سالار مەحمود بەپێی دەستوری عیراق زمانی کوردی زمانی فەرمی دەوڵەتە، پێکەوە لەگەڵ زمانی عەرەبی.  لەمادەی چواری دەستور چەسپاوە.  حکومەتی علاوی و مالکی و عەبادی و عبدالمهدیش گرنگی بە زمانی کوردی لە راگەیاندن و گوتاری فەرمی حکومەت نەدرا. کازمی بەجیاواز لەوان لەتویتەر بەزمانی کوردی راگەیەنراو دەرئەکات. هێشتا ئەمە بەس نیە. پێویستە لە رۆژنامەی فەرمی وەقائع  و لە ناوەندەکانی دەرەوەو نوێنەرایەتیکردنی دیبلۆماسی و رەسمی زمانی کوردی بەکار بهێنرێت. نابێ شەرم لە زمانی خۆمان بکەین. شەرم ئەوەیە زمانی کوردی بەکار نەهێنرێت. ئیتر بەسە خۆ بەکەم زانین. زمانی کوردی دەوڵەمەندترە لە زمانەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە عیراق رەسمیە رێزنەگرتن لێی پێشێکاری دەستورە.  لەماوەی رابردوودا چەن پەرلەمانتارێک لە پەرلەمانی عیراق بە کوردی مداخەلەیان کردو لەلایەن هەندێ لە شۆڤێنیەکان کاردانەوە دروت بوو، تووشی شڵەژان و دەنگەدەنگ بوون.  ئەم رەفتارە دژی بنەماکانی شەراکەت و دەستور بوو، بۆیە پێویستە بەفەرمی لە ئاخاوتن و گفتوگۆکاندا بەکار بهێنرێت و، بەردەوام بدرێ بە گوێی هەموو لایەکداو بچێتە پرۆتۆکۆڵی دانیشتنەکانەوەو تۆمار بکرێت. لەهەمان مادە چواری دەستور بڕگەکانی تردا ئاماژە بە چاپی نەختینەو پول و پاسپۆرت و رۆژنامەی فەرمی دەکات، کازمی بە زمانی کوردی جیاوازی لەگەڵ ئەوانی پێش خۆی دروستکردوە. سەرەتایەکی باشە هیوادارم لە پشتیوانی مافە دەستوریەکانی کوردستانی عیراق دەست پێشخەر بێت. ئەگەر ئەمە بکات مێژوویەکی جوان بۆ خۆی تۆمار دەکات وەک چۆن ئەوانی پێشتری نەیانتوانی لەلای کورد ئەو مێژووە تۆمار بکەن. کەواتە لەم پرۆسەدا تەرجەمەکردنی بەرنامە حکومیەکەیەتی کەتیایدا هاتووە بەپێی دەستور کار دەکات بۆ چارەسەر کردنی کێشە هەڵپەسێراەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی ئیتحادی. زیندووکردنەوەی رێکەوتنی ساڵی ۲٠۱۹ ی نێوان هەردوو لا گونجاوترین میکانیزمەو هەردوو لاش خۆیان ئامادە بکەن بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکانیان لەو چوارچێوەیەدا. کازمی دەرفەتێکی نوێیە، بۆ بەردەوامی مووچەی فەمانبەران و وەرگرتنی شایستەییەکان و هەنگاوان بۆ چارەسەرکردنی کێشە هەڵپەسێراوەکانی تر.

بێستون فایەق ئەوەی هەموو خولێکی هەڵبژاردن پارتی کادری خۆی لە رێگەی پێکهاتەکانەوە دەنێرێتە پارلەمان کەلێنێکی گەورە و زۆر رونی یاسای ژمارە یەکی هەڵبژاردنی پارلەمانی کوردستانه کە ساڵی ١٩٩٢لە سەرەتاکانی دەست بەکاربونی خولی یەکەمی پارلەمانی کوردستاندا پەسەند کراوە و لە خولەکانی دواتردا چەندین جارهەموار کراوەتەوە ، لە بنەڕەتدا ئەم ١١ کورسیە بەم میکانیزمەو بەم جۆرەی ئێستا پلانێکی وردی تەکنیکی و یاسایی بوە لە بەرژەوەندی پارتی نەک بۆدەستەبەری مافی پێکهاتەکان ، ئەگەرچی یاساکە  ١١ کورسی وەک سیستمی کۆتا بۆ پێکهاتەکانی تورکمان و مەسیحی و ئەرمەن دیاری کردوە و تەنها هاوڵاتی ئەو پێکهاتانە دەتوانن کێبڕکێی لەسەر بکەن بەڵام گرفتەکە ئەوەیە رێگەی لەوە نەگرتوە دەنگدەری دەرەوەی ئەو پێکهاتانە دەنگ بە کاندیدی پێکهاتەکان بدەن . پێکهاتەکانی کوردستان مافی تەواوی بەشداری سیاسی و بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستانیان هەیە ، لە پێشدا پێویستە هەوڵ و هەنگاوی یەکەمی هەموو لایەنەکان بەتایبەت یەکێتی و گۆڕان هەموارکردنی ئەم یاسایەو گەڕانەوەی ئەو کورسیانە بێ بۆ نوێنەری راستەقینەی ئەو پێکهاتانە خۆیان ، بە جۆرێک بە رەچاوکردنی ژمارەی دانیشتوانی هەموو پێکهاتەکانی کوردستان بەوانەشی کە ئـێستا کورسیان بۆ دیاری نەکراوە  ژمارەی کورسی پێکهاتەکان کەمبکرێتەوەو لە رێگەی جیاکردنەوەی تۆماری دەنگدەرانی پێکهاتەکانەوە پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدانی پێکهاتەکان لە بازنەیەکی تایبەتدا جیابکریتەوە کە جگە لە دەنگدەرانی خۆیان دەنگدەری گشتی کوردستان مافی دەنگدانی بە کاندید و لیستی ئەو پێکهاتەنە نەبێ وەک ئەوەی ئێستا یاساکە رێگە دەدا و هەموجار پارتی کادری خۆی بەناوی پێکهاتەکانەوە دەنێرێتە پارلەمان . هەرچەندە لە خولی پێشوی پارلەماندا هەوڵێکی لەوشێوەیە دراو لیژنەیەکی هەماهەنگی لە نێوان فراکسیۆنەکانی گۆڕان و یەکێتی دروست کرا کە دواجار بە داخستنی پارلەمان ئەو هەوڵەش لەبار برا ، بۆ دۆخی ئێستای پارلەمان کەپارتی خاوەنی زۆرینەی ئەندامان و دەستەی سەرۆکایەتی پارلەمانە دەست بردن بۆ هەموارکردنەوەی یاساکە ئاسان نابێ ، بۆیە تا ئەو کاتەی پێکهاتەکان ئەم مافەیان بۆ دەگەڕێتەوەودەبنە خاوەنی نوێنەری راستەقینەی خۆیان هەموو لایەنەکانی تر مافی ئەوەیان هەیە هاوشیوەی ١٠٠ کورسیەکەی دیکە کیبڕکێ لەسەرئەم ١١ کورسیەش بکەن ، بۆئێستا پێشنیازی واقعی ئەوەیە ژوری هەلبژاردنی گۆڕان و مەکتەبی هەڵبژاردنەکانی یەکێتی و لایەنەکانی دیکەش ئامادەکاری بکەن و بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو بچنە کیبڕکێی بردنەوەی ئەو ١١ کورسیەی پارلەمانی کوردستانەوە  .

ئادەم ئاودەل لە دوای روخانی رژێمی بەعس و سەرلەنوێ بنیات نانەوەی عێراق ، کورد پێگە و سەنگێکی کارا و کاریگەری ھەبوو لە گۆرەپانی سیاسی عێراق و بە یەکێک لە کۆڵەکە ھەرە سەرەکیەکانی بنیاتنانەوەی عێراق دادەنرێت . سەرکردەکانی  کورد ھەر لە (مجلیس حوکم) و حکومەتی ئینتیقالی تا یەکەم ھەڵبژاردنی پەرلەمان رۆلێکی گەورەیان پێدرا و جگەلەمەش لە پرۆژەی نوسینەوەی دەستوری عێراق بەشدارێکی ھەرە کاریگەربون بۆ چەسپاندنی بەشێکی زۆر لە مافە دەستوری و یاساییەکانی نەتەوەی کورد.  بەڵام بەرە بەرە کورد لە بەغدا پاشەکشەی کرد و بەشێکی زۆری ئەو دەسەڵاتەی ئەوکات ھەیبو نەیما ، لە پێشتردا جگە لە پۆستی سەرۆک کۆمار و جێگری سەرۆک وەزیران و جێگری سەرۆک پەرلەمان ، کورد وەزارەتێکی سیادی و چەندین وەزارەتی خزمەتگوزاری پێ ئەدرا ، ئەمە جگە لە پۆستە باڵا و کاریگەرەکانی ناو دامەزراوەکانی حکومەتی عێراق لە نێویاندا سوپاسالاری عێراق و بەرپرسی ھێڵی فرۆکەوانی سەربازی عێراق و چەندان بەرپرسیارەتی تری گرینگ . بەڵام وەک دەبیندرێ ئێستا کورد لە ئەنجومەنی وەزیران تەنھا سێ وەزارەتی بۆ دا ئەندرێت و پۆستە بالاکانیشی بەرە بەرە لێ سەندرێتەوە . لە ھەمویشی ترسناکتر پێشتر گەر کورد رەزامەندی سەرەکی نەبوایە لە پێک ھێنانی حکومەت مەحال بوو کابینەی حکومەت پێک بھێندرێت بەڵام لە کابینەکەی (عبادیی)یەوە،  زەنگە مەترسیدارەکە لێدرا و لایەنە سیاسیەکانی عێراق بێ ئەوەی چاوەرێی کورد بکەن لە پەرلەمانەوە دەنگدان بۆ کابینەکەی عبادی دەستی پێکرد ، ئەمە لە کاتێکدا کە لە ساڵی( ٢٠٠٦ ) شیعەکانی عێراق زۆر ویستیان (ابراھیم جعفری )بۆ سەرۆک وەزیران کاندید بکەنەوە بەڵام کورد رێگری لێکرد و ھەر لەسەر داوای کورد (نوری کامل مالکی ) بو بە سەرۆک وەزیرانی عێراق کە کورد ئومێدێکی زۆری پێ بوو چونکە بە یەکێک لە دۆستەکانی کورد ھەژمار دەکرا .  تەنانەت لە دیاریکردنی (عادل عبدالمھدی)ش ، کورد ھیچ پرس و رایەکی پێ نەکرا و ناکۆکیەکانی نێوماڵی شیعی وای کرد کۆکـ بن لەسەر (عبدالمھدی )وەک کەسایەتییەکی شیعی سەربەخۆ . دواتریش لە دوای دەست لەکارکێشانەوەی (عادل عبدالمھدی )سێ کەسی تر بۆ پێکھێنانی حکومەت راسپێردران کە (کازمی ) دواھەمینیان بوو ، ھیچ کامیان بە پرس و راوێژ کردن بە کورد نەبوو ، ھەربۆیە کورد بە ناچاری و لە ژێر فشاری نێودەوڵەتی دوای ماراسۆنەکە کەوت .  ئێستا کورد لە عێراق لەـھەرە خراپترین ساتەکانیدایە لە دوای پرۆسەی ئازادییەوە ، نەک ناتوانێ کار بۆ جێ بەجێکردنی ماددەی (١٤٠ ) و ناوچە جێ ناکۆکەکان بکات ، تەنانەت موچە و شایستەداراییەکانی ھەرێمیشی پێ زامن ناکرێت و رۆژانە ئەو کێشانە سەرھەڵئەدەنەوە .  بەشێکی زۆری ئەو دەرھاویشتانە دەگەرێتەوە بۆ نا روونی خیتابی سەرکردایەتی کورد بەتایبەت لەسەروبەندی ریفراندۆم و دواتریش کە ھەمیشە بەغدایان وەک دوژمن ناو ئەبرد نەک وەک بەشێک لە ولات . ئەو خیتابەش لە لایەن سەرۆکایەتی ھەرێمی ئەوکاتەوە ئاراستە ئەکرا ، ئەمەش کاردانەوەی توندی شەقامی عرەبی و ھێزە سیاسیەکانی بەغدای لێکەوتەوە . بە واتایەکی تر توندی خیتابی سیاسی و نەتەوەیی کوردی (مالکی و عبادی)  و ھاوشێوەکانی لە بەغدا بۆ دروست کردین . ئێستا پێگەی کورد تەنانەت لە لایەن وڵاتانی ئەمریکا و ئێرانیش وەک پێویست بە ھەند وەرناگیرێ ، جگە لەوەی ھیچ ھەڵوێستێکی روونیان لەمەڕ برینی موچە و بودجەی کوردەوە نیە ، تەنانەت بۆ پێکھێنانی حکومەتیش ھەڵوێستی کورد زۆر جێگەی بایەخ نیە .  لاوازی و بێ دەسەڵاتی ئێستای کورد لە بەغدا چەندە پەیوەستە بە فشار و سیاسەتەکانی بەغداوە دوو ھێندەش دەگەرێتەوە بۆ ھەڵە و نەبونی ئامانجی ستراتیژی سیاسی کورد لە بەغدا ، کە وەک پێویست نەیتوانیوە ئەو قەناعەتە لای بەغدا دروست بکات کە دەیەوێ وەک شەریک لەو وڵاتە بەشدار بێت ، ھەمیشە مەکینەیەکی ئیعلامی بێزارکەر دژی بەغدا لە ھەرێم ئیشی کردووە و پارتی و بارزانی دەعمیان کردوە ، زیندوترین نمونەش ئێستایە کە وەفدی ھەرێم بۆ دانوستان لە بەغدایە کەچی ئیعلامی ئەم برادەرانە تەشھیر و ھەرەشە نەما لە بەغدای نەکەن .

