نەبەز جەلال  لە ڕێگەی کەناڵەكانەوە گوێ لە دۆخی گشتی ھاوڵاتییان بگرە، ھەموویان ڕەوانبێژو خۆشڕەو، وەک قاسپەی کەو دەخوێنن و قسە دەکەن، ھەردەڵێی سیاسییەکی پڕ ئەزموونن؛ چوومەز ئەوەندە گوێیان لەو قسە باقوبریقانەی سیاسەت بووە ھەموویان لەبەرکردووە وەک شیعری جاران.! ئاخر ٢٨ ساڵ زۆرە بۆ درۆ.؟!.. لە ڕوو؛ بە ڕێکەوت پرسیارێک ئاڕاستە دەکەی، ھەرچی سەرنج و تێبینی و شرۆڤەو ڕانانە بێ دیکۆمێنت و ئەرگۆمێنت و بەڵگە وەک دوکەڵی جگەرە بە نەفەسێک ئەیکا بەقوڕگتاو ھەڵئەسێتە سەرپێ و ئەڕوا، وا ئەزانێ تۆ بەرەی دوژمنی یان خەڵکی پاکستان.! لە کۆتایشدا سوعبەتچییەکی قۆشمە دەرئەچێ و ئەڕوا بۆ نێرگەلەکێشان.! لە چات و مێسنجەر؛پرسیاری لێ ئەکەی، خۆی ئەدزێتەوەو ئەڵێ ھیچ نییەو ھەر وەک جارانە، وەک ئەوەی لە جاری جاراندا زۆر حاڵی بوبێت و شتێک لە ئەمی تیابوبێ، بەدەست و قامکی ئەو بڕیارە خوڵقێنەرو کاریگەرەکانی بەدزییەوە دەدرێن ودەکەونە پشت پەردە ھی ئەوەو لە ئێستادابە میوانی ناوەختەوە سەرقاڵەو دەستی گیراوەو پێی ناکرێ وەڵامت بداتەوە یان  خوانەکا قسەیەکی لەدەمدرچێ و بەرپرسیاربێ بەرامبەری.! کەلام شەرەف، سیقە بدۆڕێنێ و نەبێتەوە بە ھیچ.!.. کە بە تەلەفۆن قسەی لەگەڵ دەکەی ئەڵێ: وەڵا لە شوێنێ میوانم ..... بەجێی دێڵم بۆ ئێوەی خوێنەر... ھەزار و یەک فشەی پاساوی بۆ ئەبێ...! بە کوورتی زۆر شورەیی و عیب و نا مەردانەیە ؛ دەستت ھەبێ لە خەڵەتاندن و سەرقاڵکردنی خەڵک بە نێوو خولانەوەی بۆشایی ھیچەوە، تەنانەت گەر بەشێکی بچوکت بەرکەوێ و ھەستی پێبکەی، بە بڕوای من ئەمە دەستپێکی قۆناغێکی ترسناک و کۆتایی قۆناغێکی ناشرینە.! ئاشکرایە کە ھیچ، ھیچ بەرھەم دێنێ و، شتەکانیش دەباتەوە بۆ سەر ھیچ. وەک کارەکتەر پێمناخۆشە کەھیچبن ، گەر تۆی ئازیزیش ھەست بەو ھیچبوونە دەکەیت و ناتوانی خۆتی لێ لادەی، وەقبوڵیشتە ئەوھا بمێنیتەوە، ئاشکرایبکە بانگی محەمەد بە ئاشکرا خۆشەو شەرمی ناوێ ، تا نرخی ڕاستەقینەی خۆشت لەدەست دەر نەچووە، چوون قبوڵکردنیش ئاست و ھۆکار و پێوەری بایی خۆی ھەیە لە نرخدا وەک ڕێژەی دیاریکراو ھەر چۆن خاڵێک « سفر » ھیچەو کەچی پلەیەکیشە وەک ژمارە وەک تەنھاو وەک کۆ لەگەڵ ژمارەکانی تر.! بۆیە زویر مەبەو ڕامەوەستە، بڵێ منیش لەگەڵ ھیچ و ھیچەکاندا، ھیچبوونەکەی خۆم دەپارێزم بۆ مانەوەی ھیچبوونەکەم لە ھیچدا، ژیان چۆن گۆڕاوە.! جاران بۆ شکۆ چی دەکرا، ئێستە بۆ گەیشتن بە ھیچ بوونیش چی دەگوزەرێ.! ئەمە؛ کەی خەمی ھەموان بوو بۆ نیشتیمان .؟!.. با ئاوڕێکی ورد لە ھیچەکانی تێپەڕیو لە ساڵانی ڕابوردوو بدەینەوە،چەند ھیچ بوون و دوایش چەند بە بچوکی و پووچی پوکانەوە.؟!. ئەمڕۆ نا سبەی گشت « ھیچەکان دەچنەوە، دۆخی ھیچ  نەبوونی خۆیان»، و نیشتیمان و نەتەوەش وێرانتر دەبێ.!  

د.حلمی رەسول رەزا  هەندێ جار بۆدژایەتى سەرۆک کۆمارى عێراق کە کوردە ئەو دەنگۆیانەیان بڵاو دەکردەوە کە قەناس بەدەستەکان کوردبن و بە ئەمرى ئەو ئەو تەقە لەخۆپیشانەران کرابێت، کە چى زۆرى نەبرد ئەو دەنگۆیانە پێچەوانە بووەو بەوەتۆمەتبار کرا کە پشتیوانى خۆپیشندانەکان دەکات، لەراستیدا سەرۆک کۆمار لەگەل گویگرتنى خواستى خۆپیشاندانە  ئاشتیەکان بوو، دژى ئەوە بوو بە هیز وەلام بدرێنەوە و ئازار بدرێن، چونکە بە پێى دەستورى عێراقى رێگە پیدراوە هاوڵاتیان بۆ داخوازى و گەیاندنى دەنگى خۆیان خۆپیشاندانى ئاشتیانە بکەن.  ئیستا ئەبیت هاوڵاتیەکى عێراقى کە گوێى لەهەردوو دەنگۆکە هەبووە،  بروا بەکامیان بکات، بروا بەوە بکات، کە لەگەڵ خۆپیشاندەرەکان بووە یان بەراستى بکوژیان بووە؟ هەندێک لەسیاسیەکانیش لەشاشەى تیفیەکانەوە دەرکەوتن و لەوەش زیاتریان وت، ئەوان بى زانیارى ویستیان هەموو کورد بەوە تۆمەتبار بکەن، خەریکى پیلانگیرین، کەچى لایەنى فەرمى کوردى بەرەسمى پشتیوانیان بۆ حکومەتى عادل عەبدولمەهدى دەربرى و زۆرینەى جەماوەریش بوونە پشتیوانى خۆپیشاندەرانى ئاشتیانە، ئاخر خۆ لەهەموو شوێنێک وایە مەرج نییە راى گشتى و راى فەرمى حکومەت وەک یەک وابن، لەکوردستانیش هەر وابوو، ئەو دابەش بوونەى لەتەواوى عێراق لەسەر ئاستى حکومەت و شەقام بۆ خۆپیشاندانەکان هاتە ئاراوە، لەهەریمى کوردستانش هەروابوو، چونکە لەکۆتایدا کێشەکانی هاولاتى عێراقى یەک جۆرە و چونە پیشەوەى خواستى شەقامى عیراقى  ئەگەر لەچەند خاڵیکیش جیاوازى کەم هەبێت ئەوا دابراو نییە لەخواستى شەقامى کوردى...  لەرابردوودا بۆ هەندێک پرس کە پەیوەست بوون بەئازادى رادەربرینەوە، رۆشنبیرانى کورد و برایانى نەتەوەکانى تر بەیاننامەی هاوبەشیان دەرکردوە بۆ بەهێز بوونى و سەقامگیرى ئازادى رادەربرین، بۆ ئەم خۆپیشاندانانەش دەستەبژێرێک لە رۆشنبیرانى کورد بەیاننامەیەکی پشتیوانیان بەزمانى عەرەبى دەرکرد، هەموو ئەوکارانە لەروانگەیەکى راستگۆیانەویە بۆ ئەوەى غەمى هاوبەش و خواستى هاوبەشى شەقامى کوردى و عەرەبى کارى هاوبەش و هەماهەنگى پێویستە، بەداخەوە ئێستا سەندیکاو رێکخراوە پیشەییەکان توشى دابران بوون، کە دەکرا نەک لەناو عێراقدا بەڵکو لەسەر ئاستى ناوچەکەو جیهانیش پەیوەندى و هەماهەنگى هەبوایە. ئێستاش درەنگ نییە بۆ ئەوەى سود لەئەزمونى پێکەوە ژیانى دڵخوازانە بکەین، گەر عێراقییەکان بە هەموو رەنگەکانەوە پشتیوانى یەکتر نەبن، ئیتر نابێت چاوەرێى دراوسێکان بین بەخەممانەوە بێن، بەشدارى کورد لەحکومەتى عێراق و کارەکتەرێکى گرنگى وەک دکتۆر بەرهەم دەکرێت ئەو رۆڵە ببینێت کە خواستى زۆرینەیە نەک تەنها دەستە بژێرێکى سیاسى کلاسیک کە ئێستا لەلایەنە شەقامەوە رەتدەکرێنەوە.

ئاسۆ حاجی   بە دوورکەوتنەوە لە سۆز و ھەستی کوردایەتی وێنەی راستەقینەی رۆژئاوای کوردستان و ئەو کارەساتەی بەسەری ھاتووە دەتوانین باشتر ببینین،رێک وەک ئەوەی نێچیرڤان بارزانی لە دیبەیتەکەی مێری کردی. ئەوەی بەسەر رۆژئاوای کوردستان ھاتووە چاوەڕوان کراو بوو و پێشتر بۆ چەندین جار سەرکردایەتی پەکەکە لە قەندیل لەو مەترسیانە ئاگادار کراونەتەوە. لە ساڵی ٢٠١١ نێچیرڤان بارزانی چەند جارێک نوێنەر و شاندی رەوانەی قەندیل کردووە بۆ دانیشتن لەگەڵ سەرکردایەتی پەکەکە و ئاگادار کردنەوەیان لەو مەترسیانەی چاوەڕوانی رۆژئاوای کوردستان دەکات، ئەگەر پەکەکە واز لە سیاسەتی بە پەکەکە کردنی رۆژئاوای کوردستان و ھەڵکردنی ئاڵای پەکەکە و بڵندکردنی وێنەی ئۆجەلان نەھێنن. نێچیرڤان بارزانی ئەو پێشنیارەی بۆ پەکەکە کردبوو کە ئەوان دەتوانن رۆژئاوا بەڕێوەببەن ئەگەر وێنەیەکی دیکە نیشان تورکیا و دنیا بدەن چونکە تەنھا تورکیا نیە کە ناتوانێ ھەبوونی پەکەکە لەسەر سنوورەکانی قبوڵ بکا بەڵکو ئەمەریکا و وڵاتانی ئەوروپایش لەو خاڵە لەگەڵ تورکیا یەکدەگرنەوە،دواتر ئەمەریکا و وڵاتانی ئەوروپیش ئەوەیان بە راشکاوی بە دەسەڵاتدارانی پەیەدە گوتبووە. نێچیرڤان بارزانی بە سەرکردەکانی قەندیلی گوتبوو ھەموو شتێک لە رۆژئاوا با لە ژێر کۆنتڗۆلی ئێوەبێت و ئێوە بڕیاردەربن لە گەورە و گچکە تەنھا رێگە بدەن با خەڵکانی دیکە لە واجیھە بن و رێگە بدەن لەو رووەوە ھاوکاریتان بکەین،بەڵام وەڵامەکەیان ئەوەبووە کە وڵاتانی زلھێز مامەڵە و رێکەوتن لەگەڵ ھێز و ئەمری واقع دەکەن و لە کۆتاییدا ناچاردەبن پەیوەندیمان لەگەڵ دروست بکەن و تورکیاش ناچار دەبێ ئەو ئەمری واقیعە قبوڵ بکات. لە سەرەتای شۆڕشی سوریا کە رۆژئاوای کوردستان کەوتە ژێر دەسەڵاتی کورد و چاوەڕوان دەکرا ھەموو لایەنە سیاسیەکانی رۆژئاوا بەشداربن لەو بەڕێوەبردنە و پرسی دیموکراتی و کرانەوە بەسەر دەرەوەی خۆیان کاری لە پێشینەیان بێت،ئەو کات تورکیا دژی ھەبوونی کورد نەبوو لە رۆژئاوای کوردستان خۆیان بەڕێوەببەن بە پێچەوانەوە پەیوەندی توندی لەگەڵ پەیەدە ھەبوو تا ئەو ڕادەیەی لەو سەردەمدا پەیوەندیەکانی تورکیا و پارتی دیموکراتی کوردستان جارێکیان ھەندێک کێشەی تێکەوتبوو پەیەدە پێشنیاریان بۆ پارتی کردبوو ئەگەر بخوازن ئەوان دەتوانن نێوەندگیریان لەگەڵ تورکیا بۆ بکەن. لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٣ بەھۆی کارەکەم لە تۆڕی میدیایی رووداو زۆر و زوو زوو بەڕێز سالح موسلیم کە ئەوکات ھاوسەرۆکی پەیەدە بوو دەدیت و قسەمان دەربارەی زۆر پرس و ئەگەر دەکرد،جارێکیان لە مانگی تەمووز بوو لە رێگای فڕۆکەخانەی ھەولێر دەچووە ئەنقەڕە و گوتی لەگەڵ دەزگای میت و دامەزراوەکانی دیکەی دەوڵەتی تورکیا دانیشتنم ھەیە،دوو رۆژ دواتر لە ھەولێر بینیمەوە و پرسیاری دەرئەنجامی سەردانەکەیم لێکرد بە گەشبینی و دڵخۆشیەوە گوتی کە شتی زۆر گەورە لە رێگایە و کەمتر لە یەک ھەفتەی دیکە ھەموو دەروازەکانی نێوان رۆژئاوا و باکوری کوردستان دەکرێنەوە و پەیوەندیەکانمان لەگەڵ تورکیا لە پەیوەندیەکانی ھەرێمی کوردستانیش بەھێزتر دەبێت، بە پێکەنینەوە گوتی لەمەودوا دەبێ ئێمە واستەتان لای ئەردۆغان بۆ بکەین،سالح موسلیم رۆژی دواتر چووە بەلجیکا و ھەفتە و دوو ھەفتە تێپەڕین ھیچ پێشکەوتن و گۆڕانکارییەک لە نێوان رۆژئاوای کوردستان و تورکیا رووینەدا بۆیە لەگەڵ دکتۆر عیزەدین تەمۆی خوارزای سالح موسلیم تەلەفۆنمان بۆ کرد و پرسیارم لێی کرد بۆچی ھیچ رووینەدا! وەڵامەکەی ئەو چەند وشەیە بوو:"بڕۆ لە ھەڤاڵانی قەندیل بپرسە با ئەوان وەڵامت بدەنەوە". زۆر کەس لە وەڵامی ئەوەی پەکەکە ھۆکاری سەرەکی ئەو کارەساتەیە کە بەسەر رۆژئاوا ھاتووە دەڵێن ئەگەر کوردانی رۆژئاوا وێنەی ئەتاتورک و ئاڵای تورکیایان ھەڵکردبا تورکیا ھەر ھێرشی دەکردنە سەرێ،رەنگە ئەوە راست بێ و تورکیا دژی ھەر شتێک و ھەموو شتێک بێت کە لە بەرژەوەندی کوردە. بەڵام ئەو راستیە ھیچ ئەگەرێکی پێویست نیە کە پەکەکە بەھانەی زۆری دایە دەست تورکیا و ھیچ بەھانەیەکیشی نەدایە دەست ھاوپەیمان و دۆستەکانی لە ئەمەریکا و فەڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا بۆ ئەوەی بتوانن رێگری لە ھێرش و پەلامارەکانی تورکیا بکەن. لە سەرتای ساڵی ٢٠١٩ کۆشکی سپی بە فەرمی بە ئیلھام ئەحمەدی ھاوسەرۆکی مەسەدە(مجلس سوریا الدیمقراگی) راگەیاندووە کە ئەگەر پەیوەندی تەواو لەگەڵ قەندیل نەپچڕێنن و لایەنەکانی دیکە لە بەڕێوەبردنی رۆژئاوا بەشداری پێ نەکەن ئەوە تورکیا لە سەر سنوورە و ئێمە ناتوانین رێگری لە ھێرشکردنەکەی بکەین. ئێستاش ئیدارەی رۆژئاوای کوردستان تەنھا ئەو رێگایەی لەبەردەمە کە دەتوانێ لێیەوە جارێکی دیکە بگەڕێتەوە ناو ھاوکێشە و ھەژماری دۆستەکانی بێگومان ئەو رێگایەش بە ھەولێر دا دەڕوا نەک قەندیل

