راپۆرتی: درەو بڕیار وایە رۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023) لە (15) پارێزگای عێراق بە بەشداری زیاتر لە (6 هەزار) کاندیدی سەربەخۆ و حزبی و کاندیدی هاوپەیمانی سیاسی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوە بچێت. بۆ ئەم هەڵبژاردنە (66) کاندیدی سەربەخۆ و (39) هاوپەیمانی سیاسی و (29) پارتی سیاسی کێبڕکێ لەسەر (275) کورسی دەکەن، جگە لە (10) کورسی کۆتای پێکهاتەکان. بەڵام هێشتا هەڵبژاردنەکە لەبەردەم کۆمەڵێک ئاڵنگاری کارگێڕی، تەکنیکی، سیاسی و ئەمنیدایە... لەم ڕاپۆرتەدا تیشک دەخەینە سەر رۆڵی ئەنجومەنی پارێزگاکان، ئەنجامدانی هەڵبژاردن، کێبڕکێی کاندیدەکان و رێوشوێن و ئاڵنگارییەکانی بەردەم هەڵبژاردنەکە... سەرەتا لە دانیشتی ژمارە شانزەی رۆژی (27/3/2023) ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، بەئامادەیی (288) ئەندامی سەر بە لایەن و پارت و هێزە جیاواز و تەنانەت سەربەخۆ و نوێنەرانی جوڵانەوە ناڕازییەکانی عێراق، کە بەشێکیان پێیان وابوو هەمواری یاسای هەڵبژاردن خزمەت بە هێزە سیاسییە کلاسیک و تەقلیدییەکان دەکات. بەڵام هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (12)ی ساڵی (2018) بە زۆرینەی دەنگ پەسەندکرا. بەپێی هەمواری نوێی یاساکە، هەر پارێزگاکایەکی عێراق بازنەیەکی هەڵبژاردن دەبێت، لە بری ئەوەی هەر پارێزگایەک بۆ چەند بازنەیەک دابەشبکرێت، وەک ئەوەی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) پەیڕەوی لێکرا، کە تێیدا (18) پارێزگاکەی عێراق دابەشی سەر (83) بازنەی هەڵبژاردن کرابوو. ئەم هەموارکردنە نوێیەی یاساکەش گەڕانەوە بوو بۆ ئەو یاساییەی کە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی (12/5/2018)ی پێ بەڕێوەچوو. لە (20ی حوزەیرانی 2023) ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەکو وادەی ئەنجامدانی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەستنیشانکرد، وەک پابەندبوون بەو بەرنامە وزارییەی حکومەتی عێراق پێشکەشی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقی کردبوو، کە دوای تێپەڕینی (10) ساڵ بەسەر دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە کۆتایی مانگی نیسانی (2013) بەڕێوەچوبوو. ئەم خولەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە کۆی (18) پارێزگا تەنها (15) پارێزگاکەی عێراق دەگرێتەوەو لە سێ پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) هەڵبژاردن بەڕێوە ناچێت. سەرباری ئەوەی دادگای باڵای ئیتحادی بڕیاری دا بە نادەستوری بوونی ماددەی (2) لە یاسای ژمارە (2)ی ساڵی (2019) یاسای هەمواری یەکەمی یاسای هەڵبژاردنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان ژمارە (3)ی ساڵی (2009)، پەیوەست بە درێژکردنەوەی تەمەنی کاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان، کە پێچەوانەی حوکمی مادەکانی (2/یەکەم/ب و ج) و (6)ی دەستوری کۆماری عێراقی ساڵی (2005)ە، بەپێی بڕیاری ژمارە (124/ئیتحادی/2023) لە (24/9/2023) ئەم فەرمانە دەرچووە. بەپێی زانیارییەکان (6 هەزار و 414) کەس داواکاری خۆ پاڵاوتنیان پێشکەشی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق کردووە بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، بۆ کێبڕکێ کردن لەسەر (275) کورسی لە (15) پارێزگاکەی عێراق، جگە لە (10) کورسی بۆ پێکهاتەکان بەجۆرێک؛ (4) کورسی بۆ مەسیحییەکان، (2) کورسی بۆ کوردانی فەیلی، (2) بۆ سابیئەی مەندائی، بۆ هەر یەکێک لە پێکهاتەکانی ئێزیدی و شەبەک (1) کورسی. تا ئێستا کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق (3) جار "پرۆسەی ئەزمونی" ئەنجام داوە کە دواهەمینیان لە 10/10/2023 بووە، بەمەبەستی دڵنیابوون لە سەلامەتی و کارپێکردنی ئامێرەکانی دەنگدان، وەک ئامادەکارییەک بۆ ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، بە ئامانجی چۆنیەتی زاڵبوون بەسەر ئەو کێشانەدا کە لەوانەیە لە ڕۆژی دەنگداندا ڕوبدات و دڵنیابێت لە خێرایی و وردی ئامێرەکانی هەڵبژاردن. هەڵوێستەیەک دەربارەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لەئەنجامی ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکانی ئۆکتۆبەری ساڵی (2019) کە خواستی سەرەکیان چاکسازی و باشترکردنی خزمەتگوزارییەکان بوو لە بەغدای پایتەخت و پارێزگارەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق، لە وەڵامی داواکاری خۆپیشاندەران بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاکان، پەرلەمانی عێراق بڕیاریدا بە هەڵپەساردنی کاری ئەنجومەنەکان نەک هەڵوەشاندنەوەیان، بەهۆی نادەستوریبوونی درێژکردنەوەی ماوەی کارکردنیان دوای کۆتایی هاتنی خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان. هەر لەو بارەیەوە دادگای باڵای فیدراڵی ڕایگەیاند، هەڵپەساردنی کارەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەپێی دەستورە و بە مانای هەڵوەشاندنەوەی بوونی ئەو ئەنجومەنانە نییە وەک دەستەیەکی خۆجێیی دەستوری، لەوبارەیەوە دادگا بەیاننامەیەکی بڵاوکردەوە و تیایدا ڕاگرتنی بەردەوامی کارەکانی لەبەرچاوگرت لە بەیاننامەکەی دادگادا هاتووە: "بەردەوامی کاری ئەنجومەنە هەڵبژێردراوەکان، جا چ ئەنجومەنی نوێنەران بن یان دەستە خۆجێییەکان دوای کۆتایی هاتنی خولی هەڵبژاردنەکانیان، پێشێلکردنی مافی خەڵک دەکەن بۆ دەنگدان، هەڵبژاردن، کاندیدکردن و پێشێلکردنی ئیرادەی دەنگدەر". هەروەها لە ڕاگەیەنراوەکەدا ئاماژە بۆ ئەوەش کراوە "ئەوەی لە بڕگەی (سێیەم - 1)ی یاسای ژمارە (27)ی ساڵی (2019)ی هەمواری دووەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاکان ژمارە (12)ی ساڵی (2018)دا هاتووە بە مانای هەڵوەشاندنەوەی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان وەک دەستەیەکی خۆجێیی دەستوری نایەت، بەڵکو وەستاندنی بەردەوامی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانەیە لە تێپەڕاندنی ماوەی دیاریکراوی خۆیان، ئەمەش گەڕانەوەی ئیرادەی خەڵک دەستەبەر دەکات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی". مێژووی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق یەکەمین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی لە عێراق لە ساڵی (2005) هاوتا لەگەڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بەڕێوەچوو، کە لە بارودۆخێکی ئەمنی سەختدا ئەنجامدرا، رێژەیەکی بەرزی بایکۆتی هێز و گروپە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکانی تێدا تۆمار کرا. لەکاتێکدا هەڵبژاردنی دووەمی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە ساڵی (2009) بەڕێوەچوو ڕێژەی بەشداری دەنگدەران لەو هەڵبژاردنەدا گەیشتە (51%) هەڵبژاردنەکەش تەنها لە (14) پارێزگاو بەبێ پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان و کەرکوک بەڕێوەچوو. سەبارەت بە هەڵبژاردنی سێیەم و کۆتاجار بۆ ئەنجومەنی پارێزگاکان، بە بەشداری (50%)ی دەنگدەران لە ساڵی (2013) بەڕیوەچوو، ئەم هەڵبژاردنەش تەنها لە (12) پارێزگای عێراق ئەنجامدرا، جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان لە پارێزگاکانی (کەرکوک، نەینەوا و ئەنبار)یش بە بیانوی گرژی سیاسی و ئاڵۆزی و ناسەقامگیری ئەمنی لەو کاتەدا هەڵبژاردنیان تێدا دواخرا. دوای تێپەڕبوونی (10) ساڵ لە بەڕێوەچوونی دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگان لە عێراق، ئێستا بە ڕادەیەکی زۆر نەخشەی سیاسی و گۆڕانکاری گەورە بەسەر گۆڕەپانەکەدا هاتووە، هاوپەیمانی سیاسی نوێ دەرکەوتووەو هێزی سیاسی نوێ سەریان هەڵداوە، کە پێشتر بەشداری سیاسی و کاریگەری ئەوتۆیان نەبوو، چونکە بەدرێژای (10)ساڵی رابردوو عێراق بە قەیرانێکی ئەمنی گەورەدا تێپەڕی بەتایبەت سەرهەڵدانی داعش و دەستگرتنی بەسەر بەشێکی زۆری خاکی عێراقدا لە مانگی (حوزەیرانی 2014)ە بەدواوە، کاریگەری گەورەی بەسەر دیمەنە سیاسییە گشتییەکەی عێراقدا هێناوە. لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی (2013) هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆکایەتی نوری مالیکی سەرۆکوەزیرانی ئەوکاتی عێراق لە (7) پارێزگادا لە پێشەنگی ئەنجامی هەڵبژاردنەکاندا بوو، دواتر هاوپەیمانی هاوڵاتی بە سەرۆکایەتی عەمار حەکیم لە پلەی دووەم، پاشانیش هاوپەیمانی ئەحرار بە سەرۆکایەتی موقتەدا سەدر پلەی سێیەمی هێنابوو. بایەخی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجومەنی پارێزگاکان زۆر ئەرک ئەنجام دەدەن، لەوانە چاودێریکردنی کارەکانی پارێزگار و فەرمانگەو بەڕێوەبەرایەتیە حکومییەکان لە پارێزگاکەدا، بۆیە نەبوونی ئەوان دەبێتە هۆی نەبوونی رەگەزێکی جەوهەری لە چاودێریکردنی ئەدای پارێزگار و دۆخی ئیداری و تەکنیکی و دارایی … نەبوونی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ماوەی (2019 - 2023) بووە بە هۆی نەبوونی سەقامگیری ئیداری لە هەندێک بواردا لە پارێزگاکاندا، جگە لە گۆڕانکاری زۆری پارێزگارەکان لە هەندێک لەو پارێزگایانە لە ئەنجامی ئیقالەکردن و دەستلەکارکێشانەوە و بەخشین لە پلە و پۆستەکانیان، لەکاتێکدا لە کاتی بوونی ئەنجومەنی پارێزگاکان دۆخی ئیداری سەقامگیرتر بووە، پارێزگارەکان توانیویانە خولی کاری خۆیان تەواو بکەن کە (4) ساڵە، ئەمەش رۆڵ و گرنگی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ دامەزراوەکان نیشان دەدات. خشتەی ژمارە (1) ئەو گۆڕانکاریانە نیشان دەدات کە لە هەندێک پارێزگا دوای بڕیاری هەڵپەساردنی کاری ئەنجومەنی پارێزگاکان لە پۆستی پارێزگار ڕوویانداوە.   سەرباری ئەوەی ئەنجومەنی پارێزگاکان نوێنەرایەتی پێویستییەکی دەستووری و کردەیی دەکەن، بەو پێیەی دەستووری هەمیشەیی عێراقی ساڵی 2005 لامەرکەزی ئیداریی تەبەنی کردووە، بە ئاشکرا و بە دەقی ڕاشکاو بۆ بەرجەستەکردنی لامەرکەزی ئیداری، ئاماژەی بە دروستکردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی کردووە، وەک بنکەی نوێنەرایەتی خەڵکی پارێزگاکان و پیادەکردنی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بۆ ئەو مەبەستە.   دەسەڵاتەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئەنجومەنی پارێزگاکان مومارەسەی کاری یاسادانان و چاودێریکردن دەکەن، لە مادەی (2)ی یاسای پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمێکدا ژمارە (21)ی ساڵی (2008)دا هاتووە کە ئەنجومەنی پارێزگاکان "دەسەڵاتی یاسادانان و چاودێریکردنی هەیە لە پارێزگاکەدا و مافی ئەوەی هەیە کە یاسای خۆجێی دەربکات بۆ ئەوەی بتوانێت کاروباری خۆی بەپێی بنەمای لامەرکەزی کارگێڕی بەڕێوەببات، بەمەرجێک ناکۆک نەبێت لەگەڵ دەستوور و یاسا فیدراڵیەکان کە دەکەونە چوارچێوەی دەسەڵاتە تایبەتەکانی دەسەڵاتە فیدراڵیەکانەوە" ئەو دەقەی سەرەوە دەسەڵاتی فراوانی بە ئەنجومەنی پارێزگاکان لە سنووری کارگێڕی پارێزگاکاندا داوە، بە تایبەت ڕۆڵی یاسادانان، نەک تەنها ڕۆڵی چاودێری. وەک  لە مادەکەی سەرەوەدا هاتووە کە هیچ ناکۆکییەک لەگەڵ پسپۆڕی و دەسەڵاتە فیدراڵیەکاندا نەبێت، بۆ نمونە مەبەست لەو ناکۆکییە ئەوەیە لە بواری پەیوەندییەکانی دەرەوە، ئەنجومەنی پارێزگاکان مافی ئەوەیان نییە ڕێککەوتن و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان ئەنجام بدەن، هەروەها مافی ئەوەیان نییە نێردەی دیپلۆماسی بنێرن و بە جیا لە دەوڵەت. هەروەها لە مادەی (7)ی یاسای پارێزگا رێکنەخراوەکان لە هەرێمدا ژمارە (21)ی ساڵی (2008)، دەسەڵات و ئەرکەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکانی خستووەتەڕوو، لەوانە هەڵبژاردن و دوورخستنەوەی سەرۆکی ئەنجومەن و جێگرەکەی و پارێزگار و جێگرەکانی، دەرکردنی یاسا و ڕێسا و ڕێنمایی خۆجێی بۆ ڕێکخستنی کاروباری کارگێڕی و دارایی، بە مەبەستی بەڕێوەبردنی کاروباری خۆی بەپێی بنەمای لامەرکەزی کارگێڕی بەمەرجێ دژ بە دەستورو یاسا ئیتحادییەکان نەبێت، هەروەها یاسا ئەرکی داڕشتنی سیاسەتی گشتی پارێزگا و دیاریکردنی ئەولەویەتەکانی لە هەموو بوارەکاندا پێدەدات، بە هەماهەنگی هاوبەش لەگەڵ وەزارەتەکان و لایەنە پەیوەندیدارەکان، لە ئەگەری ناکۆکی، ئەولەویەت دەدرێت بە بڕیارەکەی ئەنجومەنی پارێزگا، ئامادەکردنی بودجەی ئەنجومەن و پەسەندکردنی بودجەی پارێزگا، جگە لە چاودێریکردنی هەموو چالاکییەکانی وەزارەتەکانی دەوڵەت لە پارێزگادا بۆ دڵنیابوون لە ئەنجامدانی کارەکانیان بەشێوەیەکی دروست. کێبڕکێی هەڵبژاردن بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان (6 هەزار و 414) کاندید کێبڕکێ دەکەن، لەو ژمارەیەش تەنها (66) کاندید بەشێوەیەکی سەربەخۆ وەک کاندیدی تاک کاندید کراون، ئەوانی دیکەش لەناو حزب و هاوپەیمانی سیاسیدان. بۆ ئەم هەڵبژاردنە (39) هاوپەیمانی سیاسی و (29) پارتی سیاسی کێبڕکێ لەسەر (275) کورسی لە (15) پارێزگاری عێراق دەکەن، جگە لە (10) کورسی بۆ پێکهاتەکان بە جۆرێک؛ (4) کورسی بۆ مەسیحییەکان، (2) کورسی بۆ کوردە فەیلیەکان، (2) کورسی پێکهاتەی سابیئەی مەندائی، و (1) کورسی بۆ هەریەک لە ئێزیدی و شەبەکەکان. ئەو کورسیانەی کە کێبڕکێیان لەسەر دەکرێت لەلایەن هاوپەیمانی و حزب و کاندیدەکانەوە دابەشبوونە بەسەر پارێزگان، وەک لە چارتی ژمارە (1) رونکراوەتەوە.   