەرە گشتییەکان، دەیەی تەحەداکردنی دەزگا سیاسییە رەسمییەکان و گۆڕینی شەقام و گۆڕەپان و شوێنە گشتییەکان بۆ ڕووبەری سیاسیی تازە و ڕادیکاڵ. ژمارەی ئەوانەی لەسەر شەقامەکانن کەم وێنەیە. لە لوبنان یەک لەسەر چواری دانیشتوانی وڵاتەکە لەسەر شەقامن..لە بەرشلۆنە نزیکەی یەک ملیۆن و لە جەزائیر و سودان و جاکارتاش بەھامن شێوە. ھۆکاری سەرەکیی ئەم ناڕەزایەتییە جیھانییە درستبوونی ئەو فشارە مادیی و مالییە گەورەیەیە کە لەسەر بەشێکی گەورەی دانیشتوانی ئەو دروستبووە. ژمارەیەکی گەورەی خەڵک توانای دابینکردنی ئەو لانیکەمی ژیانەیان نەماوە کە مرۆڤ بەھۆیەوە ھەست بە بوونی ماف و کەرامەتی خۆی بکات. ھۆکارێکی دیکە بریتییە لە مەسەلەی گەورەبوون و فراوانبوونی نایەکسانییە کۆمەڵایەتیی و مادییەکان لە نێو یەک کۆمەڵگادا، کەسانێک دروستبوون خاوەنی ملیارەھا دۆلارن و کەسانێکی دیکەش ھەن داھاتی ڕۆژانەیان دۆلارێک یان چەند دۆلارێکە. وڵاتانی وەکو عێراق و شیلی و لوبنان لەو وڵاتانەن کە ئەم جیاوازییە لە داھاتدا زۆر بە ئاشکرا و بە بەرفراوانی ھەستیپێدەکرێت. لە لوبناندا پاڵنەرە سەرەتاییەکە بۆ چوونە سەر شەقام سادەبوو، حکومەت باجێکی تازەی داھێنا، باج لەسەر واتسئەپ، WhatsApp، و خەڵک دەبوایە ئەم باجە تازەیە بە دەوڵەت بدەن. لە شیلی بەھۆی بەرزکردنەوی نرخی بلیتی میترۆوە ڕوویدا و ملیۆنێک مرۆڤ چوونە سەر شەقامەکان، گەندەڵیی و دزیی و بەفێڕۆدانی داھاتی دەوڵەت سەرچاوەیەکی سەرەکیی تری دەربڕینیی ناڕەزاییەتییەکانە. بڕ و ڕادەی گەندەڵیی لە ھەندێک وڵاتدا کەم وێنەیە، لەوانەش بۆ نموونە عێراق، ئەم گەندەڵییە وادەکات کەمینیەک لە وڵاتەکەدا بەشێوەیەکی ئەفسانەیی دەوڵەمەند ببن و زۆرینەش لە دۆزی ھەژاریدا بژین، یان لەھەندێک دۆخدا لە ژێر ھێڵی ھەژاریشەوە بژین. دیسانەوە عێراق نموونەیەکی زیندووی ئەم دۆخەیە. بەڵام لەناو ئەم دۆخە گشتییەدا ھەندێک جیاوازیی گرنگ ھەیە کە نابێت لەبەرچاو نەگیرێت و ھەموویان لەژێر پەنابردن بۆ چەمکێک یان دەستەواژەیەکدا نیشتەجێبکرێن. ئەوەی میسریەک یان سودانیەک یان لوبنانیی و عێراقیەک دەباتە سەر شەقام ھەمان ئەو ھۆکارە نییە کە پاریسیەک و ھۆنگ کۆنگیەک و جاکارتیەک دەجوڵێنێت. یەکەمیان ھەژاریی و بێکاریی و نەداریی بە مانا ڕەھاکەی دەیجوڵێنێت، نەبوونی لانی ھەرەکەمی دادپەروەریی کۆمەڵایەتیی و گیرخوردن بەدەست دابینکردنی پێداویستییە ھەرە سەرەتاییەکانی ژیانەوە دەیجوڵێنێت، لەکاتێکدا دووھەمیان ئەو فۆرمە لە ھەژاریی ناناسێت و ئەوەی دەیجوڵێنێت ھەوڵدانە بۆ بەرگریکردن لە ژیانێک لەودیوی دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانەوە بێت. ئەوەی کەسێک لە پاریسدا دەجوڵێنێت ھەستکردنە بە بێتوانایی لەوەدا ئەو ژیانەی دەیەوێت ھەیبێت و چاوڕێیی دەکات نەتوانێت دابینیبکات.. ئەگەر لە یەکەمیاندا بێئیشیی و ھەژاریی و نەدارییەکی گەورە و بنەڕەتیی ھۆکاری سەرەکیی تووڕەبوونە کۆمەڵایەتییەکان بێت، لە دووھەمیاندا فەشەل لەوەدا مرۆڤ خۆی ژیانی خۆی دابڕێژێت و بەو شێوەیە بژیی کە چاوەڕوانە و دەخوازێت بژیی، ھۆکارەکەیەتیی. ئەگەر لە پاریسدا دەرەنجامە وێرانکەرەکانی نیولیبرالیزم خەڵک بباتە سەر شەقامەکان، لە عێراقدا ئەوەی خەڵک دەجوڵێنێت دزیی و جەردەیی و گەندەڵییەکی ھەمەلایەن و کەم وێنە و گۆڕانی ئابووریی دەوڵەت و ئابوریی وڵاتەکەیە بۆ دەغیلەیەکی شەخسیی ئەوانەی حوکمڕانن. تا ئێستا ئەم پانەبردنە بۆ ناڕەزاییدەربڕین و ئەم ”سیاسەتی شەقام“ە لە ھەندێک شوێندا سەرکەوتنێکی سیاسیی بەرچاوی بەدەستھێناوە. لە جەەزائیردا ھەم سەرۆکی وڵاتەکە، بۆتفلیقە و ھەم سەرۆکەکەی دوای ئەویشی ناچار بە وازھێنان کرد. لە سوداندا کۆتایی بە دەسەڵاتی دیکتاتۆریەتی سەربازیی عومەر بەشیر ھێنا. لە ھەندێک وڵاتی تردا ئەو بڕیارانەی دراوبوون، ھەڵوەشێندرانەوە، بەڵام لەھەندێک شوێنی تردا، تا ئەم ساتە، ئەم شەپۆلە تازەیە لە ناڕەزاییدەربڕین ئەنجامێکی بەرچاوی نەبووە. ڕاستییە سادەکەی ئەم ساتەوەختە مێژووییە ئەوەیە کە چیتر ناکرێت درێژە بەو بێدادیی و دزیی و جەردەیی و گەندەڵییە بدرێت کە تا ئەمڕۆ بەردەوامە، گۆڕانی ھەمەلایەن و قووڵ پێویستە، پرنسیپە سەرەکییەکانی ئەم گۆڕانەش دابینکردنی دادپەروەریی و ڕێز و ئازادیی و کەرامەتە بۆ مرۆڤ.

 كاردۆ محەمەد    لەرەوشێكداین دەورو بەرمان لە شەقامدا، لە دژایەتی گەندەڵی و داوای دادپەروەری دەكوڵێ . روداوەكان پەرەسەندنیان بەرەو ئاڵۆزی زیاتردەروات، لایەنە سیاسیەكانی هەرێم چاوەڕێی چی دەكەن ،بۆ ئەوەی ژیانی خەڵك باشتر بكەن و دادگاكان سەربەخۆ بن و ئەو یاسایەی خۆیان دەری دەكەن جێ بەجێ بكرێت وزانكۆكان بكەنە ناوەندی زانست و توێژینەوە لەبازرگانی پێكردن جیابكرێتەوە،خەڵكی شیاو لەسەر لێوەشاوەیی وتوانا دابنێن، دامەزراوەكان لەژێر سایەی حزب دەربێنن. ساڵانە ئەوەی دێتە دەستیان ،بە ئاشكرا و ڕوونی لە بودجەدا بەیانی بكەن و بە دادپەروەرانە دابەشی بكەن. و سیستەمێكی پەروەدەیی هاوچەرخ بۆ پەروەردەی مناڵەكان بێننە ئارا ،بۆئەوەی ژیانی نەوەی ئایندە بپارێزین، دڵنییایی كۆمەڵایەتی بو كەمدەرامەت و بێ نەوایان دەستەبەربكەن و دەرفەتی كار بۆ گەنجان بڕەخسێنن، دامەزراوەكان كارا بكرێت لەجیاتی كردنیان بە بار بەسەر ژیانی خەڵك ،كەسی شیاو بەهۆی لێهاتویی و توانا لە شوێنی شیاو دابنرێت .  لەسەروی كەس و خێزان و بنەماڵە حكومەتی هاوڵاتی دروست بكەین. وڵات ، وڵاتی هەمومان بێت و رایەڵەیەك بە خاكیان ببەستێتەوە. نەك كاستێكی حوكمداری مۆنۆپۆلی، ئەگەربۆیان بلوێ باجی هەناسەش وەردەگرن ،هاوشانی ئەو ڕاستیانە بونی ڕوئیا و وتارێكی یەكگرتوو بۆ ڕوبەڕوبونەوەی هەڕەشەكانی دەرەكی و هەڵوێست و گوتاری یەكگرتوو بەتایبەت لە پرسی ڕەوای گەلەكەمان لە هەر بەشێكی بێت لەوەش پێویستتر هەستكردن بەهەستیاری قۆناغەكە، كەبەبێ ئیرادەی چاكسازی دەبێ چاوەڕێی چی بكەن؟. ئەمرۆ بە سبەی كردن بەبێ هەنگاوی كرداریی .. دادتان نادا. وەكو نەعامە سەری خۆتان لەنا لم دەنێن وبۆ ئەوەی دوژمنەكانتان نەتان بینین. یا چاوەرێی قەیران و ئاڵۆزی زیاترو هەڵدێرانی گەورە دەكەن، پێتان باشە تاكەی خەڵك چاوڕێ بێت. لە راستیدا بۆگۆرانكاری بروامان بە ئینقلاب نیە، بڕوامان بە چاكسازی بنەڕەتی وخەباتی مەدەنی و هەڵبژاردنی پاك و بێگەرد هەیە، دڵنیابن گەلان وستەمدیدەكان دەستبەرداری مافەكانیان نابن. رێگری لەم شێوازی ئاشتیانەو مەدەنی بگیرێت، رێگای تری گۆرانكاری دەگرنە بەر،ئەگەر خەڵك دەرفەتی ئازادی بیروڕای هەبێت هەرلەوڕێگەوە دەتوانین ژیانێكی باشتر بۆ خەڵكەكەمان دابین بكەین. سەبرگرتن سنووری هەیە، ئاگرێك هەڵگیرساوە پەرژینەكان توندو وماڵمان ڕێكنەخینەوە. چۆن شاهیدی ڕوخان و لە ناوچونی دەسەڵاتە ستەمكارەكان، تۆتالیتارو مشەخۆرەكانین ، سەڕەرای بونی پرسێكی نیشتمانی چارەنووسی هاوبەشمان شاهیدی ئێوەش دەبین. چاوەڕێی چی دەكەن ؟ وەڵامەكە خۆتان بیدەنەوە