هونەر تۆفیق   سبەینێ چارەنوسی خۆپیشاندانەکانی پارێزگاکانی باشووری عێراق ، بەتایبەتی گۆڕەپانی تەحریر و چێشتخانە تورکیەکە ( لە ئێستاداخۆپیشاندەران ناویان ناوە چیای ئوحد) یەکلادەبێتەوە . چێشتخانە تورکیەکە ، وەک ئەوەی کراوەتە ڕەمزی خۆپیشاندانەکانی عێراق و قەڵای خۆپیشاندەران خەریکە نەخشەکەی رووندەبێتەوە ، سیحرەکەشی لەناو سیاسەکانی عێراقدا بەتاڵ دەبێتەوە . هێزی خۆپیشاندەران لە سێ بازنەوە بەسەر سێ پرددا لەبەغداوە توانای بەڕینەوەیان هەیە بۆ گەیشتن بە ناوچەی سەوز و مەڵبەندی دەستەڵات لە عێراقدا : بازنەی یەکەم :لە چێشتخانە تورکیەوە بە دووری ١٢٠٠ مەتر بەسەر پردی جمهوریدا دەپەڕێتەوە و دەگات بە ئەنجومەنی وەزیران . بازنەی دووەم : لە پری سنکەوە بە دووری ٣ کلم بەناو ساڵحیەدا گوزەردەکات ، دەگات بە سەفارەتی ئێران و لەوێوە بۆ ناو ئەنجومەنی وەزیران . بازنەی سێهەم : بە دووری ٣٠٠ مەتر بەسەر پردی جوت تەبەق بە جادەی ١٤ ی تەموزدا گوزەر دەکات و بەنزیک سەفارەتی ئەمریکیدا دەکات بە کۆشکی کۆماری . هەڵبژاردنی بازنەی دووەم لەگەڵ ئەوەدا کە خۆلادانە لەهەریەک لە سەفارەتەکانی ئێران و ئەمریکا لە بازنەی یەکەم و سێهەمەوە ، تاکتیکێکی شارەزایە بۆ توانای مانەوەی درێژخایەن لە گۆڕەپانی تەحریردا . خۆپاراستن لە چێشتخانە تورکیەکەدا کە ناو و نیشانەکەشی ڕەمزێکی تایبەتە لەکاتی ڕووخانی حکومەتی عێراق کە لە چێشتخانە تورکیەکەوە دەروخێرنرێت جۆرێکە لە مانا بەخشینی سیاسی بە عەفەویەتە جەماوەریەکەی خۆپیشاندانەکان . ئەم لێکدانەوانە لە خەیاڵی سیاسی شیعەدا لەسەر ئاستی عێراق و لە ستراتیژی مانەوە لە پلانی ئێراندا ، کاریگەری لەسەر گوتارە یەکلاکەرەوەکەی سبەینێ ی سیاستانی دەبێت کە حکومەت چ بریارێک بدات بۆ چارەسەری خۆپیشاندانەکان ؟! ئایا دەبێت گوێڕایەڵی خۆپیشاندانەکان بن و دەستەڵات چۆڵ بکەن بۆ نادیار ( کەدەکاتە لایەنی دەرەکی نزیک لە سونە ) یان حکومەت و خۆپیشاندانەکان بەیەکەوە ئیستقالە بکەن و بە ئیتفاق ڕێکبکەون لەسەر ئەوەی هەریەکەیان بچێتەوە ماڵی خۆی بەمەرجی هەڵبژاردنی پێش وەختە ، یاخود بڕیارە قورسەکە بێت بەوەی حکومەت دەستکراوەبکات لەبەرانبەر بڵاوپێکردنی بەزۆر بە خۆپیشاندەران حکومەت دواتر کاربەڕێکەر بێت بۆئەوەی هەڵبژاردنی پێشوەختە بکرێت ؟!! یەکێک لەم بژاردانە لە وتاری هەینی سیستانی دا یەکلادەکرێتەوە و چارەنوسی عێراقیش بەو بڕیارەوە بەستراوەتەوە کە ئایا دەهێڵن لە چێشتخانەیەکی تورکیەوە حکومەت بروخێت یان لە چێشتخانەیەکی نهێنی ئێرانەوە دەروخێنرێت ؟!

عەبدولڕەزاق شەریف   بەشی نۆیەم     درز یان درۆ ؟   سەید عومەر، لە ژیانی سیاسی خۆیداو لە سێ قۆناغی جیاوازدا، سێ جار سەرۆكی وەفدی رێككەوتن‌و دانوستانكار بوە: یەكەمیان: سەرەتای قەڕن و لەدوای شەڕی ناوخۆ، وەك سەرۆكی وەفدی یەكێتی، لەگەڵ وەفدەكانی پارتیدا، بۆ رێككەوتنی ستراتیژی، كە تائێستا هەرێمی كوردستان گیرۆدەی قەیرانەكانی لێكەوتەی ئەو گفتوگۆیانەیەو لەناو هەرەسی سیاسی‌و ئابوری‌و كۆمەڵایەتیدا تلۆر ئەبێتەوە. دوەمیان: پێنج ساڵ پێش ئێستا، وەك سەرۆكی وەفدی دانوستانكاری بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ وەفدەكانی یەكێتیدا بۆ رێككەوتنی حكومەتی خۆجێی لە پارێزگای سلێمانی، كە تائێستا سلێمانی گیرۆدەی لێكەوتەكانی ئەو گفتوگۆیانەیە، لەناو هەرەسی پاشاگەردانی‌و بێسەروبەریدایە. سێیەمیان: رێككەوتنی ئەمساڵی 2019ی بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان، بۆ پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان، كە بزوتنەوەكەی خستە ناو هەرەسی رێكخراوەیی‌و فەنابونەوە. - سەرۆكی هەرێم یەك جێگری ئەبێت‌و لە بزوتنەوەی گۆڕان ئەبێت. - جێگری سەرۆكی هەرێم لە پەرلەمانەوە هەڵئەبژێردرێت. - سەرۆكی حكومەتی هەرێم دو جێگری ئەبێت، یەك لە یەكێتی‌و ئەوی تر لە بزوتنەوەی گۆڕان، لەبەر موراعاتی یەكێتی پێشنیاز وایە ناوی جێگر نەبێت، رەنگە یاریدەدەر یان ناوێكی تری بۆ بدۆزینەوە، بەڵام هەمان دەسەڵات‌و پلەو ئیمتیازی جێگری سەرۆكی حكومەتی ئەبێت. - بزوتنەوەی گۆڕان 6 وەزیری لە كابینەكەدا ئەبێت، دوان سیادی، دوان خزمەتگوزاری، دوانی تریش وەك سەرۆكایەتی دو دەستە (وەبەرهێنان، ناوچەدابڕاوەكان)، رەنگە ئەمەی ناوچە دابڕاوەكان بگۆڕین بە دەستەیەكی تر. - لە 12%ی پۆستەكانی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوە لە حكومەتی هەرێم لەناوخۆو نوێنەرایەتییەكانی دەرەوەی وڵات بۆ بزوتنەوەی گۆڕان ئەبێت، دو نوێنەرایەتی لەدەرەوەی وڵات پشكی گۆڕان ئەبێت. - لە ئەنجومەنی ئاسایش، ئاسایشی گشتی، هێزەكانی ناوخۆ، پشكی 12%ی پۆستەكان بۆ بزوتنەوەی گۆڕان ئەبێت. - چوار بریكاری وەزیر، دوان سیادی‌و ئەوانی تر خزمەتگوزاری، بۆ بزوتنەوەی گۆڕان ئەبێت. - لە وەزارەتی پێشمەرگە، ئەمینداری گشتی وەزارەت وەك پۆستێكی سیادی بۆ بزوتنەوەی گۆڕان ئەبێت. - هەمو ئەو بریكاری وەزیر، راوێژكارو بەڕێوەبەرە گشتیانەی لەگەڵ سەرۆكی پەرلەمان‌و وەزیرەكانی كابینەی پێشودا سزادران‌و دەركران، ئەگەڕێنەوە سەر كارەكانی خۆیان. - بەرێوەبەرە گشتییەكان، راوێژكارەكان بە پشكی 12% لەهەمو سێكتەرەكانی حكومڕانی وەرئەگیرین، دوای باسكردن‌و حسابكردنێكی ورد، زیاتر لە (48) پۆستمان بەرئەكەوێت، رەنگە زیاتریش بێت. - لە پەرلەمانی كوردستان پۆستێكی سیادی وەرئەگرین. - هەمو ئەمانە لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتدا دەستبەكارئەبن، جگە لە بەڕێوەبەری گشتی‌و راوێژكارەكان، كە پارتی داوایكردووە مۆڵەتی سێ مانگیان بدەینێ تا جێگیریان ئەكەن. ئەمە ئەو رێككەوتنە بو كە جەلال جەوهەر لە كۆبونەوەی سەرەتای ئەمساڵی جڤاتی نیشتیمانیدا، لەسەر راسپاردەی سەید عومەر بۆ ئامادەبوانی خوێندەوە، مامۆستا جەمال كە سكرتێری جڤاتی نیشتمانی بو، لە وەڵامی پرسیارێكی مندا لەسەر بەشداریكردنی ئاشتی هەورامی‌و رێباز محەمەد حەملان لە كابینەی نوێدا، كۆبونەوەی دڵنیاكردەوە لەوەی بەهیچ جۆرێك ئەو دو ناوە لە كابینەكەدا نابن. خستیانە دەنگدانەوە، بە (بەڵێ) یان (نەخێر) بۆ بەشداریكردن لە كابینەكەی مەسرور بارزانی، تەنیا (4) ئەندامی جڤاتی نیشتمانی كە ئێستا هیچیان پەیوەندیان بە بزوتنەوەی گۆڕانەوە نەماوە، بە (نەخێر) وەڵامیان دانەوە، ئەوانی تر لەسەر بنەمای قسەكانی وەفدی دانوستانكارو ئەو خاڵانەی خوێندرانەوە، دەنگیان بە (بەڵی)دا بۆ بەشداریكردن. "پارتی لە مێژوی ژیانی سیاسی خۆیدا هیچ رێككەوتنێكی لەگەڵ یارو نەیارەكانیدا جێبەجێ نەكردوە، ئەم رێككەوتنە ئاشتبونەوەو پۆستوەگرتنی ئەندامانی وەفدەكەی ئێمەیە، نەك ئاشتبونەوەی جەماوەری گۆڕان‌و پارتی، رێككەوتنەكە جگە لە داتاشینی چەند پلەو پۆستێكی وەزاری بۆ خۆیان، هیچی تر نیە" ئەمە دوا قسەی من بو لەو كۆبونەوەیەدا، گومانی خۆشم لە راستگۆیی قسەكەری وەفدەكەمان نەشاردەوە. گشت ئەندامانی وەفدی دانوستانكاری بزوتنەوەی گۆڕان بە سەرۆكەكەشیانەوە لەو كۆبونەوەیەدا بون، هیچ كامیان وشەیەكی جەلال جەوهەریان رەتنەكردەوە، دوای ئەوەش هیچ كام لە ئەندامانی جڤاتی نیشتمانی، كە نوێنەرایەتی هەڵسوڕاو دەنگدەرانی گۆڕان لە شارو شارۆچكەكان دەكەن، نوێنەرایەتی ژورە تایبەتەكان، فراكسیۆنەكانی حكومەت‌و پەرلەمانی بزوتنەوەی گۆڕان ئەكەن، جگە لەوانەی وازیان هێناوە، نەیان وتوە خۆڵ لەچاومان كراو وەفدی دانوستانكار بەدرەفتاری‌و بەدكرداری‌و بەدگۆییان لەگەڵ كردوین، هەندێك دەنگی كەم ماوەیەكەو بێئاگا لەم درۆو دەلەسانە، قسەكانی خانەی راپەراندن‌و ئەندامانی وەفدەكەیان بە فاكت دەزانن، پێیان وایە رێككەوتنی نێوان بزوتنەوەی گۆڕان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان درزی تێكەوتوە. خانەی خوازەڵۆك ئەو ئەنجامەی ئێستا بزوتنەوەی گۆڕان پێی گەیشتوە، لای هەموان چاوەڕوان كراوبو، رۆژانە لەنێو خۆماندا گفتوگۆمان لەسەر دەكرد، دەیان كەس‌و گروپی جیاجیا بەقسە، نوسراو، یاداشت‌و بەیاننامە، ئاگاداریان ئەكردنەوە لەوەی روئەداو ئەگوزەرێت، لەوەی چیتر بەردەوامبونی ئەو بەدرەفتاری‌و بەدگوفتارییە، بزوتنەوەكە بچوك دەكاتەوەو كەس نامێنێ‌و لەكەداریشمان ئەكات، یان وەكو ئەوەی یەكێك لە هاوڕێكانمان ئەیوت" ئەم بزوتنەوەیە تادێت ئەركمان قورسترو خۆمان سوكتر ئەكات"، لەبەرەو رو لە گفتوگۆ شەخسییەكاندا، ئەوانەی ئێستاش شەریك‌و خەریكن، هەروا بیریان ئەكردەوەو قسەی لەوە زیاتریشیان ئەكرد، بەڵام لە راگەیاندنەكاندا ( هاوڕێی نیوە رێگە، هەواداری پلەو پۆست‌و هەندێك جاریش بە خیانەت ئەو هاوڕێ دڵسۆزانەی خۆیان پێناسە ئەكرد)، حەمە تۆفیق‌و مەلا رەئوف، شۆڕش حاجی، سێ كەسی ناو ئەو دەستەجەمعەی تۆمەتبەخشینەوەیە بون، بەڵام كە خۆیان ئەفەرۆزكران، زۆرتوندتر لە ئێمەومانان قسە ئەكەن، شۆڕش ئەڵێ" پارتی رێكخەری گشتی داناوە"، حەمەتۆفیقیش ئەڵێ" پارتی مستەفای سەید قادری داناوە"، مەلا رەئوفیش ئەڵێ" ئەو پارەیەی وەزیرەكەمان لە بەغدا بۆی ئەهێناین، وەك ئەو پارەیە بو كە فیفی عەبدە ئەیخستە مزگەوتەوە". هەموان ئەیانزانی ئەمە كۆتایی یارییەكەیە، ئەشیانزانی ئیتر كوڕەكانی كاك نەوشیروان حزبیان بۆخۆیان ئەوێ، جگە لەو خوازەڵۆكە سیاسییانەی دەوروبەریان، كەسی تریان لە خانە پێویست نیە، سەید عومەر كە تەرجومەی قسەكانی ئەوانی ئەكرد، نەیئەزانی پێش خۆی هەمومان ئەو قسانەمان لە كوڕەكان ژنەفتوە كە "ئەندامانی خانە نابێ پۆست لە حكومەت وەربگرن، شۆڕش‌و حەمەتۆفیق‌و مەلا رەئوف تەواوبون، جەمال‌و جەلال كەڵكی ئیشوكاریان نەماوە"، تەنانەت ئەو تكاو گلەییەشمان بیستەوە كە سەید عومەر بە كوڕەكانی وتبو" ئەتانەوێ منیش لابەرن"، بەڵام نمای كوڕە گەورەی كاك نەوشیروان لەوەڵامی گلەییەكەیدا دڵنیای كردبوەوە "بۆ ئەم دەورەیەش پشتیوانی ئەكەن"، دوای ئەو مشتومڕانەیان، جەلال لەشوێنی خۆی‌و جەمالیش وەك راوێژكار لەدەرەوەی گردەكە مایەوە، مەلا رەئوف‌و حەمەتۆفیق‌و شۆڕش حاجیش وەك ئەو كەشتیوانەیان لێهات كە روی لە دەریاكردو ئێستاشی لەسەر بێت هەواڵێكی نەبو. ماویەتی..