زۆرترین ژمارەی کورسی بۆ پارێزگای بەغدا تەرخان کراوە بەرێژەی (22%) کۆی کورسییەکان کە ژمارەکەی (62) کورسیییە، لە دوای ئەویش پارێزگای نەینەوا دێت بە (33) کورسی و نزیکەی (12%)ی کورسییەکان، پاشان بەسرە بە (28) کورسی و بە نزیکەی (10%)ی کورسییەکان، دابەشکردنی ژمارەی کورسییەکان لە هەر پارێزگایەکدا لەسەر بنەمای ئەو میکانزمەیە کە هەر پارێزگاکەک ئەنجومەنەکەی لە (12) ئەندام پێکدێت، ئەگەر ژمارە دانیشتوانەکەی لە (ملیۆنێک) زیاتر بوو ئەوا بۆ هەر (200 هەزار) کەسێک لە سەروی ئەو ژمارەیەوە کورسییەکی بۆ زیاد دەرکرێت. ئەو هەڵبژاردنانەی کە لەلایەن کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراقەوە ئەنجام دراوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان لە سەرەتای دامەزراندنی لە ساڵی (2005)ەوە تا (10/10/2021) توانیوەیەتی سەرپەرشتی دەیان هەڵبژاردنی گشتی لە عێراق و هەرێمی کوردستان بکات، تواناکانی کۆمسیۆن پەرەسەندنی زۆری بەخوە بینیوە بەتایبەت لە رووی بە ئەلیکترۆنی کردنی پرۆسەکەو گۆڕانکاری لە ژماردنی دەستییەوە بۆ ژماردنی ئەلیکترۆنی و ڕیزکردن و پەسەندکردنی کارتی ئەلیکترۆنی دەنگدەر لەبری کارتە سادەو کاغەزییەکان کە لە قۆناغە سەرەتاییەکانی دامەزراندنی کۆمیسیۆندا بەکارهدەێنران، بەڵام هەمیشە مەترسی ئەنجامدانی ساختەکاری مۆتەکەی هەڵبژاردنی پاک و بێگەرد بووەو تا ئێستا نەتوانراوە ئەو مەترسییە لای پارت و لایەنە سیاسییەکان بڕەوێتەوە. بەڵام دوای ئەو ئەزمونە درێژەی کەڵەکەبووە، کۆمسیۆن لە ژێر ئەم ئیدارەیەی ئێستای خۆیدا توانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021)دا سەرەڕای پێشکەشکردنی تانەو تەشەرەکان تا ڕادەیەک سەرکەوتووانە ئەنجام بدات. خشتەی ژمارە (2) پرۆسەی هەڵبژاردنەکان کە لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانەوە ئەنجام دراوە نیشان دەدات.   ئاڵنگارییەکانی بەردەم پرۆسەی هەڵبژاردن 1. ئاستی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکاندا: بەشێوەیەکی گشتی ڕێژەی بەشداریکردن لە هەڵبژاردنەکانی عێراقدا هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن دابەزینی بەخۆیەوە بینیوە، بە جۆرێک دوای ئەوەی لە یەکەم هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران کە لە ساڵی (2005) ئەنجامدرا رێژەی بەشداری گەیشتە (79.36%)، لە هەڵبژاردنی خولی دواتری ئەنجومەنی نوێنەران لە ساڵی (2010) دابەزی بۆ (62.4%)، دواتریش دابەزینی زیاتری بەخۆیەوە بینی بۆ خوار ئاستی چاوەڕوانکراو، تا لە دواین هەڵبژاردندا ئاستەکە گەیشتە ڕێژەی بەشداریکردنی (43.54%) دەنگدەر، سەرەڕای ئەوەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەخت بوو لە خواست و داخوازی و وەڵامدانەوەی ناڕەزایەتییەکانی کۆمەڵگای عێراقییەوە سەرچاوەی گرتبوو، جگە لە گۆڕینی سیستەمی هەڵبژاردن بۆ سیستەمی تاک دەنگی نەگوازراوەو دەرفەتدان بە کاندیدی سەربەخۆ، دابەشکردنی پارێزگاکان بۆ چەندین بازنەی هەڵبژاردن، پشتگیری نێودەوڵەتی بۆ هەڵبژاردن، ئەمەش گەورەترین ئاڵنگارییە کە ڕوبەڕووی هەڵبژاردنەکان دەبێتەوە. 2. تانەدان لە ئەنجامی هەڵبژاردنەکان: هەڵبژاردنەکانی ساڵی 2021 دەرخەری ئەوە بوو، سەرەڕای بەکارهێنانی ئامێری پێشکەوتووی ئەلیکترۆنی و پشتڕاستکردنەوەی بەڵگەنامەکان و رێوشوێنی جدی لەلایەن کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانەوە، بوونی چاودێری چڕی نێودەوڵەتی لەسەر هەڵبژاردنەکان، بەڵام تانەدان لە هەڵبژاردنەکەو ئەنجامەکەی ئێجگار زۆر بوو. 3. بەشدارینەکردنی هێزە کاریگەرەکان: بەشدارینەکردنی رەوتی سەدر لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکاندا ئاڵنگاری بۆ جێبەجێکردنی رێوشوێنەکان و ئەنجامەکانی هەڵبژاردن دروست دەکات، بەتایبەت لەو ناوچانەی کە زۆرینەی لایەنگرانی ڕەوتی سەدری تێدایە، ئەمەش ڕەنگە کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنەکان هەبێت. 4. ئەگەری گەڕانەوە بۆ ژماردنی دەستی: لە دوایین هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەوە پەسەند کرا کە پێویستە ژماردنی دەستی لەگەڵ ئەنجامی ژماردنی ئەلیکترۆنی لە (5%) کەمتر بێت، بۆیە لە حاڵەتی ژماردنەوەی دەنگەکان ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایی دروست ببێت. 5. پێشێلکاری هەڵبژاردن: هەندێک لە پارێزگاکانی عێراق بەتایبەت پارێزگاکانی (کەرکوک، دیالە)، ڕووبەڕووی تەحەدای گەورە دەبنەوە لە ڕووی هاوسەنگی کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە، کە ڕەنگە لە کاتی پڕوپاگەندەی هەڵبژاردن، لە ڕۆژی ئەنجامدانی هەڵبژاردن و تەنانەت پێش ڕاگەیاندنی ئەنجامەکان پێشێلکاری زۆر دروست بکات، بە تایبەتی لە پارێزگای کەرکوک کە لە ساڵی (2005)ەوە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی تێدا ئەنجام نەدراوە. 6. ئاڵنگارییە لۆجستییەکان: کۆمسیۆن ڕوبەڕووی کۆمەڵێک ئاڵنگاری لۆجستی دەبێتەوە، گرنگترینیان ئاڵنگاری دابینکردنی کامێرای چاودێرییە کە لە یاساکەدا هاتووەو لەلایەن کۆمسیۆنەوە ئامادەکراوە لە قەزاو ناحیەکان، ئەمە لە کاتێدا  لەهەندێ ناوچە پێداویستییە سەرەتاییەکانیان تێدا نییە. لە لایەکی دیکەوە، ڕادەی پشتبەستن بە تۆمارەکانی کامێرا لە چاودێریکردنی پێشێلکارییەکان و ئەگەری هەژمارکردنیان وەک سکاڵای سوور لەبەردەم دادوەرانی کۆمسیۆندا. سەرچاوەکان -    مرکز المنصة للتنمیة المستدامة، انتخابات مجالس المحافظات في العراق، تشرین الاول 2023، علی الموقع؛ https://bitly.ws/XXiQ -    درەو میدیا، هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق، 22/6/202، لینکی بابەت؛ https://bitly.ws/XXj9 -    درەو میدیا، بەشداری کورد لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک، 26/7/202، لینکی بابەت؛ https://bitly.ws/XZIC  

یاسین تەها- خوێندكاری دكتۆرا لە مێژووی ئایین‌و ئایینزاكان، شارەزا لە كاروباری عێراق بەرەبەیانی 7ی ئۆكتۆبەری 2023، بزوتنەوەی حەماسی فەڵەستینی كە هاوپەیمانی "كۆماری ئیسلامی ئێرانە"و بەشێكە لە "بەرەی موقاوەمە"، هەڵمەتێكی سەربازیی بۆ سەر قوڵایی ئۆردوگاكانی ئیسرائیل ئەنجامدا لە ڕێگەی وشكانی‌و دەریاو ئاسمانی‌و، ناوی نا "تۆفانی ئەقسا"؛ لەدوای ئەوەیش ئیسرائیل جەنگێكی بێوادەی بۆ تۆڵەكردنەوە دەستپێكردووە كە جگە لە ئەمریكا، بریتانیاو زۆر لە وڵاتانی ئەوروپی هەموو پاڵپشتییەكی لێ دەكەن. لێكەوتەكانی ئەم گرژی‌و پێكدادانە خوێناوییە تەنیا لەسەر كەناری دەریای ناوەڕاستدا نەوەستاوەو جیهان‌و ناوچەكەی بەخۆیەوە سەرقاڵ كردووەو هاوكێشەیەكی نوێی لە زۆر وڵات دروستكردووە، كە یەكێك لەوانە عێراقە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵدەدات تیشك بخاتەسەر كاریگەرییەكانی ئەگەری پەرەسەندنی جەنگەكە لەسەر دۆخی عێراق‌و هەرێمی كوردستان. پێگەی حەماس لە هاوكێشەی بەرەی ئاشتەوایی‌و بەرەی موقاوەمە حەماس كە كورتكراوەی "حركە المقاومە الإسلامیە"یە، بزوتنەوەیەكی ئیسلامییە كە لە قۆزاخەی كۆمەڵی "ئیخوان موسلیمین"ی سوننە هاتووەتە دەرەوە لە 1987 لە فەڵەستین‌و، لەوێ وەك بزوتنەوەیەكی سیاسیی خاوەن باڵی چەكداری، دامەزراوە؛ لە هەمان كاتدا لەلایەن ئێرانەوە پاڵپشتی‌و كۆمەك دەكرێت[1]. بەرژەوەندیی هاوبەشی حەماس‌و ئێران لەوەدایە بزوتنەوەكە دژی ڕێككەوتننامەكانی 1993ی نێوان ئیسرائیل‌و "بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەڵەستین"ە كە (یاسر عەرەفات) سەرۆكایەتیی دەكردو ئەمەیش وایكردووە لەگەڵ ئیسرائیل‌و وڵاتانی ڕۆژاوا ڕووبەڕوو ببێتەوەو لە گوتاری فەرمیی خۆیدا گفتی ئەوە دەدات "ئیسرائیل لەناو ببات‌و لە جێگەیدا دەوڵەتێكی ئیسلامی دروست بكات لەسەر ئەو خاكەی لە 1967، بوو بە بەشێك لە ئیسرائیل".[2] بەم دوایییانە كە وڵاتانی عەرەبی، بەتایبەت ئیمارات‌و سعودیە هەنگاویان بەرەو ئیسرائیل ناوە، بەرەی ئاساییكردنەوەی پەیوەندی لەگەڵ ئیسرائیل لە ناوچەكە لە جموجۆڵدا بوون؛ ئەمەیش بۆ ئێران كە لەژێر گەمارۆ و هەڕەشەی ئەمریكاو ئیسرائیلدایە، پێشهاتێكی نەرێنی‌و مەترسییەكی گەورەیەو ئێستا كە حەماس لە كەڤەری غەززە جەنگی بەرپا كردووە، عەرەبستانی سعودی كە جەمسەرێكی گەورەی سوننی‌و عەرەبی ناوچەكەیە، ناچار بووە پلانەكانی بۆ ئاشتەوایی لەگەڵ ئیسرائیل ڕابگرێت‌و زیاتر لەگەڵ ئێران هەماهەنگی بكات[3] كە ئەمەیش بەشێكە لە ئامانجەكانی ئێران لە پشتیوانیكردنی باڵە عەرەبی‌و سوننییە نەیارەكانی ئیسرائیل بۆ ئەوەی بەئاشتەوایی عەرەب‌و ئیسرائیل نەكەوێتە پەراوێزو لە ناوچەكە بەتەنیا نەمێنێتەوە. كاردانەوەی سیستانی‌و سەدر لەگەڵ پێشهاتەكانی غەززە لە پاش هێرشە تۆڵەئامێزەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززەو گەرمبوونی جەنگەكە، نوسینگەی مەرجەعی باڵای شیعە، ئایەتوڵڵا سیستانی، بەبێ ناوبردنی حەماس زیاتر باسی لە مەرگەسات‌و خەم‌و ژانی فەڵەستین‌و خەڵكی غەززە كردووە لە سایەی هێرشەكانی ئیسرائیل؛ هەروەها بانگەوازی كرد بۆ ڕاگرتنی ئیسرائیل[4]، بەبێ ئەوەی بچێتە هیچ وردەكارییەك یان هاندانی بەشداریی عێراقییەكان لەو جەنگە. ئەمەیش بەشێكە لە سروشتی پارێزگارانەی مەرجەعییەتی نەجەف لە ئاست جەنگ‌و سیاسەت، هەروەها بەجێهێنانی ئەركێكی ئایینی‌و ئەخلاقیی باوی مێژوویی نەجەفە لە ئاست مەسەلەی فەڵەستین، بەبێ چوونە ناو ئاڵۆزییەكانی هاوكێشەی دۆخی فەڵەستینی‌و عەرەبی‌و هەرێمایەتی. هەر لە نەجەفی مەڵبەندی مەرجەعییەت‌و پایتەختی ئاینیی شیعە، موقتەدا سەدر لایەنگران‌و شوێنكەوتەكانی خۆی ڕاسپارد بۆ "خۆپیشاندانێكی ملیۆنی" لە بەغدا بۆ "بەرزكردنەوەی دەنگی جیهاد"؛ داوای ئەوەیشی لێ كردن ئاڵای ئیسرائیل بسووتێنن‌و ئاڵای فەڵەستین بەرز بكەنەوە[5]. لەسەر بنەمایەی ئەمەیش سەدرییەكان خۆپیشاندانێكی گەورەیان لە بەغدای پایتەخت ساز كرد[6]، كە دەگوترێت لە ئێرانیش هاوشێوەی نەبووە! بەڵام ئەم هەنگاوەی سەدر جگە لە هێرش بۆ سەر ئەمریكاو ئیسرائیل‌و پشتیوانیی فەڵەستین بە گوتار، هیچ هەنگاوێكی كردەیی ئەوتۆی لەخۆ نەگرتبوو، كە مەترسی لەسەر ئاسایشی نیشتمانیی عێراق یان ڕەوشی ناوچەكە دروست بكات. جگە لەمەیش، زۆر دەگوترێت سەدر ئەم دەرفەتانە دەقۆزێتەوە بۆ دەركەوتنەوەو پیشاندانی هێزی جەماوەریی خۆی بەرامبەر ڕكابەرە شیعەكانی كە بەهۆی ئەوەی ئێستا لە دەسەڵاتدان، ناتوانن وەك ئەو بەئاشكرا لەسەر پشتیوانییە بێسنورەكانی بۆ ئیسرائیل، دژایەتیی ئەمریكا بكەن. ئاڵۆزییەكانی هەڵوێستی چوارچێوەی شیعە لەبارەی فەڵەستین چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعە، بنكەی سیاسی‌و پەرلەمانیی كابینەی ئێستای "محەمەد شیاع سودانی"یە. لە جەنگی حەماس‌و ئیسرائیل ئەم بەرە سیاسییە كەوتووەتە ناو ئاڵۆزییەكی توندەوە؛ لە لایەك باڵە چەكدارییەكانی، بەشێكن لە بەرە ئێرانییە بەرفراوانەكەی كە ئێستا پشتیوانی حەماسەو حاڵیان حاڵی حزبوڵڵاو كۆمەڵی "ئەنساروڵڵا"ی حوسییە، لە لاكەی تر بەرژەوەندی‌و ئایندەی كابینەی سودانی، كە هی