هیوا سەید سەلیم   کۆبوونەوەی رۆژی ٧ی ئایاری پەرلەمانی کوردستان، کە تایبەت بوو بە هەڵگرتنی پارێزبەندی لەسەر پەرلەمانتاری کۆمەڵی ئیسلامی سۆران عومەر، ئەندام پەرلەمانەکانی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینیەکانی خستە بەردەم هەڵوێستێک کە بەهۆی بەشداریان لەو دایشتنە و تەواوکردنی نیسابی کۆبووونەوەکە، رووبەڕوی شەڕێکی راگەیاندن بوونەتەوە، کە لە ئەساسدا شەڕی ئەوان نیە، بگرە شەڕی بەوەکالەتی هێزە دەسەڵاتدارەکانە. شایانی باسە جاری یەکەم نیە پەرلەمانتاری پێکهاتەکان، بەهۆی هەڵوێستەکانیان لە پەرلەمانی کوردستان، پڕوشکی  ئاگرەی شەڕێکیان بەردەکەوێت، و دەکرێنە ئامانجی ڕەخنەی ئەوانی دیکە،  و واش بڕوات بە ئاگری ئەو شەڕە دەسوتێن. پێکهاتە نەتەوەیی و ئاینیەکان کە زۆربەی جار بۆ ناشیرینکردنیان پێیان دەوترێت کەمینەکان، لە هەرێمی کوردستان بەهۆی خرابی لە شێواز و ئالیەتی هەڵبژاردن، نوێنەرایەتیان لە لایەن  دەسەڵات دەقۆزرێتەوە، بۆیە هەر ئەوەشە دەبێتە هۆکاری ئەوەی لە نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی خۆیان بێبەش بن، کە سەرەنجام   ڕەنگدانەوەی لەسەر هەڵوێستەکانیان دەبێت لە نێو پەرلەمانی کوردستان، ئێ خۆ واشە ئەو لایەنەی کە لە هەڵبژاردن هاوکار و پشتیوانی کردوون چاوی لەوەیە لە رۆژێکی وادا ئەوان بەهانایەوە بێن. ئەگەر دیقەت بدەن قسەکانی یەکێک لەو پەرلەمانتارانە لەو کۆبوونەوەی باسمانکرد، نیگەرانی زۆری پێوەدیاربوو، بەوەی ئەوان حەزناکەن لەو ململانێیە بخزێندرێن. بۆیە لە پێناو زامنکردنی نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی پێکهاتەکان، و خۆبەدوورگرتنی ئەو پێکهاتانە لە ململانێیەک،  کە ئەرکی ئەوان نیە، کاتی ئەوە هاتووە خۆیان لە پەرلەمانی کوردستان پڕۆژە یاسایەک ئامادەبکەن، کە تیایدا زامنی نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی پێکهاتەکانی کوردستان بکات، و ڕێگری بکات لە دەستوەردانی هەر هێزێک لە کاندیدکردن و دەنگدان بە نوێنەرەکانیان. ئەوەشیان بەوە دەکرێت کە لەو پڕۆژە یاسایەی پێشکەشی دەکەن،  پێداگیری بکەن لە جیاکردنەوەی لیستی دەنگدەری پێکهاتەکان، بەشێوەیەک کە سندوقی دەنگدانیان جیابکرێتەوە لەو شوێنەی ئەوان کە دەنگی بۆدەدەن. راستیەک هەیە ئەویش بەوەی هەر پێشنیارێک بۆ پرۆژە یاسایەک کە بۆ ئەو مەبەستە پێشکەش بکرێت،  ئەگەر لە لایەن خودی پێکهاتەکان ئامادەنەکرێت، و ئامانج لێی دەربازبوون نەبێت لەو دۆخەی تێیکەوتوون، نە قەبوولکراو دەبێت و نە بە ئاسانیش لە پەرلەمان تێدەپەڕێت.  چونکە دەخرێتە ناو گەمەی ململانێکە، بەڵام ئەگەر پڕۆژەی یاسای خۆیان بێت ئەوا جگە لەوەی زامنی نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی تایبەت بە خۆیان دەکات، و پرۆژەکەش لەلایەن زۆرینەی پەرلەمانەوە پشتیوانی لێدەکرێت. بەدەر لە ئەوان هەر لایەنێکی دیکە پڕۆژەی هەمواری یاسایی هەڵبژاردن تایبەت بە دەنگدان و هەلبژاردنی پێکهاتەکان پێشکەش بکات،  نەک پشتیوانی زۆرینەی پێ مسۆگەر ناکرێت، بگرە ئەویش دەخرێتە ناو ئەو گەمەیەی کە ئێستا نوینەرایەتی پێکهاتەکانی تێکەوتوون، لە پشتیوانی لە لایەنێک و دژایەتیکردنیان لە لایەن لایەنەکانی دیکەوە. لەوانەیە بپرسن کە ئایا ئەو کارە بەوانە دەکرێت کە بەدەنگی خۆیان نەچووونەتە پەرلەمان؟ ئەمەیان راستیەکی تاڵە و نکۆڵی لیناکرێت، بەڵام خۆ ناشکرێت تا سەر نوێنەرایەتی پێکهاتەکان بەو شێوەیە بمێنێتەوە، بۆیە ئەگەر دوو پەرلەمانتاریش لە کۆی ١١ پەرلەمانتاری پێکهاتەکان پرۆژەیەکی لەو شێوەی باسمانکرد پێشکەش بکەن،  گرنگە و پشتیوانی لێدەکرێت، بۆیە کاتی ئەو دەستپێشخەریە هاتووە. لە کۆتاییدا دەڵێین نەشەڕی نوێنەراتی پێکهاتەکان چارەسەری ئەو دۆخەی ناو پەرلەمان دەکات، نە ئەوانیش لە شەڕی راگرتنی باڵانس و بوونە پارسەنگ بۆ لایەنێکی دەسەڵات قازانج دەکەن، بگرە چارەسەر لە هەمواری یاسایی هەڵبژاردنە، هەر ئەویش دەتوانێت نوێنەرایەتی  پێکهاتەکان لە هیزی پارسەنگەوە بگۆڕێت بۆ نوێنەرایەتی ڕاستەقینە.  

نەبەز جەلال :                                                                         پاش ددان بەخۆداگرتن و پشتیوانیەکی زۆری بزوتنەوەی گۆڕان، بۆ گەڕاندنەوەی یٔاشتەوایی و هێمنی پرۆسەی سیاسی و یەکگرتوویی هەرێمی کوردستان، وەک هێزیکی کاریگەری سیاسی ناوچەکە ، کەوتۆتە دۆخێکی یٔاڵۆز و ھەڵواسراوەوە لە یٔاڕاستەی کار و بڕیاری سیاسییدا، بێگومان گۆڕان وەک دەنگ، ڕوونكردنەوەو پەیامی دیار و یٔاشکرای ھەیەو یٔاڕاستەکانی ڕوونن، بەڵام سستی لە کرداری بەرجەستەو و ھەنگاوی مەیدانیدا دەبینرێ، جگە لە پەرچەکرداری بچوک و ناوەند گیر، ھیچی تری بە یٔاشکراو بڕیاردەر لێ نابینرێ، وەک جوڵاندنەوەیەکی تایبەت لە ناو خەڵکی کوردستاندا.   لەم سەرنجەوە کە سەرچاوەی تێگەیشتنی زەمەنێکە لە کارکردن، دەبێت میکانیزمی کارکردن و سیستەمی جوڵاندەوەو  جۆری داکۆکیەکانی بزوتنەوەکە بگۆڕدرێت، خۆی بکاتەوە بەزەروورەتی کارکردن بۆ گۆڕەپانی سیاسی و حیزبە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستان هەر وەک چۆن یٔەو پێویستییە لە سەرەتادا دروستیکردبوو، نەک وەک شێوە پاشگرێکی یٔێستا لە سیمای دەسەڵاتەوە بۆ تەواوکاری ویستی پارسەنگ پێناسەو پیشانی خەڵکی کوردستان بدرێ و کاری لەگەڵ بکرێ.   یٔەگەری هەمە جۆر و چەشنەی دەستی سیناریۆیەکانی '' یەکگرتوویی، ھاوبەشی، ھاوڕێگایی، هتد.. '' کار و پرۆژەو خزمەتکردنی بەرژەوەندییەکانی مەرامی حیزب بۆ حوکومەت و خەڵکەکەی وەڵامبدرێتەوە.   بێگومان سیاسەت و ویستی بەڕێوەبردنی هەردوو زلپارتی هەرێمی کوردستان لای هەموان یٔاشکراو ناسراوە، کەچی و چۆن خواستێک کاردەکەن، جوڵە و یٔامانجەکانیان لای هەموان ڕوونە بە تایبەت بەرامبەر بە بزووتنەوەی گۆڕان، یٔەمەش پرسێکە لەدەرەوەی بەرنامەکارو خواستی گۆڕانخوازن و بزووتنەوەی گۆڕان، واتە چاوی قووتدان و پارچەبوونی بزوتنەوەکە لە تێکەڵبوونی ناچاری و یستەوە نەکەنە کەرەستەی نوقم بوون و توانەوەی گۆڕان و لایەنگیری سیاسی.   بێگومان خۆڕسکی گۆڕانخوازان و بزوتنەوەی گۆڕانە کە بە هیچ جۆرە تەڵەو فێڵە بادانێک ناتوانرێت ڕووی بپێچرێت لەو جۆرە بەرژەوەندیە تەسکانەوە بۆ دەستکەوتی مانەوەی جەمسەرو قازانجکاری، هاوشێوەی کار و پرۆژەکانی ڕابوردووی یٔەوان، کە هۆکاری دروستبوونی یٔەم دۆخە ناهەموارەن بۆ هەموان. یٔەوان بە زەمەنی تێپەڕیوی سیاسی و ململانێی کرداری یٔەم دۆخەیان دروستکردووەو کردویانەتە دیوارێکی هەڵچنیو بەڕوی خەڵکی کوردستاندا کە یٔێستا یٔێمەی گۆڕان و زۆرینەی خەڵکی ھەرێمیش ڕەتی دەکەینەوە و بڕواشمان وایە دیوارێکی تۆکمەو بەهێز نییە بۆ خزمەتکردنی خەڵکەکەی.   لێرەدا باشترە بزوتنەوەی گۆڕان ڕوونتر و جەسوورتر داکۆکی لە مافی گەلی خۆی بکات و نەھێڵێت یٔەو نییەت پاکییەی لەوە زیاتر لە شوێنی تردا بەکاربھێنرێت، وەک دژ و نەیار بەکارببرێت و ویستە خزمەتگوزاری و پرۆژەکانی گۆڕان پشتگوێ نەخرێ بۆ مەرامی تایبەتی و سەرکەوتنی سیاسی و دەستکەوتی کەسی.   ڕێککەوتنی بزوتنەوەی گۆڕان لەگەڵ پارتی دیموکرات بۆ پێکھێنانی کابینەی نۆیەم وا نزیکدەبێتەوە لە ساڵێک، ھێشتا گۆڕان لەدەرەوەی پرۆسەی حوکومدارییەکەدا چاوەڕوانە، بێگومان یٔەمە جۆرێکە لە نابەجێیەتی و جێبەجێنەکردنی بەرپرسیارێتی ڕێککەوتن و گوێنەگرتن لە خواستی گشتی یٔەو تەبایی و پێکەوە کارکردنە کە لەسەری کۆک بوون. کە بەداخەوە یٔەم جۆرە کردارانە پرسیاری زۆر ھەڵدەگرێ، دەگەینە جۆرێک لە بێ متمانیی و بێ بڕوایی و نزیکبوونەوە، کە تێیدا بە نەرمی هەڵوێستی سیاسی بزوتنەوەی گۆڕان و سەر کزگرتنی بە ڕازیبوون دەشکێتەوە، کە بەدڵنیایی باجەکەشی لەسەرمان وەک گۆڕانخوازان و دەنگدەرانمان قورس و بارگاوی دەبێت.   گۆڕان دەبێ یٔەم جۆرە لە بێ متمانیی و بەکارهێنانی یٔاوەزی پوچڵکردنەوەی گفت و بڕیاری ڕێککەوتنامە و پەیمانەکانیان ڕونبکاتەوەو هەڵبسەنگێنێت و بگات بە یەقین و بڕیاریان لەسەر بدات، یٔایا بە ھەموو بەرکەوتەو مافەکانییەوە بەشداری ڕاستەقینەی حوکومەت دەبێت و ڕۆڵی خۆی دەبینێت وەک ھێزێکی کاریگەر ، یان بە پێچەوانەوە دەبێت بکشێتەوە لەم ڕێککەوتن و نیەتی پرۆژە خزمەتگوزارییە بەناو ھاوبەشەی، کە تێیدا بەس ناومان بۆتە دەنگۆو دەنگمان وەک بڕیار بزرە وەک هاوبەشێک کە ناومان دێت.   نزیکبونەوەو ساغبونەوە لە خاڵی کۆتایی و دوا بڕیاری ڕاشکاوانەی بزووتنەوەی گۆڕان و دەستکراوەیی بەبێ دوو دڵی گۆڕان دەخاتە قۆناغێکی نوێ وە و نیەت پاکی و یٔارامگیر و دڵسۆزیشی دەداتەوە بە گوێی تەواوی خەڵکی کوردستاندا کە یٔەوەی دەبوو بیکەین کردمان، یٔیتر ڕێگەکەمان دەگۆڕین.   گەرنا بەم شێوازە گۆڕان و گۆڕانخوازان و بەشێکی زۆر لە یٔومێدی خەڵکی کوردستان، دەبنە قوربانی سیاسەتی خۆژیرکردنی دەسەڵاتی سیاسی و بێدەنگ بوونی گۆڕان لە خواستەکانیان ، یٔەوسا لەویست و یٔامانجی دەستکراوەیی دەسەڵاتی زۆرینەی سەر حوکم و بڕیارەکانی کە بۆمان دەبنە یٔەگەر و کاری نەکردە، بەناچاری بێ ویستی یٔێمەی گۆڕانخوازان دەسەپێن و لە یٔاستیشیاندا بە ناچاری بێدەنگ دەبین.   یٔەوسا بزوتنەوەی گۆڕان ناچارو مەحکوم دەبێت: خەباتی سیاسی خۆی چڕتر بکاتەوەو خۆی بۆ جۆرێکی فراوانتر لە مۆدێلی سیاسی کراوەی نوێ بەگەڕ بخاو دەستی گۆڕانخوازانیش واڵا ترو کراوەتربکات، تا بەرنامە داڕێژی وردتر بکەن بۆ بەگژاچوونەوەی یٔەم دۆخە ناڕوون و سەپاوە، کە بژاردەکانی بۆ خەڵکی کوردستان ڕوونتر بونەتەوە بۆ کارکردن.