كارزان نعمان ”سیستەمی سەرۆكایەتی” بۆ عێراق حەلی كێشەكان ناكات، لەدونیای بەرێوەبردندا وادرادە كەسیستەمی سەرۆكایەتی بۆگەلێكی هۆشیار گونجاوە، وەك ئەمریكا، چونكە گەلی هۆشیار لەبەرامبەر خراپ بەكارهێنانی پۆستی سەرۆكایەتی بێدەنگی هەڵنابژێرێت. بۆیە باشترین سیستەم بۆ ئێستای عێراق و وڵاتانی دەوروبەر ”سیستەمی پەرلەمانی”یە، ئەمەش لەترسی خراپ بەكارهێنانی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتی لەلایەن یەك كەسەوە، چونكە تائێستا گەل قۆناغی لێپێچینەوەی سەركردەكان و حزبی تێنەپەڕاندووە. ماوەی چەند ڕۆژێكە شەقامی عێراقی ناڕەزایی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت، لەسەرەتادا خۆپیشاندەران داوای چاككردنی باری ژیانیان و پێدانی خزمەتگوزارییان دەكرد، بەڵام ئێستا جگە لەوە داوای گۆرینی سیستەمی حوكم دەكەن لەپەرلەمانییەوە بۆ ”سەرۆكایەتی”، لەراستیدا گەل تواناو مافی هەموو داخوازییەكی هەیە لەدەسەڵات، بەڵام ئەوە بنچینەی حەلی كێشەكانی هاونیشتیمانیان ناكات بەڵكو رەنگە بارودۆخەكە بۆداهاتوو ئاڵوزتر بێت، وەبەپێی زۆربەی چاودێرانی سیاسی ئەم داواكارییە بەمەست فڕێدراوەتە نێو داخوازیە ڕەواكانی خۆپیشاندەران. ئەوەی گرنگە بۆ تاكەكانی كۆمەڵگای ئێمە بكرێت بابەتی بە"هاووڵات" سەیركردنیانە، وە ئەم چەمكە بۆ پێناسەكردنیان بەكار بهێنرێت، من نەبینیوە لەهیچ بارودۆخێكدا تاكەكانی كۆمەڵگای ئێمە مامەڵەی هاووڵات بوونیان لەگەڵدا كرابێت. هاووڵات، چەمكێكی سیاسی پر بەهایە كەتیایدا ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتری و دێموكراسی بۆهەموو تاكێك ئامادەیە، هاووڵات منداڵی سیستەمێكە تیایدا تاكەكانی گەورەترین بەهان. لەخراپیەكانی سیستەمی سەرۆکایەتی، لەڕوانگەی یاساییەوە سەقامگیر نییە و دەکرێ سەرۆکایەتی بەرەو تۆتالیتاری و دەسەڵاتێكی فاشی بەرێت، هەروەها ئاسان ناتوانرێ سەرۆکی خراپ لەپۆستەكەی دوربخرێتەوە بەتایبەت بەرلەتەواوبونی ماوەی سەرۆكایەتیەكەی. بەگشتی لەسیستەمی سەرۆکایەتی، سەرۆک راستەوخۆ لەنێو خەڵکدا بەدەنگدانی راستەوخۆ هەڵدەبژێردریت، هەروەها سەرۆک باڵاترین دەسەڵاتەو پەرلەمان ناتوانێت لێپرسینەوەی لەگەڵ بکات، سەرۆکی وڵات بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێ هەیەو فەرماندەی گشتی هیزە چەکدارەکانەو توانای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی هەیە. بەڵام مەرج نییە لەهەموو سیستەمێكی سەرۆكایەتی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵبژێردرێت، بۆنمونە لەئەمریكا سەرۆك سەرۆكێكی بەهیزە، بەڵام هاولاتیان لەكاتی دەنگداندا راستەوخۆ دەنگ نادەن بەسەرۆك، بەڵکو دەنگ دەدەن بە نوینەرانی خۆیان لەویلایەتەکانیاندا و ئەوان سەرۆك هەڵدەبژێرن، واتا سیستەمەكە لەشێوازی "كۆلێژی هەڵبژاردن"ە. سیستەمی حوكم لەعێراق پەرلەمانییە، ساڵی (٢٠٠٥) گەلی عێراق بوو بەخاوەنی دەستور، سەركردایەتی سیاسی كورد بەسەرۆكایەتی هەریەكە لە (نەوشیروان مستەفا، جلال تاڵەبانی، مسعود بارزانی) لەململانێیەكی تونددابوون تاكو عێراق ببێتە خاوەنی سیستەمێكی پەرلەمانی، بەرمەبنای ئەوەی كەهەمیشە سیستەمی سەرۆكایەتی دیكتاتۆر دروستدەكات، لەكۆتاییدا سیستەمی پەرلەمانیان بەهاوكاری شیعەكان چەسپاند. لەسیستەمی پەرلەمانی سەرۆکی وڵات لەنێو پەرلەماندا بەدەنگی پەرلەمانتاران هەڵدەبژێردرێت و پەرلەمان توانای لێپرسینەوەی هەیە لەسەرۆک، دەتوانێت لەپۆستەکەی لابدات، هەروەها سەرۆکی وڵات تەنها دامەزراوەیەکی تەشتریفاتی یە و بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێ کردن نییە، هەروەها لەسیستەمی پەرلەمانی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران فەرماندەی گشتی هێزە چەکدارەکانە. پەرلەمان دەزگایەكی سیاسی یاسایییە، یەكێكە لەدامەزراوە سەرەكیەكانی دەوڵەت، كەكاری یاسادانان و چاودێری كردنی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و راستاندنی بودجەی پێدەسپێردرێت. لەبنەڕەتدا پەرلەمان وشەیەكی فەرەنسی یە، بەواتای ڕاوێژكاردێت كەلەسەدەی (سیانزە)ی زایینی بەكارهاتووە، بەریتانیا بەلانكەی پەرلەمان دادەنرێت و هەرلەوێوە دروست بووە و گەشەی كردووە پرەنسیبەكانی جێگیر بووە، هەروەها لەوێوە بەوڵاتانی دیكەی جیهان بڵاوبۆتەوە.

پەیمان عزەدین  لەو کاتەوەی دەنگی هەموارکردنی دەستوری عیراق و گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی بۆتە داوایەکی ڕونی خۆپیشاندەرانی عیراق ، ترسێکی نامۆ بەشێک لە هاوڵاتیانی هەرێم و زۆربەی پارتە سیاسیەکانی گرتوە، ترس لە لەدەستدانی دەستکەوتێک! ئەوەی بە بۆچونەکاندا دیارە سیستمی پەرلەمانیی و فیدراڵی لە عیراقدا ئەو دەستکەوتە گەورانەن کە ئێمە ترسی لەدەستدانیانمان هەیە. ئەگەر لەسەر هەر یەک لەو دوو دەستکەوتە بوەستین و بزانین چیان کردوە بۆ کورد و بۆ عیراق. فیدرالیەت و سیستمی پەرلەمانیی لە عیراقدا:  عیراق شێوەی دەوڵەتەکەی فیدرالیە و سیستمی سیاسیشی پەرلەمانیە بە گوێرەی دەستوری عیراقی ، گومان لەوەشدا نیە کە سیستمی پەرلەمانی یەکێکە لە باشترین سیستمە پەیڕەوکراوەکان بۆ چەسپاندنی دیموکراسیەت و سەقامگیری یاسا، بەڵام ئایا لەعیراقدا ئەم سیستمە توانیویەتی ئەوە بکات؟ عیراق لە کوێی دیمکراسیەت و مافی مرۆڤدایە؟ تا دێت ژمارەی بێکاری و هەژاری ڕو لە زیادبون ئەکەن، گەندەڵی و دزی و بەتاڵانبردنی ماڵی گشتی لە لوتکەدایە ، کەواتە ئەم سیستمە ئەفسوناویە چیە لە زوربەی وڵاتانی دنیا ئەبێتە خێر و لەعێراقیش نەگبەتی و هەژاری و ناعەدالەتی بەرهەم دێنێ؟ هەرچی فیدرالیەتەکەشە ناوێکە بۆ گاڵتەجاڕیەکی سیاسی و دەستوری ، بڕواناکەم هیچ کەسێگ گەمەی فیدراڵیەت بەسەریا تێپەڕێ کە فیدراڵیەتێکی مەرجدارە تەنیا هەرێمی کوردستان ئەگرێتەوە کە نە عیراق وەک هەرێمی فیدراڵ مامەڵە لەگەڵ کوردستان ئەکات و نە هەرێمیش بەتەواوی خۆی بە بەشێک لە عیراق ئەزانێ، ئەوەی ئێستا لە عیراقدا ئەگوزەرێ دەرەنجامی کەڵەکەبوی گەندەڵی ئەم چەندین ساڵەی ڕابروە کە لە سیستمێکی پەرلەمانیدا و بەناوی دیموکراسەتەوە گەلانی عیراقی گەیاندۆتە ئەوپەڕی نائومێدی. فیدراڵیەت و سیستمی پەرلەمانی لە کوردستاندا:  لای ئێمە بەر لە ئازادبونی عیراق و دەستوری عیراقی ئاشنا بوین بە پەرلەمان و سیستمی پەرلەمانیی ، بەڵام چیمان لە سایەیدا چنیەوە؟ هەژاری و بێکاری زیاتر، شەرعیەت دان و بەقانونیکردنی زۆربەی گەندەڵیەکانی پارتی و یەکێتی، سەرکەوتنی ئاستی ناعەدالەتیی، بەتاڵانبردنی ماڵی گشتی. ئەوەی پەیوەندی بە فیدراڵیەتیشەوە هەیە کەی دەسەڵاتدارانی هەرێم بەرژەوەندی حیزبیان خواستبێتی عیراقی بون و شەڕیان لەسەر بەرکەوتەکانی ئەو وڵاتە کردوە و کەی بەرژەوەندیەکەشیان گۆڕابێ ئەوا سەربەخۆخواز و نەتەوەیی بون ، بۆیە بەردەوام فیدرالیەت زیاتر ڕوکەش بوە وەک لە شێوەی دەستوریی دەوڵەت. لەمەوە دەرئەکەوێ نە گەلانی عێراق و نە گەلانی هەرێم نەک سودمەند نەبون لە سیستمی پەرلەمانیی بەڵکو زۆریش زەرەرمەند بون. بەڵام بەدڵنیاییەوە هۆکارەکەی خراپی سیستمەکە نیە ، هۆکاری سەرەکی شکستی ئەم سیستمە لە عیراق و کوردستاندا لەلایەک پەیڕەونەکردنی سیستمی پەرلەمانیە وەک خۆی و لەلایەکی تریش ، نەگونجاندن و نەکوڵانی حیزبە عیراقی و کوردیەکانە لەگەڵ سیستمی پەرلەمانی ، زۆرینەی ئەم حیزبانە حیزبی خێڵەکین بە عیلمانیەکانیشیانەوە، حیزب گەلێک بڕوایان بە خاوەندارێتی سەرۆک بۆ حیزبەکەی بێت، حیزب گەلێک لە دەرەوەی کوڕ و کچ و ژن و کەسوکاریان کەسی تر بەخاوەن ماف بۆ وەرگرتنی دەسەڵات نەزانن، حیزب گەلێک پێیان ڕەواو ئاسایی بێ سەروەت و سامانی گشتی ببێتە موڵکی حیزب و لەناو حیزبیشدا موڵکی بنەماڵەی حوکمڕان بێ، ئەم جۆرە لە حیزب لە چوارچێوەی پەرلەماندا جێی نابێتەوە، بۆ ئەم جۆرە لە حیزب پەرلەمان تەنیا کارگەی دورینی قانونە بۆ ناقانونیەکانی حیزب. کەواتە چی زەرەردەکەین لە گۆڕینی ئەو سیستمە و کێ زەرەر ئەکا؟ بەدڵنیاییەوە کورد وەک نەتەوە و لە ڕوی سیاسیەوە زەرەر ئەکات، کە ئەمەش لەهچ کاتێکدا خەمی حیزبە کوردیەکان نەبوە و بەوئاڕاستەیە کاریان نەکردوە، بەڵام زەرەری ئابوری ، سەرۆک و بنەماڵە و کوڕو کچی بەرپرسانی حیزب دەیکەن، بەداخەوە ناعەدالەتی و گەندەڵی و تۆقاندن و کڕینی ویژدان لە ئاستێکدایە ڕەنگە شەڕی نەتەوییمان لە عیراقێکی دیکتاتۆردا باشتر پێبکرێ لە ڕوبەڕوبونەوەی ناعەدالەتیەکانی ناوخۆ ، جگە لەوەی ئێمە ماوەی ۲۷ ساڵە لەژێر ناوی پەرلەماندا سیستمی سەرۆکایەتی پەیڕەودەکەین و ڕەنگە لە ئێستا پارتی لە هەمو حیزبەکانی تر باشتر خۆی بۆ ئەو جۆرە لەحوکمڕانی ئامادەکردبێ . ئەوەی لە سیستمی سەرۆکایەیدا دەبێتە قازانج ئەوەیە دیکتاتۆرێکی ڕون و ئاشکرا بەرامبەرمان دەبێت و ئەوکات بێ دابەشبون و ونبونی بەرپرسیارێتیەکان دەزانین ڕوی داواکاری و ناڕزایەتی لە کام حیزبە، چونکە لە بنچینەدا سیستم پەرلەمانی بێ یا سەرۆکایەتی هیچ لە ئێمە ناگۆڕێ و پێکهاتەی ئەم حیزبانە بۆ خۆسەپاندن و تاکڕەویە نەک دیموکراسیەت و عەدالەتی کۆمەڵایەتی.   