ئەوانە، مەحكومە بە كاردانەوەو هەڵوێستی ئەمریكاوە كە لە هەندێك جومگەی عێراقدا شەریك‌و بەشدارە. ئایەتوڵڵا عەلی خامنەیی، ڕێبەری شۆڕشی ئێران، كە مەرجەعی سیاسی‌و فیقهیی هەندێك لە گروپەكانی چوارچێوەی شیعیی عێراقییە، پێداگرە لەسەر ئەوەی ئەگەر هێرشەكانی ئیسرائیل بەردەوام بن، ئەوە "كەس ناتوانێت هێزەكانی موقاوەمە ڕاگرێت"[7]؛ ئەمەیش بەشێوەیەكی ئۆتۆماتیكی بەشێك لە چوارچێوەی شیعیی عێراقی دەگرێتەوە. ئەم پەرۆشییەی ئێران‌و ئەو جموجۆڵانەیشی لەڕێگەی حزبوڵڵاوە دەیكات، بەشێكی بۆ ڕێگەگرتنە لە شكست‌و تێكشكانی حەماس كە هەواڵ‌و پێشینەیەكی خراپە بۆ هاوتا شیعییەكەی، كە حزبوڵڵای لوبنانەو، لەكۆتاییشدا شكستە بۆ كۆی بەرەكە كە سنوری چالاكییەكانی لە تارانەوە تا یەمەن تا دەریای ناوەڕاستە. بە گوێرەی ئەو زانیارییانەیشی بەردەستن، فەرماندەی هەندێك گروپی عێراقیی شوێنكەوتەی ئێران، چوون بۆ بنكەكانیان لە سوریاو لوبنان بۆ هەماهەنگی لەگەڵ گروپە شیعەكانی ترو ئامادەكاری بۆ سیناریۆی گۆڕانی جەنگەكە بۆ پێكدادانێكی هەرێمایەتی. تەنانەت زانیاریی ئەوەیش هەیە، گروپی حەشدی شەعبی چووبنە لوبنان‌و لەگەڵ حوسییەكان لە بنكەكانی حزبوڵڵا بن[8]. زانیاریی ئەوەیش هەیە، بە سەرپەرشتیی سوپای پاسداران كۆبوونەوەیەك لە بەغدا لەگەڵ گروپە شیعە وەلائییەكان كراوە كە مالیكی ئامادەی بووەو تێیدا داواكراوە لیستی خۆبەخشەكان ئامادە بكەن بۆ بەشداری لە جەنگی گریمانكراوی داهاتوو[9]. هەندێ زانیاریی تریش باس لەوە دەكەن، چەند چەكدارێكی گروپە عێراقییەكان لە پێكدادانە سنوردارەكانی نێوان حزبوڵڵاو سوپای ئیسرائیل، كە بەشێكن لە لێكەوتەكانی جەنگی غەززە، بەركەوتوون، كوژراو و برینداریان هەبووە[10]. هەندێك فەرماندەی عێراقییش ئەوەیان دركاندووە كە گروپە ئێرانییەكانی عێراق‌و سوریاو لوبنان ژوورێكی ئۆپەراسیۆنی هاوبەشیان لەگەڵ حەماس پێكهێناوە بۆ ئامادەكاریی جەنگ‌و پێشهاتەكان؛ ئەوەیشی سەرپەرشتیی ئەو ژوورە دەكات، ئەفسەرانی ئێرانین. ئەركی ژوورەكەیش ئامادەكارییە بۆ سیناریۆكانی داهاتوو لەگەڵ چۆنێتیی بەرەنگاربوونەوەی ئەگەری لەشكركێشیی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە[11]. هەموو ئەمانەیش لە كاتێكدایە وڵاتانی كەنداو و كۆشكی سپی‌و سەرۆكی ئەمریكا، جۆ بایدن، لە خەتن لەگەڵ حكومەتی سودانی بۆ ئەوەی هۆشداری بدەن عێراق خۆی لە تێوەگلان لە گرژییە خوێناوییەكانی غەززە بەدوور بگرێت[12]. زانیاریی ئەوەیش هەیە، بایدن لەسەر بنەمای زانیاریی پێشوەختە لەسەر هەندێك جموجۆڵ، هۆشداریی داوەتە سودانی، عێراق نەچێتە جەنگەكەوە[13]. نەخشەی باڵە ئێرانییەكانی ناو چوارچێوەی شیعی  بەپێی ئەو لێدوان‌و جموجۆڵانەی كە تا ئێستا هەن، نەخشەی ئەو گروپە شیعانەی ئامادەكاری دەكەن بۆ جەنگ‌و پەڕینەوەی كێشمەكێشە خوێناوییەكە لە فەڵەستینەوە، بەم جۆرەی خوارەوەیە: _ بزووتنەوەی عەسائیب بە سەرۆكایەتیی قەیس خەزعەلی، (7ی ئۆكتۆبەری 2023)، ڕایگەیاند كە "تەماشاكەر نین؛ ئامادەن".[14] جگە لەوەیش قەیس خەزعەلی چالاكییەكی خۆی بڵاو كردەوە كە بە تەلەفۆن قسە لەگەڵ "ئیسماعیل هەنییە"ی سەركردەی حەماس‌و سەرۆكی ئیدارەی غەززە كردووە (10ی ئۆكتۆبەری 2023) و، "ئامادەكاریی تەواوی گروپەكانی موقاوەمەی دووپات كردووەتەوە بۆ هەر كارێك داوایان لێ بكرێت"؛ لە بەرامبەریشدا هەنییە "داوای نەفیر عامی كردووە"و سوپاسی هەڵوێستی عێراقی كردووە[15]. _ كەتیبەكانی “سید الشهدا‌ء”، لە زاری سەرۆكەكەیەوە (أبو الا‌ء الولائی) ڕایگەیاند، پشتیوانیی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل لە غەززە وا دەكات، بڵاوبوونەوەی هێزەكانی لە ناوچەكە بكاتە ئامانجێكی شەرعیی "بەرەی موقاوەمە"[16]؛ هەروەها لە یەكەم ڕۆژی هێرشەكەی حەماسیشەوە ئامادەییی خۆی بۆ بەشداری‌و بەدەمەوەچوون ڕاگەیاند[17]. _ كەتیبەكانی حزبوڵڵا لە بەیاننامەیەكدا وێڕای پیرۆزبایی هێرشەكان لە حەماس (7ی ئۆكتۆبەری 2023)، جەخت لەوە دەكاتەوە ئەو هێرشە ڕێگە خۆش دەكات بۆ "پەرچەكرداری مۆچیارانەی ستراتیژی دژی میحوەری سەهیۆنی_ ئەمریكی"[18]. _ ئەكرەم كەعبی، سەرۆكی بزوتنەوەی نوجەبا، هەڕەشەی ئەوەی كردووە (9ی ئۆكتۆبەری 2023) كە هەر دەستبارێكی ئەمریكی بۆ ئیسرائیل، وەڵامەكەی توندو سەربازی دەبێت؛ چەكی دەستی "گروپەكانی موقاوەمەیش" درۆن‌و موشەكە"[19]. _ هادی عامری، سەرۆكی ڕێكخراوی بەدرو كەسایەتیی دیاری چوارچێوەی شیعی، لە گردبوونەوەیەكی عەشایەریدا لە بەغدا (10ی ئۆكتۆبەری 2023) جەختی كردەوە "هەڵوێستمان ڕوونە؛ پێویستە ئەمریكییەكان بەڕوونی تێ بگەن: ئەگەر ئەوان دەستوەردان بكەن، ئێمەیش دەستوەردان دەكەین، ئەگەر ئەمریكا دەستوەردان لەم جەنگەدا بكات، ئەوا هەموو ئامانجەكانی ئەمریكا بە ڕێگەپێدراو دەزانین‌و درێغی ناكەین لە بەئامانجگرتنیان".[20] بە سەرنجدان لە باكگراوەندی گروپە پەرۆشەكانی بەشداری لە گرژییەكانی غەززە، ئەوە دەردەكەوێت دوو لەوانە كە بزوتنەوەی عەسائیب‌و ڕێكخراوی بەدرن، بەشێكن لە پایە سەرەكییەكانی كابینەی سودانی، هەروەها هەردووكیان لەڕێگەی هاوپەیمانیی فەتحەوە بەشدارن لە پەرلەمانی عێراق (31 كورسی)؛ كەتیبەكانی حزبوڵڵاش نوێنەرێكی هەیە لە پەرلەمان (حركە الحقوق). كەتیبەكانی "سید الشهدا‌و"ش لیوایەكی هەیە لە دەستەی حەشدی شەعبی (لیوای 14)و بارەگای لە سوریا هەیە؛ لە پەرلەمانیش "فالح خەزعەلی” نوێنەرایەتیی دەكات، بەڵام بزوتنەوەی "نوجەبا" بەشێك نییە لە هاوكێشەی حوكمڕانی لە عێراق‌و، پابەند نییە بە سنورو بەندوباوەكانی پرۆسەی سیاسیی بەغداوەو، لقێكی ڕاستەوخۆیە لە سوپای پاسدارانی ئێرانی.[21] لێكەوتەی پەرەسەندنی جەنگ لەسەر عێراق هەرچەندە پەرەسەندنی جەنگ لە غەززەوە بۆ لوبنان و سووریا و عێراق، یەكێكە لە ئەگەرە دوورەكان، بەڵام پێشهاتێكی گریمانكراوی ڕێتێچووە ئەگەر هێرش و لەشكركێشیی زەمینی، شاری غەززە بگرێتەوە؛ هەروەها پێشهاتێكی مەحاڵیش نییەو یەكێكە لەو سیناریۆیانەی لە هەموو لایەكەوە ئاماژەی بۆ دەكرێت و ئەمریكا زۆر هەوڵ دەدات بەری پێ بگرێت. لەم نێوەیشدا وەزیری دەرەوە، ئەنتۆنی بلینكن، لەماوەی 6 ڕۆژدا 10 وێستگەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەسەر كردووەتەوە.[22] هەرچەندە لەسەر ئاستە ئابورییەكەی، عێراق پشكێك لە قازانجەكانی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتی بەردەكەوێت كە لە پاش هێرشەكەی حەماس بەردەوام لە هەڵكشانەو، قسە هەیە تا 150$ بڕوات بۆ هەر بەرمیلێك، بەڵام ئەگەر گرژییەكان بگاتە گەرووی هورمز لە كەنداو كە تەنگەبەری نێوان ئێران‌و ئیماراتە، ئەوە هەناردەی نەوتی عێراق گورزی بەردەكەوێت، چونكە زۆربەی هەرە زۆری هەناردەكەی لەڕێگەی بەسرەو كەنداوەوەیە.[23] لە ئێستایشدا هەناردەی توركیای وەستاوە. لەسەر ئاستە سیاسییەكەیشی لە عێراق پشتیوانیی "بەرگریی فەڵەستینی" بەشێوەی ئاشكرا لەناو شیعەو لە هێزە سیاسییە سوننەكانیشەوە هەیە، بەڵام هێشتا بڕیارێكی فەرمیی یەكلاكەرەوە لەبارەی چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ ئەو پێشهاتە نییە. بەگوێرەی ئاماژەكانیش هەموولا چاوەڕێی هەڵوێستی یەكلاكەرەوەی ئێرانن كە قسەی بەسەر بەرەی باشوری لوبنان‌و حوسییەكانی یەمەن‌و جۆڵانی سوریاشەوە هەیە. ئەو زانیاریانەیشی دزەیان پێ كراوە، ئاماژە بەوە دەكەن گروپە عێراقییەكان پەیامێكیان لە سەرجەم جەمەسەرەكانی هێزەوە لە ئێران پێ گەیشتووە كە بەشداریی جەنگەكە كاتێك دەبێت لە غەززەوە بپەڕێتەوە، پێكدادانەكەیش تەنیا لەنێوان ئیسرائیل‌و حەماس نەبێت. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بەشداریی ڕاستەوخۆی ئەمریكییەكان. بۆ ئەم پێشهاتەیش گروپە شیعە عێراقییەكان ئامادەكارییان كردووەو سەركردەیەكی چوارچێوەی شیعی وتوویەتی "گروپەكانی موقاوەمە چەند ئامانجێكی بیانی دەپێكن كە بەرژەوەندییان لەگەڵ ئیسرائیل‌و وڵاتە یەكگرتووەكان هەیە"[24]، بەبێ ئەوەی ئەوە ڕوون بكاتەوە كە ئەو لایەنانە كێن. شتێكی ڕوونیشە لەم ناوچەیە لە پاش وڵاتانی كەنداو، هەڕەشەكە بەرۆكی هەرێمی كوردستان دەگرێتەوە. هەڕەشەی پەیتا پەیتای شیعەكان لە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، لە كاتێكدایە كە عێراق گیرۆدەی بەندوباوەكانی وەزارەتی خەزێنەی ئەمریكایە لەسەر وەرگرتنەوەی دۆلاری نەوتە فرۆشراوەكەی‌و، بەم هۆیەیشەوە جیاوازییەكانی نرخی فەرمی‌و نرخی بازاڕی ڕەش بەردەوام لە هەڵكشانە. ئەمەیش یەكێكە لە مەترسییەكانی سەر هەڵاوسانی نرخ‌و دروستبوونی ناڕەزاییی جەماوەری‌و درزێكیشە ئەگەری ئەوەی هەیە ڕكابەرو نەیارانی چوارچێوەی شیعە بیقۆزنەوە، لەوانەیش سەدر؛ ئەمە جگە لەوەی ئێستا بووەتە قەیرانێكی ناوخۆییی ناو لایەنەكانی چوارچێوەی شیعە بەهۆی ڕێكنەكەوتن لەسەر گۆڕین یان هێشتنەوەی عەلی عەلاقی، پارێزگاری بانكی ناوەندیی، كە یەكێك لە كادرە پێشكەوتووەكانی حزبی دەعوە[25]. پێگەی هەرێمی كوردستان لە هاوكێشەكە گەورەترین مەترسی لەسەر هەرێم‌و هەموو ئەو وڵات‌و هێزانەی تۆمەتبار دەكرێن بە هەواداری بۆ بەرەی ئەمریكاو ئیسرائیل، باڵە ئێرانییەكانن لەچوارچێوەی "شەڕی بەوەكالەت". لەم نێوەیشدا پەرلەمانتاری ئێرانی، "حسێن جەلالی" وتوویەتی: ناكرێت ئێران ڕاستەوخۆ بەرەنگاری ئیسرائیل ببێتەوە، بەڵكە هێزەكانی موقاوەمە بەكار دەهێنێت‌و، ئەمەیش سیاسەتی ئێران بووە لە سەرەتای شۆڕشەوە (1979)".[26] هەرچەندە ئێستا كەمتر لە جاران هەرێمی كوردستان بە پشتیوانیی ئیسرائیل تۆمەتبار دەكرێت، بەڵام ئەگەر پەرچەكردارەكە سەر بكێشێت بۆ بەئامانجگرتنی بەرژەوەندی‌و خاڵە ئەمریكییەكان لە سیناریۆی دوورمەودای پەرەسەندنی جەنگدا، ئەوە لە هەرێم گەورەترین كونسوڵخانەی ئەمریكاو بنكەی سەربازیی هاوپەیمانانیش هەن‌و سیناریۆكانی موشەكهاوێشتن‌و هەناردنی درۆنیش بۆ ئاسمانی هەرێم، هاوشێوەی زستانی پار (2022)، ئەگەرێك‌و پێشهاتێكی ئامادەو ڕێتێچووە. چوارچێوەی شیعی لە كۆبوونەوەیەكدا بە سەرۆكایەتیی سودانی (14ی ئۆكتۆبەری 2023)، داوای درێژەپێدانی خۆپیشاندان‌و چالاكییە جەماوەری‌و نیشتمانییەكانی پشتیوانیی مەسەلەی فەڵەستینیان كردووە[27]، پەرلەمانی عێراقش لە دانیشتنێكی تایبەتدا ئیدانەی ئیسرائیلی كردووەو بە "قەوارەی زایۆنی" ناوی بردووە كە مانای دانپێدانەنانە[28]. بەڵام لە هەرێمی كوردستان جگە لە جەختكردنەوەی سەرۆكی هەرێم لەسەر مافی فەڵەستینییەكان لەسەر بەدەستهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان‌و بێتاقەتی لە گەمارۆدانی غەززە[29]، حكومەتی هەرێم وەك بەغدا، پێی نەكراوە ئیدانەی ئیسرائیل بكات‌و بۆ هەڵوێست لەو پرسەیش داوای هەماهەنگی‌و كۆبوونەوەی گشتیی هێزە عێراقییەكانی كردووە بۆ گەڵاڵەكردنی هەڵوێستێكی هاوبەش[30]. لەسەر ئاستی جەماوەرییش گردبوونەوەیەكی بەرتەسك لە نوێنەرایەتیی فەڵەستین دژی هێرشەكانی ئیسرائیل بە بەشداریی چەند كەسایەتییەك بەڕێوە چووە، میدیای فەرمیی عێراقیش هەوڵی داوە گەورەی بكات[31]؛ ئەمەیش بۆ ڕێككردنەوەی باڵانس لە ئاست چالاكییە فەرمی‌و جەماوەرییەكانی بەغداو باشوری عێراق كە مەرجەعییەت‌و سەدرو باڵە ئێرانییەكان‌و تەنانەت هێزە سوننەكانی نزیك لە توركیاش بەگەرمی پشتیوانی دەكەن‌و تێیدا بەشدارن[32]. هەرچەندە بەم دوایییانەو پاش جێبەجێكردنی ڕێككەوتنی ئەمنیی عێراق‌و ئێران لەبارەی هێزە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ڕۆژهەڵات، هەڕەشەو گوڕەشە بۆ سەر هەرێم لە ئێران‌و باڵەكانییەوە كەمی كردووە، بەڵام لەسەر ئاستی نافەرمی لە دیوی ئێرانەوە بەمەترسی پیشاندانی هەرێم هەر وەك خۆیەتی‌و ئێرانییەكان پێیانوایە قەوارەی هەرێمی كوردستان بەشێكە لە یاریی زایۆنیزم لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئەڵقەیەكە لە بە "بەلقان"كردنی ناوچەكەو "كورد لە عێراق بژاردەیەكی باشن بۆ گۆڕینی سنورە جیۆسیاسییەكان".