 فارس نەورۆڵی لەسەردەمی دوو جەمسەریدا ئەوکاتەی ڕوسیا و ئەمەریکا لە ململانێ دابوون، سۆڤیەت بەرەی سۆشیالیستی و ئەمەریکا بەرەی سەرمایەداری، کورد لە نێوان ئەم دوو بەرەدا ھاڕاو جەستەی ھەلا ھەلا بوو، ھەمووکات ئەم دوو ھێزە یان ئەم دووبەرەیە وەک ئەڵقەی قوربانی کوردیان بەکارھێناوە، بۆیە کورد بەردەوام لە جەنگی تاقەت پڕوکێنەردا بوووە. دوای کۆتایی ھاتنی جەنگی سارد وڵاتانی ڕۆژئاوا سەرکەوتنی خۆیان ڕاگەیاند و وایان نیشاندا کۆتایی مێژووە، ئەو مافەیان بەخۆیاندا کە سەر کەوتووبوون، لەدوای جەنگی سارددەوە سیاسەتی نێودەوڵەتییان بە جۆرێکی دیکە پێناسە کردووە دەست وەردانیان لەھەموو ڕوویەکەوە لە جیھان دەکرد. سیستەمی نوێی جیھان کە ڕۆژئاوا دامەزرێنەرییەتی تائێستا خۆی بەزاڵ دەزانێ، بەڵام ڕووداوەکانی دوای بەھاری عەرەبی، ئێستا شتێکی دیمان پێ دەڵێت کە جوڵەی مێژوو بەشێوازێکی دیکە ڕێ دەکات و ئەم جوڵە و گۆڕانکارییانە وانیشان دەدەن کە ڕێگەی دەرکەوتنی جەمسەری نوێ دەردەکەوێ لەڕووی ئابوری و سیاسیەوە نمونە (چین، مالیزیا، ھند، ڕوسیا، ئێران، تورکیا). ئێستا وڵاتانی ڕۆژئاوا وەک جاران ھێزگەلێکی تۆکمە نین، بەتایبەتی دوای دەرچوونی بەریتانیا لە یەکێتی ئەوروپا. بۆیە ئێستا ناوچەکە بەزنجیرەیەک شەڕی ناوخۆدا گوزەردەکات  بەرژەوەندی دەوڵەتانی ناوچەکە وەک ( ئێران و تورکیا و سعودیە) وای کردووە لە پشتی ئەم شەڕانەوەبن و ئەم شەڕانە زنجیرەکی پەیوەستن بەیەکەوە بۆیە، گۆڕانکاری لەھەر جێگایەک ڕوبدات کاریگەری لەسەر ناوچەکان و جێگاکانی دیکە ھەیە. واتە کۆپی دەکرێ لە ناو ئەم پانتاییەدا، ڕوسیا وەک یاریچییەکی سەرەکی دەردەکەوێت، کەواتە ناوچەکە چاوەڕوانی شەڕی قورستر دەکات و ھیچ دوور نییە لە عێراق شەڕی ناوخۆ ھەڵبگیرسێت وەک (یەمەن و سوریا). ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت جیھان بەرەو فرە جەمسەری ئابوری سیاسی دەڕوات،  بۆیە پێ دەچێ سەر لەنوێ ناوچەکە دابەش کەنەوە وەک جێ نفوزی خۆیان کوردو کوردستان بەشێکی دیاری ناو ئەم ڕوداوانەن، چونکە کورد لەسەر چوار دەوڵەت دابەشکراوە، کە ھەرچواریان ئێستا بەشێکن لە ڕوداوەکان و لە جەنگەکان، ھیچ نەتەوەیەکی ژێر دەستیش وەک کورد ئەزموونی کەوتن و ھەستانەوەی نییە. لەسەدەکانی ڕابردوودا  دوو جەنگی گەورەی جیھانی ڕویاندا دەرەنجام و لێکەوتەکانی دوای ئەو دوو جەنگە جیھانییە کورد کراوەتە قوربانی. ئێستا جیھان بەشێوازی جیا جیا لە جەنگێکی جیھانیدایە  دەبێ کورد چی بکات؟  پێویستە ئەوە بزانین لە دابەش کردنەوەی  ناوچەکەدا ئێمە چۆن لەگەڵ جەمسەرەکاندا مامەڵە دەکەین، بەتایبەتی ئەمەریکاو ڕوسیا، ڕاستە ئێستا ڕوسیا گەمەکەرێکی سەرەکی یە، بەڵام ئەمەریکا لە ناوچەکەدا سیاسەتی نەگۆڕی ھەیە، ھەموو گۆڕاوەکانی لە خزمەتی ئەو نەگۆڕانەدایە. ھەموو وڵاتانی ناوچەکەش ئەو شەڕانەی لە فەلەکی ڕوسیاو ئەمەریکا دەیکەن دژی یەکن ( ئەوشەڕانەی نێوان ھەریەک دژی ئەوی دیکە، تەنھا بۆ ژیان  نییە تەنھا بۆ ئەوە نییە ھەریەکە بژی بەڵکو ئەو شەڕە بۆ ددانپێدانانە لەنەخشەی سیاسی داھاتوودا). بۆیە دەبێ کورد ڕێگاکان بۆ گەیشتن بە ددانپێدانان بگرێتە بەر، ئەویش دەبێ بگەڕێتەوە بۆ جەوھەری یەکێتی ڕۆحی کوردان. لێرەوە بۆ گفتوگۆ ھەنگاو ھەڵگرێت بۆ شەڕ، بۆھەرئەگەرێک بەبێ گەڕانەوە بۆ ئەم جەوھەرە ھەموو سەرمایەکەمان بێ مایە دەبێ، وەک ئەوەی لە مێژوودا دەیخوێنینەوە، کەواتە پێویستە لەمەودوا دەست لە پیاھەڵدان و شکاندن ھەڵبگرین، چون ھەردووکیان وەک یەک ناشرینن. بۆیە ئەوەی گرنگە دەبێ سەرەڕای جیاوازییەکان، لەم قۆناغەدا یەکێتییەکی سیاسی ھاوبەش پێکبھێنین بۆ ئەوەی لەم دۆخەدا بەیەک گوتاری سیاسی واقع بخوێنینەوەو ئەم گوتارە سیاسیە بتوانێ یەکێتییەک لە نێوان ڕاگەیاندنەکاندا بۆ پرسە ستراتیجییەکان دروست بکات، بۆ ئامادەکاری ھەرپێشھاتێک، چونکە ئێمەلە بەردەم تاقیکردنەوەیەکی گەورەداین، تاقیکردنەوەیەک خولی دووھەمی نییە. بۆیە لەسەر ھەموو ھێزە سیاسیەکان پێویستە دان بەوەدا بنێن ئێمە لە ساڵی ١٩٩٤ ەوە تا ئێستا ٩٠%ی وزەی کوردستانمان لە دژایەتی یەکتر بەکارھێناوە، بۆیە دەبێت ئێستا لەم قۆناغەدا ھەڵوێستەیەک بکەین، جیاوازییەکان و ڕقەکانمان سڕبکەین، بۆ ئەوەی لە گۆڕانکارییەکاندا جێگامان ھەبێت. ئەمەش دەکرێت لە چوارچێوەی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستاندا، کە دامەزراوەیەکی شەرعییە، وزەو تواناکان کۆبکەینەوەو رێکی بخەین و لێرەوە بۆ بەرژەوەندییەکانی کورد و دەرچوون لەم تاقیکردنەوە دژوارەدا ئاڕاستە بکرێن.

ئاری محەمەد ھەرسین وەزعی دەوڵەتە دەستکردەکەی غەرب «عێراق» زۆر باش نیە. دەڵێن مەبەست و ئارەزوی «ئینقاز»ی ئەم دەوڵتە فاشیلەتان ھەیە. ئێوە کە بە ڕوکەش خۆتان بە دوژمنی سەرەکی غەربیەکان لە قەڵەم ئەدەن و، لە ژێرەوە ھاوکار و برادەری غەربن بۆ پاراستنی بەرژەوەندیەکانی خۆتان، لای ئێمەی کورد شارراوە نیە. ئێمە بینیمان کە لە لای ئێوە خوێنی شەڕڤانانی ڕۆژاوا، پێشمەرگەی ھەرێمی کوردستان و دیموکرات و کۆمەڵە وەک یەکە و، لای ئێوە ئێمە «من احفاد الجن» ین. لێرەدا پێویستە ڕاستیەک ھەیە باش لێی حاڵی ببیت، ئەویش ئەوەیە کە ئێمە لە سوپا قارەمان و مۆدێرنەکەی ئێوە و تورک و کەس و کەس ناترسین. ھەر مەرامێکت ھەیە کەیفی خۆتە. بەڵام ھەرگیز بیر لە شێواندنی ژیانی ھاوڵاتیانی جینۆسایدکراو ی ھەرێمی کوردستان نەکەیتەوە. چونکە ئەوکات ئێمەش ئێرانتان بۆ ئەکەینە ئێرانستان. ئەوکات ھەر کوردێکی خۆفرۆشیشتان لەگەڵ بێت قیمەتی نیە. چونکە ھەمو تاکێکی ڕەسەنی ئەم خاکە پیۆزە، لە ڕۆڵە نیشتیمانپەروەرەکانی نەوەی نوێ، کۆمەڵی ئیسلامی، پارتی، یەکگرتوو، یەکێتی، سۆسیالیست و بزوتنەوە و کەمایەتیەکان ئەبنە خەنجەری ناو چاوی باوک و باپیرت. قسەم لەوە نیە نامەرد لە نێوماندا ھەیە.... بەڵام ئەوانە ڕەفیقی داگیرکەرن، بۆیە ئەوەی بە تۆی ئەڵێین، شمولی ئەوانەش ئەکات. ئاغای سلێمانی... لە ئازایەتی ئێوەنیە کە ئێمە ھەتا ئێستا خاوەنی دەوڵەت نین، بەڵکو لە بێموبالاتی خۆمانە. ئێمەی کورد ئەوەندەی حەزمان لێبوە پیاوی بێگانە بین و پەرتەوازەبین لەناو یەکا، چارەکی ئەوەندە یەکڕیز و یەکگرتوو نەبوین. بەڵام ئاغا ئەمجارەیان جیاوازە. ئەگەر نیازی وێرانکردن و نەھێشتنی قەوارەی ھەرێمی کوردستانتان بێت. ئەوا وەعد ئەدەین شەڕەکەتان بۆ ئەھێنینە تاران، قوم، مەشھەد، تەبرێز و کرمان. ئێمە دەوڵەتمان نیە ھەتا لەکیسمان بچێت، ئەوەی دەیکەین بە مەبەستی پاراستنی کەرامەتی میلەتەکەمانە و بەس... بۆیە سلێمانی ھەرجی ئەکەی توخنی کوردستان نەکەویت.