ئاراس فه‌تاح بۆئەوەی کولتووری شەرم ھەبێت، پێشتر دەبێت وشیاریی پەشیمانیی بوونی ھەبێت. شه‌رم لە وڵاتی ئێمەدا له‌ مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌دایه‌، چونکە كولتوورێك به‌رهه‌مهاتووه‌ كه‌ هیچ سیاسییه‌ك و به‌رپرسێك له‌ قسه‌یه‌كی نابه‌جێ و کردەیەکی به‌دی خۆی پەشیمان نییە و به‌رپرسیارێتی هیچ ده‌رئه‌نجامێكی خراپیشی هه‌ڵناگرێت. بێگومان هه‌م شه‌رمكردن و هه‌م هه‌ستكردن به‌ گوناهـ دوو كوانووی گرنگی هه‌سته‌ ئینسانییه‌كانمانن. بۆ پێكه‌وه‌ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تییشمان هه‌م شه‌رم و هه‌م هه‌ستكردن به‌ گوناهـ جورعه‌یه‌ك له‌ دۆخی پۆزه‌تیڤ و نێگه‌تیڤی تێدایه‌. له‌ ساڵانی په‌نجاكانه‌وه‌ بابه‌تی شه‌رم بووه‌ به‌ یه‌كێك له‌ كایه‌ گرنگه‌كانی ناو لێكۆڵینه‌وه‌ی سۆسیۆلۆژیی و سایكۆلۆژیی. له‌ كاره‌ تیۆرییه‌ سایكۆلۆژییه‌كانی سیگمۆند فرۆیددا هێنده‌ی تاووتوێی هه‌ستكردن به‌ گوناهـ ده‌بینین، ئه‌وه‌نده‌ شیكاری شه‌رم نابینین. ئه‌وه‌ی من لێره‌دا مه‌به‌ستمه‌ ڕۆچوونه‌ ناو ورده‌كاریی ئه‌م دوو هه‌سته‌ جیاواز و له‌یه‌كتر نزیكه‌ نییه‌، به‌ڵكو مه‌به‌ستم هێماكردنه‌ بۆ دۆخێكی مه‌ترسییدار ئه‌و‌یش ئه‌وه‌یه‌، چۆن سیاسه‌ت كولتوورێك بۆ كۆمه‌ڵگا به‌رهه‌مده‌هێنێت كه‌ شه‌رم و هه‌ستكردن به‌ گوناهـی تێدا نه‌مێنێت؟ فڕێدانی یاسا بۆ ده‌ره‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانمان، مانای دروستكردنی فه‌زایه‌كه‌ كه‌ هیچ تاوانێك وه‌ك حه‌رامێكی كۆمه‌ڵایه‌تیی مامه‌ڵه‌ی له‌ته‌كدا نه‌كرێت. له‌ كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا كێشه‌ی سه‌ره‌كیی نه‌مانی پێوه‌ر بۆ هه‌ستكردن به‌ گوناهـ و شه‌رمگرتن، له‌دوای ڕاپه‌ڕین و دامه‌زراندنی ده‌سه‌ڵاتی كوردییه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات. كوشتنی هه‌ستكردن به‌ گوناهـ و شه‌رم له‌ هه‌رێمی كوردستاندا له‌و ‌چركه‌ساته‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات كه‌ ئه‌نفالچیی و ئه‌نفالكراو، جه‌لاد و قوربانیی، تاوانبار و زیانلێكه‌وتوو، به‌ بڕیارێكی سیاسیی و له‌ژێر سه‌ردێڕی ئاشتبوونه‌وه‌ی گشتییدا، ناچاركران له‌ ته‌نیشت یه‌كتر و له‌گه‌ڵ یه‌كتردا بژین. بڕیاری ئاشتبوووه‌ی گشتیی جه‌لاد و قوربانیی مۆدێلێكی تایبه‌تی له‌ كۆمه‌ڵگای دوای جه‌نگی كۆمه‌ڵكوژیی دروستكرد، كاتێك ئه‌نفالچییه‌ك ڕووبه‌ڕووی كه‌سوكاری ئه‌نفالكراوێك ده‌بێته‌وه‌، نه‌ شه‌رم بیگرێت و نه‌ هه‌ستیش به‌ گوناهـ بكات. ئه‌م دۆخه‌ به‌یاساییكراوه‌ی ئازادكردنی تاوانباران له‌سه‌رده‌مانی شه‌ڕی ناوخۆییشدا ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ی ڕه‌خساند كه‌ زۆرینه‌ی ئه‌نفالچییه‌ به‌ناوبانگه‌كان له‌ناو پارتی و یه‌كێتییدا پێگه‌ی تایبه‌تیان پێببه‌خشرێت، بۆئه‌وه‌ی بۆیان بجه‌نگن. له‌دوای ڕوخانی رژێمی سه‌دامیشه‌وه‌، هه‌موو ئه‌و داواكراوه‌ كوردانه‌ بۆ دادگاییكردنیان له‌ به‌غدا، له‌لایه‌ن ئه‌م دوو هێزه‌ سیاسییه‌وه‌ له‌ هه‌رێمی كوردستاندا پارێزران. ئه‌و دۆخه‌ی كه‌ سیاسه‌ت له‌ كۆمه‌ڵگای دوای ئه‌نفالدا به‌رهه‌میهێنا، یه‌كه‌مین هه‌نگاوی مه‌ترسییداری كوشتنی كایه‌ی ئه‌خلاق بوو‌ له‌ ڕاگرتنی هاوسه‌نگیی په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانمان. ئه‌م سیاسه‌ته‌ وڵاتێكی به‌رهه‌مهێنا كه‌ كایه‌ی هه‌ستكردن به‌ گوناهـ به‌ته‌واوه‌تی له‌ناو په‌یوه‌ندییه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانمان وون ببێت و ئه‌مڕۆش به‌رهه‌مه‌كه‌ی له‌ ئاساییبوونی گه‌نده‌ڵییه‌كی بێوێنه‌ و بێباكییه‌كی سامناكی ساسیاسه‌تمه‌دارن به‌رامبه‌ر به‌ ژیانی هاونیشتیمانیان به‌رجه‌سته‌ده‌بێت. ئه‌م مۆدێله‌ له‌ حوكمڕانیی به‌ وێرانكردنێكی گه‌وره‌ی كۆی به‌ها ئه‌خلاقییه‌كانی كۆمه‌ڵگاكه‌مان كۆتایی هات. شۆڕشگێڕ و چه‌په‌كانی دوێنێ بوون به‌ سه‌رمایه‌دار و ملیۆنێری ئه‌مڕۆ، موسڵمانێتی دایك و باوكمان كرا به‌ سه‌له‌فییه‌ت و ئیخوانییه‌ت و جیهادی ئیسلامیی. وێنایه‌ك بۆ سیاسه‌ت به‌رهه‌مهێنرا كه‌ ببێت به‌ كایه‌یه‌ك بۆ شه‌رعییه‌تدان به‌ تاوانكاریی و دزیی و درۆ و بێئه‌خلاقیی، له‌بری رێكخستنی دادپه‌روه‌رانه‌ی كۆمه‌ڵگا و گه‌ڕانه‌وه‌ی ڕێز بۆ قوربانییان و زیانلێكه‌وتووان و دروستكردنی سیسته‌مێكی نوێ بۆ پێكه‌وژیان. گه‌ر تاوانباری كۆمه‌ڵكوژیی له‌ هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كدا سزا نه‌درێت، له‌بری ئه‌وه‌ی تاوانكار هه‌ست به‌ گوناهـ بكات، قوربانییه‌كه‌ی هه‌ست به‌ شه‌رمده‌كات. هانا ئارێنتی فه‌یله‌سوف له‌ زۆر شوێندا باسی هه‌ستكردن به‌ شه‌رم‌‌ لای ده‌ربازبووانی هۆلۆكۆست ده‌كات، چونكه‌ ئه‌و پرسیاره‌ی لای ئه‌وان دروستده‌بێت، پرسیارێكی وجودییه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ بۆچی من رزگارم بوو له‌كاتێكدا هه‌موو كه‌سوكاره‌كه‌م كۆمه‌ڵكوژكران. سزادان یەکێکە لە کەرەسەکانی گەڕانەوەی ئەخلاق بۆ پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان. کاتێک باس له‌ بازرگانێک ده‌كه‌ین كه‌ بەرھەمێکی مه‌ترسییدار بۆ ئاساییشی خۆراك و ژیانی به‌كاربه‌ر دەخاتە ناو بازاڕەوە، کاری دەوڵەتە بەدواچوونی بۆ بکات و سزای بدات. كێشه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كه‌ له‌ وڵاتی ئێمه‌دا له‌وه‌دایه‌ كه‌ سیاسییه‌كان خۆیان بازرگانەکانن و له‌سه‌رووی هه‌موو ده‌زگا و یاسا و سزادانه‌وه‌یه‌كن. هه‌ركاتێك بەرھەمی خراپ و سیاسیی به‌د بوون بە یەک پاکێچ لە بەڕێوەبردنی کۆمەڵگا، ئه‌وا یه‌كه‌م كاری گرنگ بۆ گێڕانه‌وه‌ی ئه‌خلاقێكی ته‌ندروست بۆ كۆمه‌ڵگا، بریتییه‌ له‌ جیاكردنه‌وه‌ی كایه‌ی سیاسه‌ت و بازرگانییه‌ له‌یه‌كتر. یەکێک لە کێشە ھەرە گەورەکانی کۆمەڵگای دوای ڕاپه‌ڕینی ئێمه‌ ونبوونی کایەی شەرمە. شەرمیش کاتێک نامێنێت کە وشیاریی پەشیمانیی پێشوەخت سڕ‌ کرابێت. مرۆڤ کاتێک شەرم دەیگرێت كه‌ لە کردە خراپه‌كه‌ی پەشیمانبێته‌وه‌. هه‌ر كاتێكیش خراپه‌كاریی په‌شیمانیی و شه‌رمی تێدا نه‌ما و یاسا نه‌بووه‌ هێڵی جیاكه‌ره‌وه‌ی تاوانكار و قوربانیی، كۆمه‌ڵگایه‌ك به‌رهه‌مدێت كه‌ یاسای جه‌نگه‌ڵ تێیدا سه‌روه‌رده‌كرێت. كۆمه‌ڵگایه‌ك دروستده‌بێت پڕ له‌ ڕق و كینه‌. ئه‌مه‌ش دیالۆگی نێوان دوو سه‌ركرده‌ی ناو زنجیره‌ی (گه‌مه‌ی عه‌رش)م بیرده‌خاته‌وه‌ كه‌ یه‌كێكیان به‌وی تر ده‌ڵێت: تۆ باش ده‌زانیت كه‌ گه‌ل ڕقی لێته‌ و تۆش ڕقت له‌وانه‌. له‌م جۆره‌ په‌یوه‌ندییه‌ ناته‌ندروسته‌شدا بێباكیی به‌رامبه‌ر ژیانی ئینسانه‌كان و ئاساییشی كۆمه‌ڵگا ده‌بێت به‌ پرنسیپی حوكمڕانێتیی. كاتێك جنێو و بوختان و ناوزڕاندن و شكاندن ده‌بن به‌ كولتووری باو، مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ئه‌خلاقیی هه‌یه‌ له‌ رێكخستنی كۆمه‌ڵگادا‌. مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ده‌سه‌ڵات خۆی به‌شێكه‌ له‌ كێشه‌كه‌، نه‌ك چاره‌سه‌ر. كاتێك سیاسه‌ت ته‌نها سه‌رقاڵی ئه‌وه‌بێت دادگا و یاسا دژ به‌و نووسه‌ر و رۆژنامه‌نووسانه‌‌ به‌كاربهێنێت كه‌ ڕه‌خنه‌یده‌كه‌ن و به‌رامبه‌ر به‌وه‌ش چاوی له‌ ئاست هه‌موو ئه‌و دزیی و گه‌نده‌ڵیی و وێرانه‌ی خزمه‌تگوزراییه‌دا كوێر بێت كه‌ له‌ به‌رده‌میدا ده‌كرێت، مانای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ره‌هه‌ندێكی گرنگ و كۆڵه‌كه‌یه‌كی گرنگی كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ له‌ مه‌ترسییه‌كه‌ی گه‌وره‌دایه‌، ئه‌ویش ئه‌خلاق و به‌رپرسیارێتییه‌. له‌به‌رئه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگای ئێمه‌ له‌ڕووی سیاسییه‌وه‌ كۆمه‌ڵگایه‌كی بێشانازییه‌، نوێترین شانازیی كه‌ خه‌ڵكی ئێمه‌ به‌ حه‌ماسه‌تێكی گه‌وره‌وه‌ پێشوازیی لێكرد، ئه‌و ڕوحه‌ به‌رگرییه‌ی‌ رۆژئاوا بوو دژ به‌ داگیركاریی له‌شكری توركیی و سیاسه‌تی ڕه‌گه‌زپه‌رستیی ئه‌ردۆگان، كه‌چی ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم ماندوونابن له‌ پشتگیرییكردنی ئه‌خلاقییانه‌ی سیاسه‌ته‌ ڕاسیستییه‌كه‌ی ده‌وڵه‌تی توركیا و پاساوهێنانه‌وه‌ بۆ جه‌نگه‌ نائینسانیی و نابه‌رامبه‌ره‌كه‌ی به‌رامبه‌ر به‌ به‌شێكی گه‌له‌كه‌ی ئێمه‌. نهێنییه‌كی ئاشكرایه‌ كه‌ خواستێك بۆ شكاندنی سلێمانیی بوونی هه‌یه‌، وه‌ك ئه‌وه‌ی ته‌نها له‌ سلێمانییدا گه‌نده‌ڵیی گه‌وره‌ی ڕۆشنبیریی و ناڕۆشنبیریی ڕوویدابێت. نه‌ هه‌ولێر و نه‌ دهۆك و نه‌ سلێمانیی به‌وه‌ ناپارێزرێت به‌رامبه‌ر به‌ گه‌نده‌ڵكاره‌كانی بێده‌نگ بێت. باشترین كارێك بۆ پاراستنی سومعه‌ی شاری سلێمانیی سزادانی توندی هه‌موو ئه‌وانه‌یه‌ كه‌ له‌ گه‌نده‌ڵیی ڕۆشنبیرییه‌وه‌ گلاون و وێنه‌ی شاره‌كه‌ و كولتوور و به‌ها ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی وێرانده‌كه‌ن‌، بۆئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی ته‌ندروستی نێوان ئه‌خلاق و ڕۆشنبیریی بۆ شاره‌كه‌ بگه‌ڕێنرێته‌وه. نوێترین شانازیش دوای ئه‌م هه‌موو كاره‌سات و هه‌واڵه‌ ناخۆشانه‌ ده‌رباره‌ی گه‌نده‌ڵییه‌ ڕۆشنبیرییه‌كه‌ی سلێمانیی، دانانی سلێمانیی و شاری سنه‌یه به‌‌ شاری داهێنەرانی ئەدەب و داهێنەرانی موزیك له‌سه‌ر لیستی یونیسكۆ. زانیارییه‌ دروسته‌كه‌ش ئه‌وه‌یه‌، هه‌م فیكره‌كه‌‌ و هه‌م به‌شی شێری كار و ماندووبوونه‌ گه‌وره‌كانی پشت به‌ده‌ستهێنانی ئه‌م شانازییه‌، موڵكی ئه‌وانه‌ نه‌بوو كه‌ شاره‌كه‌ له‌ڕووی ڕۆشنبیریی و ئیدارییه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن، به‌ڵكو فیكره‌ی (ده‌یڤید شۆك)ی هاوسه‌ری (د. ماری لابرۆز) بوو كه‌ رێكخراوێكیان به‌ناوی (كه‌شكۆڵ)ه‌وه‌ له‌ زانكۆی ئه‌مریكی سلێمانیی هه‌یه‌ و هه‌موو كاره‌ گرنگه‌كانی مه‌یسه‌ركردنی ئه‌م شانازییه‌یان بۆ شاره‌كه‌ و به‌رپرسه‌كانی كرد، كه‌ شانازیی پێوه‌ده‌كه‌ن. ماڵیان ئاوا...