[33] ئەمەیش بەو واتایە دێت لە حاڵەتی پەرەسەندنی جەنگ‌و بەرفراوانبوونی بەرەكان، ئەگەر هەیە هەرێم بەئامانج بگیرێتەوە، بەتایبەت كە گروپە شیعەو چەكدارەكان ناتوانن یان نایانەوێت بەڕاستی‌و ڕاستەوخۆ بچنە ناو جەنگەكەو بۆ سپیكردنەوەی گوتاری خۆیان، هەرێمی كوردستان بكەنە پاساو. پوختەو پێشنیار جەنگی حەماس‌و ئیسرائیل كە 7ی ئۆكتۆبەر هەڵگیرسا، ئاسایشی هەرێمایەتیی خستووەتە بەر مەترسی‌و سیناریۆی جۆراوجۆر كە بەهۆی باڵە ئێرانییەكانەوە، عێراق لە چەقەكەیدایە. بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم مەترسییەو پێشهاتەكانیش وردی‌و دیقەتی زۆر پێویستە، چونكە هەم عێراق‌و هەم هەرێم لەسەر ئاستی فەرمی لەژێر گوشاری ئەمریكا لەلایەك‌و كارتێكەرە جۆراوجۆرەكانی ئێرانن لە لایەكی دیكەوە. ئەو دەوڵەتانەی دۆخیان دەربارەی پێشهاتەكان شڵۆقە لە ناوچەكە، تووڕەیی‌و ناڕەزایییەكان بە كۆمەڵگەی مەدەنی دەسپێرن‌و لەسەر ئاستی فەرمییش خۆپارێزیی زۆر دەكەن لە هەڵبژاردنی دەربڕین‌و دەلالەتی زاراوەو وشەكان بۆ ئەوەی دووچاری كێشە نەبنەوە. ئه‌م بابه‌ته‌ بۆ (خانه‌ی هزریی كوردستان) نوسراوه‌ [1]  https://2u.pw/GJuapMz [2] https://2u.pw/V82j3M0 [3]  https://2u.pw/0X5nRGM [4]  https://2u.pw/5k8PhhU [5]  https://2u.pw/cEFttjV [6]  https://2u.pw/6gaU0BG [7]  https://2u.pw/kxtJPuh [8]  https://2u.pw/ThZFS7t [9]  https://2u.pw/dqPrQ9W [10]  https://2u.pw/DjVeddi [11]  https://2u.pw/g5M5Ln4 [12]  https://2u.pw/gbaKvHL [13]  https://2u.pw/Tkx6rV3 [14]  https://2u.pw/KZVkjy1 [15]  https://2u.pw/lSH7Jrt [16]  https://2u.pw/SPygI4h [17]  https://2u.pw/bxFnnXV [18]  https://2u.pw/Txmo76f [19]  https://2u.pw/1YwxvzH [20]  https://2u.pw/hVgaFiD [21]  https://2u.pw/tPmOS2S [22]  https://2u.pw/0Yfozxi [23]  https://2u.pw/m9OKpkA [24]  https://2u.pw/vPaRsx2 [25]  https://2u.pw/tkRKshK [26]  https://2u.pw/SYCuEX7 [27]  https://2u.pw/LO7IRro [28]  https://2u.pw/IUZtgyY [29]  https://2u.pw/RjuQh63 [30]  https://2u.pw/uO0xPwp [31]  https://alsabaah.iq/85595-.html [32]  https://2u.pw/NaB6qXT [33]  https://2u.pw/P3nOsPU

درەو: راپۆرتی: محەمەد گەزۆ ماستەر لە ئابوری دوای هێرشی كتو پڕی (كەتائبی قەسام) بۆسەر ئیسرائیل و كاردانەوە سەربازیەكانی ئەو وڵاتە، ڕۆژ بەڕۆژ دەرهاویشتە ئابوریەكانی  ئەو جەنگە لەسەر هەردوو لای بەشدار لە جەنگەكە زیاتر دەبن بەجۆرێك هەریەك لەو دوولایەنە گورزی ئابوری توند بەر سەرخان و ژێرخانی ئابوریان دەكەوێت بەتایبەت ئیسرائیل، بەجۆرێك دراوی ئیسرائیلی ( شیكل) لەسەرەتای هێرشەكەوە و لە ڕۆژی یەكەمی هێرشەكەدا 3%ی بەهاكەی  لە بەرانبەر دۆلاردا  لەدەستداو دابەزیووە بۆ نزمترین ئاست لەماوەی هەشت ساڵی رابردوودا، ئەمەش بە پێی وتەی پارێزگاری بانكی ناوەندی ئیسرائیلی  (كارنیت فلوج) كە بە كەناڵی بلۆمبیرگی ئەلمانی ڕاگەیاندووە. هاوكاتیش بۆرسەی تەلئەبیب بەڕێژەی 8% داكشاوە و دابەزینی تۆماركردووە، لەپاڵ ئەمەشدا كەرتی بانكی بەڕێژەی 8% زیانی بەركەوتووە، كاریگەریەكانی ئەم جەنگە بەسەر هەموو سێكتەرەكانی ئیسرائیلەوە دیارە بەجۆرێك ئەم جەنگە بۆتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت 5 دۆلار بۆهەر بەرمیلێك، لەوبارەیەوە كۆمپانیای شیفرۆن ڕایگەیاندووە كە كێڵگەی غازی سروشتی تماری داخستووە كە سەرچاوەی گرنگی دابینكردن و هەناردەكردنی وزەی كارەبایە بۆ ئیسرائیل، لە ئەگەری بەردەوام بوونی ئەم جەنگە و  ئەم داخستنی كێڵگەی غازی تمار دەبێتە هۆی دابەزینی ئاستی هەناردەكردنی غاز بۆ هەریەك لە وڵاتانی مصر و ئوردون و بەوهۆیەوە دواجاریش دەبیتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی وزە لەسەر ئاستی جیهان. یەكیكی تر لەو سێكتەرانەی كە كاریگەری جەنگەكەی  بەركەوتووە كەرتی تەكنەلۆجیایە بەجۆرێك بەهۆی بانگهێشتكردنەوەی نزیكەی 300 هەزار لە هێزی سەربازی یەدەگی ئەو وڵاتە بۆ بەشداریكردن لەو جەنگە، بۆتە هۆی دروست بوونی بۆشایی لەو دامەزراوانەكەی كە ئەو سەربازانە وەك كارمەند كاری تێدا دەكەن بەتایبەت كە زۆرینەی ئەندامانی ئەو هێزە لەكەرتی پیشەسازی و تەكنەلۆجیادا كاردەكەن، لەناو ئەو كۆمپانیا جیهانیانەی  كە بەهۆی جەنگەكەوە زیانیان بەركەوتووە لە ئیسرائیل بریتین لە نوسینگەكانی  (مایكرۆسۆفت،  گوگڵ،  ئاپڵ،  ئۆراكل) ، یەكێكی تر لەو كۆمیانایانەی تر كە زیانی گەورەی بەركەوتووە (ئینتڵ)ە  كە كاری دروستكردنی ئینتگرێتی ئەلكترۆنیە و ئەم كۆمپانیایە لە دوری 30 خولەك لە سنوری كەرتی غەزەوە كارگەی دروستكردنی ئەو چیپەی بونیادناوەو تیایدا 25 ملیار دۆلاری خەرج كردووە و لە ئێستادا لەژێر هەڕەشەی بۆردومانی كەتیبەكانی حەماسدایە. كەرتی گەشتیاری و فرۆكەوانی دوای هێرشەكە سەر ئیسرائیل ئەوەی كە راستەوخۆ زیانی بەركەوت كەرتی فرۆكەوانی بوو بە تایبەت لە فرۆكەخانەی بن غورین لە تەلئەبیب، بەجۆریك زۆریك لە كۆمپانیا ئەمریكی و كەنەدی و ئەوروپیەكان هۆشداریاندا لەوەستانی گەشتەكانیان بەهۆی جەنگەوە ، بەجۆرێك هەزاران گەشتیار گەشتەكانیان هەڵوەشاندەوە، ئەمەش بوو بەهۆی ئەوەی كە  زیانی ئەو كەرتە بەهۆی هێرشەكانەوە نزیك بێتەوە لە چوار ملیار دۆلاری ئەمریكی، بەبەراورد بەوەی  لە ساڵی 2022 ژمارەی گەشتیاران بۆ ئیسرائیل نزیكەی سی ملیۆن گەشتیار بووە. تێكرای زیانە چاوەڕوانكراوەكانی ئەم جەنگە لە ئەگەری بەردەوام بوونی جەنگ خەرجی ئەم جەنگە لەسەر ئیسرائیل بە نزیكەی حەوت ملیار دۆلار دەكەوێت كە ئەمەش دەكاتە 1.5%ی تێكرای بەرهەمی ناوخۆی ئەو وڵاتە و وەك نمونەیەك بۆ روونكردنەوەی بابەتەكە بەجۆرێك خەرجی یەك موشەكێكی ئیسرائیلی بۆ تەقاندنەوەی موشەكێكی حەماس بریتیە لە ( 40 بۆ 50 ) هەزار دۆلاری ئەمریكی و لە پاڵ ئەمەشدا حەماس بۆ یەك موشەكی نزیكەی 600 دۆلار خەرجی دەدات، لە ئەگەری درێژە كێشانی ئەم جەنگە زیانە ئابوریەكان لەسەر تەواوی سێكتەرەكانی ئابوری ئیسرائیل زۆر گەورەتردەبێت بە بەراورد بە ساڵی 2014 كە بەهۆی جەنگی 50 رۆژەوە اسرائیل نیزیكەی یەك ملیار دۆلار زیانی بەركەوت. هەربۆیە لە واقدا بەدەر لەوەی ئیسرائیل دەیەوێت بەم جەنگەی بەشێك لەو هەیبەتە بەدەستبهێنێتەوە كە بەهۆی هێرشی حەماسەوە شكێنراو لەدەستیدا بەڵام لەبەردەوام بوونی جەنگەكە لە ڕووی ئابوریەوە زیانمەندی گەورە ئیسرائیل و هاوپەیمانەكانی دەبن ئەمەش وادەكات بیر لە ئاگربەست و كۆتایی هێنان لە جەنگەكە بكرێتەوە.    

  راپۆرت: درەو شەش ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەردا، بەڵام هێشتا بابەتی گەرمی ململانێی نێوان پارتی‌و یەكێتییەو ساڵانە بە هێرشكردنە سەر یەكتر، یادی دەكەنەوە، رۆژی 14ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی خۆی دەكات بە كۆبوونەوە باڵاكەی یەكێتی و پارتی لە دوكاندا و دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین" دوای روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بافڵ تاڵەبانی نوسراوێكی بە واژۆی (38) ئەندامی سەركردایەتی یەكێتی بڵاو كردەوە بۆ رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق، لەم رووداوانەدا یەكێتی‌و پارتی هێندەی یەك خاكی ناوچەی جێنفوزیان لە دەستداوە، لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتی (11,800) كم2 خاك لەدەستدراوەو لە ناوچەی جێنفوزی پارتی (15,400) كم2 خاك لەدەستدراوە.     ریفراندۆمی بەر لە ئۆكتۆبەر رۆژی 6/7/2017 لیژنەی باڵای ریفراندۆم كە مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان‌و سەرۆكی ئەوكاتی هەرێمی كوردستان سەرۆكایەتی دەكرد، بڕیاریدا رۆژ 25/9/2017 ریفراندۆم بەڕێوەبچێت بۆ بڕیاردان لەسەر سەربەخۆیی‌و جیابونەوەی هەرێمی كوردستان لە عێراق، پەرلەمانی كوردستان كە ئەوكات ماوەی دوو ساڵ بوو پەكخرابوو، دەستی بەكاركردەوەو لە دانیشتنێكدا بڕیاری ریفراندۆمی پەسەندكرد. جگە لە بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی، لایەنە سیاسییە سەرەكییەكانی تر هەمویان بەشداربون لە لیژنەی باڵای ریفراندۆم. سەرباری ناڕەزایەتی‌و كێشمەكێشی زۆر لەسەر ئاستی ناوخۆیی‌و فشارەكان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریكاو توركیاو ئێران، لەو وادەیەی كە دیاریكرابوو، ریفراندۆم بەڕێوەچوو. 21 رۆژ دوای بەڕێوەچونی ریفراندۆم، حكومەتی عێراق كە تازە لە كۆتایی شەڕی دژ بە "داعش" نزیكدەبوەوە، بەشێوەیەكی كرداری ئاڕاستەی شەڕی گۆڕی بەرەو ئەو ناوچانەی كە لەدوای ساڵی 2003و كەوتنی سەددامەوە كەوتبونە ژێر كۆنترۆڵی كورد. كۆكردنەوەی هێز.. سەرەتای روداوەكان حكومەتی عێراق كە خۆی لە بنەڕەتەوە بە بیانوو بوو لە دەسەڵاتی كورد بەسەر ناوچە جێناكۆكەكان، لەدوای بەڕێوەچوونی ریفراندۆم بەهانەی شەڕی لەدژی كورد دەستكەوت، ئەوەشی زیاتر پاڵی بە سوپای عێراقەوە نا هێرش بكات، بەڕێوەچونی ریفراندۆم بوو لەو ناوچانە. سوپای عێراق هەڵمەتی سەربازی بۆسەر "داعش" لە قەزای حەویجەی سەربە پارێزگای كەركوك دواخست بۆ دوای شەڕی موسڵ، ئەمە پەیامێكی روون بوو بۆ دەسەڵاتدارانی هەرێمی كوردستان بەر لە ریفراندۆم كە سوپای عێراق جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ كەركوك، بەڵام ئاستی هەڕەشەكە بە هەند وەرنەگیرا. سوپای عێراق بەبیانوی شەڕی حەویجەوە هێزێكی زۆری لە سنوری كەركوك كۆكردەوە، بەر لە شەڕی حەویجە، حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی عێراق سەردانی كەركوكی كرد، دەسەڵاتدارانی عێراق وایان نیشان دەدات كە بەهاوبەشی لەگەڵ هێزی پێشمەگە هێرش دەكەنەسەر "داعش" لە حەویجە، بەمشێوەیە سوپای عێراق هێزی خۆی لە سنورەكە جێگیركرد وەكو ئامادەكارییەك بۆ گەڕانەوە بۆ ناو كەركوك. بەوشێوەیەی بڕیاری لێدرابوو، سوپای عێراق هێرشی كردەسەر "داعش" لە حەویجەو سنورەكەی كۆنترۆڵكرد، هێزی پێشمەرگە بەهیچ جۆرێك بەشداری لە ئۆپەراسیۆنەكەدا نەكرد، دوای حەویجە، سوپای عێراق بەتەواوەتی دەستی كرایەوە بۆ روبەڕووبونەوەی پێشمەرگە. حكومەتی عێراق كە سەرەتا داوای دەكرد پێشمەرگە تەنیا ئەو ناوچانە رادەست بكاتەوە كە لە شەڕی دژ بە رێكخراوی "داعش" لە ساڵی 2014وە دەستی بەسەردا گرتوون، بەڵام ئێستا كە شەڕ كۆتایهاتووە، دەیەوێت دەسەڵاتی كورد بگەڕێنێتەوە بۆ سنوری هەرێمی كوردستان بەر لە روخانی رژێمی سەددام لە ساڵی 2003دا. قایمكردنی سەنگەرەكان سوپای عێراق لە نزیك هێزەكانی پێشمەرگە دەستیكرد بە لێدانی سەنگەر، هێزەكانی فیرقەی نۆی تانك‌و پۆلیسی فیدراڵی‌و فیرقەی ئاڵتونی‌و حەشدی شەعبی لەناوچەكەدا كۆبونەوەو ژمارەیەكی زۆر چەك‌و تەقەمەنی قورسیان لەگەڵ خۆیاندا هێنا، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەرەوە دەستیان بە جموجوڵ كرد. هەڕەشەی هێرشی سوپای عێراق‌و حەشدی شەعبی بۆسەر پێشمەرگە لە سنوری كەركوك گەیشتە خاڵی سفر، هەندێك لە بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی كوردستان هەستیان بە مەترسیی دۆخەكە كردبوو، دەرگای گفتوگۆیان لەگەڵ سەركردەكانی حەشدی شەعبی كردەوە بەمەبەستی رێگریكردن لە رودانی شەڕ، سەركردەكانی حەشد دەستپێشخەرییان بۆ گفتوگۆ قبوڵكرد، شەڕ لەبەردەرگای پێشمەرگەدا بوو، سەركردەكانی حەشد دووجار مۆڵەتیان بە فەرماندەكانی پێشمەرگەداو هێرشیان دەست پێ نەكرد، جاری یەكەم ماوەی (48) كاتژمێرو جاری دووەم ماوەی (24) كاتژمێر، بەڵام گفتوگۆكان هیچ شتێكیان لێ سەوز نەبوو. رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر، پەرەسەندنێكی خێرا رویدا، كاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆ (حاجی ئیقبال پور)و (ئەبو عەممار) كە دەوترێت دوو فەرماندەی سەربازی ئێرانین، سەردانی بارەگای میحوەری (4)ی كەركوكی هێزی پێشمەرگەیان كرد، دوای كۆبونەوەكە، وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەرەكە ئاشكرایكرد، ئیقبال پورو ئەبو عیماد پێیان وتوون: بەخۆشی بێت یان ناخۆشی دەبێت پێشمەرگە ئەم شوێنانە رادەستی هێزە عێراقییەكان بكات: •    سەربازگە كۆنەكانی كەركوك •    بیرە نەوتەكان •    جادە حەولییەكەی كەركوك تاوەكو گوندی كەڵوڕ لەنێوان ناحییەی پردێ‌و شاری كەركوك، كە شەقامی سەرەكی كەركوك- هەولێر كۆنترۆڵ دەكات پێشمەرگە بەم پێشنیازانە قایل نەبوو، ئیقباڵ پورو ئەبو عیماد كە دڵنیابوون، پێشمەرگە ئامادە نییە ئەو ناوچانە رادەستبكات، بە وەستا رەسوڵی فەرماندەی میحوەری (4)یان رایگەیاند: •    لەم ساتەوە چاوەڕوانی ئەوە بكەن هێرشی دەستپێدەكات •    تاكە هۆكارێك كە هێرشەكەمان رابگرێت، ئەوەیە چاوەڕوانی كۆبونەوەی دوكان دەكەین، ئەگەر سەركردایەتی سیاسی كورد بڕیاریدا لەچوارچێوەی دەستوردا كێشەكانی لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، هێرش ناكرێت كۆبونەوەكەی دوكان رۆژی 15ی ئۆكتۆبەر لە قەزای دوكان كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی یەكێتی‌و پارتی بەڕێوەچوو، مەسعود بارزانی سەرۆكایەتی كۆبونەوەكەی دەكرد، لە لایەنی یەكێتی، كۆسرەت رەسوڵ‌و هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدو مەلا بەختیار بەشداربوون، پاشان بافڵ تاڵەبانی دەچێتە ناو كۆبونەوەكەوەو دەڵێت" دەبێت لێكتێگەیشتن لەگەڵ حكومەتی عێراق بكەین، ناچارین ئەو لێكتێگەیشتنە بكەین"، مەسعود بارزانی بە بەرپرسانی یەكێتی دەڵێت" هیچ رێككەوتنێك لەئارادایە؟"