د.دانەر ئەبوبەکر/ مۆسکۆ               گەلی کورد بەدرێژەی مێژوو، بەبێ جیاوازی دابەش بوون و شوێنی نیشتەجێبوون، هەمیشە جەنگاوەن لە پێناوی مانەوە لە ژیاندا و، ئازادی و بەدەستهێنای مافە سەرەتاییەکانی خۆیان. جەنگی دووەمی جیهانی کە بە گەورەترین کارەساتی مرۆی لە مێژوودا هەژمار دەکرێت، ملیۆنان سەرباز و هاوڵاتی سڤیل لەم جەنگەدا بوونە قوربانی. هەموو ساڵێک لە ٩ ئایار، رووسیا و گەلانی سۆڤیەتی پێشوو کە بەشداربوون لەو سەرکەونتە مەزنە، بە شانازییەوە ئاهەنگ دەگێرن. کوردانی سۆڤیەتیش وەک هەموو نەتەواکانی تری سۆڤیەتی کۆن ئەو شەرەفەیان بەرکەوتووە شانازی بەسەرکەوتن و دەستکەوتە روحیەکانیەوە بکەن، لە پاڵ گەلانی سۆڤیەتی کۆن ئاهەنگی رۆژی سەرکەوتن بەسەر فاشیزمدا دەگێرن.                                                                                         سەرەتای پەیوەندی کورد و رووس                                                                       بەگوێرەی سەرچاوە و دیکۆمێنتە میژووییەکان، سەرەتای پەیوەندییەکانی کورد و رووس دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی شەڕەکانی نێوان قەیسەر و ئیمپراتۆریەتی رووسیا لەگەڵ هەردوو ئیمپراتۆریەتی سەفەوی و عوسمانیەکان. بە بڕوای کوردناسی بەناوبانگی رووس تاتیانە ئەریستۆڤە كه‌ لە پەرتووکی کوردی زە کەڤکازیا (کوردەکان ئەودیوی قەفقازیا) ئاماژه‌ی پێكردووه‌ یەکەمین دیکۆمینتی یاسایی سەبارەت بە بوونی کورد لە ناو ئیمپراتۆریەتی رووسیادا دەگەڕێتەوە بۆ پەیماننامەی گوڵستانی ساڵی ١٨١٣ زاینی نێوان ئیمپراتۆریەتی رووسیا و سەفەوییەکان، هەروەها پەیماننامەی تورکمانی ساڵی ١٨٢٩ نێوان ئیمپراتۆریەتی رووسیا و عوسمانیەکان. بە گوێرەی پەیماننامەی گوڵستان مافی نیشتەجێبوون دراوە بە نەتەوەکانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی سەفەویەکان بۆ ئەوەی بژین لەناو خاکی ئیمپراتۆریەتی رووسیادا. لە یەکەمین سەرژمێری دانیشتوانی ئیمپراتۆریەتی رووسیا لە ساڵی ١٨٩٧ کوردە موسڵمان و ئێزدیەکان ژمارەیان ٩٩٤٤٩ کەس بووە. لە سەرەتای سەدەی ٢٠ کورد لە ناو ئیمپراتۆریەتی رووسیا بەرەسمی وەک یەکێک لە  نەتەوە زۆرینەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی رووسیا هەژمارکران. لەم بارەوە  چەتۆیێڤ لە پەرتووکە پربایەخەکەی خۆی بە ناوی ( مێژووی په‌یوه‌ندیه‌كانی رووسیا و كورد باس لە پێدانی رەگەزننامەی نیشتەجێبوونی بۆ یەکەمین جار لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی رووس بە ٤٠٠ خیزانی کورد دەکات لە ساڵانی نێوان ١٨٠٥ بۆ ١٨١٣. دواتر ١٠٠٠ خێزانی تری كورد له‌ ناوچه‌كانی ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئیران و ٢٥٠ خێزانی تری سه‌ر سنوره‌كانی ئیمپراتۆریه‌تی عوسمانیه‌كان مافی نیشته‌جێبونیان له‌ ناوچه‌كانی ناگۆرنی كاره‌باخ پێدرا.                                                                          کوردانی سۆڤیەت کێن؟ كوردانی سۆڤیه‌ت به‌و كورده‌ نیشته‌جێبوو و له‌دایكبووانه‌ی ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌ڵاتی ئیمپراتۆریه‌تی رووسیا و یه‌كێتی سۆڤیه‌تی پێشوو و، هەروەها وڵاتانی یه‌كێتی ده‌وڵه‌تانی سه‌ربه‌خۆی ئێستادا ده‌وترێت. ژماره‌ی دیاریكراوی كوردانی سۆڤیه‌ت له‌به‌ر زۆر هۆكاری سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی، (ئه‌سیمیله‌یشن و راگواستن) كه‌ كوردانی سۆڤیه‌ت رووبه‌رووی بونه‌ته‌وه،‌ له‌به‌ر ده‌ست نییه‌.   به‌گوێره‌ چه‌ند داتایه‌كی نافارمی کوردانی سۆڤیەت لە ٪٢ کوردانی ھەموو دنیا پێکدەھێنن. زۆرجار ئەوان بە گرینگترین و مێژووی ترین دیاسپۆرای کورد لە دنیادا ھەژمار دەکرێن. لەگەڵ ئەوەی ئەمرۆ بە ناوچەیەکی فراوانی زۆربەی وڵاتانی سۆڤیەتی کۆندا بڵاوبونەتەوە، بەڵام کوردانی سۆڤیەت  بە شێوەیەکی گشتی دابەشی سەر چوار بەش دەکرێن: ١- کوردانی تورکمانستان، دێرینترین دیاسپۆراكانی كوردان ، نزیک ٣٠٠ ساڵ لەمەوبەر روویان له‌و  ناوچه‌یه‌ كردووه‌ كه‌ ئه‌مرۆ به‌ تورکمانستان ناسراوه‌. ژمارەیان بە ٣٠٠  ھەزار کورد مەزندە دەکرا دواتر لە ٩٠٪  رووبه‌رووی راگواستنی زۆره‌ ملێ و به‌شێكیشیان ئاره‌زوو مه‌ندانه‌ بوونه‌وه‌. ژمارەیەکی کەمی ئەو کوردانە لە شارە جیاوازەکانی ئەو وڵاتەدا ماونەتەوە و دەژین.   ٢- کوردانی ئەرمینیا و ناخیچێڤان کە به‌شێكی (ناوچەی ناگۆڕنی کارەباخ) ،و کوردانی جۆرجیا. کورد لەو ناوچانە لە سەدەکانی ١٨و١٩ پەیدابوون،  لە ساڵی ١٨٠٤  بۆ ١٨١٤  لە سەردەمی شەڕەکانی ئیمپراتۆری عوسمانیەکانن و رووسەکان لە کوردستانی باکور ھاتوون.   کوردانی ئەرمینیا لە نێوان ٣٥ بۆ ٤٠ ھەزارە، و کوردانی کارەباخ نزیکەی ١٠ ھەزار كه‌سه‌.  بەشەکەی تریان کە دەکەونە جۆرجیا بەھەمان شێوە لە سەدەکانی ١٩ و ٢٠ پەیدابوون، کە بەشێکیان لە کوردستانەوە ھاتوون، به‌شەکەی تریان کوردی ئەرمینیان بەهۆی راگواستنەکانی ساڵانی  ١٩٣٧ و ١٩٤٤ ستالین چونەتە جۆرجیا. ژمارەی کوردانی جۆرجیا ئەمرۆ نزیکەی به‌ ٤٠ بۆ ٥٠ ھەزار كه‌س مه‌زنده‌ ده‌كرێت. ٣- بەشی سێھەمیان بەهەمان شێوە لە ئەنجامی راگواستنەکانی ساڵانی ١٩٣٧ و ١٩٤٤ بڵاوبونەتەوە   بەناو زۆربەی وڵاتانی سۆڤیەتی پێشوو لەوانە رووسیا، کازاخستان، قرغستان، بەشێکی کەمیشیان لە ئۆکرانیا و ئۆزپاکستان و بیلارووسیان. بەگوێرەی وتەی کوردانی کازاخستان بێت نزیکەی ٢٠٠ بۆ ٢٥٠ هەزار کورد لە کازاخستان بوونی ھەیە. ھەروەها لەناو خاکی رووسیای فیدراڵ پشت بەستن بە سه‌رژمێری ساڵی ٢٠١٠ رووسیا ٢٣٢٣٢ كه‌س وه‌ك كورد وه‌ ٤٠٥٨٦ كه‌س وه‌ك ئێزدی خۆیان سەرژمێر کردووە. به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتدا پشت به‌ستن به‌ دیکۆمێنتێکی ئەنجومەنی دوومەی پەرلەمانی رووسیا نزیکەی ٢٥٠ ھەزار کورد لەناو خاکی رووسیا دەژین.  ٤- کوردانی ئازربایجان ھەزاران ساڵە لەسەر ئەو زەویە نیشتەجێن، بەگوێرەی ھەندێک سەرچاوەی  مێژووی کورد نزیکەی ٢٠٠٠ ھەزار ساڵ لەمەوبەر له‌و ناوچه‌یه‌دا ژیاون.   جێگای ئاماژەیە بەگوێرەی زانیارینامەی سۆڤیەتی ساڵی ١٩٣٧ نیوەی زیاتری کوردانی سۆڤیەت لە  ئازربایجان دەژیان، لە کاتی ئێستادا ژمارەیان زیاتر بە نیو ملیۆن مەزندە دەکرێن، بەڵام بەداخەوە  کوردانی ئەو بەشە زیاتر لە ھەموو بەشەکانی تر کەوتونەتە ژێر کاریگەری ئەسیمیلاشین، زۆربەیان  زمان و کلتوری نەتەوەی خۆیان لە بیرکردووە. وه‌ك ده‌وترێت سه‌رۆكی ئازربایجانیش ئیلخام ئه‌لئێڤ كورده‌. پاش رووخانی یەکێتی سۆڤیەت مافی کورد پشت گوێ خران، ناوچەیەکی دیاریکراو تایبەتیان وەک زۆربەی گەلانی تری سۆڤیەت بە کوردانی سۆڤیەت بەرەوا نەبیندرا. کوردانی سۆڤیەت لەسەر ئاینی موسڵمان و ئێزدین، کوردە سۆڤیەتیەکانی نیشتەجێی جۆرجیا و ئەرمینیا و بەشی زۆرینەی رووسیا لەسەر ئاینی ئێزدین، کوردە نیشتەجێبوەکانی کازاخستان و قرغستان و ئازربایجان و ئۆزپاکستان و تورکومانستان و بەشێکی رووسیا موسڵمانن. لە سەرەتای ساڵانی ١٩٩٠ پرسی کوردستانی سوور دووبارە زیندوبۆوە، بەڵام دواتر ئەم پرسە دامرکێندرایەوە بەهۆکاری سیاسی دەرەکی و، دژایەتیەکانی پەکەکە بە قسەی وەکیل مستەفاێڤ. لەسەردەمی نوێدا لەسەر ئاستی ئەندام پەرلەمانێک لە هەریەک لە وڵاتانی رووسیا و ئەرمینیا و جۆرجیا بەشدارن لە سیستەمی سیاسی ئەم دەوڵەتانە.  لەهەمان کاتدا فدراسیۆنی کوردانی سۆڤیەت لە ساڵی ٢٠١٦ دوای هەوڵ و ماندوبونێکی زۆرمان وەک دامەزراوەیەکی سیاسی و کۆمەڵایەتی و کلتوری لە کوردە نیشتەجێبوەکانی وڵاتانی سۆڤیەت کۆن پێکهاتووە، و دەستیان کردووە بە چالاکی سەرەتای لە بواری  کلتوری و کۆمەڵایەتی و سیاسیش. لە راستیدا دەرفەتێکی زێرینە بۆ هەرێمی کوردستان، هیچ نەبێت بۆ بنیاتنانی پەیوەندێکی بەهێز لە رێگای ئەم فدراسیۆنەوە لەگەڵ کوردانی سۆڤیەت و ئەو وڵاتانە.   کوردانی سۆڤیەت لەناو جیۆسیاسی ئیمپراتۆریەت و زلهێزەکاندا                                                                                                      لە هەموو ماوەی سەردەمی فەرمانڕەوایی هەر دوو ئیمپراتۆریەتی رووسیا و عوسمانی ١٢ جار شەڕی گەورە لە نێوانیاندا روویداوە. لەکاتی جەنگەکاندا گەلی کورد جێگای بایەخ و گرینگی هەردوو لایەن بووە، بەتایبەتی بۆ ئیمپراتۆریەتی رووسیا. هەموو کات وەک لایەنێکی کەم و کورتی ژێردەسەڵاتی عوسمانیەکان تەماشای گەلی کوردیان کردووە، و لە ماوەی جەنگ و ئاڵۆزییەکانی نێوانیان هەوڵی بەکارهێنانی گەلی کوردیانداوە. جێگای ئاماژە پێدانە لە ماوەی حکومرانی ئیمپراتۆریەتی رووسیا پەیوەندیێکی توندو تۆڵ هەبووە لە نێوان گەلی کورد بەگشتی و رووس و نەتەوە قەفقازیەکاندا. کورد وەک نەتەوەکانی تری قەفقاز مافی ژیان و بەشداریکردنی لە دەسەڵات و سوپادا هەبووە. مینۆرسکی دیپلۆمات و کوردناسی بەناوبانگی رووس دەنووسێت کوردەکان لە ناو سوپای ئیمپراتۆریەتی رووسیا خاوەن هێزێکی تایبەت بوون لەناو ریزەکانی سوپای رووسیا دژ بە عوسمانیەکان جەنگاون.                                                                                                  