مەلا بەختیار چارەکە سەدەیەکە گۆڕانکاری هەمە لایەنەی ئابوری، سیاسی، کۆمەڵایەتی و تەکنەلۆژی، سەراپای جیهانی گرتۆتەوە. لایەنی کەم، لەدوای پەیدابونی ئینتەرنێتەوەو راکێشانی هێڵی ئینتەرنێت بۆ کوردستان (١٩٩٢ - ٢٠١٩) بەرە بەرە گۆڕانکاری لە کوردستانیشدا، بە تایبەتی لە میتۆدەکانی خوێندن‌و پەروەردەو هزری کۆمەڵ، هەروا، لە میدیای کوردستانیدا، پەیتا پەیتا گۆڕانکاری دێتە دی. لە دوای راپەڕینەوە تا ئێستا، نەوەیەک پەیدا بوەو نەوەی دوەمی راپەڕینیش، خەریکە پێک دێ.  (٣3) زانکۆ لە کوردستاندا هەن. سەدان هەزار کەس زمانی ئینگلیزی و دەیان هەزاریش زمانەکانی دیکەی بێگانە دەزانن. کەم هاوڵاتی هەیە، تەلەفۆنی مۆبایلی نەبێ‌و فەیسبوکی نەبێ‌و وەتساپی نەبێ. رێگاکانی سەفەری دەرەوەی وڵات کراوەتەوە‌و بە ملیۆنەها کەس ساڵانە سەفەر دەکەن و دونیا دەبینن. لە (٢٠١١)وە، بەناو بەهاری عەرەبی سەری هەڵداوە، ئەوەتا قۆناغی دووەمی راپەڕینەکان جەزائیرو لوبنان و سودان و عیراقیشی گرتۆتەوە. دروشمی خۆپیشاندەران دیارە، کە رەنگدانەوەی گۆڕانکاریەکانی سەردەمەکەن و لە ژێر کاریگەری سۆسیال-میدیان و سەر بە حیزب و مەزهەب و دەسەڵاتداران، رەت دەکەنەوە. کەچی.. هێشتا، لە هەر چوار بەشەکەی کوردستاندا، هێزە سیاسیەکان، تەنانەت حکومەتی هەرێمیش، چارەکێکی سیاسەت و دەسەڵاتیان بەپێی ئەرکەکانی سەردەمەکە نەگۆڕیەوە. گەندەڵان نەگلاون، مشەخۆران بەدەنگی بەرز ئەمشێنن، هەلپەرستی بۆتە دەمڕاستی. لەوانەش سەیرو سەمەرەتر.. زۆربەی لایەنە سیاسیەکان‌و کاربەدەستان، هێشتا قۆناغی گوتاری (ئەی رەقیب)یان جێ نەهێشتوە. ئەگەر شارەزایەک سەد گوتاری سیاسیەک، یان کاربەدەستێک، لەناو حیزبەکان و حکومەت، لە ساڵانی رابوردو هەڵبسەنگێنێ، بە ئاسانی دەتوانێ بیسەلمێنێ، کە ناوەرۆکی وتارەکانیان، یەک مەبەست و یەک ئاڕاستەیە.. ئەویش ناوەرۆک‌و ئاڕاستەی گۆتاری سواوی کلاسیکیە. بەڕێزان! بۆ خۆدەرخستن، مەنێرن بە دوای ئۆرگانەکاندا قسەی سواوی بۆ بکەن. کرێی سەیارە مەدەن هەتا شوێنی كۆبونەوەكان قەرەباڵغ بكەن. ئەمڕۆ بواری دیكە زۆرە بۆ ئەوەی گوتارەكانتان بگەیەنن.. بە كورتی دەڵێین: گوتارە سواوەكان واز لێ بهێنن. بڕۆن بخوێننەوە، فێرگەكانی رەخنە شارەزا بن. بە فەلسەفەی سیاسیی نوێ پەروەردە بن. تەكنیكی نوێی میدیا و پەروەردە بەكاربهێنن. كارتان بەوە تەواو نابێ، دەڵاڵی فەیسبوك بەكرێ بگرن بۆ ئەوەی وێنەو هەواڵەكانتان بڵاوبكەنەوە. گرنگ وێنەو هەواڵ نیە. گرنگ ئەو بابەتەیە كە باسی دەكەن. ئەو بۆچونە نوێیانەیە كە دەری دەبڕن. گرنگ تێگەیشتنتانە لە گۆڕانکاریەکانی سەردەمەکە و لە ئەرکەکانی سۆسیال-میدیا. ئەوەتا بینیمان ئەو کاربەدەستانەی لە بەغداد و جەزائیر و سودان و لوبنان، دەڵاڵی فەیسبوکیان هەبوو، یان هێزی چەکداری تایبەتیان هەبوو.. یاخود تەکەتولیان هەبوو، ئەوەتا چارەنوسیان دەبینین چیان بەسەر هاتوە. هەتا دەرسیان لێوەربگیرێ. بۆیە، تكایە.. وتاری ئەشكەوت و گوتاری سواو، واز لێ بهێنن.. هۆشتان بێتەوە بەر.. چونكە نەوەی نوێ هۆشی هاتۆتەوە بەر!

شێرزاد شێخانی له‌وه‌ته‌ی خۆپیشاندانه‌كانی ئه‌م دواییه‌ی شاره‌كانی عیراق ده‌ستیپێكردوه‌، لێره‌و له‌وێ هه‌ندێ شرۆفه‌كارو چاودێری سیاسی ، به‌ به‌رپرسه‌ كورده‌كانیشه‌وه‌ كه‌وتونه‌ته‌ هه‌ڵه‌ی لێكدانه‌وه‌یه‌كی‌ ناواقیعیانه‌ سه‌باره‌ت به‌ زه‌ره‌رو زیانه‌كانی كورد له‌ئاكامی ئه‌م رووداوانه‌دا . وه‌كو ئه‌وه‌ی كوردستان له‌لێواری هه‌ره‌سێكی گه‌وره‌دا بێت و، بوومه‌له‌رزه‌یه‌كی وێرانكه‌ر به‌ڕێوه‌ بێت و كوردو كوردستان ته‌فروتونا بكات و، عه‌ره‌ب ره‌شماڵه‌كانیان له‌بیابانه‌كانه‌وه‌ بگوازنه‌وه‌ چیاكانی كوردستان و، ملازم موحسین ومفه‌وه‌ز وادی بگه‌ڕێنه‌وه‌ هه‌ولێرو سلێمانی ، هه‌یئه‌ی كه‌ركوك و ئه‌منه‌ سووره‌كه‌ش نۆژه‌بكرێنه‌وه‌و شاڵاوێكی نوێی ئه‌نفال وكیمیاباران ده‌ستپێبكاته‌وه‌ !!! ئه‌م لێكدانه‌وانه‌ ئه‌گه‌ر زاده‌ی بیركردنه‌وه‌یه‌كی هه‌ڵه‌ بن ، یاخود به‌مه‌به‌ستیش بێت ، هیچ ئه‌سڵ وئه‌ساسێكی نیه‌ ، چونكه‌ ئه‌وه‌ی له‌عیراق رووئه‌دات له‌دوورونزیكه‌وه‌ په‌یوه‌ندی به‌ كوردو كوردستانه‌وه‌ نیه‌ . یه‌كه‌م: ئه‌م خۆپیشاندانانه‌ له‌دژی گه‌نده‌ڵی ده‌سه‌ڵاتی شیعه‌و سوننه‌ی عیراقن كه‌ به‌درێژایی 16 ساڵی رابردوو سه‌روه‌تو سامانی وڵات ئه‌دزنو میلله‌تیان برسی وبیكار كردوه‌و، ساده‌ترین مافی هاوڵاتیانیان پێشیل كردوه‌ كه‌ خۆی له‌ژیانێكی شه‌ڕه‌فمه‌ندانه‌وه‌ ده‌بینێ ، وه‌كو هه‌ڵی كار و دامه‌زراندنی گه‌نجان . دووه‌م : سه‌قه‌تی پرۆسه‌ی سیاسی وڵات و شكستهێنانی به‌هۆی سیسته‌می محاسه‌سه‌ی تائیفی كه‌ هیچ بوارێكی بۆ هێزی سیاسی مه‌ده‌نی نه‌هێشتۆته‌وه‌، سه‌رجه‌م ده‌سه‌ڵاته‌كانی ده‌وڵه‌تیش له‌لایه‌ن حیزبه‌ ئیسلامی ومیلشیاكانه‌وه‌ به‌رێوه‌ده‌برێن . سێیه‌م : خۆپیشاندانه‌كان له‌دژی ده‌ستوه‌ردانی وڵاتانی ده‌وروبه‌ره‌ له‌ كاروباری وڵات ، به‌تایبه‌تیش ئێران كه‌ ئه‌مرۆ به‌ناهه‌ق بوه‌ به‌ حاكمی موتڵه‌قی عیراق ویاری به‌ موقه‌ده‌راتی وڵاته‌كه‌ ئه‌كات . ئه‌م سێ كێشه‌ی باسمان كردن هانده‌ری سه‌ره‌كی خۆپیشاندانه‌كانن ، به‌ڵگه‌ش خواسته‌كانی خۆپیشانده‌رانه‌ كه‌ هه‌مووی له‌م سێ ته‌وه‌ره‌دا خۆیان ده‌بیننه‌وه‌و ، سووتاندنی باره‌گای حیزب و میلیشا عیراقیه‌كان وداگگیركردنی داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت له‌باشوورو، سووتاندنی ئاڵای ئێران و وێنه‌ی سه‌ركرده‌كانی گه‌واهی ئه‌و راستیه‌ن ، هیچ كه‌سیش له‌م رووداوانه‌دا باسی كوردو كێشه‌كانی ناكات ، ئه‌وان زیاتر كه‌وتونه‌ته‌ سه‌ر داواكارییه‌كانی په‌یوه‌ند به‌ژیانی خۆیانه‌وه‌‌ . له‌مه‌سه‌له‌ی گه‌نده‌ڵكاری عیراقدا ، ناتوانین به‌رپرسه‌ كورده‌كانیش بێبه‌ری بكه‌ین ، به‌ڵام به‌راورد به‌ گه‌نده‌ڵی لێپرسراوه‌ عه‌ره‌به‌كان ، رێژه‌كه‌ی زۆر كه‌مه‌ كه‌ ناگاته‌ 10% گه‌نده‌ڵكارانی عیراق ، ئه‌وه‌ش به‌حوكمی ئه‌وه‌ی كه‌ به‌شداری كورد هه‌م له‌وه‌زاره‌ته‌كان و هه‌م له‌په‌رله‌مانیشدا هه‌ر له‌و رێژه‌یه‌دا بوه‌ . له‌مه‌سه‌له‌ی هه‌مواركردنه‌وه‌ی ده‌ستووردا كه‌ ژماره‌یه‌كی زۆر له‌و چاودێرانه‌ی كورد مه‌ترسی له‌باره‌یه‌وه‌ باسده‌كه‌ن ، من پێموانیه‌ هه‌ر گۆڕانكارییه‌ك له‌ده‌ستوردا بكرێت به‌ شێوه‌یه‌ك‌ ده‌ست بۆ مافه‌كانی گه‌لی كوردستان ببرێ ، ئه‌وه‌ی له‌ده‌ستوری عیراقدا جێگییر بوه‌ زاده‌ی خه‌باتی سه‌د ساڵه‌ی میلله‌تی كورده‌، ئاسان نیه‌ له‌سه‌ر خۆپیشاندانه‌كی به‌غداو ناسریه‌ ئه‌م ده‌سكه‌وته‌ ده‌ستوریانه‌ له‌ناوببرێن ، دوای ئه‌وه‌ش باوه‌ڕ ناكه‌م ده‌سه‌ڵاتی عیراق بۆ دامركاندنه‌وه‌ی خۆپیشاندانه‌كان ده‌رگای جه‌هه‌ننه‌م له‌خۆیان بكه‌نه‌وه‌ ، جیا له‌هه‌موو ئه‌وانه‌ش نه‌ ئه‌مریكا و نه‌ وڵاتانی تری كاریگه‌ری دونیاش رێگه‌ به‌ له‌ناوبردنی قه‌واره‌ی سیاسی و ئیداری هه‌رێمی كوردستان ناده‌ن له‌به‌ر خاتری داواكاری خۆپیشانده‌ران .ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌ بكرێ ئه‌وسا زۆر ئاساییه‌ كوردستان له‌به‌غدا جیاببێته‌وه‌و سه‌ربه‌خۆیی خۆی رابگه‌یه‌نێ ، به‌تایبه‌ت ئێستا وه‌ره‌قه‌ی ریفراندۆمیش كاریگه‌ری خۆی هه‌ر ماوه‌و، وه‌زعی نێوده‌وڵه‌تیش وه‌كو دوو ساڵ پێش ئێستا نیه‌، ئه‌گه‌ر هه‌ڵوێستی به‌غدا به‌رامبه‌ر به‌ كوردو قه‌واره‌كه‌ی بگۆڕدرێ، ئه‌وسا ده‌وڵه‌تانی جیهانیش ‌ناچار ده‌بن رێگا به‌كورد بده‌ن سه‌ربه‌خۆیی خۆیان رابگه‌یه‌نن . له‌م روانگه‌یه‌وه‌‌ پێموانیه‌ ده‌رئه‌نجامی خۆپیشاندانه‌كانی ئێستاو ئایینده‌ش كاریگه‌ری ئه‌وتۆی هه‌بێت به‌سه‌ر قه‌واره‌ی هه‌رێمی كوردستان وده‌سكه‌وته‌كانی كورد له‌ ده‌ستوری عیراقدا . ئه‌وه‌ی ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌وه‌یه‌ ، ره‌نگه‌ له‌ده‌رئه‌نجامی ئه‌م خۆپیشاندانانه‌ گۆڕانكاری‌ له‌سیسته‌می سیاسی عیراق یاخود له‌شێوه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌تدا به‌و ئاراسته‌یه‌ بێت كه‌ هێزو كه‌سایه‌تی تازه‌ بێنه‌ ناو كایه‌ی ده‌سه‌ڵاته‌وه‌ ، دوور نیه‌ كه‌سایه‌تیه‌كی تووندڕه‌و بێته‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات كه‌ سازش له‌سه‌ر هه‌ندێ مه‌سه‌له‌ی هه‌ڵپه‌سێردراوی نێوان به‌غداو هه‌رێم نه‌كات ، به‌تایبه‌تیش له‌دۆسیه‌ی نه‌وت وناوچه‌ كێشه‌له‌سه‌ره‌كاندا ، كه‌ ئه‌مه‌ش ناگاته‌ ئاستی فشاری سه‌ربازی ، به‌ڵام زۆر واریده‌ ده‌سه‌ڵاتی نوێی به‌غدا فشاره‌كانی به‌سه‌ر بودجه‌و پشكی هه‌رێمدا زیاتر بكات ، ئه‌وسا پێویسته‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی هه‌رێم له‌ئێستاوه‌ مشووری ئه‌وه‌ بخۆن و خۆیان بۆ ئه‌م بژارده‌یه‌ی به‌غدا ئاماده‌ بكه‌ن ، چونكه‌ ته‌نها وه‌رقه‌یه‌ك به‌ده‌ست به‌غداوه‌ بێت بۆ فشارخستنه‌ سه‌ر هه‌رێم، مه‌سه‌له‌ی بودجه‌و پشكی هه‌رێمه‌..جا نازانین حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌و حیسابه‌ی بۆ خۆی كردوه‌ یان دیسان خۆی و میلله‌ته‌كه‌شی ئه‌داته‌ ده‌ست قه‌ده‌ره‌وه‌ ؟؟؟..  