، كۆسرەت رەسوڵ‌و مەلا بەختیار دەڵێن" نەخێر، چونكە هێز لای ئێمەیەو ئەگەر رێككەوتنێك هەبێت، دەبێت ئێمە ئاگاداربین"، ئەمە وا دەكات بارزانی زۆر گوێ بۆ قسەكانی بافڵ تاڵەبانی شل نەكات. راگەیەندراوی كۆتایی كۆبونەوەی دوكان هیچ شتێكی تێدا نەبوو كە وەڵامدەرەوە بێت بۆ راگرتنی هەڕەشەكەی (ئیقبال پورو ئەبو عیماد)، بەدیاریكراویش راگەیاندنی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان ئامادەیە لەچوارچێوەی دەستوری عێراقدا كێشەكانی لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكات. رێككەوتنی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق لە رۆژانی دوای 16ی ئۆكتۆبەر، كاتێك ململانێ ناوخۆییەكانی یەكێتی توندبونەوە لەبارەی هۆكارەكانی لەدەستدانی كەركوك‌و لەلایەكی تر پارتی هێرشی راگەیاندنی توندی دەكردەسەر هەندێك لەسەركردەكانی یەكێتی‌و تۆمەتباری دەكردن بە "خیانەت"، بافڵ تاڵەبانی دەقی رێككەوتنێكی نێوان یەكێتی‌و حكومەتی عێراقی بڵاوكردەوە، كە بەپێی قسەی خۆی، لە رۆژی 14ی ئۆكتۆبەردا لەلایەن (38) كەس لە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتییەوە ئیمزای لەسەر كراوە. دەقی رێككەوتنەكەی یەكێتی‌و حكومەتی عێراق بۆ رێگرتن لە روودانی شەڕ لەنێوان سوپای عێراق‌و پێشمەرگە لە سنوری كەركوك، بەم شێوەیە بوو: "بەهۆی ئەو بارودۆخە هەستیار و نالەبارەی هاتووەتە ئاراوە لە ناوچە جێناكۆكەكان (ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم) بەگشتی و شاری كەركوك بە تایبەتی، وە بۆ ئەوەی ناكۆكیەكانی نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان نەگاتە ئاستی روودانی شەڕێكی نەخوازراو لە نێوان سوپای عێراق و هێزی پێشمەرگەی كوردستان، كە زیانی گەورە بە هەرێم و عێراق دەگەیەنێت بۆ ئەم بابەتە كۆمیتەی سەركردایەتی بڕیاریدا: 1-    سەركردایەتی سەربازی هاوبەش لەسنوری كەركوك پێكبهێنرێت، نوێنەری هێزەكانی ئەمریكاو پێشمەرگەو سوپای عێراقی تێدا بێت. ئەركی سەرەكی بریتییە لە دابینكردنی ئاسایش‌و ئارامی لەو ناوچانەو بارەگاكەشی لە سەربازگەی "كەی وەن"ی شاری كەركوك دەبێت. 2-       هیچ هێزێكی سەربازی نەهێنرێتە ناو شاری كەركوك. 3-       كێشەو ناكۆكییەكانی تر لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ لەڕێگەی دیالۆگ لەچوارچێوەی دەستوردا چارەسەر بكرێت. 4-        نەتەوە یەكگرتووەكان‌و ئەمریكا هاوكار‌و پشتیوان بن بۆ جێبەجێكردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە. رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر، مەسعود حەیدەر ئەندامی پەرلەمانی عێراق رایگەیاند، بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری فەرماندەی هێزەكانی حەشدی شەعبی رێككەوتنیان كردووە بۆ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكان بۆ ناوچە دابڕاوەكان. بەپێی قسەی مەسعود حەیدەر، ئەو رێككەوتنەی نێوان بافڵ تاڵەبانی‌و هادی عامری، بەسەرپەرەشتی حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق‌و نێوەندگیری قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران كراوە. ئەو پەرلەمانتارە كوردە، ئەوكات ئاماژەی بەوەكردووە، خاڵەكانی ئەو رێككەوتنە لە بیرۆكەیەكی فەرەنسییەوە سەرچاوەی گرتووە بۆ دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو ئیدارە یان دوو هەرێم، بۆ ئەوەی بەوتەی ئەو، كورد بیر لە مافی چارەی خۆنوسین نەكاتەوە لە ئایندەی نزیكدا. ناوەڕۆكی ئەو رێككەوتنە بەپێی ئەوەی مەسعود حەیدەر لەوكاتەدا بڵاویكردەوە، ئەم خاڵانە لەخۆدەگرێت: •    گەڕانەوەی هێزەكانی عێراق بۆ ناوچە دابڕاوەكان‌و كشانەوەی هێزی پێشمەرگە لەو ناوچانە بەبێ شەڕ. •    تەسلیمكردنی 17 یەكەی ئیداری (قەزاو ناحیەو ناوەندی كركوك) بەدەسەڵاتی ئیتحادی كە لەدوای ساڵی 2014 حكومەتی هەرێمی كوردستان ئیدارەی ئەدات. ئەگەر ئەوانە تەسلیم نەكرێت، ئەوا عێراق داوای 11 یەكەی ئیداری تریش دەكات كە پاش 2003 هەرێم ئیدارەی ئەدات. كۆی گشتی دەبێتە 28 یەكەی ئیداری. •    ناوەندی كەركوك ئیدارەی هاوبەش دەبێت، 15 گەڕەكی كوردی لەلایەن كوردەوە ئیدارە ئەدرێت‌و 25 گەڕەكی تری پێكهاتەكانی تر خۆیان ئیدارەی ئەدەن‌و ئەم حاڵەتە بۆ شەش مانگ بەردەوام دەبێت. •    جێگا ستراتیژییەكانی كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادی بەڕێوەدەبرێت، سەربازگەی كەیوان‌و فڕۆكەخانەو بیرە نەوتەكانی كەركوك. •    كردنەوەی فڕۆكەخانەی سلێمانی بەڕووی گەشتی نێودەوڵەتیدا. •    پێدانی موچەی فەرمانبەرانی سنووری سلێمانی‌و كەركوك لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە. •    پێدانی موچەی پێشمەرگەی سنوری سلێمانی بەپێی لیستی ئامادەكراو لەلایەن بافڵ تاڵەبانی. •    دروستكردنی هەرێمی هەڵەبجە- سلێمانی- كەركوك. •    تەشكیلكردنی حكومەتێك بۆ ئەم هەرێمە نوێیە. بارزانی لە هەڵوێستی وڵاتان تێنەگەیشت! پێش ئەوەی بافڵ تاڵەبانی هەواڵی رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراقی پێبدات، بارزانی چەندین هەواڵی تری سەبارەت بە هەڵوێستی وڵاتانی لەبارەی ریفراندۆمەوە بیست، بەڵام گوێی بەهیچ یەكێك لەو هەڵوێستانە نەدا. ئەمریكاو بەریتانیاو فەرەنساو یەكێتی ئەوروپاو توركیاو ئێران بەفەرمی دژایەتی خۆیان بۆ ریفراندۆم راگەیاند، روسیا هەڵوێستی روون نەبوو، ئیسرائیل تاكە وڵات بوو بەفەرمی پشتیوانی ریفراندۆمی كرد، بارزانی پشتی لە هۆشداریدانی ئەو وڵاتانە كرد لەبارەی سازدانی ریفراندۆم، بۆیە لە 16ی ئۆكتۆبەردا، جیهان بێدەنگ بوون لە هێرشی سوپای عێراق بۆسەر كەركوك‌و ناوچە جێناكۆكەكانی تر. 16ی ئۆكتۆبەر چی رویدا؟ كاتێك هەوڵە سیاسییەكان بۆ چارەسەر نەگەیشتە ئەنجام‌و كۆبونەوەی دوكان هیچ وەڵامێكی قایلكەری نەدایەوە كە هێرشی سوپای عێراق رابگرێت، شەوی 15 لەسەر 16ی ئۆكتۆبەر كاتژمێر (9:30) خولەك، هێزە عێراقییەكان دەستیان بە جموجوڵ كرد بە ئاڕاستەی سەنگەرەكانی پێشمەرگە لە سنوری كەركوك. بەپێی ئەو زانیارییانەی كە (درەو) بۆ نوسینی ئەم راپۆرتە كۆی كردونەتەوە، بڕیاربووە سوپای عێراق كاتژمێر (1)ی شەو هێرش بكات، بەڵام كاتێك بینیویەتی هێزەكانی پێشمەرگە پاشەكشێ دەكەن، هەرزوو هێرشەكەی دەستپێكردووە. كشانەوەی هێزی پێشمەرگە بۆ خەڵك چاوەڕوان نەكراو بوو، چونكە ئەوكات وەستا رەسوڵ فەرماندەی میحوەری باشوری هێزی پێشمەرگەی كەركوك كە سەربە یەكێتییە لێدوانێكی داو وتی:" تەمەننا ئەكەین بێن ئەوەندەیان پێ دەڵێن با بێن.. حەشدی شەعبی دوژمنمانن"، هاوكات دكتۆر كەمال كەركوكی فەرماندەی میحوەری رۆژئاوای كەركوكی هێزی پێشمەرگە كە سەربە پارتییە رایگەیاند:" ئەگەر بێن دەرسێكیان پێدەدەین قەت لەبیریان نەچێتەوە". دوای ئەم قسانە، هێزەكانی (70) كە سەربە یەكێتی بوون، پاشەكشێیان كرد، هێزەكانی (80)ش كە سەربە پارتی بوون، بە هەمان شێوە كشانەوە، دیمەنی كشانەوەی پێشمەرگە هەرزوو میدیاكانی جیهانی داگیركرد، خەڵێكی زۆری كورد كەركوكیان بەرەو شارەكانی هەرێمی كوردستان جێهێشت، لە شارەكانی هەرێم خەڵك بە خەمبارییەوە پێشوازییان لە هەواڵی شكانی هێزی پێشمەرگە كرد، كۆچكردووە (نەجمەدین كەریم) پارێزگاری كەركوك كە سەربە یەكێتی بوو، شارەكەی جێهێشت‌و رووی لە هەولێر كرد. بەرپرسانی یەكێتی نیشتمانی دابەشبوون بەسەر دوو بۆچوندا، بەرەیەك كشانەوەی پێشمەرگەی وەكو "خیانەت" ناودەبرد، بەرەكەی تر دەیانوت" كشانەوەكە تەكتیكییەو هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق نابەرامبەرەو كورد لەو شەڕەدا زیانی گەورەی بەردەكەوت ئەگەر پاشەكشێ نەكات"، لەنێوان ئەم دوو بەرەیەدا، هەندێك لەسەركردەكانی تری یەكێتی باسیان لەوەدەكرد، پێشمەرگە بە رێككەوتن لەگەڵ حكومەتی عێراق كشاوەتەوە، ئاراس شێخ جەنگی رۆژی 16ی ئۆكتۆبەر لەناو شاری كەركوك دەركەوت‌و داوای لە خەڵك كرد بگەڕێنەوە، لەرۆژانی دواتردا زیاتر ناوی ئاراس شێخ جەنگی لە میدیاكانی كوردستانەوە درەوشایەوە، پارتییەكان وەكو "خیانەتكار" ناویان دەبرد، هەندێك لە یەكێتییەكانیش بەرگرییان لێدەكرد. ئاراس شێخ جەنگی ئەوكات رایگەیاند، ئەوان بەو هەنگاوەیان كەركوكیان لە كارەسات رزگاركردووە، چونكە گرتنی كەركوك لەلایەن هێزە عێراقییەكان لەچوارچێوەی رێككەوتنێكی نێودەوڵەتیدا بووەو توركیاو ئێران‌و تەنانەت ئەمریكاش پشتیوانی ئەوەیان كردووە دۆخی كەركوك بگەڕێندرێتەوە بۆ پێش ساڵی 2003. رۆژی 12/12/2017 ئاراس شێخ جەنگی لە لێدوانێكی رۆژنامەوانیدا وتی:" ئامادەم بچمە بەردەم پەرلەمانی كوردستان‌و هەموو راستی رووداوەكان وەكو خۆی لەبەردەم ئەندام پەرلەمان‌و راگەیەندكاران بۆ هەموو هاوڵاتیان روون بكەمەوە، بەڵام پارتی بەهۆی ئەوەی نایەوێت خەڵك راستییەكان بزانن، رێگری دروستدەكەن". رۆڵی نەوت لە 16ی ئۆكتۆبەردا كۆنترۆڵكردنی هەردوو كێلگەی نەوتی (ئاڤاناو بای حەسەن) لەلایەن پارتییەوە لەدوای هاتنی "داعش" بۆ ناوچەكەو كشانەوەی هێزەكانی عێراق، دەمێك بوو یەكێتی نیگەران كردبوو، پارتی لەو دوو كێڵگەیەوە رۆژانە زیاتر لە (260 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردە دەكرد، وەكو باسدەكرێت یەكێك لە هۆكارەكانی رێككەوتنی یەكێتی لەگەڵ حكومەتی عێراق لەبارەی كەركوكەوە پەیوەندی بەو كێڵگە نەوتانەوە هەبووە. بەشێكی تری هۆكاری روداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ ئەوە دەگەڕێندرێتەوە پارتی كە دەستی بەسەر نەوتی ئەو دوو كێڵگەیەی كەركوكدا گرتووە، رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای (روسنەفت)ی روسی كردووە، لە حاڵێكدا حكومەتی عێراق رێككەوتنی لەبارەی نەوتەوە لەگەڵ كۆمپانیای (بریتش پترلیۆم)ی بەریتانی هەبووە، لەدوای 16ی ئۆكتۆبەر، كۆمپانیا بەریتانییەكە رێككەوتنی لەگەڵ راكان سەعید پارێزگاری كەركوك بەوەكالەت كردو هەرزوو رێككەوتنەكەش چووە بواری جێبەجێكردنەوە، ئەمەش بە ئاگاداری باڵیۆزی بەریتانیا لە عێراق. كورد نیوەی خاكەكەی لەدەستدا! ئەوە لە كەركوك‌و بەشێك لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم رویدا، تەنها روداوێكی ئاسایی‌و كۆنترۆڵكردنی چەند ناوچەیەك نەبوو لەلایەن حەشدی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكانەوە، بەڵكو لەدەستدانی بەشێكی زۆری خاكی كوردستان بوو بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ، كە لەماوەی سێ ساڵی پێشتردا بەخوێنی (هەزارو 700) پێشمەرگەو برینداربوونی زیاتر لە (12 هەزار) پێشمەرگەی تر لە شەڕی دژ بە "داعش"دا بەدی هاتبوو. ئەوەی لەماوەی (5 كاتژمێر)دا لە كەركوك‌و بەشێك لەناوچە كوردستانییەكانی تری دەرەوەی هەرێم روویدا، لەدەستدانی زیاتر لە (12 هەزار) كیلۆمەتر دووجا خاك بوو، بەو پێیەی پارێزگای كەركوك بەتەواوی لەگەڵ قەزای دوزخورماتوو لە پارێزگای سەڵاحەدین‌و ناحیەكانی جەلەولاو قەرەتەپەو جەبارە لە پارێزگای دیالە بەتەواوەتی كەوتنە دەست حەشددی شەعبی‌و هێزە عێراقییەكان. سەرباری ئەوەی هەردووكیان یەكتری بە "خیانەتكردن" تۆمەتبار دەكەن، بەڵام بە تەماشاكردنی نەخشەی ئەو زەوییانەی كە دوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە رادەستی سوپای عێراق كراون، دەردەكەوێت هەردوو حزبە دەسەڵاتدارەكەی هەرێم بەرپرسیارن لەو شكستە مێژوییە. یەكێتی و پارتی كەمیان زیاتریان لەدەستداوە؟ لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرەوە لە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی یەكێتی (11 هەزارو 800) كیلۆمەتر دووجا خاكی هەرێمی كوردستان كەوتوەتە ژێر دەسەڵاتی هێزە عێراقییەكانەوە، لە سنوری دەسەڵاتی پارتیش  (15 هەزارو 400) كیلۆمەتر خاك رادەستكراوە، سەرباری ئەوەی پارتی یەكێتی تۆمەتبار دەكات بە "خیانەتكردن"، بەڵام ئەو روبەرەی كە خۆی لەو رۆژانەدا چۆڵیكردووە بۆ هێزە عێراقییەكان، لە روبەرەكەی یەكێتی زیاترە. روبەڕی گشتی خاكی ناوچە جێناكۆكەكان (44 هەزارو 330) كیلۆمەتر دووجایە، ئەم روبەرە رێژەی 51.4%ی كۆی گشتی خاكی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنێت. لەو روداوانەدا، یەكێتی نیشتمانی دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    كەركوك •    داقوق •    خورماتوو •    دوبز •    خانەقین •    جەلەولا •    قەرەتەپە •    پردێ لەو روداوانەدا، پارتی دیموكراتی كوردستان دەسەڵاتی لەم ناوچانە لەدەستدا: •    رۆژئاوای كەركوك •    مەخمور •    گوێر •    شەنگال •    سنونێ •    زوممار •    رەبیعە •    بەعشیقە