پاش شۆڕشی ئۆکتۆبەر و هاتنە سەر دەسەڵاتی بەلشەڤییەکان لە ساڵی ١٩١٧ تاڕادەیەکی زۆر گۆڕانکاری بەسەر سیاسەتی رووسیادا هات. کاتێك شۆڕشی‌ ئۆكتۆبەر سەركەوت، لە سەرەتادا یەكێك لە كارە هەرە گرنگەکانی شۆڕشگێڕانی سۆڤیەت و لێنین کە لە بەرژەوەندیی کورد کردیان، شەرمەزارکردنی‌ پەیماننامەی‌ سایکس-بیکۆ ١٩١٦ بوو. لە كۆنگرەی‌ گەلانی‌ رۆژهەڵات لە ساڵی ١٩٢٢ لە باكۆی پایتەختی ئازەربایجان، كە لینین و بەلشەویاکان پەسەندیان كرد. کە دواتر دروستبوونی کۆماری کوردستان (کوردستانی سوور) ناسراوە بەدوای خۆیدا هێنا، کە تا ساڵی ١٩٢٩ بەردەوام بوو. هه‌رچه‌نده‌ شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر و یه‌كێتی سۆڤیه‌ت تا مانەوەی لێنین لەژیاندا رۆڵێكی یه‌كجار گرینگی گێرا له‌ ژیانی كوردانی سۆڤیه‌ت, له‌ سه‌رده‌می یه‌كێتی سۆڤیه‌تدا کوردان رزگاریان بوو له‌ نه‌خوێنده‌واری و دواكه‌وتووی, هه‌ر له‌و سه‌رده‌مه‌دا كوردانی سۆڤیه‌ت چوونه‌ به‌ر خوێندن له‌ كۆمار و شاره‌ جیاوازه‌كانی مۆسكۆ و لینگراد و باكو و ێریڤان هتر، له‌ هه‌مان كاتدا رۆژنامەی ریاتازە‌ و رادیۆی دەنگی کوردی ێریڤانیان دامه‌زراند کە رۆڵی زۆر گرینگی له‌ ژیانی كوردانی سۆڤیه‌تدا گێراوه‌, چه‌ندان شاعیر و هونه‌رمه‌ند و زانا و كوردناس و رۆژهه‌ڵاتناسی به‌ناوبانگیان تێدا ده‌ركه‌وت. به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ دواتر زۆر بەڵگە و دیکۆمێنت ئاشکرابوون کە باس لە رۆڵی کاریگەری سۆڤیەت دەکەن لە دژی مافەکانی گەلی کورد کە لە پەیمانی سیڤەردا هاتبوون. هەروەها تورکەکان لە رێگای کۆماری ئازەربایجانی سۆڤیەتەوە بەردەوام دژایەتی ئەم یەکە کوردیەیان کردووە، هەر ئەم دژایەتیکردنە بووە هۆکاری ئەوەی کوردەکان خۆیان داوا بکەن یەکەئیدارەیەکەیان هەڵبوەشێتەوە. ئەم سیاسەتەی کاربەدەستانی ئازەربایجان بە دڵنیاییەوە دەستی هاوکۆلکە تورکە کەمالیەکانی تێدابووە. مارشاڵی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت ئیڤان باگره‌میان له‌ یاداشته‌كانی خۆیدا ئاماژه‌ی به‌ قاره‌مانیه‌تی كوردانی سۆڤیه‌ت كردووه‌ له‌ پاڵ سوپای سۆڤیه‌ت دژ به‌ فاشیزم. له‌گه‌ڵ ئه‌و سیاسه‌ته‌ خراپانه‌ی ستالین و راگواستنیان به‌ زۆره‌ ملێ. جێگای ئاماژه‌ پێدانه‌ كوردانی سۆڤیه‌ت سێ جار رووبه‌رووی سیاسه‌تی ره‌گه‌ز په‌رستی و راگواستن بونه‌وه‌ به‌بیانووی هاوكاریكردنی دوژمن, به‌ تایبه‌تی ساڵانی ١٩٣٧ و ١٩٤٤. به‌ڵام وه‌ك دكتۆر كنیاز سه‌رۆكی فدراسیۆنی كوردانی سۆڤیه‌ت ئاماژه‌ی پێده‌كات راگواستنی ١٩٨٨ و ١٩٩١ به‌هۆكاری شه‌ڕی ناگۆڕنی كه‌راباغ, ئاره‌زومه‌ندانه‌ بوو, بۆیه‌ كورده‌ ئێزدیه‌كان به‌ بیانوی موسوڵمان نه‌بوون توانیان بمێننه‌وه‌‌ لە ناوچەکانی خۆیان بە تایبەتی لە ئەرمینیا و جۆرجیا.  شه‌ڕی دووه‌می جیهانی كه‌ ٦ ساڵی خایاند له‌ نێوان به‌ره‌ی هاوپه‌یمانان (سۆڤیه‌ت و ئه‌مریكا و به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسا و چین هتر) دژ به‌ به‌ره‌ی فاشیزمی (نازی ئه‌ڵمانیاو ئیتالیای شۆفێنیزم و یابانی دیكتاتۆر). چەتۆێڤ لە پەرتووکی بەشداری كورد لە شه‌ری نیشتیمانی گه‌وره‌ی له‌ ساڵی ( ١٩٤١- ١٩٤٥) ده‌نوسێ كوردانی سۆڤیه‌ت لە ماوەی شەڕی دووەمی جیهانی رۆڵ و بەشداری کارایان هەبووە دژ بە نازیی فاشیزم، بگرە چەند سەرکردەو قارەمانێکیان تێدا هەڵکەوتووە و چەندین کەسایەتی دیار کە لەم شەرانەدا کوژراون نازناوی پاڵاوانی نیشتیمانی سۆڤیەت و رووسیایان پێسپێدراوە.    هەرچەندە ژمارەیەکی زۆر کورد نازناو و مەدالیای پاڵەوانیەتی سۆڤیەتان پێبەخشراو، بەڵام بەهۆی ناو و نازناوەکانیان کە هەمان ناو و نازناوی میللەتی ئەو کۆمار و ناوچانەی تێیدا ژیاون بەکارهێناوە وەک نازناوی ئازەری و ئەرمەنیەکان.  لەوانە پاڵەوانی سۆڤیەت و خاوەنی مەدالیای سەرکەوتن ب. ئەنامالائێڤ و د.خ فارۆێڤ و ی.ئ ماخمودیان ئ.ئ ئوسمانۆڤ ئ.ی شارۆێڤ و گ.ر داڤیدۆڤ و م.م میرزۆێڤ و د.ۆ ئەدژۆێڤ و خ.ش مورادۆڤ لژافۆ ئامۆیان سیباندۆڤ و باکیر مستەفاێڤ ئاڤاز ڤێردیێڤ و س.م دژافارۆڤ و و.ئ ئازمانۆڤ و ر.ئ داڤرێشیان و قەناس بەدەست ن.ئ  نەڤرۆزۆڤ کە لە ساڵی ١٩٤٢زیاتر لە ٣٠ سەربازی دوژمن و قەناس بەدەست دەپێکێت، پۆڵاتبێگەڤە فەریق عەگیدەفیچ، هەروەها باس لە رۆڵی سەرکردەی هێزی دەریای ئازەربایجان بە ناوی جەنگیز ێڵدرم دەکات کە دەورێکی زۆر گرینگیان گێڕاوە لە چەسپاندنی دەسەڵاتی سۆڤیەت لە ناوچەکانی سیبریا و قەفقازدا، ئەمانەو  زۆر کوردی تری سۆڤیەت مەدالیای پاڵاوانی سۆڤیەتیان پێ بەخشراوە.        بەرژەوەندی نەتەوەی و، گەلی کورد  لەو چەند ساڵانەی رابردوو پرسی کورد و ماف و هەڵوێستەکانی رابردوو و ئێستاشمان چالاکانە تر زیاتر لە هەموو کات لەسەر ئاستی باڵای دەوڵەتان هەڵدەسەنگێندرێن و لێکدانەوەی جیاوازیان بۆ دەکرێت. ئەمرۆ قەیرانێکی تری نێودەوڵەتی لە نێوان بەشداربوان و سەرکەوتوانی جەنگی دووەمی جیهانی سەریهەڵداوە لەسەر نوسینەوە و گێرانەوەی مێژوو و رووداوەکانی جەنگ و دەستکەوتەکانی، بەجۆرێک رۆژانە زۆر لێدوانی جیاواز لەسەر ئاستی دیپلۆماتی وڵاتانی دنیا لەسەر ئەم بابەتە دەدرێت، بە تایبەتی لە نێوان رووسیا و دەوڵەتانی ئەوروپا و ئەمریکا. تا کار گەیشتە ئەو ئاستەی سەرۆک پوتین لەسەر هەڵوێستێک باڵوێزی پۆڵندا لە ئەڵمانیا بە حەرام زادە و بەراز وەسف بکات.                                                                                                          دەوڵەتانی جیهان لە بەرژەوەندی نەتەوەی خۆیان رووداوەکان باس دەکەن و دەینوسنەوە. گەلی کورد بە زۆر هۆکاری جێۆسیاسی کەوتۆتە چەقی زۆربەی رووداو و ململانێ یەک لەدوایەکەکانی سەردەمی نوێ. ئەوەی پەیوەندی بەو قەیرانەوە هەیە لەلایەک دەوڵەتێکی وەک رووسیا گەلی کورد وەک بەشداربوو لە سەرکەوتنە مەزنەکانی جەنگی دووەمی جیهانی دژ بە فاشیزم هەژمار دەکات و بانگهێشتی ئاهەنگی سەرکەوتنەکانی ئەم رووداوە مێژووییەمان دەکات، لەلایەکی ترەوە دەوڵەتێکی وەک ئەمریکا کە هاوپەیمانی سۆڤیەت و دەوڵەتانی تری سەرکەتوو لە جەنگی دووەمی جیهانی دژ بە فاشیزم گلای و گازاندە ئاراستەی گەلی کورد دەکات کە گوایە هاوکاری سوپای ئەمریکایان نەکردوون لە جەنگی دووەمی جیهانی.                                                                                       ٩ ئایاری ٢٠١٨ یادی ٧٣ ساڵەی سەرکەوتنی رووسیا بوو بەسەر نازیدا. رووسیا بۆ یەکەمین جار بانگهێشتی هەرێمی کوردستانی کرد بۆ بەشداریکردن لەم سەرکەوتنە مەزنە و ئاهەنگێڕان بەم بۆنەیەوە. زۆر كه‌سایه‌تی سیاسی دیاری جیهانی له‌وانه‌ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل ئاماده‌ی ئەو مەراسیمە بوون. نێچیرڤان بارزانی وەک نوێنەری کورد و کوردستان بەشداری یادی ٧٣ ساڵەی سەرکەوتنی سۆڤیەتی بەسەر فاشیزمدا کرد. بەشداریکردنی جەنابیان ئاماژەی بایەخدان و گرنگی دەوڵەتی رووسیا بوو بە پێگەی ھەرێمی کوردستان لەناو کوردانی هەموو دنیا و ھاوکێشەکانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست و جیهان بە گشتی .                                                                  پێشکەشکردنی نامیلکەیەک لە لایەن نێچیرڤان بارزانییەوە بە سەرۆکی رووسیا ڤلادیمێر پووتین بە ناوی (پەرتووکی یادەوەریەکان) کە ناوەرۆکی نامیلکەکە باسی لە بەشداری کوردانی سۆڤیەت دەکات لە تەنیشت گەلی رووس و نەتەوەکانی تر دژ بە فاشیزم. کە خۆم به‌ هاوكاری سایتی ریاتازه‌ دروستکەر و دانەری ئەم نامیلكه‌ مێژوویە بووم.  ئه‌م نامیلكه‌یه‌ له‌ كۆمه‌ڵێك سه‌رچاوه‌ له‌ نوسینه‌كانی چه‌تۆێڤ و ئه‌و زانیارییه‌ تازانه‌ی له‌لایه‌ن خزم و كه‌سوكاری به‌شداربوانی کوردانی سۆڤیەت لە جه‌نگی دووەمی جیهانی نێردرابوون كه‌ ماوه‌یه‌كی زۆره‌ له‌گه‌ڵ سایتی ریاتازه‌ خه‌ریكی كۆكردنه‌وه‌یانین، به‌رنامه‌مان وابوو بۆ ئه‌م ساڵی یادی یۆبیلیه‌ی ٧٥ ساڵه‌ی سه‌ركه‌وتن به‌سه‌ر فاشیزم‌ ئه‌م نامیلكه‌یه‌ بکەینە په‌رتوك و به‌ چوار زمانی جیاواز بڵاوبكرێته‌وه, به‌ڵام به‌هۆی هاتنه‌ پێشی کۆڤید-١٩، پرۆژه‌كه‌مان راگرت بۆ كاتێكی گونجاو تر.                                             گرینگی ئەم پرۆژه‌ دیکۆمێنتارییە لەوەدایه‌ ، لە لایەک ئێمە وەک یەکەمین دامه‌زراوه‌ی یاسای نیـمچە ده‌وڵه‌تی کوردی له‌ هه‌رێمی كوردستان نیشانی دوڵەتانی دنیا و رووسیاش دەدەین کە شانازی بە هاوکاری و پشتگیری شۆڕشگێرە مێژووییەکانمان دەکەین لە هەر شوێن و جێگایەکی ئەو جیهانە بن، و دەمانەوێ ئەم رووداوانە بکەینە هۆکاری بنیاتنانی پەیوەندیی باشتر و گەورەتر لەگەڵ رووسیا. له‌هه‌مان كاتدا ده‌توانین وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌كیش بیانخه‌ینه‌ به‌رده‌ستی سه‌رۆك ترامپ كه‌ گلای هه‌بوو كورد له‌ شه‌ڕی دووه‌می جیهانی هاوكاری ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانانی نه‌كردووه‌ دژ به‌ فاشیزم. لەم بارەوە رۆژهەڵاتناسی رووس دکتۆر نیکۆڵای بوگای دەڵێت كورد له‌ جەنگی دووەمی جیهانی دەورێکی زۆر گرینگ و گەورەتریان گێراوە لەوەی باس دەکرێت، تەنانەت هێزێكی فیدای کوردی کە ژمارەیان ٤٠٠  سه‌ربازبووە لەناو سوپای سۆڤیەت به‌شداری ئازادكردنی ئه‌وروپای رۆژهه‌ڵات و ته‌نانه‌ت ئه‌ڵمانیا و نه‌مسا و شه‌ری نۆرماندی فه‌ره‌نسایان كردووە، دواتریش هه‌موویان بوونه‌ته‌ قوربانی. روناکبیری گەورەی رووس میخایل لۆمانۆسۆف دەڵێت، ئەو میللەتەی رابردووی خۆی نەزانێت، داهاتووشی نیە.                                                                                                            سەرچاوەکان: ١- تاتیانە ئەرستۆڤە. کوردەکانی ئەودیو قەفقاز.١٩٦٦ ٢- خالید چەتۆێڤ. مێژووی پەیوەندیەکانی رووسیا و کورد. ١٩٧٠ ٣- خالید چەتۆێڤ. بەشداری کوردانی سۆڤیەت لە جەنگی گەورەی نیشتیمانی ١٩٤١-١٩٤٥. چ/ن ٢٠١٣  ٤- د. دانەر ئەبوبەکر. پەرتوکی کورد لە سیاسەتی روسیادا.٢٠١٩ ٥- ستانیسڵاڤ ئیڤانۆڤ. چارەنوسی کوردانی سۆڤیەت.٢٠١٤ ٦- سایتی ئەلیکترۆنی ریاتازە. کوردانی سۆڤیەت. ٢٠١٦.  د.دانەر ئەبوبەکر/ مۆسکۆ  