د.حلمی رەسول رەزا  داواکاری بۆ هەمواری دەستور لەم قۆناغەدا زادەی ئەو واقیعەیە کە هاتۆتە ئاراوە، واقیعێک کە بەهۆی شکستی جۆری حوکمڕانی و بلاوبونەوەی گەندەڵی و بێ توانایی حکومەت لە خزمەتکردنی خەڵک و دابینکردنی دیموکراسیەکی راستەقینە، کە زاتی ئەوەناکات بەرگری لێ بکات. بەشێکی زۆری لایەنە سیاسیەکانی عیراق بە عەرەب و کوردەوە، هەموو پێکهاتەکانی عیراق بێ جیاوازی تێبینی و رەخنەی خۆیان لە سەر دەستور هەیە، پێشتریش بە ئاشکرا باسیان لێوە کردوە و ئێستاش بووەتە خواستێکی فراوانی شەقام وجەماوەری. کاتێک چوە بابی رەسمیەوە لیژنەی تایبەتی بۆ  پێکهێندراوە و بۆ نوێنەرانی کوردیشی تێدابووە، دوای ئەوەی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لیژنەی تایبەت بۆ هەمواری دەستور پێکهاتووە کە سەرۆکی فراکسیۆنەکانی یەکێتی و پارتی و گۆڕانی تێدا ئەندامن، لەهەندێک لەمیدیاکان موغریزانە دەیانەوێت، ئەم پرسە بەکاڵ و کوڵاوییەوە بیخە ئەستۆی سەرۆککۆمار، لەکاتێکدا بەرپرسیاری هاتنە پێشەوەی هەمورای دەستور هەر ئەوانە بوون کە ریفراندۆمێکی فاشلیان ئەنجامداو بەهانەی گەورەیان خستە بەردەست نەیارەکانی کورد لەناوخۆو دەرەوەی عێراقیش. لەکاتێکدا باس لە هەمواركردنی دەستور لەلای سەرۆککۆمار لەچوار چێوەی ئەو واقیعە تازەیەدا بووە کە لەعیراق بەهۆی ناڕەزایەتی هاوڵاتیان و داواکاری خۆپیشاندەران هاتۆتە کایەوە، نەک وەک شتێکی تازە پێشنیار کرابێت، خۆ گەر دەوترێت، سەرۆک کۆمار یەکێک لە ئەرکە سەرەکیەکانی پارێزگاری دەستورە، ئەوا بەدڵنیاییەوە ئەم سەروەرییە لەوشوێنەوە پێشیلکراوە، کە لەدەوامەیەکی داخراوی سیاسی  بەقازانجی هەندێک دەستەبژێری سیاسی باڵادەست دروسست بووە، کە رێگەنادات دەستور وەک خۆی جێبەجێبکرێت و لەولاشەوە بەناوی کوردایەتیەوە شەری پارێزگاری لەو دەستورە دەکەن کە پارێزگاری لەو دەوامە داخراوە سیاسیە دەکات، کە زۆرینەی خەڵکی عێراق بەکوردستانیشەوە لێی نارازییە، بەپێچەوانەوە سەرۆککۆمار پێی وایە و تەئکیدیش دەکاتەوە کە  هەر هەنگاوێک بە ئاراستەی هەموارکردنی دەستور ئەبێ بە میکانیزمی دەستوری و دیموکراسی و لەبەرچاوگرتنی مافەکانی سەرجەم پێکهاتەکان بێت و جەماوەریش لێ رازی بێت نەک نەتەنها دەستەبژێرێکی سیاسی قازانج پەرست.  ئەمە جگە لەوەی کەیەکێک لەو میکانیزمە بنەڕەتیانەی هەمواری دەستور ئەوەیە کە 3 پارێزگا دەتوانن فیتۆ بكەنو رێگری بکەن لەهەر گۆڕانکاری یان هەموارکردنێک لە دەستور، بۆیە ئەو هەڵمەتەی لەلایەن هەندێک لایەنی سیاسییەوە بەرێوە دەچێت ئەوەندەی بۆ موزایەدەی سیاسی و بازارگەرمییە ئەوەندە بەقازانجی ئەوەنییە کە دەستورێکمان هەبێت بەرژەوەندیەکانی کوردو کوردستانی تیاپارێزراوبێت، چونکە لەئاکامدا بەو میکانیزمەی باسکرا بە بێ ڕەزامەندی كورد هیچ گۆرانكاریك ناكرێ.   لەهەموو ئەوانەش سەیرتر ئەوەیە، ئەوانەی کەلە کاتی ریفراندۆم زۆرترین رەخنەیان لەم دەستورە هەبوو، ئێستا هەر ئەوانەن شین و واوەیلا بۆ هەمان دەستور دەکەن، بۆیە ناهەقمان نییە بلێن ئەوان شینیان بۆ هەریسەکەیە نەک حسێن.

سەلام عەبدوڵڵا دوا بە دوای روخانی رژێم لە بەغدا، گەلانی عێراق بە هیوایەكی زۆر دەیانڕوانییە دەسەڵاتی نوێ، بەتایبەتی كە سەراپای خەڵكی عێراق مێژوویەكی زۆر تاڵیان لە ماوەی 35  ساڵەی حوكمڕانی بەعسدا، كە كورد لەو نەهامەتیانە پشكی شێری بەركەوتبوو، گوزەراندبوو. بۆیە چاوەڕوانی گۆڕانێكی ئەوتۆیان لە ڕژێمی نوێ دەكرد كە ئەمن و ئاسایش و بژێوی ژیان و خۆشگوزەرانیان بۆ دەستەبەر بكات و سیستەمێكی دیموكراتی مرۆڤدۆستانە دابمەزرێنێ كە تێكڕای خەڵكی عێراق بە پێكهاتە جیاوازەكانیەوە ژیانێكی ئاسوودەو كامەران لە سێبەریدا بەسەربەرن، بەڵام وا شانزە ساڵ بەسەر ئەو مێژووییەدا تێپەڕی و بارودۆخی وڵات ڕۆژ لە دوای ڕۆژ خراپ و خراپتر دەبێت بە ئاستێك كە خودی عێراق یەكێكە لە هەرە گەندەڵترین وڵاتانی جیهان و قەرزاری حكوومەت- لەگەڵ دەستكەوتی زەبەلاحی نەوت- گەیشتۆتە (140) ملیار دۆلار كە سەلمێنەری ڕادەی بێ وێنەی گەندەڵی و بەهەدەردانی ئەو سامان و دەستكەوتە زۆرانەیە كە خودی خەڵكی عێراق بەگشتی لێی سوودمەند نەبوون و بارودۆخی ژیانیان لە ئاستێكی زۆر مەترسیدار دایە. بۆیە زۆر ئاساییە خەڵكی ناڕازی ئەم وڵاتە بڕژێنە سەر شەقام و كۆڵانەكانی پایتەخت و زۆربەی هەرە زۆری شارەكانی خواروو و ناوەڕاست و داوای لەناوبردنی گەندەڵی و بەرپرسانی مشەخۆرو بە هەدەردانی سامان و سەروەتی وڵات بكەن. بەڵام ئەوەی مایەی سەرنجە ئەمە لەكاتێكدا روودەداو بەو شێوە ترسناكە پەرە دەسێنێ كە حكوومەتی نوێ تازەكی دەست بەكار بووەو دەتوانرێ بوترێت كە لە هەموو حكوومەتەكانی پێش خۆی تا ئەندازەیەكی زۆر باشترو كارامەتر بووەو شەخسی سەرۆكوەزیرانیش لە هەموو ئەوانەی پێش خۆی هەڵوێستی بەرامبەر خەڵك و بەرامبەر هەرێمی كوردستان نەرمترو میانڕەوترو واقیعبینانەتر بووە، كەچی خۆپیشاندانەكان بەرامبەر حكوومەتەكانی پێشووتر هەرگیز وا توند نەبوو كە ئەمەش بۆ خۆی مایەی تێڕامانە. بەڵام ئەوەی كە زیاتر لەم خۆپیشاندانانەدا جێی سەرنجە كە خۆپیشاندەران داوای گۆڕینی دەستووری وڵاتیش دەكەن كە ئەوە نە كاری خۆپیشاندەرانەو نە سوودیش بەوان دەگەیەنێ. خۆ لە بڕگەكانی دەستووردا هیچ خاڵ و بەندێكی تێدا نییە بۆ نموونە، كە ئەوانەی خوێندن تەواو دەكەن، دانەمەزرێن و خەستەخانەو قوتابخانە نەكرێتەوەو حكوومەت خزمەتگوزارییە گشتییەكان پێشكەش نەكات؟ ئەمە لەكاتێكدا خودی دانیشتوانی عێراق بەڕێژەی %85 دەنگیان بەو دەستوورەی ئێستادا داوە! بۆیە پێدەچێت ئەمە بەلاڕێدابردنی هاوڵاتییانی ڕاپەڕیو بێت كە داخوازییە ڕەواكانی خۆی لەبیر بكاو ئەجیندای لا و لایەنی تر جێبەجێ بكات و خۆشی دوای ئەو هەموو قوربانییە بەدەستبەتاڵی لێی دەرچێت.