راپۆرتی: درەو 🔻 لە ماوەی (5 ساڵ و شەش مانگدا)دا تورکیا (6 هەزارو 58) هێرشی ئاسمانی بۆ سەر هەرێم و رۆژئاوای کوردستان ئەنجام داوە، لە ساڵی (2018)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکانی بە ڕێژەی (299%) زیادیان کردووە، بە جۆرێک؛ 🔹 لە ساڵی (2018)دا (512) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2019)دا (672) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2020)دا (832) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 333) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە ساڵی (2022)دا (2 هەزار و 44) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا(665) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. یەکەم؛ هێرشی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان (درۆن)ی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان و باکوری سوریا "رۆژئاوای کوردستان" لە (2018)ەوە تا نیوەی یەکەمی (2023) وەک لە نەخشەو چارتی ژمارە (1)دا رونکراوەتەوە، تادێت ئامارو ژمارەی هێرشە ئاسمانی و درۆنییەکانی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێمی کوردستان و باکوری سوریا "رۆژئاوای کوردستان" روو لە هەڵکشان دەکەن، بەپێی ئامارەکانی بەردەست لە سەرەتای ساڵی (2018)ەوە تا نیوەی یەکەمی ساڵی (2023) ژمارەی هێرشە ئاسمانییەکان گەیشتووە بە (6 هەزارو 58) هێرشی درۆنی، لە ساڵی (2018)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکانی تورکیا لە (512) هێرشەوە بۆ (2 هەزار و 44) هێرش بە ڕێژەی (299%) زیادیان کردووە. بەشی زۆری هێرشەکانیش هەرێمی کوردستانی گرتووەتەوە، ئەو هێرشانەشی لە باکوری سوریا ئەنجام دراون ناوچە کوردنشینەکانی ئەو وڵاتەی گرتووەتەوە، بەم دواییانەش هێرشەکان بەوەوە ناوەستاون کە تەنها سەر سنورەکان بگرێتەوە، بەڵکو درێژ بووەتەوە بۆ نێو قوڵایی خاکی عێراق و سوریا؛ ئامارەکانی بە جۆرێکن کە؛ -    لە ساڵی (2018)دا (512) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. -    لە ساڵی (2019)دا (672) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە، واتە بەراورد بە ساڵی (2018) (160) هێرش بە ڕێژەی (31%) هێرشەکان زیادی کردووە. -    لە ساڵی (2020)دا (832) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. بەم پێیە بەراورد بە ساڵی (2019) (160) هێرش بە ڕێژەی (24%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 333) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵی (2020) (501) هێرش بە ڕێژەی (60%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2022)دا (2 هەزار و 44) هێرشی ئاسمانی ئەنجامدراوە، کەواتە بەراورد بە ساڵی (2021) (711) هێرش بە ڕێژەی (53%) هێرشەکان زیادیان کردووە. -    لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2023)دا(665) هێرشی ئاسمانی ئەنجامدراوە.   دووەم؛ هێرشی فڕۆکە بێ فڕۆکەوانەکان (درۆن)ی تورکیا بۆ سەر خاکی هەرێم کوردستان لە (2020 - 2022) وەک لە نەخشەو چارتی ژمارە (2)دا رونکراوەتەوە، لە ماوەی سێ ساڵی ڕابردوودا (2020 - 2022)، ژمارەی هێرشە ئاسمانییەکانی تورکیا لە نێو خاکی هەرێمی کوردستان گەیشتووە بە (3  هەزارو 561) هێرشی ئاسمانی لە ڕێگەی درۆنەوە، لە ساڵی (2020)ەوە بۆ کۆتایی (2022) هێرشەکان بە ڕێژەی (124%) زیادیان کردووە،  جۆرێک؛ -    لە ساڵی (2020)دا (755) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. -    لە ساڵی (2021)دا (هەزار و 115) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵێک پێشتر (360) هێرش بە ڕێژەی (48%) زیادیان کردووە. -    لە ساڵی (2022)دا (هەزار و 691) هێرشی ئاسمانی ئەنجامداوە. واتە بەراورد بە ساڵی (2021) (576) هێرش بە ڕێژەی (52%) و بەراورد بە ساڵی (2020) (936) هێرش بە ڕێژەی (124%) هێرشەکان زیادیان کردووە.       سەرچاوەکان 1.    AMINA ISMAIL and LENA MASRI, As Turkey intensifies war on Kurdish militants in Iraq, civilians are suffering (A REUTERS SPECIAL REPORT), (Oct. 10, 2023), at; https://bitly.ws/XiSD 2.    Giorgio Cafiero, The PKK factor in Iraq-Turkey relations (Amwaj Media), (Oct. 4, 2023) , at; https://bitly.ws/XiSI  

راپۆرت: درەو چارەنوسی سێ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لە 2023 بە نادیاری دەمێنێتەوە، حكومەتی هەرێم لەمساڵدا توانای خەرجكردنی (9) موچەی دەبێت بە بڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار لەكۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دیناری كۆی ساڵەكە، بەوپێیە لە 2023دا چارەنوسی (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی سێ مانگی موچەخۆران بە نادیاری دەمێنێتەوە، كە دەكاتە (25%)ی تێكڕای خەرجی موچەی موچەخۆران. موچە لە 2023دا حكومەتی هەرێمی كوردستان مانگانە پێویستی بە (944 ملیار) دینارە بۆ خەرجی موچەی (ملیۆنێك‌و 255 هەزار) موچەخۆر، تائێستا كە لەمانگی (10)داین، موچەی (7) مانگ خەرجكراوە. كۆی گشتی موچەی ئەو حەوت مانگەی كە ئەمساڵ حكومەت خەرجیكردووە بڕەكەی (6 ترلیۆن‌و 608 ملیار) دینارە، لەكاتێكدا دەبوو  تائێستا موچەی (9) مانگی خەرج بكردایە كە بەتێكڕا دەیكردە (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار. ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی هاتنی دوو (700 ملیار) دیناری ترە لە بەغدادەوە بۆ موچەی مانگەكانی (8-9)، ئەمە لەگەڵ بڕی (320 ملیار) دیناری داهاتی ناوخۆو (25 ملیار) دیناری یارمەتی هاوپەیمانان، لەم دۆخەدا موچەی مانگەكانی (10-11-12) بەنادیاری ماوەتەوە. واتا حكومەتی هەرێم بۆ ئەمساڵ 2023 تەنیا بۆ خەرجی موچەی موچەخۆران پێویستی بە (11 ترلیۆن و 328 ملیار) دینارە، خۆ ئەگەر دوو موچەی تر بدات لە مانگەكانی (8-9)دا، پێویستی بە بڕی (یەك ترلیۆن‌و 888 ملیار) دیناری تر دەبێت، واتا ئەمساڵ بەكۆی گشتی دەتوانێت موچەی (9) مانگی موچەخۆران بدات، كە بەتێكڕا خەرجی موچە بۆ ئەم (9) مانگە بڕەكەی دەكاتە (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار، بەڵام چارەنوسی سێ موچەی موچەخۆران بە نادیاری دەمێنێتەوە كە بەتێكڕا بڕەكەی دەگاتە (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دینار، واتا رێژەی (25%)ی تێكڕای خەرجی موچە لەساڵێكدا. موچە لە هەرێم بە ژمارە: •    مانگانە: (944) ملیار دینار •    ساڵانە: (11 ترلیۆن و 328 ملیار) دینار •    كۆی موچەی حەوت مانگ: (6 ترلیۆن‌و 608 ملیار) دینار •    كۆی موچەی (9) مانگی ئەمساڵ: (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار •    كۆی خەرجی موچەی سێ مانگی خەرجنەكراو: (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دینار •    سێ موچەی خەرجنەكراو لە ساڵێكدا رێژەی (25%)ی كۆی موچەی ئەمساڵێكدا پێكدەهێنێت ژماردنی موچە بەپێی رۆژ ئەگەر موچەی سێ مانگی كۆتایی ئەمساڵ خەرج نەكرێت، بەتایبەتیش كە حكومەتی هەرێم هیچ زەمانەتێكی لەلایەن حكومەتی فیدراڵەوە بۆ موچەی ئەم مانگانە وەرنەگرتووە، ئەوا موچەخۆرانی هەرێم لە ماوەی یەك ساڵدا (365) رۆژ، موچەی سێ مانگیان بۆ خەرج ناكرێت (90) رۆژ، بەوپێیەش بە تێكڕا لە ساڵی 2023 موچەخۆرانی هەرێم بە (40) رۆژ جارێك موچەیەكیان پێدەدرێت، واتا بە شێوەیەكی گشتی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە 2023دا (2 ترلیۆن‌و 832 ملیار) دیناری موچەی موچەخۆران قەرزدار دەبێت‌و بۆیان خەرج ناكات، كە دەكاتە (25%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە ساڵێكدا، واتا لە كۆی (11 ترلیۆن‌و 328 ملیار) دینار، لەمساڵدا بڕی (8 ترلیۆن‌و 496 ملیار) دینار بۆ موچە خەرجدەكات كە دەكاتە رێژەی (75%)ی كۆی خەرجی موچە لە ساڵێكدا. ژمارەی موچەخۆر لە هەرێم ژمارەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان زیاتر لە (1 ملیۆن‌و 255 هەزار) كەسە، ئەگەر دانیشتوانی هەرێمی كوردستان (6 ملیۆن) كەس بێت، ئەوا (20%) دانیشتوان سەرچاوەی سەرەكی داهاتیان لەو موچەوە دێت كە لە كەرتی گشتی (حكومەت) وەریدەگرن. بەپێی داتاكانی دەستەی ئامار، ژمارەی خێزان لە هەرێمی كوردستان (1 ملیۆن‌و 201 هەزار) خێزانە، بەم پێیە بە نزیكەیی هەموو خێزانێك موچەخۆرێكی بەردەكەوێت. حكومەت چەند قەرزاری موچەخۆرانە ؟ سەبارەت بەو شایستە داراییانەی موچەخۆران كە كەتووەتە لای حكومەت، بریتین لە دوو جۆر: ‌أ.    پاشەكەوتی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی كابینەی هەشتەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی نێچیرڤان بارزانی بەڕێوەچوو، لەماوەی نێوان ساڵانی (2015 - 2018) موچەخۆران (5) موچەی تەواویان پێنەدراوە، (23) مانگیش چارەكە موچەو (11) مانگ بەشێك لە موچەكانیان پاشەكەوت كراوە. بەهای پاشەكەوتی موچە لەو ماوەیە بریتییە لە (8 ملیارو 966 ملیۆن‌و 156 هەزارو 514) دۆلار، كە بەرامبەرە بە (10 ترلیۆن‌و 597 ملیارو 997 ملیۆن) دینار. ‌ب.    لێبڕینی موچە؛ ئەم قۆناغە لە سەردەمی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرۆكایەتی مەسرور بارزانی داهێنرا، لەم قۆناغەدا لەماوەی ساڵی (2020 - 2021) موچەخۆران (7) موچەی تەواویان بڕاو و (10) موچەشیان بە لێبڕینی (18%)و (21%) بۆ خەرجكرا. رۆژی 28ی حوزەیرانی 2021 ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لە پەرلەمانی كوردستان ڕایگەیاند:" كۆی قەرزەكانی هەرێمی كوردستان لە مانگی 3ی 2020دا بریتی بووە لە (28 ملیارو 476 ملیۆن‌و 675 هەزار) دۆلار، بەڵام لە مانگی 3ی 2021دا گەیشتووە بە: (31 ملیارو 637 ملیۆن دۆلار". دواتریش لە ڕونكردنەوەیەكدا ئەوەیان ڕاگەیاند؛ زیادكردنی ئەو (3) ملیار دۆلارە پەیوەندیدارە بە شایستە داراییەكانی فەرمانبەران بۆ مانگەكانی (5، 6، 7، 8، 11،12ی ساڵی 2020)ی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان. كەواتە كۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆران لە كابینەی نۆیەمدا لێیان بڕاوە بریتییە لە؛ •    (7) مانگ موچەی بڕاو X (900 ملیار) دینار = (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار •    (10) مانگ بە لێبڕینی (21%)  X (189 ملیار) دینار = (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار •    كۆی ئەو موچانەی لە كابینەی نۆیەمدا لە موچەخۆران بڕاوە دەكاتە؛ (6 ترلیۆن 300 ملیار) دینار + (1 ترلیۆن 890 ملیار) دینار = (8 ترلیۆن 190 ملیار) دینار. كەواتە كۆی ئەو شایستە داراییانەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، كە بەهۆی لێبڕین‌و پاشەكەوتی موچە لە لایەك‌و ڕاگرتنی پلەبەرزكردنەوەی فەرمانبەران لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە لەلایەكی دیكە، بریتییە لە؛ (18 ترلیۆن‌و 787 ملیارو 997 ملیۆن) دینار پاشەكەوت (لە كابیەی هەشتەم‌و نۆیەم)و (5 ترلیۆن‌و 327 ملیارو 115 ملیۆن) دیناری راگرتنی بەرزەموچە (لە كابینەی هەشتەم‌و نۆیەم) = (24 ترلیۆن‌و 115 ملیارو 112 ملیۆن) دینار.  