سەرکــــــۆ یونس* حکومەتەکەی عادل عبدالمهدی بەهۆی کێشە سیاسییەکان و خۆپیشاندانەکانی بەغداو شارەکانی تری عێراق و دەست لەکارکێشانەوەی کابینەکەی و سەرهەڵدانی ڤایرۆسی کۆرۆنا و دابەزینی نرخی بەرمیلی نەوت بۆ(20) دۆلار نەیتوانی پڕۆژە یاسای بودجەی گشتی بنرێتە پەرلەمان بۆ پەسەندکردنی کە بریتی بوو لە (162) ترلیۆن دینار  بەکورتهێنانی (48) ترلیۆن دینار! دوای زیاتر لە پێنج مانگ کێشمەکێش و ململانێنی سیاسی  دواجار پێکهێنانی کابینەکەی مستەفا کازمی لەدایک بوو. وا خەریکە نیوەی یەکەمی ساڵی دارایی (2020) تەواو دەبێت عێراق خاوەنی بودجەی گشتی نی یە و ناچارە بەپێ ی پێوەری بەکاربردنی (1 لەسەر 12) ی پڕۆژە یاسای بودجەی ساڵی پار کار دەکات کە خۆی زیاتر لە پێدانی مووچە و خەرجیە گشتییە کۆمەڵایەتیەکانی وەک خزمەتگوزاری شارەوانی و ئاو و کارەبا و سوتەمەنی دەبینێتەوە. ئەمە یەکەمجار نی یە عێراق توشی قەیرانی بێ بودجەی دەبێتەوە ساڵی دارایی(2014) بەهەمان شێوە عێراق بەبێ بودجە ئەو ساڵەیشی بەڕی کرد..  کازمی و کابینەکەی و لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراق لە هەوڵی ئەوەدان بۆ مانگانە یا بتوانرێت بۆ نیوەی دووەمی ساڵی دارایی (2020) یان بودجەی پێنج مانگی هەرچۆنێک بێت پڕۆژە یاسای بودجە لەپەرلەمانەوە دەربکرێت و ئەوەی کە دەست دەکەوێت لە داهاتەکان بۆ پرۆژە ئابورییەکان خەرج بکات بۆ ئەوەی تاڕادەیەک دەرئەنجامە خراپەکانی نەبوونی بودجەی گشتی کەمبکرێتەوە و کاریگەری هەبێت لەسەر جموجوڵی بازرگانی و بازاڕ. هەرچەندە لە ئێستادا پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا لەڕووی ئابوری و سیاسیەوە لە نزمترین ئاستدایە و بەغدا بەشە بودجەی مانگانەی لە هەرێم بڕیوە و هێشتا وەفدەکەی هەرێم و بەغدا نەگەشتونەتە ڕێکەوتنێکی ئەوتۆ کە زامنی بەشە بودجەی هەرێم بکات،بەڵام ئومێد هەیە کە کازمی لەگەڵ هەرێم بگاتە ڕێکەوتن. ئەگەر ئەم هەوڵە سەربگرێت بودجە مانگانە ئامادە بکرێت بە هەماهەنگی لەگەڵ پەرلەمان دا ئەوا هەرچۆنێک بێت دەتوانرێت ئابوری عێراق لەم تەنگەژە داراییە ڕزگار بکات تا ئەو کاتەی نرخی بەرمیلی نەوت دەگەڕێتەوە ئاستی جارانی و داهاتەکانی عێراق بەرزببێتەوە، حکومەت بتوانێت ئامانجە ئابوری ودارایی وکۆمەڵایەتیەکانی لە ساڵانی داهاتودا بەدی بهێنێت و هەروەها بودجەی مانگانە سوودی گرنگی هەیە بۆ لایەنی چاودێری کردنی خەرجیەکان و ئاگاداربون لەبودجەکە.. بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە ئایا کابینەکەی کازمی دەتوانێت ئەم تەنگەژە ئابوری و سیاسی و ئەمنی عێراق تێ بپەڕێنێت؟؟؟ *ئابوریناس

چیا عەباس پرۆسەی هەڵگرتنی پارێزبەندی لە چەند پەرلەمانتارێکی کوردستان بەرێوەچو، تەنها پەرلەمانتارێک، سۆران عومەر، کە ئامانجی ئەو هەنگاوە بو پارێزبەندی لێ هەڵگیرا، چەند پەرلەمانتاری یاخیبو و بزێوە وەهمیەکانی ناو لیستەکە بەشێک بون لە سیناریۆیەکی پێشوەخت دارێژراو. مەبەستی ئەم نوسینە بەرگریکردن نیە لە کەس، هەڵگرتنی پارێزبەندی رێکاری یاسایی و مانای سیاسی خۆی هەیە. مەبەست پیشاندانی هاوسەنگی هێز و هەڵوێستی هێزەکانە لە پرسێکی وا هەستیار و گرنگدا. راگەیاندنەکانی پارتی بانگەشەیان بۆ ئەم هەنگاوە بە پێرەوکردنی یاسا و پەیرەی ناوخۆی پەرلەمان دەکرد، بە واتایەکی تر پارتی راشکاوانە ئامانج لێی و ئامرازەکانی پرۆسەکەی خستبوە رو و بەم و بەویش نیسابی یاسایی بۆ دانیشتنەکەی پەرلەمان مسۆگەر کرد. پارتی باش دەزانێ لە سیاسەتدا بەدەستهێنانی سیستیماتیکی زنجیرەی ئامانجە مەودا کورت و دورەکان گرنگن نەک لە ناکاو گەران بەدوای ئەڵقەیەکدا و دوعا و نزاکردن بۆ ئەڵقەیەکی تر یاخود دانی بەدەست قەزا و قەدەرەوە. لە دوای راپەرینەوە و لە سایەی لاوازی هێزەکانی تر ئەم سیاسەتە کەوەر جنین ئاساییەی پارتی لە گەڵ سڵنەکردنەوەی لە مێژو ئەو ئیمپراتۆریەتە زەبەلاحەی بۆ بەدەستهێناوە. هێزەکانی تر، تایبەت یەکێتی و گۆڕان، دو بەشداربوی حکومەت، لێرە و لەوێ بەرێگەی چەند دەنگێکی لاوازەوە نارەزایی خۆیان بەرامبەر هەنگاوەکە دەردەبری و کۆمەڵی ئیسلامیش، چوارچێوە فەرمیە حزبیەکەی سۆران عومەر، پەیامێکی مەتاتی راگەیاند. سەرجەم ئەم روداوانە ئاماژەی زەقبون کە هیچ لەو هێزانە نەیان ویستوە و ناشیان دەوێت لە پرسێکی وا هەستیاردا بەجدی پارتی دڵگران بکەن.  گەر ئەو هێزانە لە گەڵ خۆیان و رێزیان بۆ بەها و پێگەی پەرلەمان جدی بونایە پێش روداوەکە هەڵوێستی زۆر جدیان رادەگەیاند و پەنایان بۆ رێگا زیگزاگە تەماویەکان نەدەبرد.  هەمو ئەو هێزانە ئەزمونێکی ئێجگار دەوڵەمەندیان لە گەڵ چۆنیەتی مامەڵەکردنی پارتی لەو جۆرە دۆخ و پرسانەدا هەیە، لە ناخیاندا دەزانن پارتی چۆن ورد کار بۆ بەدیهێنانی مەرامەکانی دەکات، بۆیە بەرزکردنەوەی پەنجەی نارازیان لە دورەوە بەرامبەر پارتی و بایکۆتکردنی دانیشتنەکەی پەرلەمان تەنها یەک لێکدانەوەی سەرەکی لە خۆ دەگرێت، ئەویش هەڵکردنی گڵۆپی کەسک بۆ پارتی تا چی دەوێت بیکات. خۆبێبەریکردنیان لەو پرۆسەیە وەک کورد وتەنی لە " عوزر لە قەباعەت خراپترە" دەچێت.   لێرەدا یەکەم تیری کەوانم ئاراستەی دەسەڵاتدارانی هەنوکەی یەکێتی دەکەم، پێمان ناڵێن لە چیتان کەمە: زیاتر لە نیوەی باشور لە ژێر کاریگەریتاندایە، هێزی چەکداری بەهێزتان هەیە، دەسەلاتی ئیداری و ئاسایش و پۆلیس و بازرگانیتان ناوچەیەکی گەورەی باشوری گرتۆتەوە، تا بڵیی پارە و راگەیاندن و پەیوەندی هەمەلایەنتان هەیە، هەمو ئەوەی لە دەستتان هات چەند دەنگێکی نەزۆک و بایکۆت کردنی دانیشتنی پەرلەمان بو، لە کاتێکدا خۆتان نەک وەک رکابەری سەرەکی پارتی نمایش دەکەن بەڵکو خۆشتان بە بەدیلی ئەو زانیوە و دەزانن. بەڵام دەرکەوتنی لاواز و بێ کاریگەری یەکێتی کۆمەڵێک پرسیاریان وروژاندوە.  با بێینە سەر برا گچکەکەی حوکمرانی، گۆڕانە " حەیاتەکە ". ساڵانێکی زۆر لە گەڵ گۆڕان بوم و هیواکانی تەمەنی سیاسیم لەسەر کارنامە و دروشمەکانی هەڵچنیبو. لە دوای وەفاتی کاک نەوشیروان بۆم دەرکەوت هاوکارە سیاسیەکانی شایستەی ئەوە نین خۆیان بە خاوەنی هزری گۆرانکاری و چاکسازی بزانن، مەخابن خۆیان کردوە بە هێزێکی لارێ.   گٶڕان کۆمەڵێک روخساری نوێی پێگەیاند، پێگەی بەهێزی پێ بەخشین، دەسەڵاتی دانێ و وەک واجهەی گۆڕان دەردەکەوتن. رۆژ دوای رۆژ دەرکەوت بەشێکیان دەستەمۆکراون بۆ نیعمەت و حەزە وردیلە و گەورەکانی دەسەڵات، فێری دو رویی بون، لە سەر چەندین پەت وازی دەکەن، سەفقاتی ژێربەژێر دەکەن، بەردەوامیش بە مۆمە داگیرساوەکەی گۆڕان وەک چاوەزار تەنها سوچێکی یەخەیان رازاندۆتەوە.  لە سەروی لوتکەی سیاسی گۆڕانیشدا کەسانێکی کەمدوێ و ئەکتەری پشت پەردە بەمجۆرە روداوانە قەبارەی تەماعەکانیان قورستر دەکەن و چاویان لە پاداشتەکانی پارتیە، بەشێکی تریش چاوبازی لە گەڵ خواست و داواکاریەکانی یەکێتی دەکەن بەڵکو پۆست و پێگە و دەسەڵاتەکانیان لەمدیوی دێگەڵەوە پاریزراوبن. گەر ئەو زاتانە بەمە دڵگرانن چەندین روداو و بەڵگە لە زار و نوسینەکانی خۆیانەوە ئەو راستیانەی سەرەوە دەسەلمێنن.  وێرای ئەو هەنگاوەی پارتی شایستەی رەتکردنەوە و وەستانەوەی جدیە بەرامبەری، بەڵام بەهۆی ئەوەی پارتی لە ئەقڵیەت و خەسڵەتەکانی هێز و کەسایەتیە رکابەر و هاوپەیمانەکانی بەوردی تێگەیشتوە و دەزانێت چۆن بیانکات بە پاشکۆی روداوەکان و ئەمری واقیع لەم جەولەیەشدا سەرکەوتنی بۆ خۆی بەدەستهێنا. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا هێزەکانی تری ئەم چرکەیە دەتوانن سنورێکی جدی بۆ پارتی دیاری بکەن؟ یاخود لە هەمان بازنەی کردار و رەدەکرداردا دەسورێنەوە؟  هەمان هاوکێشەش بۆ مامەڵەکردنیان لە گەڵ بەغدا بەکارە، تا ئەم چرکەیە میللەت زەرەرمەندی ژمارە یەکی ئەو جۆرە هاوکێشانە بوە.  نوسینی: چیا عەباس رۆتەردام: ٩ مایس ٢٠٢٠          