 مەجید ساڵح (١) كابینەی هەشتەم، پێش كۆتایی ماوەكەی، لە ژێر گوشاری شەقام و هەلومەرجی گۆڕاوی عێراق و دەوروبەر، لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٨ەوە سەرقاڵی ئامادەكردنی پرۆژە یاسایەكی تایبەت بوو بە چاكسازی لە موچە و خانەنشینی و دواجار لە ٢٠١٨/٩/٥ خرایە بەردەم پەرلەمانی كوردستان، بەڵام بەهۆی ناڕەزایی و رێكنەكەوتنی یەكێتی و پارتی هەر بە پرۆژەیی مایەوە و دواجار بوو بە دۆسێیەكی لەبیركراو. (٢) كبینەی نۆیەم، پێش پێكهێنانی، لە گفتوگۆی لایەنەكان (پارتی، یەكێتی و گۆڕان) زۆر باسی چاكسازی كرا، بەجۆرێك بوو بە خاڵی هاوبەشی هەرسێ لایەن و لە كارنامەكەی حكومەتیشدا كرایە دەسكەوتێكی گەورەی كابینەكە. خەڵك زۆر دڵخۆشكرا كە ئەم كابینەیە كابینەی چاكسازی و گەڕانەوەی متمانەی خەڵكە بۆ حكومەت و پەرلەمان. لە نێو هەرسێ لایەنەكەدا بزوتنەوەی گۆڕان لەوانی دیكە زیاتر بەپەرۆشەوە بوو بۆ ئەو پرۆژەیە یاسایە، چونكە بەشێك بوو لەو پاساوەی كە پێی چووە ناو كابینەكەوە و پێشتریش بەشێك بووە لە كارنامەی هەڵبژاردنەكەی. (٣) لە ٢٠١٨/١١/٦ەوە خولی پێنجەمی پەرلەمان دەستبەكاربووە، وەزیرەكانی كابینەی نۆیەمیش لە ٢٠١٩/٧/١٠ سوێندی یاساییان خوارد و دەستبەكار بوون. هەنگاوە سەرەتاییەكانی حكومەت بەو ئاراستەدا دەچوو كە كابینەكە زۆر سورە لە جێبەجێكردنی كارنامەكەی، دیسانەوە خەڵك هیوایەكی بۆ پەیدا بوو. بەڵام وا ساڵێك بە سەر تەمەنی پەرلەمان و نزیكەی چوار مانگیش بەسەر كابینەی نۆیەمدا تێ دەپەڕێ، هەلومەرجی سیاسی و ئابوری هەرێم و عێراق و ناوچەكە تا دێت ئاڵۆزتر و مەترسیدار تر دەبێ، ئەو تروساكەیەش كە هەبوو بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لە هەرێم، تین و تاوی جارانی نەماوە، عێراق لەبەردەم پێچەوانە بوونەوەی هاوكێشەكانە بەرەو ئاراستەیەك كە هیچ لەبەرژەوەندی كوردستاندا نییە.. لەم نێوەندەدا خەمساردییەكی زۆر هەیە بۆ جێبەجێكردنی بەڵینی 'پرۆژە یاسای چاكسازی موچە و خانەنشینی' ، بەرادەیەك پرۆژەكە ون بووە.. لە ناوەندە ناڕەسمیەكاندا یەكێتی تۆمەتبار دەكرێ بە دروستكردنی لەمپەر لەبەردەمیدا، لە حەقیقەتیشدا گۆڕان و پارتیش بەو بێدەنگیەیان دەریدەخەن كە ئەوانیش زۆر لە خەمی بڕیاردان نین لەسەر دەركردنی یاساكە.. كاتی ئەوە هاتووە یەكێتی وڵامی هەبێ بۆ ئەو تۆمەتە، پارتیش بەرپرسیارە لەوەی بۆ خەڵكی روون كاتەوە كە بۆچی ئەم پرۆژەیە نایەتەوە پەرلەمان و هۆكارە راستەقینەكەی دیار نەمانی روون كەنەوە!! بزوتنەوەی گۆڕان دەبێ لەم دۆخەدا لە هەمویان پەرۆشتر بێ و قسەی جیدی هەبێ، رای گشتی لە هۆكارەكانی نەهاتنە پەرلەمانی ئەو پرۆژەیە روون بكاتەوە.  

چیا عەباس دوای وەفاتی کاک نەوشیروان دەرفەتێک بۆ چەند هاوکارێک و پاشکۆکانیان کە ئیستا بە ئارەزوی خۆیان پرسی گۆرانکاری و چاکسازی بە ناوی بزوتنەوەی گۆڕانەوە ئاراستە دەکەن رەخسا تا ئیرادەی خۆیان بەسەر بزوتنەوەکەدا بسەپێنن. کاک نەوشیروان لە ماهیەت و پرۆفایلی بەشێکی زۆری هاوکارەکانی ئاگادار بو، هەڵسەنگاندنی ئەرێنی بۆ ماندوبون و خەباتیان دەکرد، بێجگە لەو هاوکارانەی کە کاتی خۆی رەخنە و تێبینی و بۆچونی واقیعی خۆیان لەمەر شێوازی بەرێوەبردنی گۆڕان هەبو، زۆربەی ئەوانی تر لە حزوری خۆیدا خاوەنی دیدگا و هەڵوێستی بوێر و ئاشکرا نەبون، لە غیابیدا بون بە رۆبن هودی پرسی گۆڕانکاری.  لە نێو دەسەڵاتدارانی ئێستای گۆڕان کەسانێک هەن ئەوەندە کورتبین و سپڵەن دەڵێن سەردەمی نەوشیروان مستەفا بەسەرچو. راستیان فەرموە چونکە ئەوان لە ناخیاندا نەوشیروان مستەفایان وەک خاوەن کەنزێکی گەورەی فکر و دیدگا و پرۆژەی مەزن نەبینیوە، بەڵکو وەک سیاسەتمەدار و سەرکردەیەکی ئاسایی کە دێت و دەروات و بە رۆیشتنیشی سەردەمی بەسەردەچێت، ئەوانیش سەرپشكن چۆن مامەڵە بە ئیرسە سیاسی و فکری و مادیەکانیەوە بکەن. لە بری ئەوەی دوای وەفاتی کاری جدیان بۆ راستکردنەوەی هەڵەکانی سەردەمی دامەزرێنەری بزوتنەوەی گۆڕان بکردایە و کەلێنەکانیان پربکردایەوە بینیمان چۆن رەفتار و هەڵوێست و سروشتی بەشێکی بەرچاوی دەسەڵاتدارانی گۆڕان ئاماژەن بۆ سرینەوەی پێگە و دەسکەوتە سیاسی و رێکخراوەیی و مەعنەوەییەکانی سەردەمی کاک نەوشیروان.  کاک نەوشیروان، هەرچەندە درەنگ بو، لە دوا قۆناغەکانی ژیانیدا زۆر واقیعیانەتر  هەڵسەنگاندنی بۆ ئەو تاقمە دەسەڵاتدارەی ئێستا دەکرد، دانی دەنا بەوەدا کە لە چەند پرسێکدا پەلەی کردوە و لە هەڵسەنگاندنی بۆ ئەو جۆرە کەسانە کورتی هێناوە. پرسیارە بنەرەتیەکە بۆ زۆربەی خەڵک و گۆرانخوازە رەسەنەکان ئەوەیە: بۆچی کاک نەوشیروان، سەرەرای ئەو هەڵسەنگاندن و تێبینیانەی لە سەر ئەو دەسەڵاتدارانەی ئێستای گۆڕان، ئەو دەرفەتەی رەخساند کە رێگەخۆشکەر بو دوای نەمانی خۆی جڵەوی بزوتنەوەکە بگرنە دەست؟  وێرای ئەوەی بە درێژایی ٣٠ تا ٣٥ ساڵ زۆربەیانی دەناسی، لە خەباتی نهێنی و شاخ و سەردەمی حوکمرانیدا لە نزیکەوە لە کردار و رەفتار و خواستە رەوا و نارەواکانیان بە ئاگابو، لە چەندین نوسینی خۆیدا ئاماژەی بەو واقیعەش کردوە، بەڵام بۆچی گروپی راوێژی بەو شێوە نارون و کراوەیە دروستکرد؟   بۆچی گروپێکی بێگەردی بەئەمەک و رۆشنبیر و خاوەن دیدگای دروست و گۆرانخوازانەی نەکردە پێشەنگی بەرنامە و ئەرکەکانی گۆڕان؟    بۆچی بەشێکی مومتەلەکاتی کۆمپانیای وشەی لە سەر وارسەکانی تاپۆ کرد، دوای وەفاتی ئەو پرسە قۆزرایەوە بۆ جۆشدانی دەسەڵاتی بنەماڵەیی لە ناو گۆڕاندا؟  پاش چاوخشاندنەوەیەکی ورد بە بەڵگە و دۆکیۆمێنت و نامەکانی زۆربەی وێستگەکانی کارکردنی کاک نەوشیروان لە گەڵ ئەو کاراکتەرانە لە ناو یەکێتی و باڵی ریفۆرم و گۆڕان گەیشتومەتە ئەو باوەرەی کە ئەو تاقمە لە هاوکارەکانی کە ئێستا گۆڕان بەرێوەدەبەن لە بێزاری و بێ دەسەڵاتی و پشتگوێخستنیان لە ناو یەکێتیدا پەنایان بۆ گۆڕان بردوە، بۆیە هاتنیان بۆ ناو گۆڕان لە ناچاریەوە بو، ئێستاش بەشێکیان بە توندی پەنجەی پەشیمانی دەگەزێنن و بەجێهێشتنی یەکێتی بە هەڵەی کوشندەی ژیانی سیاسیان هەڵدەسەنگێنن.   نیەتی راستەقینەی ئەم تاقمە لە ساتە سەرەتاییەکانی یاداشتە یاخیبونە ناودارەکەی نەوشیروان مستەفا و چەند بەرپرسێکی ئەو سەردەمەی یەکێتی بۆ مام جلال دەرکەوت. زۆربەیان بۆ خاتری ئیمتازات و گیرڤان و دەم چەورکردن لە ناو یەکێتیدا نقەیان لێوە نەدەهات، بەشێکیشیان هەر زۆر زو لە پشتگیریکردنی یاداشتەکە پەشیمان بونەوە و کەوتنە کروزانەوە و پارانەوە لە مام جلال، تەنانەت تێیاندا بو جاسوسی بەسەر ئەو ئاراستە یاخیبوەی ناو یەکێتییەوە دەکرد و ئارەزومەندانە زانیاری و هەواڵەکانی بۆ بەرەکەی تر نەقڵ دەکرد، ئێستاش لە لوتکەی دەسەڵاتی گۆڕاندا خۆی وەک قەڵغانی چاکسازی عەرز دەکات. هەر لەو تاقمەدا تێیاندا هەبو یەکێتی بە ئیمتیازاتی چەند سەد هەزار دۆلار لە ساڵێکدا قرو قەپی پێکردبون، بە تەجاوز و پێشێلکردنی یاسا موڵکی گشتیان بە بەهای چەندین ملیۆن دۆلار داگیر کردوە.  