ئەبو كاروان ھەر كاتێ بارودۆخە كە ئاڵۆز بوو بێت، ئەوا دەسەڵاتداران و بەرژوەندیخوازان وەكو پیشەی ڕابوردوویان بانگهێشتی حزبەكان دەكەن بەمەبەستی ئەنجامدانی كوبونەوەی لوتكە و داوای یەك ھەڵویستی حزب و لایەنە سیاسییەكان دەكەن و باسی یەكڕیزی دەكەن، سەركردەی حزبەكانیش وەكو ئەوەی ھەنگوینیان له‌ دار بینیبیتەوە و بەپەلە و ڕاكەڕاكە و به‌په‌رۆشیه‌كی ده‌گمه‌نه‌وه‌ و بەشداری كۆبونەوەكان دەكەن تەنانەت ڕاوێژ بە سه‌كردایه‌تیه‌كه‌ی خۆشیان ناكەن، بۆیە بەمافی خۆمی دەزانم پرسیارگه‌لێك لەبەشداربووانی دەرەوەی ھە دوو حزبی دەسەڵاتدار دەكەم ئێوە ئەم پرسیارانە دەكەن. ـ ئێوە تادوێنی گه‌ڕێكی تری شەڕی ڕاگەیاندنتان ھەبوو، ئەرێ لەسەر پلە و پوست بوو یان بەرژەوەندی خه‌ڵكی كوردستان؟ كە دڵنیام لەسەر پلە و پوست بوو، باشە ئێوە بۆچی ڕیككەوتنەكانتانیش جێبەجێ ناكەن و خەڵكی توشی دڵەڕاوكێ دەكەن، كە ئێوە ئەو كارە ناكەن ئیتر كوا یەكڕیزی؟ و ئێمە یەكڕیزیمان بۆ چییە؟ ــ گەر یەكڕیزی بۆ ئەوەیە ئێوە سەرۆك و سەرداربن؟ ئیدی یەكڕیزی مان بۆ چییە؟ ــ گەر ئێوە دو حكومەت و وەزارەت و دوو ھێزی پێشمەرگەتان ھەبێت و داوای یەكڕیزێش بكەن، ئیدی یه‌كڕیزیمان بۆ چییه‌؟ كه‌ ئێمه‌ له‌ نێو پێشمه‌رگه‌شدا دوو بڕیاری سه‌ربازیمان هه‌بێ، چ مانایه‌ك بۆ یه‌كڕیزی ده‌مێنێته‌وه‌؟ ــ ئەگەر یەكڕیزی دژی نادادی ئێوە نەبێ و دروشمی دادپەروەری كۆمەڵایەتی سەرمەشقی بڕیارەكانی كۆبونەوە كە نەبێت ئەوا یەكڕیزیمان بۆ چییە؟ ــ ئەگەر ئێوە یاسا بەركارەكان وەك لاستێك بەكاربێنن و یاسا پێشیل بكەن و داوای كڕیزیش بكەن ئەوا یەكڕیزیمان بۆ چییە؟ كاتێك له‌ سنوری سلێمانی كه‌سێك ده‌ستگیر بكرێت و لایه‌نگیری لایه‌كتان بێت و لاكه‌ی تریش كه‌سێكی لایه‌نه‌كه‌ی تر وه‌ك بارمه‌ته‌ لای خۆی گلبداته‌وه‌ حه‌قی خۆمان نییه‌ ئه‌وه‌ی ناوتان لێناوه‌ كۆبوونه‌وه‌ بۆ یه‌كڕیزی به‌ بڵقی سه‌رئاو لێیتبگه‌ین؟ ــ ئەگەر یاسای بوجەی حزبەكان جێبەجێ ناكەن و دەتانه‌وی سەركرده‌ی حزبەكان وەكو كرێگرته‌ دەرگای حزبەكانتان بكۆتن بۆ خەرجییەكانیان ئەو یەكڕیزیمان بۆ چییە؟ ــ ئەگەر ئێوە شه‌فاف نەبن و پارەی نەوت و سەرجەم داھاتەكان بە ئارەزووی خۆتان ته‌خشان و په‌خشانی بكەن ئەی یەكڕیزیمان بۆ چییە؟ ــ گەر ئێوە چارەسەری بێكاری و چارەسەری ئەو ھەموو دەرچووی زانكو و پەیمانگاكان نەكەن ئەی یە كڕیزیمان بۆ چییە؟ ــ گەر ئێوە خاوەنی ھەموو ئەو داھاتەبن و لە بەغداش پارەوەرگرن و لە ساڵیكدا موچە خورەكان نۆ مانگ مووچە وەرگرن و باسی پاشەكەوتی موچە حەرام بێت ئەی یەكڕیزیمان بۆ چییە؟ لە كۆتایدا دەڵێم: حزبەكانی دەرەوەی دەسەڵات و بەتایبەتی ئەوانە ئۆپۆزسیۆن دەبوو پێشوەخت داوایان بكردایە كە بەلای كەمەوە خاڵێكی كوبونەوەكە دەربارەی بارودۆخی ھەرێمی كوردستان بوایە كەپڕە لەكیشە و قەیرانەكان ئەو كاتە بەشداربوونایە، هه‌ناسه‌سواری ئه‌و هه‌موو گه‌نج بێكار و بڕوانامه‌دره‌ و كێشه‌كانی نیشته‌جێبوون و ته‌ندروستی و وێران بوونی كه‌ر‌ته‌كانی كشتووكاڵ و ژینگه‌ و رێگاو بان ببوایه‌ته‌ جێی بایه‌خیان. كۆبوونه‌وه‌یه‌ك ئه‌و پرسانه‌ نه‌بێته‌ مایه‌ی له‌سه‌ر وه‌ستانی به‌كه‌ڵكی چی دێ؟

عەدنان عوسمان .. گەورەترین میحنەتێک کە رووبەڕووی چاکسازی و گەندەڵی ئەبێتەوە، چ لە کوردستان و چ لە عێراقدا، ئەوەیە خودی بکەرو ئەنجامدەرو بنیاتنەرانی گەندەڵی و ناعەدالەتی، هەر ئەوانەن کە رۆژانەو بەتایبەت لەکاتی هەڵچوونە جەماوەرییەکاندا، دەنگیان لە هەمووی بەرزترو سەدایان لە هەمووی بڵندترە بۆ چاکسازی و پابەندبوون بە سیستمەوە! بەوهۆیەشەوە، بەردەوام پرسی چاکسازی و داخوازی جەماوەری، لەنێو گێژاوی موزایەدەی خودی بکەرانیدا، لێڵ و ون‌و سەرگەردان ئەبێت. هەر بۆ نموونە لە ئێستای عێراقدا، لەبری قسەکردن لە هۆکارەکانی جێبەجێ نەکردنی خودی دەستوورو دەیان بڕیارو پلان و یاسا بۆ چاکسازی و بە سیستماتیککردنی دامودەزگاکان‌و پتەوکردنی لامەرکەزیەت و بەشداری راستەوخۆی هاوڵاتیان لە قسەکردن و بڕیاردان لە ژیان و گوزەرانیاندا، کەچی بەفیتی خودی گەندەڵکاران، باسەکان بەلاڕێداو قسەکان بە ئاراستەی خراپی سیستم و دەستوورەکە ئەبەن. خۆپیشاندانەکانی عێراق گرنگ و پڕ جەوهەرن، ئەوان قسەیان لەسەر ناعەدالەتیە، لەسەر بێدادیە، لەسەر برسێتی و خراپی ژیانە، لەسەر فەسادی نوخبەی دەسەڵاتداری عێراقە، لەسەر بێکەڵکی و بێدەربەستی ئەو دەستەبژێرەیە کە تەنها لەخەمی پێگەی خۆیاندان. وادەردەکەوێ ئەوەی هەوێنی ئەو ناڕەزایەتیانەن کەسانی مەدەنی و خەمخۆری راستەقینەی ئایندەی میللەت‌و وڵاتەکە بن. بەشێکی گرنگ لەو داخوازییانە لە دەستووردا جێگیرکراوە. ئالیەتی حوکمڕانیش لە عێراقی نوێدا بە شێوەیەک دیزاین کراوە، کە بوارێکی زیاتر بە لامەرکەزیەت و دەسەڵاتی مەحەلی بدات. کەچی وا تازە بەتازە لێرەو لەوێ دەنگانێک بڵند ئەبنەوە باس لە مەرکەزیەت و گۆڕینی سیستمی حوکمڕانی ئەکەن وەک ئەوەی هۆکارەکە سیستمەکە بێت نەک جێبەجێ نەکردن و بەلاڕێدابردن و پەراوێزخستنی. لەم یاریە راستەقینەو هەوڵی بەلاڕێدابردنەدا، لایەنی کوردی دەبێت هۆشیارانە مامەڵە لەگەڵ پرسەکە بکات و تێبگات کە ئەمجارە مەسەلەکە جدیە. بەلاڕێدابردن و گەمارۆدان هەروا بەئاسانی ناچێتەسەر. هێزەکانی کوردستان و کۆمەڵگەی مەدەنی و دەستەبژێری سیاسی - رۆشنبیری دەبێت هەم جەخت لەسەر ناوەرۆکە پێشکەوتوخوازەکانی داخوازیەکان بکات لەپێناو ژیانێکی باشترو عەدالەت و بنبڕکردنی فەساددا، هەمیش خۆی بۆ ئەگەرەکانی تر ئامادەبکات. گوتاری سیاسی کوردستان، چ لە پرسی ناوخۆو چ لە مەسەلەی دەستوورو بەشداری کورد لە بەغدادا، دەبێ پڕاوپڕ بێت بە ویست و پلانی راستەقینە بۆ چاکسازی و دژایەتی گەندەڵی و باشترکردنی ژیانی هاوڵاتیان و گرنگیدان بە نەوەی داهاتوو بەتایبەت دۆزینەوەی دەرفەتی کارو ژیانێکی پڕ لە کەرامەت بۆیان. بەدەر لەوە بەدڵنیاییەوە دەکەوینە نێو چەقی گێژاوەکە.

سەرتیپ وەیسی كەریم  ماوه‌یه‌كه‌ ژماره‌یه‌ك كۆلكه‌ خوێنه‌وار و حزب، ده‌ستیانداوه‌ته‌ كارێك به‌ ناوی دروستكردنی " ئه‌نجومه‌نی باڵای ڕاگه‌یاندن" له‌ ئێستاشدا ئه‌و پڕۆسه‌یه‌ به‌ره‌وپێشوه‌چووه‌، بڕیاریشه‌ حزبه‌كان نوێنه‌ریان له‌و ئه‌نجومه‌نه‌ باڵایه‌دا هه‌بێت. دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی باڵای راگه‌یاندن له‌ ژێر هه‌ر پاساو بیانوویه‌ك بێت، مۆدێلێكی قێزه‌ونی كاری میدیایی و دامه‌زراوه‌یه‌، ئامانجه‌كه‌شی له‌ پێناو خزمه‌تكردنی حزب و دانانی سانسۆر و بچووكردنه‌وه‌ی پانتایی كاری رۆژنامه‌نووسی و ئازادی ڕاده‌بڕینه‌، هه‌وڵێكیشه‌ بۆچوونه‌ پێشه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك نه‌خوێنه‌واری بواری میدیا. له‌ دوای سه‌رهه‌ڵدانی میدیای نوێ ( نیو نیو میدیا) به‌ هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه‌ و تێپه‌راندنی میدیای ته‌قلیدی، دروستكردنی ئه‌م جۆره‌ دامه‌زراوانه‌ هیچ به‌هاو گرینگییه‌كی نه‌ماوه‌، ئێستا هه‌موو خه‌ڵك ده‌توانی ببێته‌ هاووڵاتی ڕۆژنامه‌نوس، هه‌ژمارو په‌یجه‌كه‌ی خۆی بكاته‌ مینبه‌رێكی باشترو پڕۆفێشناڵتر له‌ زۆر ده‌زگای میدیای. ئێمه‌ی ڕۆژنامه‌نووس پێویستمان به‌ سه‌ندیكایه‌كه‌ داكۆكیه‌كی پیشه‌یمان لێبكات و داوای مافه‌كانمان بكات له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌زگایه‌ی كاری تێدا ده‌كه‌ین. پێویستمان به‌ هه‌مواری یاسایی ڕۆژنامه‌گه‌ری ساڵی 2007 و هێنانه‌كایه‌ی یاسایی باش و پوخته كه‌ كاری ماس میدیاو و میدیای نوێ رێكبخات، ئه‌ویش به‌ فه‌راهه‌مكردنی ئازادییه‌كی ته‌واو بۆ كاری میدیای و ڕۆژنامه‌نووسان و، دانانی به‌ربه‌ستێك له‌ به‌رده‌م خراپ به‌كارهێنانی میدیا بۆ ناوزڕاندن و تانه‌و ته‌شه‌رو هێرشكردنه‌ مافی تاك و ئه‌وانی دیكه‌. ڕۆژنامه‌نووسان پێویستیانه‌ یاسایی سزادانی عێراق و خراپ به‌كارهێنانی ئامێره‌كانی مۆبایل به‌سه‌ریان جێبه‌جێنه‌كرێت، پارێزراوبن له‌ ده‌ستگیركردن به‌هۆی كاره‌كانیانه‌وه‌، یاسایه‌ك په‌سه‌ندبكرێت ئه‌رك و مافه‌كانی ڕۆژنامه‌نووس له‌ چوارچێوه‌ی یاسایه‌كی باش و مۆدێرن دیاریبكرێت. خۆم و كۆمه‌ڵێك ڕۆژنامه‌نووسی دیكه‌، ئاگاداری هه‌وڵه‌كانی دروستكردنی ئه‌نجومه‌نی باڵای ڕاگه‌یاندنین، ده‌مانه‌وێ له‌ ڕێگه‌ی كه‌مپین ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ له‌ بارببه‌ین، ئه‌گه‌ر هه‌ر سوور بوون له‌سه‌ر دروستكردنی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌، ئه‌وكات ئه‌و ده‌زگایه‌ و هه‌موو ئه‌وانه‌ی ده‌چنه‌ نێو ئه‌و دامه‌زراوه‌یه‌، به‌ ئه‌ندازه‌یه‌ك  بچووك ده‌كه‌ینه‌وه‌ كه‌ خۆشیان چاوه‌ڕێیان نه‌كردبێت، چونكه‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی به‌ دوای ئه‌م كاره‌وه‌ن جگه‌ له‌ خزمه‌تكردنی حزب و به‌ر ته‌سكردنه‌وه‌ی ئازادی، هیچ ئامانجێكی دیكه‌یان نییه‌ و ده‌یانه‌وێ بمانگه‌ڕێنه‌وه‌ دواوه‌وه‌.