رەنج نەوزاد    ئەمریکا وچین؛ ململانێ وپیوەندییەکانیان، ئایا چین کۆتایی بە سەردەمی ئەمریکا دەهێنێت؟ چەن سەرنجێک لەو بارەیەوە... (١) ساڵانێکە گرنگترین دیاردەی سیاسی لە جیهاندا، بریتییە لە دیاردەی ململانێ وپەیوەندی نێوان ئەمریکا وچین، هەروەها پرسی کۆتایی هاتنی سەردەمی ئەمریکا وسەرهەڵدانی سەردەمی چین وئایندەی پەیوەندییەکانی ئەم دوو زلهێزە، گرنگترین پرسی سیاسیە لەسەر ئاستی جیهانی، چونکە ململانێی ئەم دوو هێزە، کاریگەری ڕاستەوخۆی دەبێت لەسەر کۆی سیستەمی جیهانی. سەرەتا پێویستە بزانین هۆکاری ئەم ململانێیە چییە؟ یەکێ لەو تیۆریانەی کە ساڵانێکە لە ناوەندە ئەکادمی ولە میدیاکاندا ناوبانگێکی زۆری بەدەستهێناوە بۆ تێگەیشتن لە پەیوەندی ئەمریکا وچین وهۆکاری ململانێی نێوانیان وپێشبینی کردنی ئایندەی ئەم ململانێیە، بریتییە لە تیۆری (تەڵەی پیوسیدیس). پیوسیدیس (٤٦٠پ.ز-٣٩٦ پ.ز) مێژوونووسێکی کۆنی یۆنانیە، کە مێژووی جەنگی پیلوپونیزی (٤٣١پ.ز-٤٠٣ پ.ز) نووسیوەتەوە، ئەو جەنگە لە نێوان دەوڵەت شاری ئەسینا و دەوڵەت شاری ئەسپارتا بە هاوپەیمانیەکانیانەوە ڕوویدا. پیوسیدیس پێی وایە، هۆکاری سەرەکی ئەو جەنگە بریتیی بوو لەوەی کە کاتێک ئەسپارتا کە هێزی بە هەژموون وزاڵ بوو لەو سەردەمە، هەستی بە مەترسی کرد لە سەهەڵدانی هێزێکی نوێ کە ئەسینا بوو، واتە کاتێک هێزی زاڵ هەست دەکات هێزێکی نوێ درووست دەبێت ودەبێتە رکابەری، ئەوا هەڵگیرساندنی جەنگ لە نێوان ئەو دوو هێزە یا دەوڵەتە ئەگەرێکی چاوەڕوانکراوە. ئەوەش هۆکارێکی سەرەکی هەڵگیرساندنی جەنگی پیلوپۆنیز بوو لە نێوان ئەسینا وئەسپارتا. پاشان ئەم تێڕوانینە، بە تیۆری تەڵەی پیوسیدس دەناسرێت. جەنگەکە بە سەرکەوتنی ئەسپارتا کە وەک نوێنەری هێزی سەربازی دەناسرا، بەسەر ئەسینا کە نوێنەری دیموکراسی وفکر وفەلسەفە بوو، کۆتایی هات. ئەوەش وەچەرخانێک بوو لە مێژوو وفکری یۆنانی کۆن، کە کاریگەری بەسەر جیهانی ئەوکاتدا هەبوو. زانای سیاسی ئەمریکی گراهام ئەلیسۆن، لە ساڵی ٢٠١٧ لە کتێبی (Destined for War: Can America and China Escape Thucydides‌s Trap?) ئەم تیۆرییە دوبارە بەکاردەهێنێتەوە ودەیکاتە دەروازەیەک بۆ تێگەیشتن لە ململانێ وپەیوەندی نێوان ئەمریکا وچین. ئەمریکا وەک ئەسپارتا ترسی هەیە لەو گەشەکردن وبەهێزبوونە خێرایەیی چین (لێرەدا چین ئەو رۆڵەی ئەسینای هەیە)، کە لەوانەیە ببێتە هێزی یەکەمی جیهان وکۆتایی بە سەردەمی ئەمریکا بهێنێت، بەڵام پرسیاری ئەلیسۆن لەو توێژینەوەیەیدا ئەوەیە، ئایا ئەمریکا وچین دەتوانن خۆیان بپارێزن لە کەوتنە ناو تەڵەی پیوسیدیس؟ بە مانای ئەوەی ئایا جەنگی نێوان ئەمریکا وچین ڕوودەدات؟ گراهام ئەلیسۆن سەرپەرشتیاری پرۆژەی توێژینەوەیەکی زانکۆی هارڤاردی کردوە کە لە لایەن چەندین توێژەرەوە ئەنجمادراوە (ئەم توێژینەوەیە بەشێکە لە کتێبەکەشی)، لەو توێژینەوەیەدا لێکۆڵینەوە کراوە لەسەر زیاد لە پێنج سەدە (لە کۆتاییەکانی سەدەی ١٥ تا سەردەمی ئێستا) کە تیایدا ١٦ جار ئەم جۆرە ململانێیەیی کە ئێستا لە نێوان ئەمریکا وچیندا هەیە (ململانێی هێزی بەهەژموون دژ بە هێزێکی نوێی تازە سەرکەوتوو) ڕوویداوە، لەو ١٦ جارە، ١٢ جار ململانێکە بەرەو هەڵگیرساندنی جەنگ چووە، تەنها ٤ جار ئەو جۆرە ململانێیە نەبووەتە مایەیی هەڵگیرساندنی جەنگ، لەو چوارەش دانەیەکی جەنگی ساردی نێوان ئەمریکا وسۆڤیەت بووە. ئەمەی ئەمریکا وچین دەکرێت ببێت بە ١٧هەمین ململانێ لەو جۆرە. شایەنی باسە، هەموو ئەو ١٦ ململانێیە بریتییە نەبووە لە ململانێی نێوان دوو هێز بۆ سەپاندنی هەژموون بەسەر جیهاندا، بەڵکو ،زۆر کات ململانێکە بریتی بووە بە هەژموونی بەسەر ئەوروپا یا بەشیک لە ئەوروپا یا ئاسیا... بەڵام هەندێک لەو ململانێیانە، بۆ هەژموون بووە بەسەر کۆی جیهان، وەک ئەمریکا (رۆژئاوا) ولەگەڵ سۆڤیەت، ئەوەی ئەمرۆی ئەمریکا وچین، بەرەوە ئەوە دەچێت، ململانێی هەژموون بێت بەسەر هەموو جیهاندا. لەو جۆرە ململانێیەیی کە تیۆرییەکی پیوسیدیس ئاماژەی پێ دەکات، زۆربەی کات ململانێکە بووەتە مایەیی جەنگ، کەواتە ئەگەری جەنگ کراوەیە لە نێوان ئەمریکا وچین بە پێێ ئەنجامی توێژینەوەکە، بەڵام ئەگەرێکی حەتمی نییە، چونکە چوار جار ئەو ململانێیە نەبووەتە مایەیی جەنگ. بە پێی توێژینەوەکەی گراهام ئەلیسۆن، ململانێی ئەمریکا وچین بە براورد بە ململانێیکانی سەردەمەکانی پێشوو، جیاوازی زۆرە، چونکە هەردوو دەوڵەت خاوەن چەکی ئەتۆمین، هەر وەها هەردوولا دەزانن لە کاتی هەڵگیرساندنی جەنگدا، براوە لەم جۆرە جەنگەدا نییە، چونکە هەردوولا کاولکارییەکی گەورە بەسەر خۆیان وجیهاندا دەهێنن. بۆیە هەڵگیرساندنی جەنگ، ئەگەرێکی دوورە بە تایبەت لە ئێستادا، بەڵام مەحاڵ نییە. ئەمریکا وسۆڤیەت زیاد لە ٤٠ ساڵ لە ململانێیەکی زۆر بوون، بەڵام بە هۆی هێزی هەردوولا، بە تایەت هێزی ئەتۆمی، ئەو دوو بەرەیە نەچوونە جەنگی ڕاستەوخۆ دژ بە یەک، زۆربەی قۆناغەکانی ململانێ ڕوویدا لە نێوانیاندا، تەنانەت جەنگی بە وەکالەت، بەڵام نەگەیشتنە جەنگی ڕاستەوخۆ. ئەمریکا وچین لەو ڕووەوە لە ململانێی ئەمریکا وسۆڤیەت دەچێت. بەڵام ئەوەی کە دیارە وڕوونە، ئەوەیە ئەمریکا وچین لە ململانێیەکی ڕاستیدان، وئەمەش چاوەڕوان دەکرێت، لە ئایندەدا بەردەوامی هەبێت وململانێکە فروانتر وقووڵتر بێت. ماویەتی...

پەیكار عوسمان (١) - بردنە دادگا باشترە لە بردنە قەبرسان، بەردەمی حاکمیش باشترە لە بەردەمی ئیزرائیل. بەڵام دادگای سەربەخۆ نەك دادگای پاشکۆ، حاکمی عادل، نەك حاکمی تەزکییە. گەڕانەوەش بۆ دادگا، باشترین گەڕانەوەیە، بەڵام ڕاستییەکەی نەك درۆیینەکەی! یەعنی سەرەتا گەڕانەوەی دادگا، بۆ دۆخی ئاسایی و ئازادبوونی لە کۆتی حیزب و خێڵ و دەسەڵاتی جێبەجێکردن.. ئینجا گەڕانەوە بۆی، چونکە گەڕانەوەکە، تەنیا لەو کاتەدا ڕاستەقینەیە. - وەکچۆن دەسەڵاتێکمان هەیە، هیچ باجێك لەسەر کردنی نیە، موعارەزەیەکیشمان هەیە، هیچ باجێك لەسەر وتنی نیە. ئەمیان هەرچی بەدەسیابێت ئەیکاو ئەویان هەرچی بەدەمیابێت ئەیڵێ. لەهەردوکیاندا هیچ سنورێکی ئەخلاقی لەگۆڕێدا نیەو لەم بێسنورییەشدا، "دەسەڵات و موعارەزە" هەردوکیان بارن بەسەر شانی ئێمەوە نەك تەنیا یەکێکیان. - ئەمیان ڕەقەمی خەیاڵیی ئەدزێ و گوێ ناداتێ، ئەویان ڕەقەمی سەیرلێئەداو گوێناداتێ. ئیتر لە نێوان دزو درۆزندا ئەخلاقی سیاسی تەواو پاشەکشێ ئەکاو متمانەو ئومێد بە سیاسەت نامێنێ. ئێمە خۆمان ئەزانین پارتی و یەکێتی دزن، کەچی موعارەزە هاتووە پێمان بڵێ پارتی و یەکێتی دزن! یەعنی ڕێك دە ساڵە وزەی کۆمەڵگاو سامانی مرۆیی، لە زانینێکا خەسارئەکرێ کە خۆی زانراوە!! ئەو وزە بە فیڕۆدانەش لەلایەن موعارەزەوە، ڕێك بەقەت دزییەکەی دەسەڵات تاوانەو ئەبێ هەردوکیان بوەستێنین. - ئاخر چ پێویست ئەکا، لەڕووی مادییەوە دزێتی پارتی و یەکێتیمان بۆ بسەلمێنیت، لەکاتێکا لەڕووی مەعنەوەییەوە، ئەمە خۆی سەلمێنراوە تەنانەت لای پارتی و یەکێتییەکانیش! چ پێویست ئەکا، بە کەیسێك فڵان سەرکردە بخەیتە بەردەم ئەگەری دزبوون، لەکاتێکا ئێمە خۆمان دڵنیاین لە دزیی ئەو و هاوشێوەکانی! - ئەمەوێ بڵێم، دەسەڵاتی ئێمە، خۆی بە ئەندازەی پێویست ناشرینە، کەچی موعارەزەی ئێمە، ئەونەی لە خەمی ناشرینکردنی ئەوبوو، ئەونە لە خەمی چاککردنی دۆخەکە نەبوو. ئەونەی ڕق و فەوزای دروستکرد "کە کەشێکە بۆ خراپتربوون"، ئەونە کەشێکی لەباری دروستنەکرد بۆ چاکبوون. ئەونەی خراپیی ئەوی کردە سەنتەر، ئەونە چاکیی خۆی نەکردە ئامانج. ئیتر نەشیتوانی چاکبێ و جیاوازبێ. ئیتر بڕێك ڕووی پارتی و یەکێتیشی سپیکردەوە! - گەندەڵی تا ئەوێ ئیمکانی سەلماندنی هەیە، کە خۆی نەبووبێ بە سیستەم. کە گەندەڵی بووبە سیستەم، ئیتر ئیسپاتنەبوونی ئەبێتە نەتیجەو بەدواداچوونیشی ئەبێتە تاوان! شاردنەوەی گەندەڵیش بەشێکە لە هونەری گەندەڵی و هەرئەونەی کە گەندەڵی هەبوو، ئیتر شاردنەوەشی هەیەو ئیسپاتکردنی قورسە. لێرەدا موعارەزە بڕێك بێتاوانە، لەوەدا کە سیستەم خۆی فەسادەکەیەو بەباشی جێ پێ ی خۆی ئەسڕێتەوە. بەڵام لەوێدا تاوانبارە، کە ئەسڵەن جێپێ و ڕاستی و ناڕاستی زانیاری زۆر بۆ گرنگ نیە، هەرئەوەی بۆ گرنگە شتێکی دەسکەوێ و خێرا بیخاتە چەلەحانێکەوە. چەلەحانێکەی پۆپۆلیزم و پاڵەوانبازی، کە جگە لە ڕقسازی و سەرئێشەو خراپترکردنی شتەکان، هیچی تری بۆ ئێمە تیانەبوو! - دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی زبڵخانەیەو نوقتە. بەڵام ئەوانیترو موعارەزەش، کەناس نین، بەڵکو مێشی سەر زبڵەکەن! ئێمە پێویستمان بە ئەخلاقی سیاسی خۆپاککردنەوەیە، نەکئەوەی لەپشتی "ئەو پاککردنەوە"و دژایەتی دوو زبڵەوانەکەوە، خۆت مێش و مشەخوری سەر زبڵەکە بێت! ئەمەوێ بڵێم، "دەسەڵاتی زبڵیی" و "موعارەزەی مێشیی" و ئەحزاب بەگشتیی، پێکەوە زبڵخانەکەی سیاسەتی ئێمەن.