کاتێک کاک نەوشیروان لە گەڵ هاورێ دێرینەکانی، ملازم عومەر، قادری عاجی عەلی، سالار عەزیز و چەند کەسایەتیەکی تر کاری جدیان بۆ دروستکردنی بزوتنەوەی گۆڕان دەکرد، زۆربەی تاقمی دەسەڵاتدارانی ئێستای گۆڕان بە دودڵی و نارونی و گومان و بەشێکیشیان بە پاشکۆیەکی گەندەڵەوە لە بەردەم قاپی کاک نەوشیرواندا وەستابون. پێشتر بەرێزێک کە ئەندامئ جڤاتی نیشتمانی بو لە زنجیرەیەک وتاردا بە وردی تیشکی خستۆتە سەر روداوەکانی ئەو سەردەمە. بۆچی کاک نەوشیروان قبوڵی کردن و چۆن مامەڵەی دەکردن؟  بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە ناچارم، ئەوەندەی من بە ئاگابم، بۆ یەکەمجار راشکاوانە باس لە چەند کەم و کوری و هەڵە و خەسڵەتی تایبەتی کاک نەوشیروان بکەم، ئەم باسکردنە هیچ لە پێگە و بەها و کارە مەزنەکانی ئەو سەرکردەیە کەم ناکات، هاوکات سنورێکیش دادەنێت بۆ ئەوانەی لە سایەی بەرپرسیاریەتی لە ناو گۆڕانی ئێستادا ناخ و دەرونیان تەنراوە بە رق و کینە و تۆڵەکردنەوە لە کاک نەوشیروان، چونکە بە هەمو توانایەکەوە کاردەکەن ئەم دۆخە قێزەوەنەی ئێستای گۆڕان و رەفتاری نما و چیا بخەنە ئەستۆی کاک نەوشیروان، خۆشیان وەک فریشتەی گۆرانکاری و چاکسازی نمایش دەکەن. کاک نەوشیروان لە سەرەتای دروستبونی گۆڕان بۆ ململانێی سیاسی و پەرلەمانی پێویستی بە دەنگ بو، ئەو سەرکردە و کادرانەی یەکێتی و چەند لایەن و گروپی تر لەو سەردەمەدا کۆکەرەوەی باشی دەنگ بون. ئەم ستراتیژە ( گۆڕان حزبی دەنگدەرە) لە سەر حسابی بوارەکانی فکری و رێکخراوەیی گۆران کرا، دواتر بە خراپی بە سەر گۆڕاندا شکایەوە.  کاک نەوشیروان لە گەڵ هەڵکشان و داکشانەکانی سیرەی ژیانی سیاسی و چەکداری و رۆشنبیری و کۆمەڵایەتی خۆیدا گەیشتبو بە وێستگەیەک، وێستگەیەک مەخابن بەهۆی نەخۆشیەکەیەوە چەقی بەستبو و دەرفەتی بەرەوپێشچونی لە لایەن خۆیەوە زۆر زۆر لاواز بو. ئەم وێستگەیە ( دڵنیایی، قەناعەتی تۆکمە، دیدگای رون و ئارامی رۆحی و فکری ) وای لێکردبو بۆ هەڵسەنگاندن و بریارەکانی ئەوەندە پێویستی ئیلزامی بە دەرەوەی خۆی نەبێت، ئەوانەی نزیک بون لێی دەرکیان بە هۆکارە تایبەت و نەبینراوەکانی ئەم جۆرە دابرانە دەکرد، هەرچۆنێک بێت دوری و دابرانەکە کاریگەری نەرێنیان لە سەر دۆخی ناوخۆی بزوتنەوەی گۆڕان کرد.  ئەم جیهانە تایبەتەی کاک نەوشیروان ناکۆکی و ململانێ و پێکدادانی لە گەڵ دەرەوەی ئەو جیهانە بۆ دروست دەکرد، لە گەڵ ئەوەشدا بەردەوام بە دوای بۆچون و قەناعاتی کەسانی تردا دەچو بۆ دەوڵەمەندکردنی جیهان و تێرامانەکانی خۆی. ئەم پارادۆکسە فکری و سیاسیە  ( بە دابراندن، بێ منەتی و هاوکاتیش پرسیارکردن و گوێگرتن لە دەوروبەرەکەی وەسف کراوە) یەکێک لە خەسڵەتە هەرە گرنگەکانی کاک نەوشیروان بوە، لە ژیانی سیاسیشدا راستگۆیانە و بە وردی پێرەوی کردوە و بەرێوەشی بردوە.   کاک نەوشیروان پێی وابو مرۆڤ بەرد نیە و قابیلی گۆرانکاریە، باوەری توندی هەبو کە هەستکردن بە دیاردەکانی ژیان و سروشت بنەرەتیە بۆ گەشەکردن بۆ ئاستی رۆشنبیری و مەعریفە و ئاشنابون بە سنورەکانی نێوان چاک و خراپ، بە واتایەکی تر سەرپشکبونی تاکی کەس تا بژاردەی دروستی خۆی بکات. لەم دیدگایەوە هێلی سوری بەسەر زۆربەی دۆست و هاورێ و هاوکارەکانی نەکێشاوە، لەو باوەرەدا بو وێرای چەند خەسڵەتێکی نەرێنی دەوروبەرەکەی بەڵام هەڵگری نیەت و تۆوی کاری چاکەشن، تەنانەت هەڵسەنگاندنی بۆ رکابەرە سیاسیە بەهێزەکانیشی لە گۆرەپانی کوردستان لەو روانگایەوە دەکرد. ئەم تێرامان و مامەڵەکردنە پارادۆکسە چەندین جار هۆکار بوە کە بەشێکی ململانێکانی خۆی لە گەڵ بەرامبەر و رکابەر و هاورێ و هاوکارەکانیدا لە هەڵکشان و داکشاندا بون و بە کراوەیی ماونەتەوە، جاریش هەبوە بە هۆیەوە دوچاری شکست و پاشەکشە بوە.  لەو روانگایەوە هەڵسەنگاندنی بۆ هاوکارەکانی دەکرد، دەرفەتی پێدەدان و دەرگاکانی بە رویاندا دانەخستبو، تا نزیکەی ساڵێک پێش ماڵئاوایی بەم شێوازە مامەڵەی لە گەڵ دەکردن، زیادە بۆ ئەم هەڵسەنگاندنەشی لە بوارەکانی هەڵسورانی سیاسی و کارگێریەوە پێویستی بەو هاوکارانەی هەبو. شێوازی گشتگیریانەی تێهەڵکێشکردنی قەناعەتی زاتی خۆی لە گەڵ پێویستی پێیان هەڵە بو، چونکە دەبوا لە گەڵ جیاوازی توانا و شارەزایی و لێهاتویی و پێگە و نیەتی نزیکەکان لێی مامەڵەیەکی واقیعیانەی بکردایە، ئەو تێکەڵاوکردنە لە ئەرزی واقیعی گۆڕان لە کوردستان بەردەوام وەک لەمپەرێک رێگربو لەوەی بزوتنەوەی گۆران ئارام و جێگیر و ئاراستە چەسپاو بێت،  ئەم راستیە لە دانوستانەکان بۆ پێکهێنانی کابینەی هەشتەم و مەسیری لەو کابینەیەدا و لە حکومەتە لۆکالیەکان بە زەقی بەرچاو کەوتن. خۆی بە " فەوزای مونەزەم" ناوی دەبرد، دەیگوت دەتوانم ئەو دۆخە رابگرم و بەرێوەشی ببەم، گەر وانەکەم تەکەتولچیەکان سەر بەیەکەوە دەنێن و دەکەونە تەکەتولگەری و ناوچەگەری، لەم روەوە ئەزمونی زۆر تاڵم هەیە.  سەرەرای ئەم واقیعە لە بەرامبەریدا کاک نەوشیروان بایەخی پێویستی بە دامەزراوە باڵاکانی تری گۆڕان و فراکسیۆنەکان نەدەدا، تا دوا ساتەکانی ژیانیشی نەیدەویست هەڵبژاردن بۆ خانەی راپەراندن بکرێت، لە لاکەی تریشەوە جڤاتی نیشتمانی و ژورەکانی گۆران، تایبەت لە دوری خۆی لە وڵات، بوبونە پاشکۆ و ئۆرگانی بێدەسەڵات و لە فراکسیۆنەکانیش دیاردەکانی تەکەتول و لێکترازان سەریان هەڵدابو. بە کورتی ژیانی دامەزراوەیی لە ناو گۆڕاندا بە روکەشی جوان بەرچاو دەکەوت، بەڵام لە ئەرزی واقیعدا لاواز و دابراو لە یەکتر و چەقبەست بو.  هەستیارترین دامەزراوەکانی گۆڕان، راگەیاندن، کارگێری و دارایی و پەیوەندیەکان، پشکی شێریان لەو دیاردانە بەرکەوت. زۆر لە سەرکردە و بەرپرس و هەڵسوراوانی گۆڕان کە ماوەیەکە دورکەوتونەتەوە و ماڵئاواییان لە بزوتنەوەی گۆڕان کردوە بەردەوام بە لێدوان و نوسین و پرۆژە کاک نەوشیروان یان لە نیگەرانی و بۆچونەکانی خۆیان ئاگادار دەکردەوە، لە نەبونی دامەزراوەیەک بۆ بە دواداچون و هەماهەنگی کۆی گشتی ئەو هەوڵانە مەبەستی خۆیان نەپێکا.   