راپۆرت: درەو سبەینێ دادگای فیدراڵی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتیی كۆدەبێتەوە، ئەگەر سكاڵاكە پەسەند بكات، بۆ هەڵبژاردنی 25ی شوباتی پەرلەمانی كوردستان، كورسی "كۆتا"ی توركمانەكان هەڵدەوەشێتەوە‌و ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمان لە (111) كورسییەوە كەمدەبێتەوە بۆ (105) كورسی، ئەمە توركمانەكان نیگەران كردووە‌و دواكەوتنی هەڵبژاردنیش هێشتا ئەگەرێكی كراوەیە. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  داوای رەتكردنەوەی سكاڵاكەی یەكێتیی دەكەن ! ئایدن مەعروف وەزیری هەرێم  بۆ كاروباری پێكهاتەكان لە پشكی توركمانەكان بە نوێنەرایەتی سێ پارتی توركمانی (پارتی ئیرادەی میللی توركمانی- پارتی توركمان ئیلی- بەرەی توركمانی عێراقی) كۆنگرەی رۆژنامەوانی كرد، دژایەتی توركمانەكان بۆ ئەو سكاڵایە راگەیاند كە یەكێتیی نیشتمانی لە دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماریكردووە.  ئایدن مەعروف داوایكرد، دادگای فیدراڵی سكاڵاكەی یەكێتیی رەتبكاتەوەو رەچاوی رەوشی پێكهاتەكان بكات، هۆكاری ساڵاكەی بۆ ناكۆكی نێوان لایەنە سیاسییەكان گەڕاندەوە (مەبەستی لە پارتی‌و یەكێتییە)، وتی:" ئێمە تەرەف نین لەنێوان ئەو لایەنە سیاسییانە‌و نامانەوێت ببین بە تەرەف". رۆژی 11ی ئەم مانگە تەوەرێكی كۆبونەوەی ئەنجومەنی وەزیران تایبەت كرابوو بە دۆخی پێكهاتەكان، تێیدا ئایدن مەعروف راپۆرتێكی لەبارەی رەوشی پێكهاتەكان خوێندەوە.  پێشترین مونا قەهوەچی سكرتێری خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە پێكهاتەی توركمان بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە‌و دژایەتی بۆ هەوڵەكەی یەكێتیی راگەیاند.  زیادبوونی جموجوڵی پێكهاتەكان ئاماژەیە بۆ نزیكبونەوەی وادەی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق سەبارەت بە سكاڵاكەی یەكێتیی لەبارەی یاسای هەڵبژاردن.  سبەینێ دادگا دانیشتنی دادبینی هەیە سبەینێ لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەو سكاڵایانە بەڕێوەدەچێت، كە لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەرە، سكاڵاكارەكان یەكێكیان (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌ (ئێستا ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە)و ئەوی تریان (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین) لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییە. دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخستووە، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركراون.  داوای چی دەكەن ؟ زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكەن حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوەو داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی.  كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن:  ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا.  ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات.  ماددەی بیست‌و دوو:  1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن.  2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  دادگا چۆن بڕیار دەدات ؟ بەر لەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پەرلەمان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە‌، ئەمە لەكاتێكدا بوو هەردوو لایەنە سەرەكییەكە لەسەر ئەوە رێككەوتبوون لە هەمواری یاسای هەڵیبژاردندا، هەڵبژاردن بكەن بە "فرە بازنە"‌و هەرێمی كوردستان دابەشبكەن بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردندا (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام یەكێتیی داوای دەكرد لە كۆی 11 كورسی كۆتایی پێكهاتەكان (4) كورسی بدرێت بە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و پارتی ئەمەی رەتدەكردەوە، بەوهۆیەوە هەمواری هەڵبژاردن لە پەرلەمانی كوردستان پەكیكەوت.  ئەمە وایكرد لایەنەكان هیچ دەرفەتێكیان لەبەردەمدا نەمێنێت جگە لەوەی بگەڕێنەوە بۆسەر یاسا كۆنەكەو بەو یاسایە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەببەن، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی (یەك بازنەیی) بەڕێوەدەچێت‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە‌و هیچ كورسییەكی بەر پارێزگای سلێمانی ناكەوێت.  یەكێتیی كە رێگربوو لەوەی لە پەرلەمانی كوردستانەوە بەوشێوەیە یاسای هەڵبژاردن هەمواربكرێتەوە كە پارتی دەیویست، دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، پەنای بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق برد.  ئێستا سكاڵاكەی یەكێتیی دژی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای فیدراڵی لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  • بژاردەی یەكەم: دادگا سكاڵاكە پەسەند بكات‌و هەمواری ئەو ماددانەی كە یەكێتیی سكاڵای لەدژ كردوون، هەڵبوەشێتەوە، لەم حاڵەتەدا یاسای هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە بۆسەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی‌و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەو یاسایە بەڕێوەدەچێت.  • بژاردەی دووەم: دادگا حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتییەوە بەشێوەیە بدات، بۆ داهاتوو ئەو ماددانەی كە نادەستورین، لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەموار بكرێنەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یاساكە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو وەكو خۆی بەركارە، بەڵام پەرلەمانی داهاتوو پابەندە بەوەی ماددە نادەستورییەكان هەموار بكاتەوە.  ئەگەر دادگای سكاڵاكەی پەسەندكرد ؟ ئەگەر دادگای سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەند بكات‌و هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، ئەوا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پەنا بۆ یاسای (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق) ببرێت، كە یاسای یەكەم هەڵبژاردنە لە هەرێمی كوردستان‌و (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی) لە رۆژی 4ی نیسانی 1992 پەسەندی كردووە.  بەپێی یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، بەتایبەتی لەو ماددانەی كە یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر كردوون، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت:  ماددەی یەكەم: ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (100) كورسی پێكدێت. لەگەڵ (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی مەسیحی.   ماددەی نۆیەم: كوردستانی عێراق دەكرێت بە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن، بەمەرجێ لە (4) ناوچە كەمتر نەبێت.  ماددەی پانزە: بۆ هەر ناوچەیەكی هەڵبژاردن خشە بەناوی هەڵبژێرەكان (دەنگدەر)‌و بەپێی ناوچەكانی هەڵبژاردن‌و بەپێی پیتەكانی ئەبجەدی ئامادە دەكرێت، كە پیشەو ناونیشان‌و مێژوو و شوێنی لەدایكبوونیان تێدا تۆمار دەكرێ‌و بە گەلێك دانە دەنێردرێن بۆ لیژنەی ناوچە، ئەگەر ئەمە لەتوانادا نەبوو  بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا رێگایەكی دیكەی لەبارتر دیاری دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەوەی پێویستە.  ماددەی بیست و دوو: 1-    هەر حزبێك یان توێژێك یان كەمایەتییەكی نەتەوەیی وەك (توركمان، عەرەب، ئاشوری... هتد) بۆی هەیە لیستی تایبەتی بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستانی عێراق پێشكەش بكات.  2-    لیستی پاڵیوراوەكان لەماوەی (10) رۆژ لە مێژووی راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لەماددەی بیست‌و یەكەمدا هاتوون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    سەرجەمی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەسەر ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەندا دابەش دەكرێ بۆ دەرهێنانی تێكڕای هەڵبژاردنەكە (المعدل الانتخابی). 2-    ئەو دەنگانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێنا دابەش دەكرێ بەسەر تێكڕای دەنگی هەڵبژاردنەكە، بۆ دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستی پەیوەندیدار بەدەستی هێناوە، لەگەڵ رەچاوكردنی ئەوەی لەم بڕگەی خوارەوەدا هاتووە.  3-    هەر لیستێك رێژەی 7%ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنابێ نوێنەرایەتی لە ئەنجومەندا ناكات‌و دەنگەكانی بەسەر لیستە سەركەوتووەكاندا دابەشدەكرێتەوە بەرێژەی سەركەوتنەكەی.  4-    ئەو كورسییە چۆڵانەی كە لە ئەنجامی وەدەستهێنانی پاشماوەیەك كە ئەگاتە تێكڕایی دەنگی هەڵبژاردن دەخرێتە سەر ئەو لیستانە بەپێی زۆرترین ئەو دەنگانەی كە هێناویانە. هەڵبژاردن دوادەكەوێت ؟  ئەگەر دادگای فیدراڵی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە بڕیارە (25)ی شوباتی داهاتوو بەڕێوەدەچێت، پەنا بۆ یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی ببات، ئەوا وەكو ئەوەی یەكێتیی داوای دەكات هەڵبژاردنەكە بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەدەچێت‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەشێوەی ئێستا نامێنێت، چونكە زیادكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بۆ (11) كورسی لەچوارچێوەی هەمواری یاسای هەڵبژاردندا بوو، بە گەڕانەوە بۆسەر كۆپی یەكەمی یاساكە دەردەكەوێت تەنیا (5) كورسی وەكو "كۆتا" بۆ پێكهاتەكان دانراوە كە ئەویش تەرخانكراوە بۆ پێكهاتەی مەسیحییەكان‌و توركمانەكان هیچ كوردسییەكیان پێنەدراوە، ئەمە هۆكاری نیگەرانی پێكهاتەی توركمانە.  ئەگەر دادگای فیدراڵی بڕیارەكەی لە بەرژەوەندی سكاڵاكەی یەكێتیی بدات، پێشبینی دەكرێت جارێكی تر كێشەی بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 25ی شوبات دروست ببێت‌و هەڵبژاردنەكە بۆ جاری سێیەم بۆ كاتێكی تر دوابخرێت، بەتایبەتیش كە پارتی دژی ئەم رێوشوێنەیە‌و سەرباری ئەمەش كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەبێت ئامادەكاری نوێ بكات بەپێی یاسا كۆنەكە، كە ئەمەش كاتی دەوێت. سەرباری ئەمانە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە پشتی پەردەوە هەوڵێك هەیە لەلایەن ئێرانییەكانەوە هەیە بۆ دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان‌و نوێنەرانی ئێران چەند رۆژی رابردوو لە چەند كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ هەندێك لایەنی سیاسی ئەم بابەتەیان بەڕوونی خستوەتەڕوو.     هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم مەرسومی بۆ دەركردبوو، بەڵام لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن، ئەمە وایكرد پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا بۆ ماوەی ساڵێك تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە.  رۆژی 26ی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی مەرسومی دووەمی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دەركرد‌و رۆژی 18ی تشرینی دووەمی 2023ی دیاریكرد، بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەم مەرسومەش پەكی كەوت.  سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دوای هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم هیچ بژاردەیەكی لەبەردەمدا نەما، بەتایبەتیش كە پەرلەمان نەیتوانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە، ئیتر نێچیرڤان بارزانی مەرسومی سێیەمی دەركرد‌و رۆژی 25ی شوباتی 2023ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دیاریكرد، سەرپەرەشتیكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنیشی دایە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق.   ئەگەر هەڵبژاردن لە 25ی شوباتی 2023 دوابكەوێت، دەبێت بە سێیەم جار هەڵبژاردن دوابخرێت، ئەمەش لەكاتێكدایە بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە تشرینی دووەمی 2022وە وادەی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هاتووەو حكومەتی هەرێم بووە بە حكومەتێكی كاربەڕێكەرو شەرعیەتی هەڵبژاردنی لەدەستداوە.  هەرێمی كوردستان لەكاتێكدا روبەڕووی مەترسی لەدەستدانی شەرعیەتی دامەزراوەكانی بووەتەوە كە لەژێر فشاری توندی حكومەتی فیدراڵیدایە‌و هێشتا پشكی خۆی لە یاسای بودجەی گشتی پێنەدراوە‌و پێویستی بە چەندین گەڕ دانوستان هەیە، ئەمە لەپاڵ دانوستان لەبارەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە چارەنوسی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم بەسەر كەرتی نەوت‌و غازدا یەكلادەكاتەوە.   