دانا مەنمی  دواجار پارتی چه‌كی زۆرینه‌ی به‌كارهێنا و پارێزبەندی له‌سه‌ر سۆران عومه‌ر په‌رله‌مانتاری فراكسیۆنی كۆمه‌ڵی ئیسلامی له‌ په‌رله‌مانی كوردستان هه‌ڵگرت، جوڵاندنی ئەم کەیسەو گەرمکردنی یەکێکی تربوو لەهونەرەکانی پارتی کە ئەویش بریتی یە لە هونه‌ری پەنابردن بۆ دروستکردنی قەیران ، بەتایبەت لەساتەوەختی ئێستادا کە پارتی شکستی لە حکومەتداری و کابینەی نۆیەم دا هێناوە و کۆمەڵگای کوردی گیرۆدەی دەیان قەیرانی سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتی کردووەو توانای چارەسەر و روبەروبونەوەی قەیران و کێشە سەرەکیەکانی نییە ، پارتی لەساتەوەختی ئێستادا ترسی لە سەرهەڵدانی خۆپیشاندان هەیەو ھەست بەمەترسی و جوڵەو بزاوتی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگا دەکات ، ھەوڵدەدات ئاراستەی رای گشتی کۆمەڵگا پێچەوانەوە وەربچەرخێنێت ، واتە لە کێشەو قەیرانە سەرەکیەکانەوە، بۆ قەیرانێکی خولقێندراو دروستکراو، ئامانجی پارتی لەو ھەوڵەش تەنھا لەپێناو کۆنتڕۆڵکردنی کۆمەڵگاو لەبیرکردنی قەیرانە سەرەکیەکان و دژ نەوەستانی ھاوڵاتیانە لە بەرامبەر حوکمڕانیەتییەکەیدا .   هه‌رێمی كوردستان له‌ ناو هاوكێشه‌یه‌كی ئاڵۆزی ناوخۆی و ناوچه‌یی  جیۆسیاسی و ستراتیژییدایه‌ ، دوای میراتی جه‌نگی داعش و له‌ پاش قه‌یرانی ئابوری و شكستی ریفراندۆم  كابینه‌ی نۆیه‌م پێكهێنرا ،قه‌رار بوو كابینه‌ی نۆیه‌م دۆخی نێوخۆی  كوردستان ڕێكبخاته‌وه‌و موچه‌ی موچه‌خۆران دابین و بكات و كابینه‌ی یه‌كڕیزی و هاوبه‌شی بریاری سیاسی بێت ،نه‌ك كابینه‌ی حوكمی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی ! بریار بوو كابینه‌ی نۆیه‌م هه‌نگاوه‌كانی پرۆسه‌ی چاكسازی له‌ بواری ئابوریدا دوای ئه‌ویش ئاشته‌وایی نیشتیمانی له‌ نیو لایه‌نه‌كان وبنیاتنانه‌وه‌ی متمانه‌ له‌ نیو خه‌ڵك و حكومه‌تدا بنیات بنرێته‌وه‌ ،نه‌ك جارێكی تر بێ متمانه‌ی و ده‌رفه‌كان بقۆزیته‌وه‌ بۆ خولقاندنی هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسی ،ده‌بوایه‌ به‌رله‌وه‌ی یه‌كێتی و بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان له‌سه‌روه‌ختی پێكهێنانی كابینه‌ی نۆیه‌م دا شه‌ڕی هاوپه‌یمانیه‌تی پارتی و وه‌رگرتنی جێگرو داتاشینی جێگرو شه‌ڕی ده‌سته‌ویه‌خه‌یی شنه‌بایی كورسییه‌كی گه‌رمتان بۆ بژێوی و ده‌ستكه‌وتی حیزبی ده‌كرد، له‌بیری رۆژێكی وه‌كو ئه‌مڕۆدا بونایه‌ تا پارتی بێ گوێدانە ناڕەزایەتی و بایكۆتی ئێوه‌ نه‌توانێت سود له‌ درزو كه‌لێنه‌ یاساییه‌كان له‌ ده‌سه‌ڵاتی ته‌شریعی دا ببینیت ، بۆیه‌ ده‌لێم یەكێتی‌و بزوتنەوەی گۆڕان،چونكه‌ چوار فراكسیۆنەكەی تر لە بنەڕەتەوە بەرەی ئۆپۆزسیۆنبوونیان هەڵبژاردووە كە بریتین لە ( كۆمەڵ، یەكگرتوو، نەوەی نوێ ، شیوعی).   له‌ ۲۳ی حوزه‌یرانی ۲۰۱٥ فراكسیۆنه‌كان جگه‌ له‌ فراكسیۆنی پارتی له‌ په‌رله‌مانی كوردستان به‌ پشتبه‌ستنی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی چوار پرۆژه‌ یاسایان به‌ ژماره‌ ( ۲۱۳۲-۲۱۳۳-۲۱۳٤-۲۱۳٥ )ڕێكه‌وتی (۱ـی۷ـی ۲۰۱٥) پێشكه‌شی لیژنه‌ی كاروباری یاسایی په‌رله‌مانی كوردستانیان كرد، هه‌رچوار پرۆژه‌ یاساكه داوای هه‌مواركردنه‌وه‌ی یاسایی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێمی كوردستانیان ده‌كرد،‌ پێشتر له‌ ڕێكه‌وتی(۲۲ـی٦ـی۲۰۱٥) له‌ دانیشتنی ژماره‌ (۱۷) ئاسایی خوێندنه‌وه‌ی یه‌كه‌می بۆ كرابوو ،دانیشتنی ۲۳ـی حوزه‌یران له‌ په‌رله‌مانی كوردستان و خوێندنه‌وه‌ی هه‌ر چوار پرۆژه‌كه‌ كارێكی ته‌واو یاسایی بوو ،هه‌م له‌ ڕووی پێشكه‌شكردنی پرۆژه‌و هه‌میش له‌ ڕووی ته‌واوكردنی نیسابی یاساییه‌وه‌ و چ له‌ ڕووی خوێندنه‌وه‌ی یه‌كه‌می پرۆژه‌ یاساكانیشه‌وه‌، بۆیه‌كه‌مین جار له‌ مێژوودا پارتی وه‌ك فراكسیۆن و حیزب له‌ گۆره‌پانه‌كه‌دا به‌ ته‌نها مایه‌وه‌، به‌ڵام  پارتی به بیانوی‌ تێكدانی ته‌وافوق و سازانی كابینه‌ی هه‌شته‌م و گه‌له‌كۆمه‌و پیلان،‌ دژی حوكمی زۆرینه‌ی دیموكراسی وه‌ستایه‌وه‌و (یه‌كێتی و گۆران و كۆمه‌ڵی ئیسلامی و به‌شێكیش له‌ یه‌كگرتوی)یشی تۆمه‌تبار كرد به‌ كوده‌تای نیشتیمانی دژ به‌گه‌ل و وڵات ، هه‌رچه‌نده‌ پارتی به‌وه‌وه‌ نه‌وه‌ستا كه‌ دژی ئیراده‌و خواستی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی بێت ،به‌لكو زۆنه‌كانی زیندوكرده‌وه‌و په‌رله‌مانشی داخست.    ۲۳ی حوزه‌یران رۆژێكی مێژووی و قوناغێكی نوێ بوو بۆ سه‌ركه‌وتنی ئیراده‌و خواستی گه‌ل و زۆرینه‌ به‌سه‌ر خواست و ویستی كه‌سیی و حزبی و بنه‌ماڵه‌ییدا ، پارتی هه‌موو هێزو پنته‌ دیارو نادیارو شاراوه‌كانیشی له‌و شه‌ره‌دا به‌كار هێنا، هه‌موو خانه‌و شانه‌ شاراوه‌و نادیارو نوستووه‌كانی پارتی كه‌وتنه‌ جوله‌و سه‌ر ئاو كه‌وتن وبونه‌ بڵقی سه‌رئاوو ئاشكرا بوون ،دۆخی ئیستای خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ته‌واو پێچه‌وانه‌ی خولی چواره‌مه‌ ، له‌ خولی چواره‌م دا پارتی و هاوپه‌یمانه‌كانی توانای ته‌واو كردنی نیسابی یاسایی یان نه‌بوو ، به‌ره‌ی نه‌یاری پارتی زۆرینه‌ و پارتی و هاوپه‌یمانه‌كانی كه‌مینه‌بوون ،به‌ڵام له‌ خولی پێنجه‌مدا پارتی زۆرینه‌ی په‌رله‌مانییه‌و دوو لەسەر سێی ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌رله‌مانی به‌ ده‌سته‌وه‌یه‌ ،هه‌تا هه‌موو فراكسیۆنه‌كان ناتوانن بەرامبەر بە پارتی رابوەستن،پارتی جێگرێكی په‌رله‌مانی بۆخۆی بردووه‌و جێگرێكیشی داوه‌ به‌ توركمانه‌كان ، ئیدی سه‌رۆكی په‌رله‌مان ناتوانێت هیچ پرۆژه‌ یاسایه‌ك بخاته‌ به‌رنامه‌ی كارو هیچ كۆبوونەوەیەكی پەرلەمان بەبێ ڕەزامەندیی پارتی سازبكات،به‌ڵام پارتی به‌بێ بوونی سەرۆکی پەڕلەمانیش دەتوانێ هەموو کارەکان و پرۆژه‌ یاسایه‌ك تێپه‌رێنیت ،چونكه‌ پارتی بۆ هه‌رگه‌مه‌یه‌كی سیاسی پێكهاته‌كان وه‌كو كارتێكی سیاسی به‌كارده‌هێنێت ،پێكهاته‌كان كه‌خاوه‌نی ۱۱ كورسین نه‌یانتوانیوه‌ بێلایه‌نی خۆیان بپارێزن و خاوه‌نی ئیراده‌ی خۆیان بن،به‌م پێوه‌دانگه‌ بوون و نه‌بوونی فراكسیۆنه‌كانی تر جگە لە پاشکۆبون بۆ پارتی مانایەکی تری نیە.

کاروان عەلی شامار لەدوای پێکھێنانی کابینەی نۆیەمەوە شتێک نەماوە بەناوی حکومەتی ھەرێمی کوردستانەوە، یٔەوەی ھەنوکە دەگوزەرێ حوکمڕانییەکی تەواو میللیتارییە بەجۆرێک کە یٔازادیی و دیموکراتی تیایدا سنوردارەو تەنانەت رەخنەی بابەتی لەھەمبەر نەنگیەکانی حکومەت، لایەنی بەرامبەر روبەروی زیندان و مەترسیەکی گەورە دەکاتەوە! ھەر کابینەیەک کە لەبری لۆجیک، ھێز و ستەم تیایدا باڵادەست بێت یٔەوا لە یٔەزمونی ھیچ وڵاتێکی دنیادا سەرکەوتوو نەبوەو نابێ. کابینەی پێشووی حکومەتی ھەرێم کە نێچیرڤان بارزانی سەرپەرەشتی دەکرد راستگۆیانە دانی بەشکستی کابینەکەیداناو سیستەمی پاشەکەوتی موچەیی سەپاند و دەیانجار لەمیدیاکانەوە داوای لێبوردنی لە مووچەخۆران کرد، وەلێ تا ھەنوکە سەرۆکی یٔەم کابینەیە سەرباری ھەبونی دەیان یٔاڵنگاریی یٔامادەنییە دان بەشکستی کابینەکەیدابنێ و لانی کەم بەشێک لە پێداویستیە سەرەتایی و مەعنەوییەکانی ھاونیشتیمانیان دابین بکا! لێ رۆژانەش لەلایەن دەزگاکانیەوە ھاولاتیان مژوڵی کەیس و سیناریۆی سەیر سەیر دەکا بۆ شاردنەوەی شکستی حکومەت و لەبیربردنەوەی قەیرانی موچەو دەیان یٔاڵنگاری تر کە دەرگیری حکومەت و کابینەکەی بۆتەوە. خەڵکی کوردستان ھیچ متمانەیەکی بە کابینەی نۆیەم نەماوەو یەقین بوون لەوەی کە ھیچ چاکسازییەکی پێ ناکرێ و گوزەرانی ھاولاتیانیش بەبەراورد بەکابینەکانی پێشوو زۆر خراپتر بووە. باشترین بژاردە لەم کاتەیا یٔەوەیە کە ھێزو لایەنە سیاسیەکان داوای ھەڵوەشاندنەوەی حکومەت و پێکھێنانی حکومەتێکی بچوکراوەی کاربەڕێکەر بکەن تا وادەی یٔەنجامدانی ھەڵبژاردن. حکومەتی عیراق سەرباری دەیان قەیران وەلێ توانیان سەرکەوتوو بن لەدووبارە پێکھێنانەوەی حکومەتدا، یٔەگەرچی بەبەراورد بە یٔەزمون و حوکمڕانی ھەرێم، بەغدا زۆر لەپێش ھەرێمەوەیە لێ حکومەتی عیراق لەسەر داوای شەقام و خۆپیشاندەران ملکەچ بەھەڵوەشاندنەوە کرا، وەلێ جێی پرسیارو ھەڵوەستەیە کە شەقام و لایە سیاسیەکانی کوردستان ناتوانن کۆدەنگی سیاسی و جەماوەری لەبۆ داوای ھەڵوەشاندنەوەی حکومەت دروست بکەن؟ خولاصە، پێدراوە سیاسی و یٔابورییەکانی کوردستان وا دەخوازێ لایەنەکان بەتایبەت (یەکێتی و بزوتنەوەی گۆران و نەوەی نوێ و کۆمەڵ) وەک بژاردەیەکی بابەتی پەنابەرنە بەر ھەڵوەشاندنەوەی حکومەت و ھەڵبژاردنی پێشوەختە، لەم ماوەیشدا تا وادەی دیاریکردن و یٔەنجامدانی ھەڵبژاردن گرنگە یٔامادەکاری بکەن بۆ گۆرینی یاسای ھەلبژاردن بەجۆرێک ھەرێم لە یەک بازنەیەوە بکرێ بە فرە بازنە و ھەروەھا بە یاسایەک (کۆتای پێکھاتەکان) رێکبخرێ و بەجۆرێک نەبن بە پاشکۆی ھیچ لایەنێکی سیاسی و نمایندەی راستەقینەی پێکھاتەکانی خۆیان بن، ناشکرێ لە پەرلەمانی عیراق لەکۆی (٣٢٩)کورسی تەنھا (٩)کورسی بۆ پێکھاتەکان بێ وەلێ لەکوردستاندا لە کۆی (١١١)کورسی پەرلەمان یانزە کورسیان بۆ تەرخان کرابێ! لەھەموو یٔەوانەش گرنگتر پێویستە یٔەو لایەنانە یٔامادەکاریی بکەن بۆ یٔەنجامدانی ھەڵبژاردنێکی تەندروست و ھەروەھا پاکردنەوەی یٔاماری دەنگدەران و رێگری لەساختەکاری مونەزەمی لایەنێکی سیاسی. بەپێچەوانەوە یٔیدامەی حکومرانیەکی شکستخواردو موفلیسی وەک کابینەی نۆیەم، روخانی حکومەت و سەرھەڵدانەوەی خۆپیشاندانەکان و دروست بونی بزوتنەوەی یٔەنارشیستی یٔەگەرێکی بەھێزو چاوەروانکراو دەبن.