دوری و نەخۆشیەکەی لە لایەک و لە لاکەی ترەوە رەفتار و هەڵوێستی چەند هاوکارێکی لە ئەرزی واقیعدا گۆڕانیان بەرەو هەڵدێری زیاتر دەبرد. لەم دۆخە نالەبارەدا کاتێک یەقین بو کە ماڵئاواییەکەی نزیکە و دەشیزانی جێگرەوەیەکی گونجاو دوای خۆی وا بە پەلە ساز ناکرێت، بە مەبەستی دانانی سنورێک بۆ زیاتر تێکنەچونی دۆخەکە هەستا بە هەمان کەرەستە گروپی راوێژی دروستکرد. هەرچەندە بریارەکەی لە ناچاریەوە بو، بەڵام زیادە بۆ لاوازی دامەزراوەکانی گۆڕان، پێكهاتە و نارونی دەسەڵاتەکانی گروپەکەش هەڵەیەکی گەورە بو. گروپەکە مونسەجم نەبون، لە سەرەتادا بەشێکی گروپەکە، ئەوانەی قۆرخی دەسەڵاتیان بە سەر جڤاتی نیشتمانیدا کردبو، بریارەکەیان بە دڵ نەبو و بە بچوککردنەوە و تەحجیمکردنی دەسەڵاتەکانی خۆیان دەزانی. کاتێک تێگەیشتن کاک نەوشیروان گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی ئایندەی گۆران بداتە دەست ئەو کەسانەی لە سەرەتای دروستبونی گۆڕانەوە لە گەڵیدا بون و شوێنی متمانەی ئەون، ئەو تاقمە کەوتنە خۆیان و سنوری ئەرکی راوێژکردنیان بەشێوەیەک بەزاند کە گۆڕان یان کردە گۆرەپانی ململانێی شەخسی و پلانگێری و تەکەتولچیەتی و ناوزراندن. کاک نەوشیروان لە لەندەنەوە چاودێری دۆخەکەی دەکرد، دەیزانی ئەو تاقمە ژێر بە ژێر راسپاردە و رێنماییەکانی بە جدی وەرناگرن،  ( بێگومان ئەم راستیە چەند بەڵگە و دۆکیۆمێنت پشتراسی دەکەنەوە و چەند ئەندامێکی پێشوی جڤاتی نیشتمانیش لێی بە ئاگان) بۆیە راشکاوانە دەسەڵاتەکانی خۆی بۆ کۆنترۆڵکردنی دۆخەکە و بەرێوەبردنی گۆڕان بە کەسایەتی و دۆستێکی نزیکی خۆی کە لە ناو گروپەکەدا بو، قادر حاجی عەلی، دا، یەکسەر دوای ئەمە تەکەتولە ناودارەکەی ناو گروپەکە کەوتنە خوێندن لێی و دروستکردنی کێشە و ئەستەنگ بۆی، کاک نەوشیروان لە حزوری دەیان هەڵسوراوی گۆران لە بەریتانیا کە سەردانیان دەکرد بێزاری خۆی لەو رەوشە دەردەبری.       زیادە بۆ ئەمەش بەشێک لە بەدواداچونی دۆخەکەی لەو دوریەوە دابوە دەستی نما، ئەمەش هەنگاوێکی دروست نەبو، دەیتوانی دەستەیەکی هەماهەنگی لە وڵات دروست بکات کە لە پەیوەندی بەردەوامدا بن لە گەڵیدا، نەک وەک رویدەدا هەر رۆژە راوێژکار و بەرپرسی ژورێک بە مزاج و هەڵسەنگاندنی خۆی پرسەکانی بە رێکخەری گشتی دەگەیاند.  گرەکوێرە گەورەکەی کاک نەوشیروان لەو ساتانەدا ئەوەبو لە ئەڵتەرنەتیڤەکانی بەردەمیدا ئەوەی بەلایەوە ئاسانترینیان بو بژاردە کرد، ئەڵتەرنەتیڤەکانی تری بەلاوە نان. سەرەرای ئەوەی ئەم بژاردەیە گەلێک زەمینەی مێژویی و وەفایی و عاتیفی لە خۆ گرتبو، بەڵام بژاردەیەکی پەلە بو بێئەوەی لێکەوت و ئاکامە چاوەروانکراوەکانی ورد بکرێنەوە. لەو قەناعەتەوە نامە ناودارەکەی بۆ پێکهێنانی خانەی راپەراندن نوسی کە دوای وەفاتی بەشێکی لە جڤاتی نیشتمانی خوێنرایەوە، ئەو تاقمەش بۆ پاراستنی پێگەی خۆیان بەشێکی گرنگی داواکاری کاک نەوشیروان یان لە نامەکەدا پشتگوێخست، بۆیە بە گشتی خانەیەکی راپەراندنی ئیفلیج و لێکترازاو و تەنراو بە رۆح و نیەتی تەکەتول و خۆسەپاندن دەسەڵاتی گرتە دەست. دواتر لە ئاکامی ئەم رەوشە و کاتی گەیشتن بە قەناعەتی تەواو کە راستکردنەوەی گۆڕان و هێنانەوەی بۆ سەر رێرەوە رەسەنەکەی لە سایەی ئەو عەقڵیەتە خۆسەپێنەرەدا و پاش ئاشکرابونی دەسەڵاتی رەهای پشت پەردەی نما و چیا، عوسمان حاجی محمود و زیاتر لە دە ئەندامی جڤاتی نیشتمانی دەستیان لە کار کێشایەوە و هەندێکیشیان ماڵئاواییان لە گۆڕان کرد، لە سەر ئاستێکی بەرفراوانیش لە وڵات و دەرەوەی ئاراستە نارەزاکان سەریان هەڵدەدا.    کاک نەوشیروان پشتگیریەکی زۆری نەوەی گەنجی ناو گۆرانی کرد، زۆربەی پێکهاتە و بەرپرسیاریەتی دامەزراوە و ژورەکان و فراکسیۆنەکانی گۆڕان و چەندین پلەی باڵای حکومی پێدان. گونجاو نیە لێرەدا ناویان ببرێت، بەڵام بۆ مێژو دەبێت دواتر هەر باسیان بکرێت. لە گەڵ یەکەم پێکدادانی نێوان ئەم توێژە و نەوە موخەزرەمەکە توانی هاوسەنگی نێوانیان راگرێت، بەرپرسیاریەتی بەشێک لە دامەزراوەکانی ناو و دەرەوەی گۆڕانی بە گەنجەکان راسپارد و بەشێک لە دێرینەکانیشی وەک بازنەکانی دەسەڵات لە دەوریان دانا. کاتێک لە وڵات دورکەوتەوە و چاودێری خۆی نەما دۆخەکە بوە بەڵایەکی بێزارکەر بە سەر گۆڕانەوە، تاقمە موخەزەرمە تەکەتولچیەکە کەوتنە تەکەتولگەری و ناوچەگەری و دەست تێوەردان لە ئەرک و کارەکانی ژور و فراکسیۆنەکان، بونیادی بزوتنەوەکەیان بەو دیاردانە هەراسان کرد. هاوکاتیش بەشێک لە گەنجەکان لە غیابی کاک نەوشیروان و لاوازی زەقی ژوری حکومەت و پەرلەمان و نەبونی لێپرسینەوە و سزادان کەوتنە داوی گەندەڵی و بێ وەفایی و لق و پۆپ هاویشتن بۆ پەیوەندیە لاوەکی و نارەواکان. رۆژ دوای رۆژ زەنگی هزری گۆرانکاری و گۆرانبونی رەسەن لە گردەکە کزتر دەبیسترا، ئێستاشی لە گەڵدا بێت مێشێک میوانی جدی دەسەڵاتدارانی گۆران نەبوە. نزیکەی چوار مانگ پێش وەفاتی لە لەندەن چاوی بە هەندێک لە هاوکار و دۆستە دێرینەکانی کەوت، لەو دانیشتنانەدا ئەوەی لە ناخ و دەرونیدا کەڵەکە بوبون راشکاوانە و راستگۆیانە پێی گوتن، ئاشکرایە یەکێک لە خاڵەکانی ئەو دانیشتنانە مومتەلەکاتی گۆڕان و کۆمپانیای وشە بوە. کاک نەوشیروان وەفاتی کرد، زۆربەی روداوەکانی ناو گۆڕان دوای ئەوە لای خەڵک ئاشکرایە، یەكێک لەو بابەتە گەرمانە ئەو میراتگیریەیە کە بۆ وارسەکانی کاک نەوشیروان ماون.  بۆ خۆم قەناعەتی تەواوم هەیە کاک نەوشیروان وەسیەتی دەرباری موڵکە گشتیەکان کردوە، ئەوەی دەبوا کاک نەوشیروان بیکردایە ئاشکراکردنی خواستی خۆی بو دەرباری ئەو موڵکە گشتیانە و گرتنەبەری رێکارە یاساییەکان تا لە خزمەتی بەرژەوەندی گشتیدا بمێننەوە، تا دوای وەفاتی خۆی کەس نان و پیازی پێوە نەخوات. یەکەم کەسەکان بەشێک لەو تاقمە دەسەڵاتدارە بون ئەوەیان کرد، نما و چیاش لە دوا مەتافدا بێدەنگیان هەڵبژارد، دەسەڵاتدارانی گۆڕانیش ئەم دۆخەیان بەدڵە چونکە لە سایەیدا تەمویلی بەردەوامبونیان لە لوتکەی گۆڕاندا بۆ کاتێکی دیاریکراویش بێت مسۆگەر کردوە. کاک نەوشیروان ترسی هەبو کۆمپانیای وشە وەک دامەزراوە بازرگانیەکانی هێزەکانی تری لێبێت و بەرپرسان کۆنترۆڵی بکەن، دەکرا بۆ رەوینەی ئەم ترسەی بە رێکاری یاسایی چارەی بکردایە.   کۆی گشتی ئەم روداوانە گۆڕانیان هێنایە ئاستێکی نزمی بێ متمانەیی و دورکەوتنەوەی زۆربەی جەماوەرەکەی لێی. ئەوەی ماوەتەوە ئەو تاقم و گروپانەن کە دەیانەوێ لە سایەی ناوی گۆڕان و حوکمرانی و مەزاری کاک نەوشیرواندا پێگە و دەسەڵات و دەسکەوتی تایبەتیان دەسکەوێت. بۆ خۆم لەو باوەرەدام لە سایەی ئەم دەسەڵات و دۆخەدا تروسکاییەک ئومێد بە چاکبونی دۆخی گۆران نەماوە، هاوکاتیش باوەری توندم هەیە کە دەیان هەزار خەڵکی دڵسۆز و بەئەمەک بە هاندەری نەستۆلژیای جاران دەرواننە مەزاری کاک نەوشیروان و رێبازەکەی. کاتێک ئەو دڵسۆزانە بتوانن بەو رێگە و شێوازەی بە کاریگەر و یەکلاکەرەوەی دەزانن خزمەت بە قەناعەت و بیر و باوەری خۆیان بکەن، بێگومان دەبنە بەشێک لە ئیرادەی چاکسازی لە ژیانی سیاسی و حوکمرانی باشور، بە پێچەوانەوە بە سەریەشە و نائومێدیەوە لە بازنەیەکی داخراودا دەسورێنەوە. نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٣٠ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ رونکردنەوەیەکی پێویست: ماوەیەکە سەرقاڵی ئەم نوسینەم، پێش ئەوەی بە وردی دایرێژمەوە ناردم بۆ سایتی درەومیدیا، لە گەڵ سوپاس و پێزانینی زۆرم بۆ بەریوەبەر و کارمەندانی سایتەکە کە بڵاویان کردەوە، لێرەدا ئەم دەقە بە دارشتنەوەیەکی دروستری روداوەکان دەخەمە بەرچاوی خوێنەرانی بەرێز. بە داوای لێبوردنەوە لە هەر کەسێک لە دەقی یەکەم هەستی بە ناهەقی و نادروستی دەستەواژە و دەربرینەکانی من لەو نوسینەدا کردبێت.    