نیاز حەسەن     خۆپیشاندانی هاوڵاتیانی عێراق هاوشێوەی وڵاتانی تر ، دیاردەیەکی سەردەمییە و زادەی دۆخی نەخوازراوی ژیان و گوزەرانی نەویستراوی خەڵکە ، بەهۆی پەتای گەندەڵی و نادادی و کێماسی خزمەتگوزاریە سەرەکیەکان ، کۆمەڵگە تووشی تەقینەوەی داواکارییە پەنگخواردووەکان بووەتەوە. دیارە خۆپیشاندان و دەربڕینی ناڕەزایەتی مافێکی رەوایەو بەشێکە لە مافە دیموکراتییەکان، بێگومان ئاستی گوزەران و ژیانی خەڵکی عێراق پاساوێکی روونە بۆ ئەنجامدانی چالاکی خۆپیشاندان. بە سەرنجدان لە پێکهاتەی سەرشەقام و گۆڕەپانەکان و پۆلێنکردنی ناڕەزایەتییەکان و شەنوکەوکردنی دروشمەکان، دەبینین سێ گروپ خەڵک بەشدارن لە رووداوەکان. هەریەک لەو سێ گروپە ئاراستەیەکی سەربەخۆی لەویتر گرتووەتەبەرو شەپۆڵێکی جیاوازی دروستکردووە. ئاراستەی یەکەم زووتر دەرکەوت و خواستەکانی خستەڕوو، واتە شەپۆڵی ناڕەزایەتی یەکەم پەیوەست بوو بە خواستەکانی چین و توێژە هەژار و کەمدەرامەت و خەڵکە زەحمەتکێشەکەی کۆمەڵگە. ئەوان لەبەرامبەر پەتای گەندەڵی و نادادی و بێکاری و خراپی خزمەتگوزارییەکان دەنگی ناڕەزایەتیان بەرز کردەوە. ئاراستەی دووەم لەگەڵ بەردەوام بوونی خۆپیشاندانەکان و هەڵکشانی توندوتیژییەکان سەریهەڵدا ، داواکارییەکانیان بۆ ئاستێکی تر بەرزکردەوە و دروشمەکان خۆی لە گۆڕینی کابینەی حکومەت بینیەوە. ئەم ئاراستەیە تێکەڵەیەک بوو لە لایەنگرانی رەوتە سیاسییەکان. ئاراستەی سێیەم لەگەڵ ئاڵۆزبوونی رەوشەکە سەریهەڵداو تێکەڵ بە ئەجێندای ناکۆکییە جۆراوجۆرەکانی گۆڕەپانی سیاسیی عێراق و لایەنە رکابەرەکان کرا. ئەم ئاراستەیە کێرڤی دروشمەکانی بردە نێو بازنەی دەستور و سیستمی سیاسیی عێراق.  دیمەنی سیاسیی و بارودۆخی گشتی عێراق چەند وێنەیەکی جیاواز نیشان دەدەن، چەمکی خۆپیشاندان و راپەڕین و شۆڕش تێکەڵ کراون. " تەسفیەی حیساباتی" نێوان لایەنە ناکۆکەکان هەوڵی راکێشانی دۆخەکە دەدات بەرەو چوارگۆشەی یەکەمی پرۆسەی سیاسیی عێراق. داوای هەمواری دەستور و یاسای هەڵبژاردن و لەکارخستنی کابینەی حکومەت و گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی ، چەند دروشمێکی سیاسیین وخوێندنەوەی جیاواز هڵدەگرن. ناوەڕۆکی دەستوری عێراق هیچ رێگریەکی لە چاکسازیی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی نەکردووە ، جەختی لە دابینکردنی ژیانێکی شایستەو خزمەتگوزاری و دادگەریی کردووەتەوە، خۆ ئەگەر بێت و دەستورەکە وەک خۆی جێبەجێ بکرێت سەرجەم داواکارییەکانی شەقام دێتەدی. هەموارکردنەوەی دەستور گەرەنتی نیە بۆ چاکسازیی و جێبەجێکردنی داواکارییەکان، چونکە ئەوکاتیش دەسەڵات دەتوانێ بە بیانووی جۆاوجۆر خۆی لە بەرپرسیارێتیەکان بدزێتەوە. ئاساییە پێداچوونەوە بە یاسای هەڵبژاردنەکان بکرێت بەجۆرێک دەرفەتی باشتر بڕەخسێنێت و رەچاوی بنەما دیموکراتییەکانی تێدا بکرێت. قەیرانەکانی ئێستای عێراق بەرەنجامی کەموکوڕیی سەرجەم کابینەکانی پێشووترەو زادەی رۆژێک و دووان نین . پێکهاتەی ئەتنیکی و ئاینی و مەزهەبی عێراق لەلایەک و پاشخانی دیکتاتۆرییەت و غیابی کەلتوری دیموکراتی لەلایەکی تر ، سیستمی پەرلەمانی دەکەن بە پێداوێستیی بنەڕەتی ، بە پێچەوانەوە سیستمی سەرۆکایەتی هیچ ئەگەرێک لەبەردەم دیموکراتیزەکردنی عێراق ناهێڵێتەوەو مەترسی گەورەی لێ چاوەڕوان دەکرێت.  هەموارکردنەوەی دەستور فێڵێکە بۆ لە قاڵبدانەوەی دەسەڵاتدارێتی لە عێراق ، گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی بۆ سەرۆکایەتی جگە لەوەی مەترسیەکی گەورەیە ، هیچ سوودێکیش بە ژیان و گوزەرانی خەڵک ناگەیەنێت ، لەبەر ئەوەی دابینکردنی گوزەرانێکی سەردەمیانە، پەیوەندیی بە سیستمی سەرۆکایەتییەوە نییە، بگرە لە سیستمی پەرلەمانی چانسی دابینکردنی خواستی خەڵک زیاتر دەبێت ، نموونەی وڵاتانی ئەوروپا نموونەی زیندوون. دەستوری ئێستای عێراق و سیستمی پەرلەمانی لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستانە، گۆڕینیان بەزیان دەشکێتەوە. بۆیە نابێت هەرێم بچێتە ژێر باری ئەو دوو هەنگاوە زیان بەخشە. چارەنووسی خۆپیشاندانەکان بەهەر ئەگەرێک کۆتایی بێت، داواکارییە بنەڕەتییەکانی وەک باشکردنی گوزەرانی خەڵک و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و خواستەکانی تر ، پێویستیان بە جێبەجێکردن هەیە، چونکە ئیتر شەقام ترسی شکاوەو هەموو کاتێک دەتوانێ بجوولێت. ئەگەر پرۆسەی سیاسیی پشت بە ناوەڕۆکی دەستور ببەستێت و داواکارییە رەواکانی خەڵک تێکەڵ بە ئەجێندای لایەنە سیاسییەکان نەکرێت، بەماوەیەکی کورتخایەن داوای شەقام جێبەجێ دەبێت، چونکە حکومەت لە راددەی فشارەکانی شەقام تێگەیشتووە. بە پێچەوانەوە کات بەفیڕۆدان بە هەمواری دەستور جگە لەوەی هاوڵاتیان لە چاوەڕوانی دەهێڵێتەوە، دۆخەکەش بە هەڵپەسێردراوی دەمێنێتەوە و ئەگەری لە گرێژنە دەرچوونی هەمیشەیی لێدەکرێت و شەڕی ناوخۆش دەبێتە ئەگەرێکی مەترسیدار بۆ هەمووان . بۆ ئەوەی بارودۆخی عێراق بەرەو ئاسایی بوونەوە بچێت و داواکانی خەڵک جێبەجێ بکرێن ، دەبێت یەک ئاراستە لە شەقامی ناڕازیی هەبێت و یەک پرۆژەش بۆ چارەسەریی بارودۆخەکە ئامادە بکرێت. فرە شەپۆڵی و چەندایەتی میکانیزمەکانی چارەسەریی ، جگە لە خولانەوە لە نێو بازنەی چاوەڕوانی و درێژەکێشانی رەوشی نەخوازراو ، شتێکی تری لێ سەوز نابێت.  بۆ ئەوەی متمانەی نێوان هاوڵاتیان و حکومەت بنیات بنرێت ، دەبێ ئیتر داهاتی عێراق لەلایەن حزب و بەرپرس و کەسایەتییە دەست رۆیشتووەکانەوە ، بۆ بەرژەوەندی تایبەت بەفیڕۆ نەدرێت ، بەڵکو ژیانێکی سەربەرزانە بۆ هاوڵاتیان دەستەبەر بکرێت و ئایندەیەکی  گەش بۆ چین و توێژە کەم دەرامەتەکان مسۆگەر بکرێت. خەڵک لە دروشمی حزبەکان و قسەی بێ کردەوە بێزار بووە، ئازار و مەینەتی جەماوەر پێویستی بە ساڕێژ بوون هەیە ، باشترین وەڵامیش جێبەجێکردنی داواکارییە رەواکانی خەڵکە ، ئەمەش بە چەسپاندنی سیستمی دامەزراوەیی راستەقینە دەکرێت ، نەک دەسەڵاتی حزب و گروپ

ئاراس فه‌تاح   جیهانی قسه‌ و كردارمان پڕن له‌ ناكۆكیی، به‌ڵام هه‌ركاتێك ناكۆكییه‌ك گه‌یشته‌ بنبه‌ستی تێگه‌یشتن، مانای ئه‌وه‌یه‌ گه‌یشتۆته‌ دۆخێك كه‌ به‌ لاتینییه‌كه‌ی پێیده‌ڵێن پارادۆكس Paradox (مفارقە) و به‌ كوردییه‌كه‌شی ده‌توانین به‌ "ناكۆكنمایی" وه‌ریبگێڕین. دیاره‌ ئه‌م زاراوه‌یه‌ چه‌ندین ڕه‌هه‌ندی فه‌لسه‌فیی و سایكۆلۆژیی و زمانه‌وانیی هه‌یه‌، به‌ڵام چه‌مكه‌كه‌ زۆر به‌ ساكاریی مانای ئه‌وه‌یه‌، قسه‌كه‌رێك یان بكه‌رێك پێچه‌وانه‌ی ئه‌و شته‌ بكات كه‌ پێشتر وه‌كو ڕاستییه‌ك نماییشیكردووه‌. پارادۆكس ئه‌وكاته‌ له‌دایكده‌بێت كه‌ ئایدیایه‌ك، رسته‌یه‌ك یان كرده‌یه‌ك له‌خودی خۆیدا هه‌ڵگری خه‌سڵه‌تی ناكۆكیی ناوه‌كیی بێت. ناسراوترین نموونه‌ی دۆخی پارادۆكس نموونه‌ی رێنماییه‌كانه‌. كاتێك رێنماییه‌ك له‌ناو باخچه‌یه‌كدا دانراوه‌ و له‌سه‌ری نووسراوه‌ چونه‌ژووره‌وه‌ قه‌ده‌غه‌یه‌! یه‌كه‌م پرسیار كه‌ لای بینه‌ر دروستده‌بێت، بریتییه‌ له‌: ئه‌ی چۆن ئه‌و ڕێنماییه‌ له‌وێ دانراوه‌! به‌هه‌مانشێوه‌ نموونه‌ی جگه‌ره‌كێشان، وه‌ستانی ئۆتۆمۆبیل یان ئۆتۆمۆبیلی جامڕه‌ش قه‌ده‌غه‌یه‌، كه‌چی زۆرینه‌ی به‌رپرسه‌ حیزبییه‌كان سه‌یاره‌ی جامڕه‌شیان پێیه‌ و له‌ هه‌موو شوێنێك پاركده‌كه‌ن و له‌ هه‌موو شوێنێكیش جگه‌ره‌ده‌كێشن. من له‌ ژیانی ڕۆژانه‌مدا به‌رده‌وام ڕوبه‌ڕووی ئه‌و پارادۆكسه‌ ده‌بمه‌وه‌ كاتێك بۆ كچه‌كه‌م ڕوونده‌كه‌مه‌وه‌ ده‌بێت له‌ شه‌قامێك بپه‌ڕێته‌وه‌ كه‌ خه‌تی زێبڕای له‌سه‌ر كێشرابێت، نیشانه‌ی په‌ڕینه‌وه‌ دانرابێت؛ بێگومان له‌ هه‌رێمی ئێمه‌دا به‌و دوو هێمایه‌ش رێنماییه‌كان رێزیان لێناگیرێت، بۆیه‌ تاسه‌یه‌كیشیان له‌سه‌ر شه‌قامه‌كه‌ دروستكردووه‌. هه‌ر كاتێك من و كچه‌كه‌م سه‌رباری ئه‌م هه‌موو نیشانه‌ و رێگره‌ یاسایی و هاموشۆیانه‌، ویستوومانه‌ بپه‌ڕێینه‌وه‌، نه‌ك شۆڤێری ئاسایی ناوه‌ستێت، به‌ڵكو پۆلیس و ئاساییش و ته‌نانه‌ت پۆلیسی هاتوچۆش بۆمان نه‌وه‌ستاوه‌. هه‌موو جارێك كچه‌كه‌م ئیحراجمده‌كات و ده‌پرسێت: بابه‌ بۆچی ئه‌و سه‌یارانه‌ له‌سه‌ر خه‌تی زێبڕا بۆمان ناوه‌ستن، خۆ ئێمه‌ مافی په‌ڕینه‌وه‌مان هه‌یه‌؟ منیش بۆئه‌وه‌ی بیخه‌مه‌ پێكه‌نین، پێیده‌ڵێم كچی خۆم، وابزانه‌ ئه‌وان زێبڕاكه‌ن و ئێمه‌ش ده‌بێت رێز له‌ مافی ئاژه‌ڵان بگرین. با هه‌ڵوه‌سته‌یه‌كی خێرا له‌سه‌ر پارادۆكسه‌ سیاسییه‌كانی هه‌رێم بكه‌ین. پارادۆكس ئه‌وه‌یه‌ ده‌سه‌ڵاتێكت هه‌بێت كه‌ له‌ به‌غدا دژ به‌ توندوتیژیی بێت به‌رامبه‌ر به‌ خۆپیشانده‌ران و له‌ هه‌رێمی كوردستانیش نه‌ك هه‌ر شه‌ق له‌ مامۆستایانی ناڕازیی هه‌ڵده‌دات، به‌ڵكو خۆپیشانده‌ره‌كان چه‌ند ته‌به‌ق شوشه‌ی باره‌گای حیزبه‌كه‌یان شكاندبێت ده‌ هێنده‌یان لێ ده‌كوژێت و بریندار ده‌كات. پارادۆكس ئه‌وه‌یه‌ كه‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتی خۆسه‌ریی له‌ ڕۆژئاوای كوردستان بڵێت ده‌سه‌ڵاتێكی دیكتاتۆرییه‌ و ڕێگه‌ به‌ فره‌یی حیزبیی نادات، كه‌چی خۆشت جگه‌ له‌ سه‌ری خێزانه‌كه‌ی خۆت رێگه‌ به‌ هیچ سه‌رێكی تر نه‌ده‌یت وڵات به‌ڕێوه‌به‌رێت. پارادۆكس ئه‌وه‌یه‌ كۆنترین حیزبی باوكی كوردیی 73 ساڵ ته‌مه‌نێتی، كه‌چی ته‌نها به‌ مردنی سه‌رۆكه‌كه‌ی، یه‌كێكی تر به‌ سه‌رۆكی نوێ هه‌ڵده‌بژێرێت، ئه‌ویش كوڕه‌كه‌یه‌تی. ئه‌م كولتووره سیاسییه‌ش بووه‌ به‌ قوتابخانه‌یه‌ك بۆ هه‌موو حیزبه‌ دیموكراسییه‌كانی تری هه‌رێم، كه‌ كوڕه‌كان ته‌وریسی سیاسییان له‌ باوكیانه‌وه‌ بۆ به‌جێده‌مێنێت و زمان لووس و عه‌قڵ لووسه‌كانیش پاساوی بۆده‌هێننه‌وه‌ و تیۆریزه‌ی ده‌كه‌ن. پارادۆكس ئه‌وه‌یه‌ داوای دابینكردنی هه‌لی كار و یه‌كسانیی و عه‌داله‌ت له‌ دابه‌شكردنی بكه‌یت، كه‌چی چه‌ندین ساڵه‌ جگه‌ له‌ یه‌كه‌مه‌كانی زانكۆ تاكه‌ یه‌ك خوێندكار دانامه‌زرێنرێت و به‌رامبه‌ر به‌وه‌ش ئه‌ندامانی حیزب و منداڵه‌كانی خۆیان به‌ بێ بوونی مه‌رجی پێویستی ئه‌كادیمیی و یاسایی، به‌ وه‌زیر و سه‌فیر و سه‌رۆكی زانكۆ و به‌ڕێوبه‌ری گشتیی و ڕاوێژكار و هتد، ته‌تویج ده‌كه‌ن. پرۆسه‌ی پاڵاوتنی په‌رله‌مانتارانیش‌، ده‌ستی هه‌ر بۆ نابه‌م. هه‌رچی پارادۆكسی به‌ناو ئۆپۆزیسیۆنیشه‌، ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر زۆرینه‌ی ئه‌ندام په‌رله‌مه‌نتاره‌كانی خۆی له‌ده‌ستداوه‌ كه‌ خه‌ڵك متمانه‌ی پێبه‌خشیون، كه‌چی به‌پاساوی ئه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات متمانه‌ی خه‌ڵكی له‌ده‌ستداوه‌، هه‌ڕه‌شه‌ی ڕاپه‌ڕین ده‌كات. له‌ زانستی سایكۆلۆژییدا زاراوەیەک هه‌یه‌ پێی ده‌گوترێت Psychological projection كه‌ به‌ عه‌ره‌بییه‌كه‌ی كراوه‌ به‌ (إسقاگ نفسی). ئیسقاگی سایكۆلۆژی زاراوه‌یه‌كه‌ سیگمۆند فرۆید دایهێناوه‌ و مه‌به‌ستی له‌و كه‌سانه‌یه‌ كه‌ عه‌یب و خه‌وشه‌كانی خۆیان، ئاره‌زووه‌ چه‌پێنراو و خواستە شه‌ڕانگیزیی و جنسییه‌كانی خۆیان، به‌ كه‌سانی تر ده‌به‌خشن، بۆئه‌وه‌ی بەرائەزیمەی خۆیان بكه‌ن و ھەموو گومانێک لەسەرخۆیان لاببه‌ن. ئیسقاگی نه‌فسیی یه‌كێكه‌ له‌ نه‌خۆشییه‌ هه‌ره‌ كوشنده‌كانی ناو هه‌م كایه‌ی سیاسیی و هه‌م كایه‌ی رۆشنبیریی ئێمه‌؛ كه‌سی درۆزن هه‌موو كه‌سێك به‌ درۆزن ده‌زانێت، بۆئه‌وه‌ی درۆزنبوونی خۆی بشارێته‌وه‌. كه‌سی گه‌نده‌ڵ به‌هه‌مانشێوه‌ هه‌موو دونیا به‌ گه‌نده‌ڵ ده‌زانێت، بۆئه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵیی خۆی په‌رده‌پۆش بكات. كه‌سێك خۆی فاشییانه‌ بیرده‌كاته‌وه‌، كه‌چی نه‌یارانی خۆی به‌ فاشیی و ناسیۆنالیست و نه‌ژادپه‌رست ناوزه‌دده‌كات. كه‌سێك بۆئەوەی ئارەزووە سێکسییەكانی خۆی بشارێتەوە لەھەمووان زیاتر قسە بەو ئارەزووە سێکسییانە دەڵێت كه‌ خۆی به‌په‌نهانیی حه‌زی لێیه‌تی و كه‌چی ئیدانەیان دەکات، هتد. كولتوورێكی مه‌سفه‌رگه‌رایی ڕۆشنبیریی به‌رهه‌مهاتووه‌ كه‌ پڕه‌ له‌ ڕۆژنامه‌نووس و هونه‌رمه‌ند و ئه‌دیبی ئه‌خلاقلووس و زمانلووس و عه‌قڵلووس، ئه‌وانه‌ی كه‌ چ ده‌زگایه‌كی حیزبیی مووچه‌ی پێترۆدۆلاری بۆ ببڕێته‌وه‌، له‌وێ ده‌وار هه‌ڵده‌خه‌ن، كه‌چی بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌ده‌كه‌ن سه‌ربه‌خۆ و هاوسه‌نگ و ویژدانی ئه‌خلاقیی كۆمه‌ڵگان. ئه‌مانه‌ جورئه‌تی نووسینی وتارێكی ره‌خنه‌ییان له‌ سه‌ر ده‌سه‌ڵات نییه‌، تاقه‌ت یان شه‌هامه‌تی ئیمزاكردنی به‌یاننامه‌یه‌كیشیان نییه‌ دژ به‌و هه‌موو ڕووداوه‌ مه‌ترسییدارانه‌ی كۆمه‌ڵگا و ناوچه‌كه‌ی ئێمه‌، كه‌چی بوختان بۆ ئه‌وانه‌ هه‌ڵده‌به‌ستن كه‌ به‌رپرسیارێتیی ئه‌خلاقیی و سیاسیی هه‌ڵده‌گرن و بێده‌نگنابن؛ به‌ بۆچوونی ئه‌وان هه‌ر ئه‌مانه‌ش به‌ر‌پرسیارن له‌ شكستی ریفراندۆم و دروستنه‌كردنی ده‌وڵه‌ت و ته‌نانه‌ت خۆكوژیی نووسه‌رێك و هه‌موو نه‌هامه‌تییه‌كانی تری كۆمه‌ڵگای ئێمه‌. كۆی ئەم دیاردانه‌ له‌ دونیای سیاسه‌ت و رۆشنبیریی ئێمه‌دا ھێمای داڕمانێکی ئەخلاقیی گەورەن، بەرلەوەی ھێمای كه‌وتنی فیکر و بیرکردنەوە و بێنرخکردنی ھەموو فۆرمەکانی به‌رگریی و بەرپرسیارێتیی بن. شه‌رمئاوه‌رترین پارادۆكسی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی له‌ هه‌ولێریش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پاش گه‌مژه‌یی ریفراندۆمه‌كه‌ی، باس له‌ داگیركاریی كه‌ركوك و ناوچه‌ دابڕێنراوه‌كانی تر ده‌كات له‌لایه‌ن له‌شكری ده‌وڵه‌تی عێراقه‌وه‌، كه‌چی داگیركاریی له‌شكری توركیی له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌ برینداركردنی سه‌روه‌ریی خاك و نیشتیمان نابینێت. له‌كاتێكدا گه‌لی عێراق دژ به‌ درۆی چاكسازیی و حه‌قیقه‌تی تاڵی گه‌نده‌ڵییه‌كی بێوێنه‌ له‌ مێژووی ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان، چوونه‌‌ته‌ سه‌ر شه‌قامه‌كان و داوای خزمه‌تگوزاریی و دادپه‌روه‌ریی و گۆڕینی سیسته‌می تائیفیی ده‌كه‌ن و حكومه‌ت و په‌رله‌مانی عێراقیان خستۆته‌ په‌له‌پروزكێی چاكسازیی، كه‌چی كۆی حیزبه‌ كوردییه‌كان له‌م خوله‌ی په‌رله‌ماندا بێده‌نگترین بوونه‌وه‌ری سیاسیی مێژووی دوای ڕاپه‌ڕینی هه‌رێمن به‌رامبه‌ر به‌ نادیاریی گرێبه‌سته‌كان و مووچه‌ پاشه‌كه‌وتكراوه‌كان و بودجه‌ و كارنامه‌ی چاكسازیی كابینه‌ی نۆیه‌می حكومه‌ته‌كه‌ی پارتیی و یه‌كێتی و گۆڕان. له‌كاتێكدا له‌ هه‌ولێری پایته‌خت ئاماده‌سازیی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوورێكی سه‌رۆكایه‌تیی بۆ هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت، كه‌چی له‌ به‌غدا شین بۆ ده‌نگۆی گۆڕینی ده‌ستووری عێراق له‌ سیسته‌می په‌رله‌مانتارییه‌وه‌ بۆ سیسته‌می سه‌رۆكایه‌تی، ده‌گێڕن. له‌وده‌مه‌ی هه‌ردوو حیزبه‌ سوڵتانییه‌كه‌ و خێزانه‌ سیاسییه‌كانی تر، به‌ ریفراندۆمه‌ فاشیله‌كه‌یان ده‌ستووری عێراقیان پێشێلكرد و كاره‌ساتێكی نیشتیمانییان بۆ هه‌رێمی كوردستان دروستكرد، كه‌چی ئێستا له‌ژێر پاساوی پاراستنی مافه‌ ڕه‌واكانی گه‌لی كورد، به‌رگرییه‌كی سه‌رسه‌رخت له‌ ده‌ستووری هه‌مان ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ی عێراق ده‌كه‌ن كه‌ ده‌یانویست بای بای لێبكه‌ن. له‌كاتێكدا له‌ڕابردوویه‌كی نزیك، چ پێش ریفراندۆم و چ دوای ریفراندۆمه‌كه‌یان، چاره‌نووسی كه‌ركوك و ناوچه‌ جێناكۆكه‌كانیان به‌ره‌و نادیارییه‌كی مێژوویی برد و چه‌ند ساڵێكه‌ ناتوانن له‌سه‌ر پارێزگارێك ڕێكبكه‌ون، كه‌چی له‌ ئێستادا دووباره‌ ده‌ستیانكردۆته‌وه‌ به‌ ڕشتنی فرمێسكی تیمساح بۆ ماده‌ی 140و ده‌ڵێن كورد له‌مه‌ترسییدایه‌! بارزانی به‌ناوی باره‌گاكه‌یه‌وه‌ ده‌ڵێت: خەڵكی كوردستان زۆر چاك دەزانێت كێن ئەوانەی سازش دەكەن و ئه‌وی تریشیان ده‌ڵێت: سازشکردنی بارزانی دەربارەی مادەی 140 قبوڵناکەین. نوێترین وێنه‌ی پارادۆكسیش كه‌ بینبێتم، بریتیی بوو له‌ ریكلامێكی وه‌زاره‌تی به‌رگریی عێراق بۆ هاندانی گه‌نجانی عێراق به‌ گشتیی و هه‌رێمی كوردستان به‌تایبه‌ت، بۆئه‌وه‌ی له‌ خوله‌كانی هێزی ئاسمانیی سوپای عێراقدا به‌شداربن و ببن به‌ فرۆكه‌وانی جه‌نگیی. ئه‌و ریكلامه‌شم ته‌نها له‌به‌رده‌م ده‌رگای مۆنۆمێنته‌كه‌ی شه‌هیدانی كیمیابارانی شاری هه‌ڵه‌بجه‌دا‌ بینیوه‌، كه‌ له‌ناوه‌وه‌ فرۆكه‌یه‌كی سوخۆی كۆنی ڕوسی تێدا پارێزراوه، وه‌ك ڕه‌مزێك بۆ كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه‌. هه‌ر كاتێك په‌یوه‌ندی نێوان كۆمه‌ڵگا و ده‌سه‌ڵات پڕبوو له‌ پارادۆكس، ته‌نها كۆمیدیا ده‌توانێت به‌باشترین شێوه‌ ته‌عبیر له‌و هه‌موو ناكۆكییه‌ ئاڵۆزانه‌ بكات و توانای داماڵینی ده‌مامكه‌كانی جیهانی كۆمه‌ڵایه‌تیی و سیاسیی و په‌روه‌رده‌یی و ڕۆشنبیریی هه‌بێت. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئه‌م هه‌رێمه‌ی ئێمه‌ لێوانلێوه‌ له‌ نموونه‌ی حوكمدان و قسه‌ و وێنه‌ی پارادۆكسی سیاسیی تراژیدیی و كۆمیدیی، كه‌چی تاوه‌كو ئێستا نه‌یتوانیوه‌ (باسم یوسف)ێك دروستبكات و به‌رنامه‌یه‌ك هاوشێوه‌ی به‌رنامه‌ی "البرنامج"ه‌كه‌ی ئه‌و به‌رهه‌مبهێنێت.