هونه‌ر حاجی جاسم/ مۆسکۆ هه‌وله‌کانی ئێستای چه‌سپاندنی "لامه‌رکه‌زیه‌تی ئیداری پارێزگای سلێمانی"  به‌ مانایێکی تر زۆنی سه‌وز، له‌ قازانجی پارتیه‌. به‌لام له‌وانیه‌ خوێنه‌ر بپرسێت بۆچی ئه‌و جۆره‌ لامه‌رکه‌زیه‌تیه‌ له‌ قازانجی پارتی دیموکراتی کوردستانه‌؟. له‌ چ رویێکه‌وه‌ له‌ قازانجی پارتیه‌؟.  من لێره‌ بابه‌ته‌که‌ درێژ ناکه‌مه‌وه‌، وه‌ ناچه‌مه‌ سه‌ر ئه‌و روداوانه‌ی پێشتر که‌ رویداون له‌ کوردستانی عێراق ، به‌لکو ته‌نیا باسی قازانجی پارتی ده‌که‌م که‌ چۆن ده‌یه‌وێت ده‌رفه‌ته‌که‌ بقۆزێته‌وه‌!. ئه‌و لامه‌رکه‌زیه‌ته‌ له‌ سودی خۆی کۆتایی پێ بێنێت!. لای هه‌موومان مه‌علومه‌ پارتی ئێستا ته‌واوی جومگه‌کانی ده‌سه‌لاتی حێبه‌جێکردن و یاسادانانی  له‌ هه‌رێم له‌ژێر ده‌سته‌، وه‌ ته‌واوی هێزه‌کانی تری به‌شداریش له‌ حکومه‌ت شاگردی سیاسی بۆ ده‌که‌ن.  دوباره‌ پرسیار ده‌که‌ینه‌وه‌ بۆچی له‌ قازانجی پارتیه‌؟. پارتی تاکو ئێستا له‌ ته‌واوی مه‌لفه‌ سیاسی و ئیداره‌ی کوردستانی عێراق نه‌یتوانیه‌وه‌ سه‌رکه‌وتوبێت، هه‌ر له‌ یه‌کخستنی حکومه‌تێکی نیشتمانی، داپه‌روه‌ری کۆمه‌لایه‌تی، چه‌سپاندنی پڕنسیپه‌کانی دییموکراسی ، دروستکردنی ده‌وله‌ت و تا ده‌گاته‌ دابینکردنی موچه‌ی فه‌رمانبه‌ران  و ده‌یان که‌یسی تر!.  بۆیه‌ له‌ ئێستادا ده‌یه‌وێت به‌هه‌رجۆرێك بێت ئه‌و فشارانه‌ی له‌سه‌ریه‌تی که‌می بکاته‌وه‌، به‌رێگای جیاواز جیاوازیش له‌ هه‌ولدایه‌. یه‌کێك له‌م رێگایانه‌ش له‌م کاته‌دا‌ لامه‌رکه‌زیه‌تی ئیداریه‌ بۆ زۆنی سه‌وز، چونکه‌ به‌م رێگایه‌ فشاره‌کانی له‌سه‌ر خۆی که‌م ده‌کاته‌وه‌، به‌تایبه‌ت کاتێك ده‌بینێت ناتوانێت دۆخه‌که‌ چاره‌سه‌ر بکات به‌هیچ شێوه‌یێك!.  پارتی ده‌یه‌وێت ده‌سه‌لاتێکی لامه‌رکه‌زی ئیداری و ئابووری له‌م دۆخه‌ بۆ سلێمانی شۆر بکاته‌وه‌، تاکو تێپه‌رینی ئه‌م دۆخه‌ ئابووری و داراییه‌. چونکه‌ دوای کۆڕۆنا دۆخی ئابووری و درایی کوردستانی عێراق قورس ده‌بێت، هه‌ر ئه‌مه‌ش وا ده‌کات پارتی بیر له‌وه‌ بکاته‌وه‌ شکسته‌کان بخاته‌ ئه‌ستۆی ئه‌وانی تر‌ه‌وه‌.  بۆیه‌ ئه‌م قه‌وانه‌ی ئێستا لێ ده‌درێت بۆ چه‌سپاندنی لامه‌رکه‌زیه‌ت له‌ قازانجی ستراتیژی پارتیه‌!. پارتی ده‌یه‌وێت به‌ چه‌سپاندنی لامه‌رکه‌زیه‌تی ئیداری خۆی ڕزگار بکات له‌ دۆخێکی که‌وتنی قولایی ستراتیژی. هه‌روه‌ها چه‌سپاندنی لامه‌رکه‌زیه‌تی ئیداری سلێمانیش به‌ ئاسانی ناتوانێت ، ئه‌م پارێزگایه‌ له‌ شه‌و رۆژێك ببوژێنێته‌وه‌، ئه‌م نه‌ بوژانه‌وه‌یش له‌ ژێرخانی ئه‌م پارێزگایه‌،  ده‌بێته‌ به‌لگه‌یێکی گه‌وره‌ ، که‌ ئه‌وکات پارتی ده‌لێت ئێوه‌ نه‌تان توانی هیچ گه‌شه‌یێک دروست بکه‌ن له‌م ناوچه‌یه‌، وه‌ پارتیش له‌ که‌وته‌نێکی گه‌وره‌ی ستراتیژی دوباره‌ رزگار ده‌که‌نه‌وه‌!.   بۆیه‌ چاره‌سه‌ر چه‌سپاندنی لامه‌رکه‌زیه‌ت نیه‌ بۆ ته‌واوی دۆخی هه‌رێم، به‌لکو گۆڕانێکی گه‌وره‌ی سیاسی پێویسته‌، به‌ دروستبونی هێزێکی سیاسی ڕه‌سه‌ن و خاوه‌ن مۆدیلێکی سیاسی جیاواز له‌م هێزانه‌ی ئێستای ده‌سه‌لات و ئۆپۆزسیۆن. تاکو ئه‌م گه‌ل و نیشتمانه‌ له‌ده‌ست ئه‌م هێزه‌ گه‌نده‌لانه‌ ڕزگار بکات!. 

ئاسۆ حاجی لە کوردستان هیچ کەمە نەتەوەیەک ناژی لە کوردستان پێکهاتەی نەتەوەیی و ئاینی هەیە و هەموویان خاوەنی خاک و ماف و ئەرکن کەس خؽری بەکەس نەکردووە،ئەوە ئەو دوو رۆژە دەربارەی خوشک و برایانی کرستیان و تورکمان دەگوترێ لەلایەن یەکێتی و هاوئاوازەکانی یەکؽتی گەیشتۆتە رادەی رەگەزپەرستی و لە لؽدوان و هەڵوێستەکانیان دیارە ئەگەر بتوانن نەک کورسی کۆتا ناهؽڵن بەڵکو مافە سەرەتاییەکانی دیکەشیان لؽ دەستێنەوە. بەراستی ئەوەیان خاڵێکی رەشە و دەبێتە بەشێک لە مؽژووی ئەو هێزگەلەی کە تەنها لەسەر هەڵوؽستێکی زۆر ئاسایی و یاسایی کە تەنها دەنگ دان بووە بۆ لابردنی پارؽزبەندی پەڕلەمانتارؽک کە لە دادگا داواکراوە و بە گوێرەی پەیڕەوی ناوخۆی پەڕلەمان و بریارەکانی پڕۆسێسەکە ئەنجام دراوە. حیزب و لایەنەکان مافی خۆیانە گلەیی لە هەڵوێستی پەڕلەمانتاران بکەن و کارەکەیان بەباش نەزانن بەڵام مافی ئەوەیان نیە لە بەرژەوەندی حیزبی و چەند دەستکەوتێکی سیاسی کاتی پێکهاتەکانی کوردستان لە نەتەوە و ئاینە جیاوازەکان بدەیە بەر تانە و تەشەر و سوکایەتیان پێ بکەی و باس لە نەهێشتنی کورسی کۆتا بکەی کە یەکێکە لە مافە هەرە سادە و سەرەتاییەکانی ئەو پێکهاتانە کە خاوەنی کوردستانن. باسکردنی لە کەمکردنەوەی یان نەهێشتنی کورسی کۆتا بەر لە هەموو شتێک بێڕێزی کردنە بە مێژووی هەزاران ساڵەی پێکەوە ژیان و لؽبوردەیی کوردستانە کە ئێستاش جوانترین وێنە و ناونیشانە کە سەرنجی خەڵکی جیهان رادەکێشێ،هەروەها تۆڵەکردنەوەیەکی سیاسی ئایدۆلۆژی شۆڤینیانەیە کە دەکەوێتە چوارچێوەی ئەو باوەڕەی "ئەوەی لەگەڵم نەبێ دوژمنمە".خۆ ئەگەر هەڵوێستی پەڕلەمانتارانی کرستیان و تورکمان و ئێزیدی و ئەرمەن لەگەڵ بۆچوونی ئەوان بایە ئێستا لە جیاتی هێرشکردنە سەریان و سوکایەتی پێکردنیان وەک پاڵەوان بە شان و باڵیان هەڵدەگوتن. باسکردنی ژمارەی دەنگەکان کە گوایە هەندێکیان بە چەند سەت دەنگێک بوونەتە پەرلەمانتار شورەییەکی گەورەیە و گچکەکردن و بێبەهاکردنی ئیرادەی دەنگدەرانە،باشە پەڕلەمانتارانی نەوەی نوێ لەخۆیان پرسیوە دەنگەکانیان چەند بووە! سەرۆکی فراکسیۆنی یەکێتی و زۆرینەی پەڕلەمانتارانیان بە خێری دەنگەکانی قوباد تاڵەبانی نەبوایە لەسەر کورسی پەڕلەمان دابەدەنیشتن.

شەماڵ عەبدولوەفا   ٢٠٢٠/٥/٧ ڕۆژێکی دیکەی ناشرین لەھەرێمێکی لێوان لێو لەقەیران: ھەرچەندە ئەمەی پارتی کردی لە دیوی دەرەوە کارێکی یاسایی بچوکە، بەڵام ھاوکێشە گشتیەکە واناڵێت وکرۆک و ئاماژەکانی گەورەن. ئەمەی ئەمڕۆ ئەنجامی کۆمەڵێک ھەنگاوی کەڵکەبووە  کاتێک سەرۆکی پەرلەمان فراکسیۆنی گۆران و تیمی حکومەتیان دەرکرد، ئەگەر ئەوکات لایەنەکانی دەرەوەی پارتی یەک ھەڵوێستبان ئەمە ڕوی نەدەدا، نەک ھەڵوێست نەبو پەرلەمان بۆ کاک مەسعود کاراکرایەوە ڕیفراندۆم بکات. ئەنجامەکەمان دیت!!!  دوێنێ ٥٤ چوار پەرلەمانتار بە پارتی وت: ئەمە مەکەو ھەڵەیە، بەڵام گوێی نەگرت.  ئێمە باوڕمان بە ڕێککەوتنە لە پێناو سودی گشتی، نەک لە پێناو ڕێککەوتن.  کاتێک کاک نەوشیروان لەلەندەن گەرایەوەو پێش گەرانەوەی و خۆ ئامادەکردنی بۆ مردن کۆمەلێ کۆبونەوەی لەگەل سەرجەم دامەزراوەکانی گۆران کرد، وتی ھاوسەنگی ھێز لاسەنگ بوە ! بۆیە دەبێت ی ن ک وگۆران ببنە خاوەنی پرۆژەی ھاوسەنگی ھێز ! لەسەر بنەمای چاکسازی و سیستمێکی باشی حوکمڕانی رێکەوتنی شاری جوانی لێکەوتەوە! بەلام مەرەکەبی واژۆکەیان وشکنەبوەوە! بەشێک لەیەکێتی پیلانیان دژ گێرا!! ئێستا گلەیی چی لەپارتی دەکەن!! ئەم پەرلەمانە و ھێزی پارتی پارتی ئێستا دەڵێ چیم بوێت دەیکەم، بەھێزی خۆی و ھێزی کۆتاکان کەخاوەندارێتی کۆتاکان دەگەرێتەوە بۆ پارتی دیموکراتی کوردستان. ساختەکاری زۆر پارتی و یەکێتی لە ھەلبژاردن و ڕێژەی زۆری کۆتاکان و بایکۆتی دەنگدەران پێماندەڵێت: ئەم پەرلەمانە نوێنەرایەتی راستەقینەی خەڵک نیە، بەڵام تەنیا دامەزراوەیەکیشە بتوانێت بەشێک لە نوێنەرایەتی تێدا ببیندرێت.  لەھەموو دنیاداو لەناشترین سیستەمدا کەمێک ڕێز لەپەرلەمان دەگیرێت، بەوپێیەی نوێنەرایەتی دەنگی خەڵکە، بەڵام پارتی کاتێک پەرلەمانی دەوێت بەقسەی خۆی بکات، ئەگەر باوڕی بە زۆرینەو کەمینەیە ئەو کاتەی زۆرینە  نەبوو بۆچی دایخست ؟  ئەمجارە پارتی رێزی بۆ نزیک نیوەی پەرلەمان نەبوو !! پارتی بەمە نازانێت چ زەرەرێکی کردو ھەرێمی شەق کرد بەشێوەکی زەق و رون، ئاوا دەتانەوێت دەوڵەت دروست بکەن خاڵە جەوهەریەکە ئەمەیە: ئەوانەی بایکۆتی پەرلەمانیان کرد دژ بەپارێز بەندی .. بۆچی دەچنەوە پەرلەمان ؟ بۆ رێز لەخۆتان ودەنگدەرانتان ناگرن !؟ کاری پەرلەمان دەروات و لەسەر ئێوە ناوەستێت و حسابی یەک پولی قەلبتان بۆ ناکەن. پرسیارەکە ئەمەیە: چی بکەین  گۆڕان چوە حکومەت بۆ ئەوەی چاکسازی بکرێت لە پێناو بەرژەوەندی گشتی، نەک بەردەوامیدان بە دۆخێکی خراپ.  فراکسیۆنی گۆڕان لە پەرلەمانی کوردستان یەکێکە لە چالاکترین و تۆکمەترین ئۆرگانی گۆڕان، بەشێکی سەرەکیشە لە دروستکەری بڕیاری گۆڕان.  ھەر کارێک بەرامبەر فراکسیۆنەکەمان کرابێت بەرامبەر تەواوی بزوتنەوەی گۆڕانە...  فراکسیۆنەکەمان لە ماوەی ڕابردوودا، ئازایانە بەوردەکاریەوە گەندەڵی و دزی دۆسیەی نەوت و خاڵە سنوریەکان و کۆمپانیاو باج ...... ھتدیان دیاریکرد، بە پرۆژەیەکی تۆکمە نەخشە ڕێگای دەربازبوون لەم قەیرانەیان دانا، لە بری ئەوەی گوێیان لێبگیرێت، کرانە بەشێک لە سیناریۆیەکی ناشرین بۆ شکاندنی کەسایەتیان! ، کە سێ ڕۆژە داوادەکەن دەبێت پارێزبەندی لەکەس وەرنەگیرێتەوە، ئەگەریش وەرگیراوە لە ھەموی بێت، نەک نیوەی ئەوانەی بڕیاربو پارێزبەندیان لێوەربگیرێتەوە ناوەکانیان نەخرانە بەرنامەی کارەوە، ئەو چوار کەسەش کە دانران سیناریۆ بوو بەشێکی بۆ شکاندنی ھاوڕێکانی ئێمە بوو .  لە مەودا دەبێت بزانن فراکسیۆنەکەمان نەک چاوترسێن جدی تر قسەیان دەبێت.  بزوتنەوەی گۆڕانیش کۆبونەوە دەکات، دراسەی کۆی ڕێککەوتن و شێوازی بەشداری و ئەو چاکسازیانەش دەکات، کە دەبوو بکرێت.