 د.جەعفەر عەلی         (٢-٢)      دەوڵەتی عیراق بەرەو کوێ؟      ئەرکی گرنگی دەوڵەتی عیراق لە ئێستادا، بریتییە لە هەوڵدان بە ئاراستەی بەهێزکردنی ئەو رەگەز و بنەما سیاسی و کۆمەڵایەتییانەی، کە دەچنە خزمەتی دروستکردنی شوناسی هاوبەشەوە، شوناسی عیراقیبوون. نزیک بە ١٠٠ ساڵە گەورەترین پرسیار لەسەر ئەم شوناسی عیراقیبوونە هەیە، هەموو ئەوانەی لە چوارچێوەی سنوری ئەم دەوڵەتەدا دەژین لە رووی قانوونییەوە عیراقین، بەڵام لە رووی سیاسی و کۆمەڵایەتییەوە، لەسەر ئەرزی واقیعدا، شوناسێک بە ناوی عیراقیبوونەوە، بوونی نییە. ئەرکی دەوڵەتە لە ئێستادا ئەو سەرزەمینە دروستبکات، کە هەمووان بە جیاوازی نەتەوەیی و دینی و مەزهەبییەوە لە نێویدا هەست بە ناسنامەی هاوبەشی عیراقیبوون بکەن، ناسنامەیەک کە لە دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقەوە، نە کورد و نە شیعە تیایدا بەشداری راستەقینە نەبوون.      لە فەلسەفەی سیاسیدا، "گەل" دوو مانای جیاواز دەدات، یەکەم لە ئاستی کۆمەڵایەتی، دووەم لە ئاستی سیاسی. مەبەست لە یەکەم کۆمەڵێک خەڵکن، کە لە چوارچێوەی سنوری دەوڵەتێکدا دەژین، لە هەر رەگەز و پلەیەکی کۆمەڵایەتی و نەتەوە و دین و مەزهەبێک بن، بەڵام مانای سیاسی، گوزارشتە لە ماف، مافی بەشداری سیاسی لە چوارچێوەی دەوڵەت و دامەزراوەکانی دەوڵەتدا، بەو مانایەی "گەل" دەبێ مافی لە دەسەڵات و بەشداری سیاسیدا هەبێت، ئەوەش هەر ئەو شتەیە، کە پێیدەگوترێت، مافی هاوڵاتیبوون.      لە مێژووی سیاسی دەوڵەتی عیراقدا تا ساڵی ٢٠٠٣ (بێگومان بە جیاوازی رۆژگاری دەسەڵاتی عەبدولکەریم قاسم)، کورد و شیعە بەشێک بوون لە "گەل"، بەڵام تەنها بە مانای کۆمەڵایەتی، نەک سیاسی. ئەم دوو پێکهاتە کۆمەڵایەتییە، هەمیشە مافی چالاکی سیاسی و بەشداری سیاسی کارا و راستەقینەیان لە دامەزراوەکانی دەوڵەت و دەسەڵاتی سیاسیدا، رووبەڕووی سانسۆری دەسەڵاتی دەوڵەت بووەتەوە، تەنها ئەو کاتە نەبێ کە چالاکی و هەڵسوڕانی سیاسییان چووبێتە خزمەت ئەجێندای عەرەبی سوننە، یان ئایدیۆلۆژیا و سیاسەتی دیسپۆتیزمی دەوڵەتەوە.      ٨٠ ساڵ لە حوکمی عیراق تا کەوتنی سەدام، لە کەوتنی سەدامیشەوە تا ئێستا، بریتییە لە پرۆژەی بونیادنانی گەلانی عیراق لەسەر "هیچ". لێرەوە ئەو ململانێ و بە یەکدادانە نەبڕاوەی نێو مێژووی عیراق درێژەی دەبێت، کاتێک پێکهاتەکانی دی ئامادەنین نە خۆیان بە دەستەوە بدەن و دیسپۆتیزمی دەوڵەت قبوڵ بکەن، نە دەستبەرداری ناسنامەی تایبەت بە خۆشیان دەبن، کە تەواو جیاوازە لەو ئایدیۆلۆژیا و ناسنامە سیاسییەی، کە فەلسەفەی دەوڵەتی لەسەر دامەزراوە.      لەو رۆژگارەوە تا بە ئێستا دەگات، "گەلانی عیراق" بە مانای کۆمەڵایەتی هەرچی زیاتر مەیلیان بە لای رووکردنە ناسنامەی لۆکاڵیبووندا بەهێزترە، ئەگەر ئەو ناسنامەیە ئیتنیکی، یان مەزهەبی بێت. لە دوای کەوتنی سەدامەوە، ئەم دیمەنە دەتوانرێ روونتر ببینرێت، کاتێک سوننەکان بە توندی هەوڵی گەڕانەوە بۆ ناو جوگرافیا و خەیاڵ و فەزای سیاسی سوننە دەدەن، بە هەمانشێوە کورد و شیعەش مەیلی بەهێزیان بە لای ناسنامەی تایبەتی خۆیان و جوگرافیای لۆکاڵی خۆیانەوە هەیە، نەک جوگرافیای نیشتیمانی و عیراقیبوون. دەسەڵات لە هەر پێکهاتەیەک بێت، ئەوانیدی وەک مەترسی بۆ سەر ناسنامەی تایبەت و بەرژەوەندییەکانیان سەیری دەکەن، هەمووان وەکیەک گومانی گەورەیان لە دەسەڵات و هێزی دادپەروەری و پاراستنی بەرژەوەندییە جیاوازەکان لە دەسەڵات هەیە، بۆیە لە بری بەهێزکردنی دەسەڵات، خەریکی بەهێزکردنی ناسنامەی لۆکاڵیبوونن. ناسنامەیەک، کە ئەویش تا رادەیەک لە خۆپێشاندانەکانی ئێستای عیراقدا، روو لە کەرتبوون و دابەشبوونە. ئەم دابەشبوونی ناسنامە لۆکاڵییانە زیاتر لەو کاتانەدا گوزارشت لە بوونی خۆیان دەکەن، کە خودی ناسنامەکەیان لە بنەڕەتدا لەلایەن ناسنامەیەکی لۆکاڵی دیکەی جیاوازدا لەبەردەم هەڕەشە و پەلامارداندا نەبێت.      کۆی پرۆسەی دیموکراسی لە عیراق لە هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٠٥وە تا ئێستا، گەواهیدەری ئەو راستییەن، کە سیاسی عیراقی، حیزبی عیراقی، گەلانی جیاواز و دین و مەزهەبە جیاوازە عیراقییەکان، هێزی متمانە بە یەککردنیان تا ئاستی بێمتمانەیی تەواو رۆیشتووە، ئەمەش وایکردووە توانای تێپەڕاندنی شوناسە لۆکاڵییەکانی خۆیان و بوون بە بەشێک لە شوناسی عیراقیبوونیان نەبێت، هێزی ئەوەیان نییە لە رووی سیاسی و کۆمەڵایەتی و مێژووییەوە لە ناو بۆتەی ناسنامەیەکی هاوبەشدا، کە ماف و ئازادی و بەرژەوەندی و کەرامەتی هەمووانی تێدا پارێزراو بێت، کۆببنەوە، کە ناسنامەی هاوڵاتیبوون و عیراقیبوونە.    عیراقی بێ شوناس لە بەرامبەر ناڕەزایەتی شەقامدا      عیراق ماوەیەکە لە بەشێکی گرنگ لە پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوریدا، رووبەڕووی ناڕەزاییەتییەکی جەماوەری بەرفراوان بووەتەوە. ناڕەزایەتییەکانی شەقامی عیراقی بە پلەی یەکەم خەسڵەتی جەماوەری بەسەردا زاڵە و پێناچێ هیچ حیزب و کەسایەتییەکی سیاسی، یان ئایینی، رۆڵی راستەوخۆ و گرنگی لە دروستکردنیدا بووبێت. بەڵام وردە وردە لەگەڵ درێژەکێشانی ناڕەزایەتییەکان، ئەو هەوڵانەش روونتر دەبینرێن، کە مەبەستیانە خاوەندارێتی سیاسی لە جوڵەی شەقام بکەن، تایبەت لەلایەن رەوتی سەدرەوە.       خۆپێشاندانەکان لە ئاستی ناوەوەدا، داواکارییەکانی روو لە باشکردنی ژیان و گوزەرانی هاوڵاتیان و رەچاوکردنی لانیکەمی دادپەروەری کۆمەڵایەتییە لە دابەشکردنی سامان و داهاتی عیراق بەسەر هاوڵاتیانیدا، وێڕای سزادانی گەندەڵکاران و پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری ژیانی بە ناوچە جیا جیاکانی عیراق. لە یەکەمین بەیاننامەشیاندا لە ٢٨ی ئەم مانگەدا (ئۆکتۆبەری٢٠١٩)، خۆپێشاندەران داوای هەڵوەشانەوەی سیستەمی پەرلەمانی و دامەزراندنی ئەنجومەنی پیاوماقوڵان (مجلس شرفا‌و) و کارکردن بە سیستەمی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی دەکەن، کە بە یەکێک لەو خاڵە جەوهەریانە دادەنرێت، کە لە رووی ئاڵوگۆڕ لە سیستەمی سیاسی عیراق رووبەڕووی دەسەڵاتدارانی عیراق دەبێتەوە. لە بەرامبەر داوای خۆپێشاندەراندا، حکومەت و پەرلەمان چەند بڕیارێکیان بە قازانجی باشکردنی ژیانی گشتی هاوڵاتیان دەرکردووە. بەڵام دەبێ ئەو راستییە بزانین، چەندیش خۆپێشاندانەکان دوور لە رۆڵی راستەوخۆی کەسایەتییە سیاسی و ئایینییەکان، تەنانەت حیزبەکانیش، سەریهەڵدابێت، پێناچێت لە درێژەکێشان و بەردەوامبوونی بۆ کاتێکی درێژتر، بەمجۆرە و دوور لە دەستێوەردانی پیاوانی سیاسی و ئایینی و مەرجەعی باڵای شیعەدا بمێنێتەوە، تایبەت کە وردە وردە جیاوازی هەڵوێستی ئەو کەسایەتی و لایەنە سیاسییانە دەرهەق بە کۆی گشتی دۆخەکە و چارەنوسی حکومەت روونتر دەبێتەوە، ئەوە وێڕای ئەوەی، کە گومانی گەورە لە بوون و ئامادەبوونی ئەجێندای دەرەکی و ناوچەیی هەیە لە دەستێوەردان و ئاراستەکردنی شەقامی عیراقیدا. هەمووان دەزانین، ئەمریکا و ئێران لە ململانێیەکی تونددان، هەر یەک لەم دوو وڵاتەش ئامادەیی سیاسی و دیپلۆماسی، تەنانەت سەبازیشیان لە عیراقدا هەیە، هەردووکیشیان بەسەر رەسمکردنی ئاراستەی بڕیاری سیاسی بەغداوە راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ، کاریگەری گەورە و بەرچاویان هەیە. بە مانایەکی دی ململانێی نێوان ئەم دوو هێزە و هاوپەیمانەکانیان لە بری جوگرافیای وڵاتەکانیان، خەریکی درێژەپێدانی ململانێکانیانن لەسەرزەمینی وڵاتانی دیکەی وەک عیراق، سوریا، یەمەن و لوبنان، وەک دەگوترێ ئێران لە ئێستادا جگە لە تاران، ناڕاستەوخۆ حوکمی چوار پایتەختی دیکەش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەکات، کە (بەغدا و دیمەشق و بەیروت و سەنعا)ن، بۆیە هەر ململانێیەک لەگەڵ ئێران، یان هەر هەوڵدانێک بۆ بێهێزکردنی ئێران، پێوستی بە بێهێزکردنی نفوز و ئەجێندای ئێرانی لەم پایتەختانەدا دەبێت، ئەمە لەلایەک، لەلایەکی دیکەوە، هەر جوڵەیەکی سیاسی، سەربازی، جەماوەری، دژ بە دەسەڵاتی یەکێک لەم ناوەندانەی نفوزی ئێرانی، راستەوخۆ دەبێتە جوڵە بە ئاراستەی لێدانی ئەجێندای سیاسی و بەرژەوەندییەکانی تاران، بۆیە جوڵەی ئێران دژ بە هەر جوڵەیەکی لەمجۆرە، بابەتێکە بۆ سەلماندنی پێویستی بە بەڵگە و گەڕان بە دوای جۆری موشەک و جل و بەرگ و کەرەستەی سەربازییەوە نییە.       لە ئێستای خۆپێشاندانەکانی عیراقدا، ژمارەیەک لە کەسایەتییە سیاسی و ئایینییەکانی لە وێنەی مالکی، عەبادی، سەدر و فراکسیۆنەکانی پەرلەمان... وێڕای دەربڕینی پشتیوانی خۆیان بۆ داواکارییەکانی شەقام، داوای هەڵوەشاندنەوەی حکومەت و سڕکردنی دەسەڵاتی ئەنجومەنی پارێزگاکان و هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانیش دەکەن، لە کاتێکدا بەشێک لە دامەزراوە فەرمییەکانی دەوڵەت و ژمارەیەک دەزگای میدیایی و بارەگای بەشێک لە حیزب و میلیشیا چەکدارەکان کەوتووەتە بەردەم شاڵاو و پەلاماری خۆپێشاندەران و زیانیان پێگەیاندوون.       روونە کێشەی شەقامی عیراقی لە ئێستادا بە تەنها پەیوەندی بە نەبوونی شوناسی هاوبەشی عیراقیبوونەوە نییە، ئینتیما بۆ عیراقیبوون، هێزی چارەسەرکردنی گرفتە بونیادییەکانی هاوڵاتی عیراقی نابێت. رەنگە هەر لە بنەڕەتدا نەبوون و دروستنەبوونی ئەو ئینتیما هاوبەشە، پەیوەندی بەوەوە هەبێت، کە ئینتیمای هاوبەش، ئینتیما بۆ جوگرافیایەکی تایبەت و دەوڵەتێک، پەیوەندی بە جۆری مامەڵەی سیاسی و کۆمەڵایەتی و جۆری ئەو خزمەتگوزارییانەوە هەبێت، کە ئەم دەوڵەتە پێشکەشی هاوڵاتییەکانی خۆی دەکات، پەیوەندی بەو رێزگرتنەوە هەیە کە دەسەڵاتی سیاسی بۆ هاوڵاتییەکانی دابین دەکات و بەها و کەرامەتی مرۆییان دەپارێزێت، ئازادی و مافی بەشداری سیاسییان بۆ دەڕەخسێنێ و دادی کۆمەڵایەتیان بۆ فەراهەم دەکات. ئینتیما کاتێک دروستدەبێت، کە هاوڵاتی هەست بکات، لە چوارچێوەیەکی قانوونی پارێزراودا دەژی، سامانی نیشتیمانی بەشێوەیەکی یەکسان بەسەر هاوڵاتییەکانیدا دابەش دەکرێ و هەمووان لەبەردەم یاسادا یەکسانن و... . کاتێک لە عیراقدا ئەمانە بوونیان نییە، گەڕان بە دوای ئینتیمای هاوبەشی عیراقیبوون وەک راکردن بە دوای سەرابی لێدێت.       لێرەوە گرفتی شوناسی سیاسی هاوبەش، هەرچی زیاتر گەورەبوونەوەی قەبارەی گەندەڵی بە هەموو شێوەکانییەوە، هەستکردنێکی قوڵی هاوڵاتی عیراقی بە نامۆبوون، هەروەها هەستنەکردن بە بەرپرسیارێتی سیاسی ئەو کاستە سیاسییە جیا جیایانەی، کە بە خواستی دڵ و گیرفانی خۆیان و کاستەکانیان عیراق بەرەو چارەنوسێکی نادیار دەبەن، وێڕای بەریەککەوتنی ئەجێندا ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان لە بەغدا، هەموو ئەوانە و زۆر هۆکاری دیکەش، وا دەکەن، ئەگەر بەشێوەیەکی عەقڵانی لەم وڵاتەدا بیر لە چارەسەری سیاسی خێرا، لەسەر ئاستی ناوخۆ و ناوچەیی و نێودەوڵەتی، نەکرێتەوە، دوور نییە روو بە چارەنوسێکی پڕ لە توندوتیژی و خوێن هەنگاو بنێت.                                  

لەتیف فاتیح فەرەج  1 خۆپیشاندانەكانی عیراق گەیشتونەتە دوا قۆناغ  و ئیدی بڕوا ناكەم گەڕانەوە هەبێت ، مەگەر زەبرو زەنگ شەپۆلەكە رابگرێ‌ ، هەڵبەت لە دۆخی عیراقیشدا زەبرو زەنگ لەم ئاستەی ئێستای تێناپەڕێت ، تا ئێستا 104 كوژراوو 6100 بریندار هەن ، بەڵام توڕەیی خەڵك رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت و بەڵێنی چاكسازیەكان لە توڕەیی و هاواری خەڵكی كەم نەكردوەتەوە ، ئیتر گەیشتوەتە ئەو شوێنەی سەندیكاكان و رێكخراوەكان و پیاوانی كۆمەڵایەتی و پارلەمانتارانیش دێنە ریزی خۆپیشاندەرانەوە ، هەرچەند دەبێت ئەو راستیە بزانرێت كە پارلەمانتارانیش بەشێكی سەرەكی ئەو گەندەاَی و نادادیەن . خۆپیشاندانەكانی عیراق بەتایبەت ناوچە شیعیەكان بە گشتی و بەغدا بە تایبەتی دەگاتە ئامانج ، ئەمە نەك لە بەر ئەوەی مەڕجەعیەتی شیعە لە گەڵیدان ئەگەر بەقسەش بێت ، یان سەنتەری خۆپیشاندانەكە بەغدایە ، كە هەردوكی خاڵی گرنگن ، لە بەر ئەوانە نا ، لەبەر ئەوەی حكومەت توانای چاكسازی ریشەیی نیەو چاكسازی ریشەیی بە كۆتای هاتنی ئەم دام و دەزگایە كۆتای دێت . 2 خۆپیشاندانەكەی بەغدا زۆر گرنگەو هۆیەكی سەرەكی دەبێت بۆ بە دیهاتنی خواستەكان ، هەمیشە پایتەخت سەنتەری گۆڕانكاریە، نا بێت ئەوەشمان بیر بچێت كە شارەكانی تریش بە تایبەت نەجەف و كەربەلا بایەخی خۆیان هەیە ، بێدەنگی ناوچە سونە نشینەكان و هەرێمی كوردستانیش هۆكاری خۆی هەیە ، هەرێمی كوردستان تەواوی خەڵكەكەی و رای گشتی هەرێم چاویان لە سەر رۆژئاوای كوردستانەو خەمی ئەو پارچەیە وای لێكردوە نەپەرژێتە سەر بینینی ئەوەی لە عیراق ڕووئەدات ، سونەش جگە لە بونی داعش لە ناوچەكەیان ، حەشدی شەعبیش وەك مڵۆزم بە سەر سەریانەوەیەو بواری هەناسەدانی ئازادانەیان نەماوە ، بەڵام بەسرەو پارێزگاكانی دیكە تا بەغدا بە لای كەمەوە 16 ساڵە چاوەڕێی چاكسازین ، لەو 16 ساڵەدا گەندەڵی بەرباد ، نادادی ، دزینی نەوت ، دزینی پارەی میلەت ، پڕۆژەی وەهمی ، تێكەڵكردنی بازرگانی و سیاسەت خەڵكی لە بن هێنا ، بەڵام كەڵەكە بوونی هەموو ئەمانە بۆ عەبدولمەهدی مایەوە ئەو پیاوەی كەمترین بەرپرسیارەتی لە بەرانبەر ئەم دۆخە هەیە ، بۆیە تائێستاش دەست لە كار ناكێشێتەوە پێی وایە دەتوانێ‌ گۆڕانكاری بكات ، كە ئەستەمە . 3 ئێستا ئیدی كاتی ئەوەیە سەرۆك كۆمار بە پێی دەستور هەنگاوی خۆی بنات ، لانی كەم بۆ ئەوەی عیراق بەرەو تاریكیەكی مەترسیدار هەنگاو نەنێت ، من بڕوام وایە دەكرێت بۆ ئەمە سەرۆك كۆمار لە تەك دوو سەرۆكایەتیەكەی تردا بە لێكتێگەیشتن عیراق لەو بارو دۆخە رزگار بكات ، گەر نا رەنگە سبەینێ‌ نەتوانرێت ئەوەی ئەمڕۆ دەكرێت ، بكرێت . ئەوەشمان بیر نەچێت كە دیار نیە ئایندە چۆن دەبێت و ئەوانەی دەچنە سەر كورسیەكە چۆن دەبن .