راپۆرت: درەو  دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەگەرێكی چاوەڕوانكراوە، سبەینێ دادگای فیدراڵی دانیشتنی دادبینی هەیە لەسەر سكاڵاكەی یەكێتیی، ئەگەر دادگا ئەم سكاڵایە پەسەند بكات، ئەوا هەڵبژاردنی 25ی شوباتی داهاتوو بەپێی یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان بەڕێوەدەچێت نەك یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان، ئەمە بەواتای ئەوە دێت كورسییەكانی پەرلەمان لە (111) كورسییەوە بۆ (105) كورسی كەمدەبێتەوە، هەڵبژاردن لەبری (یەك بازنەیی) بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەدەچێت، (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بۆ (5) كورسی تایبەت بە مەسیحییەكان كەمدەبێتەوە، لەپاڵ ئەمانەدا هەندێك لایەنی سیاسی بەمدواییە پەیامی دواخستنی هەڵبژاردنیان لەلایەن نوێنەرانی وڵاتێكی دراوسێوە بیستووە. ئەمانە ئاڵنگاری بەردەم هەڵبژاردنن. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  سبەینێ دادگا دانیشتنی دادبینی هەیە سبەینێ لە دادگای باڵای فیدراڵی عێراق دانیشتنی دادبینی لەسەر ئەو سكاڵایانە بەڕێوەدەچێت، كە لەبارەی یاسای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان تۆماركراون. پێنج ماددەی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان سكاڵای لەسەرە، سكاڵاكارەكان یەكێكیان (زیاد جەبار) سەرۆكی فراكسیۆنی یەكێتییە لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان‌ (ئێستا ئەندامی سەركردایەتی یەكێتییە)و ئەوی تریان (ئامانج نەجیب شەمعون) سەرۆكی فراكسیۆنی (رافیدەین) لە ئەنجومەنی پارێزگای سلێمانییە. دادگای فیدراڵی هەردوو سكاڵاكەی یەكخستووە، سكاڵاكان لەسەر سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم‌و سەرۆك وەزیرانی هەرێم تۆماركراون.  داوای چی دەكەن ؟ زیاد جەبارو ئامانج نەجیب شەمعون لە سكاڵاكەیاندا داوا لە دادگای فیدراڵی دەكەن حوكم بدات بەوەی ماددەكانی (1-9-15-22-36)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ژمارە (1)ی ساڵی 1992ی هەمواركراو، نادەستورییە، واتا تانەیان لە ماددە هەمواركراوەكانی یاسای هەڵبژاردن داوەو داوا دەكەن دادگا هەموارەكان هەڵبوەشێنێتەوە‌و یاساكە بباتەوە سەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی.  كرۆكی ئەو ماددانەی یاسای هەڵبژاردن كە سكاڵایان لەسەر تۆماركراوە ئەمانەن:  ماددەی یەكەم: پەرلەمانی كوردستان-عێراق لە 111 ئەندام پێكدێت. ماددەی نۆیەم: هەرێمی كوردستان- عێراق بەیەك ناوچەی دەنگدان دادەنرێت‌و، دابەشدەكرێت بەسەر چەندە مەركەزێكی دەنگداندا.  ماددەی پازدە: بۆ هەرێمی كوردستان، تۆماری دەنگدەران بۆ دەنگدان، بەپێی مەركەزەكانی هەڵبژاردن ئامادە دەكرێن‌و بە ریزبەندی پیتە ئەبجەدییەكان رێكدەخرێن كە پیشەو ناونیشان‌و بەروارو جێگەی لەدایكبوونیان تێدا تۆماركراوە. ئەگەر لەتوانادا نەبوو ئەوە بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا بۆی هەیە رێگەیەكی تری لەبارتر بۆ وەدیهێنانی مەبەستی پێویست دیاری بكات.  ماددەی بیست‌و دوو:  1-    هەر  كیانێكی سیاسی لە هەرێمی كوردستان- عێراقدا بۆی هەیە لیستێكی تایبەت بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان- عێراق بكات كە رێژەیەك ئافرەتی تێدا بێت كە لە (30%) كەمتر نەبێت‌و، ناوی پاڵێوراوەكانیش بەشێوەیەك ریزبەندكرابن كە نواندی رێژەی ناوبراوی ئافرەتان لە پەرلەمان زامن بكات، بەمەرجێ ژمارەی باڵێوراوەكان لە هەر لیستێكی هەڵبژاردندا لە (3) پاڵێوراو كەمتر نەبن.  2-    لیستی پاڵێوراوەكان لەماوەی (15) رۆژ لە بەرواری راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لە ماددەی 21دا داواكراون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    پێنج كورسی بۆ كلدان ‌و سریان‌و ئاشوری تەرخان دەكرێ پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  2-    پێنج كورسی بۆ توركمان تەرخان دەكرێت، پاڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  3-    یەك كورسی بۆ ئەرمەن تەرخان دەكرێت، باڵێوراوانی ئەو پێكهاتەیە كێبركێی لەسەر دەكەن.  دادگا چۆن بڕیار دەدات ؟ بەر لەوەی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق درێژكردنەوەی تەمەنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵبوەشێنێتەوە، بەهۆی ناكۆكی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا، پەرلەمان نەیتوانی یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە‌، ئەمە لەكاتێكدا بوو هەردوو لایەنە سەرەكییەكە لەسەر ئەوە رێككەوتبوون لە هەمواری یاسای هەڵیبژاردندا، هەڵبژاردن بكەن بە "فرە بازنە"‌و هەرێمی كوردستان دابەشبكەن بەسەر چوار بازنەی هەڵبژاردندا (هەولێر- سلێمانی- دهۆك- هەڵەبجە)، بەڵام یەكێتیی داوای دەكرد لە كۆی 11 كورسی كۆتایی پێكهاتەكان (4) كورسی بدرێت بە سنوری پارێزگای سلێمانی‌و پارتی ئەمەی رەتدەكردەوە، بەوهۆیەوە هەمواری هەڵبژاردن لە پەرلەمانی كوردستان پەكیكەوت.  ئەمە وایكرد لایەنەكان هیچ دەرفەتێكیان لەبەردەمدا نەمێنێت جگە لەوەی بگەڕێنەوە بۆسەر یاسا كۆنەكەو بەو یاسایە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمان بەڕێوەببەن، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی داهاتوو بەشێوەی (یەك بازنەیی) بەڕێوەدەچێت‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش وەكو خۆی لە سنوری هەولێرو دهۆكدا دەمێنێتەوە‌و هیچ كورسییەكی بەر پارێزگای سلێمانی ناكەوێت.  یەكێتیی كە رێگربوو لەوەی لە پەرلەمانی كوردستانەوە بەوشێوەیە یاسای هەڵبژاردن هەمواربكرێتەوە كە پارتی دەیویست، دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، پەنای بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق برد.  ئێستا سكاڵاكەی یەكێتیی دژی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە دادگای فیدراڵی لەبەردەم چەند بژاردەیەكدایە:  • بژاردەی یەكەم: دادگا سكاڵاكە پەسەند بكات‌و هەمواری ئەو ماددانەی كە یەكێتیی سكاڵای لەدژ كردوون، هەڵبوەشێتەوە، لەم حاڵەتەدا یاسای هەڵبژاردن دەگەڕێتەوە بۆسەر كۆپییە ئەسڵەكەی خۆی‌و هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان  بەو یاسایە بەڕێوەدەچێت.  • بژاردەی دووەم: دادگا حوكمی خۆی لەبارەی سكاڵاكەی یەكێتییەوە بەشێوەیە بدات، بۆ داهاتوو ئەو ماددانەی كە نادەستورین، لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە هەموار بكرێنەوە، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت یاساكە بۆ هەڵبژاردنی داهاتوو وەكو خۆی بەركارە، بەڵام پەرلەمانی داهاتوو پابەندە بەوەی ماددە نادەستورییەكان هەموار بكاتەوە.  ئەگەر دادگای سكاڵاكەی پەسەندكرد ؟ ئەگەر دادگای سكاڵاكەی یەكێتیی پەسەند بكات‌و هەموارەكانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەڵوەشێنێتەوە، ئەوا دەبێت بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان پەنا بۆ یاسای (ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانی عێراق) ببات، كە یاسای یەكەم هەڵبژاردنە لە هەرێمی كوردستان‌و (سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی) لە رۆژی 4ی نیسانی 1992 پەسەندی كردووە.  بەپێی یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، بەتایبەتی لەو ماددانەی كە یەكێتیی لە دادگای فیدراڵی سكاڵای لەسەر كردوون، هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەمشێوەیە بەڕێوەدەچێت:  ماددەی یەكەم: ژمارەی كورسییەكانی پەرلەمانی كوردستان لە (100) كورسی پێكدێت. لەگەڵ (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەی مەسیحی.   ماددەی نۆیەم: كوردستانی عێراق دەكرێت بە چەند ناوچەیەكی هەڵبژاردن، بەمەرجێ لە (4) ناوچە كەمتر نەبێت.  ماددەی پانزە: بۆ هەر ناوچەیەكی هەڵبژاردن خشە بەناوی هەڵبژێرەكان (دەنگدەر)‌و بەپێی ناوچەكانی هەڵبژاردن‌و بەپێی پیتەكانی ئەبجەدی ئامادە دەكرێت، كە پیشەو ناونیشان‌و مێژوو و شوێنی لەدایكبوونیان تێدا تۆمار دەكرێ‌و بە گەلێك دانە دەنێردرێن بۆ لیژنەی ناوچە، ئەگەر ئەمە لەتوانادا نەبوو  بكرێ، ئەوكاتە دەستەی باڵا رێگایەكی دیكەی لەبارتر دیاری دەكات بۆ جێبەجێكردنی ئەوەی پێویستە.  ماددەی بیست و دوو: 1-    هەر حزبێك یان توێژێك یان كەمایەتییەكی نەتەوەیی وەك (توركمان، عەرەب، ئاشوری... هتد) بۆی هەیە لیستی تایبەتی بەناوی پاڵیوراوەكانی خۆی لەسەر ئاستی كوردستانی عێراق پێشكەش بكات.  2-    لیستی پاڵیوراوەكان لەماوەی (10) رۆژ لە مێژووی راگەیاندنی وادەی هەڵبژاردن پێشكەش بە سەرۆكی دەستەی باڵا دەكرێت‌و هەموو بەڵگەنامەیەكی پێوە دەلكێنرێ كە لەماددەی بیست‌و یەكەمدا هاتوون.  ماددەی سی‌و شەش:  1-    سەرجەمی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەسەر ژمارەی كورسییەكانی ئەنجومەندا دابەش دەكرێ بۆ دەرهێنانی تێكڕای هەڵبژاردنەكە (المعدل الانتخابی). 2-    ئەو دەنگانەی كە هەر لیستێك بەدەستی هێنا دابەش دەكرێ بەسەر تێكڕای دەنگی هەڵبژاردنەكە، بۆ دەستنیشانكردنی ژمارەی ئەو كورسییانەی كە لیستی پەیوەندیدار بەدەستی هێناوە، لەگەڵ رەچاوكردنی ئەوەی لەم بڕگەی خوارەوەدا هاتووە.  3-    هەر لیستێك رێژەی 7%ی دەنگەكانی بەدەست نەهێنابێ نوێنەرایەتی لە ئەنجومەندا ناكات‌و دەنگەكانی بەسەر لیستە سەركەوتووەكاندا دابەشدەكرێتەوە بەرێژەی سەركەوتنەكەی.  4-    ئەو كورسییە چۆڵانەی كە لە ئەنجامی وەدەستهێنانی پاشماوەیەك كە ئەگاتە تێكڕایی دەنگی هەڵبژاردن دەخرێتە سەر ئەو لیستانە بەپێی زۆرترین ئەو دەنگانەی كە هێناویانە. هەڵبژاردن دوادەكەوێت ؟  ئەگەر دادگای فیدراڵی بۆ سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كە بڕیارە (25)ی شوباتی داهاتوو بەڕێوەدەچێت، پەنا بۆ یاسای ئەنجومەنی نیشتمانی ببات، ئەوا وەكو ئەوەی یەكێتیی داوای دەكات هەڵبژاردنەكە بەشێوەی (فرە بازنە) بەڕێوەدەچێت‌و كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەشێوەی ئێستا نامێنێت، چونكە زیادكردنی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بۆ (11) كورسی لەچوارچێوەی هەمواری یاسای هەڵبژاردندا بوو، بە گەڕانەوە بۆسەر كۆپی یەكەمی یاساكە دەردەكەوێت تەنیا (5) كورسی وەكو "كۆتا" بۆ پێكهاتەكان دانراوە كە ئەویش تەرخانكراوە بۆ پێكهاتەی مەسیحییەكان‌و توركمانەكان هیچ كوردسییەكیان پێنەدراوە.  ئەگەر دادگای فیدراڵی بڕیارەكەی لە بەرژەوەندی سكاڵاكەی یەكێتیی بدات، پێشبینی دەكرێت جارێكی تر كێشەی بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە 25ی شوبات دروست ببێت‌و هەڵبژاردنەكە بۆ جاری سێیەم بۆ كاتێكی تر دوابخرێت، بەتایبەتیش كە پارتی دژی ئەم رێوشوێنەیە‌و سەرباری ئەمەش كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەبێت ئامادەكاری نوێ بكات بەپێی یاسا كۆنەكە، كە ئەمەش كاتی دەوێت. سەرباری ئەمانە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لە پشتی پەردەوە هەوڵێك هەیە لەلایەن ئێرانییەكانەوە هەیە بۆ دواخستنی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان‌و نوێنەرانی ئێران چەند رۆژی رابردوو لە چەند كۆبونەوەیەكدا لەگەڵ هەندێك لایەنی سیاسی ئەم بابەتەیان بەڕوونی خستوەتەڕوو.     هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دەبوو لە رۆژی 1ی تشرینی دووەمی 2022دا بەڕێوەبچێت، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم مەرسومی بۆ دەركردبوو، بەڵام لایەنەكان بەدیاریكراویش پارتی‌و یەكێتیی نەگەیشتنە رێككەوتن، ئەمە وایكرد پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022دا بۆ ماوەی ساڵێك تەمەنی خۆی درێژبكاتەوە.  رۆژی 26ی ئازاری ئەمساڵ، نێچیرڤان بارزانی مەرسومی دووەمی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دەركرد‌و رۆژی 18ی تشرینی دووەمی 2023ی دیاریكرد، بەهۆی رێكنەكەوتنی پارتی‌و یەكێتیی لەسەر هەمواری یاسای هەڵبژاردن، ئەم مەرسومەش پەكی كەوت.  سەرۆكی هەرێمی كوردستان، دوای هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان، سەرۆكی هەرێم هیچ بژاردەیەكی لەبەردەمدا نەما، بەتایبەتیش كە پەرلەمان نەیتوانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم كارا بكاتەوە‌و یاسای هەڵبژاردن هەموار بكاتەوە، ئیتر نێچیرڤان بارزانی مەرسومی سێیەمی دەركرد‌و رۆژی 25ی شوباتی 2023ی وەكو وادەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن دیاریكرد، سەرپەرەشتیكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنیشی دایە دەست كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق.   ئەگەر هەڵبژاردن لە 25ی شوباتی 2023 دوابكەوێت، دەبێت بە سێیەم جار هەڵبژاردن دوابخرێت، ئەمەش لەكاتێكدایە بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی عێراق لە تشرینی دووەمی 2022وە وادەی یاسایی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كۆتایی هاتووەو حكومەتی هەرێم بووە بە حكومەتێكی كاربەڕێكەرو شەرعیەتی هەڵبژاردنی لەدەستداوە.  هەرێمی كوردستان لەكاتێكدا روبەڕووی مەترسی لەدەستدانی شەرعیەتی دامەزراوەكانی بووەتەوە كە لەژێر فشاری توندی حكومەتی فیدراڵیدایە‌و هێشتا پشكی خۆی لە یاسای بودجەی گشتی پێنەدراوە‌و پێویستی بە چەندین گەڕ دانوستان هەیە، ئەمە لەپاڵ دانوستان لەبارەی یاسای نەوت‌و غازی فیدراڵ، یاسایەك كە چارەنوسی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم بەسەر كەرتی نەوت‌و غازدا یەكلادەكاتەوە.   

درەو: لەسەر بانگهێشتی بافڵ تاڵەبانی، سبەینێ ئەنجومەنی سەركردایەتی نوێی یەكێتی یەكەم كۆبوونەوەی خۆی سازدەكات، هێشتا بەرنامەی كاری كۆبوونەوەكە دیار نیە، بەڵام ئەركی سەرۆكی یەكێتیە دوای كۆنگرە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی دیاری بكات و لە ئەنجومەنی سەركردایەتی پەسەند بكرێن و ئەندامانی هەردوو ئەنجومەنی پشتیوانی و پاراستنی بەرژەوەندییەكانیش دیاری بكات. رۆژی 27ی ئەیلولی رابردوو یەكێتی نیشتمانی كوردستان كۆنگرەی پێنجەمی بەست، پەیڕەوی ناوخۆی پەسەندكرد و بافڵ تاڵەبانی بەسەرۆكی یەكێتی و ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی هەڵبژارد كە (61) ئەندامە بەسەرۆكەوە پێكهاتووە، بەپێی مادەی (21)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی لە دوای كۆنگرە سەرۆكی یەكێتی بانگهێشتی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی دەكات بۆ كۆبوونەوەو سەرپەرشتی یەكەم كۆبوونەوە دەكات، ئەنجومەنی سەركردایەتی بەرزترین دەسەڵاتە لە نێوان دوو كۆنگرەداو رێژەی یاسایی دانیشتنەكان بە ئامادەبوونی (50+1)ی ئەندامانی ئەنجومەن دەبێت، تا ئێستا دیار نیە لە كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی سەركردایەتیدا ئەندامانی مەكتەبی سیاسی دادەنرێن یان نا؟ لەداوی كۆنگرە ئەركی بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتییە ئەندامانی مەكتەبی سیاسی و ئەنجومەنەكانی (پاراستنی بەرژەوەندیە باڵاكانی یەكێتی و ئەنجومەنی پشتیوانی) دیاری بكات، ئەمە سەرەرای ئەوەی كۆنگرە دەستی بافڵ تاڵەبانی واڵاكردووە بۆ ئەوەی ژمارەی ئەندامانی سەركردایەتی زیاد بكات، بۆ ئەو كەسانەی لە حكومەت و پەرلەمانن و ئەو كەس و لایەنانەی دەچنە ناو یەكێتیەوە، بۆیە چاوەڕوان دەكرێت بافڵ تاڵەبانی چەند كارەكتەرێكی ناو حكومەت كە مافی خۆ كاندیدكردنیان نەبوو بباتە ئەنجومەنی سەركردایەتی: -    د. دارا رەشید -    بێگەرد تاڵەبانی -    سەمیر هەورامی -    فەهمی بورهان -    خالید شوانی ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی: بەپێی مادەی (54)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، ئەنجومەنی پاراستنی بەرژەوەندییە باڵاكانی یەكێتی ئۆرگانێكی باڵای یەكێتیەو ئەركی رێنماییكردنی ئەنجومەنی سەركردایەتی و ئۆرگانەكانی تری یەكێتیە بۆ پرسە سیاسی و ستراتیژییەكان. ژمارەی ئەندامەكانی (9 - 15) ئەندامەو جەعفەر شێخ مستەفا بەرپرسی ئەنجومەنەكەیە لە شوێنی كۆسرەت رەسوڵ     عەلی، بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی پاش كۆنگرە ئەندامانی ئەنجومەنەكە دیاری دەكات ئەنجومەنی پشتیوانی: ئەنجومەنی پشتیوانی لە مادەی (57)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتیدا هاتووە: ئەنجومەنێكە لە ئەندامانی كارای خولی پێشووی سەركردایەتی و تێكۆشەرانی یەكێتی پێكدێت و ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنەكە (100) ئەندامەو لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێن. مەكتەبی سیاسی یەكێتی بەپێی مادەی (32)ی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی، مەكتەبی سیاسی ئۆرگانێكی باڵای ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیەو ناوەندی سەرەكی بڕیاردانی حزبە لەسەرجەم بوارەكانی پەیوەست بە یەكێتی و هەرێم و عێراق و جیهان. ژمارەی ئەندامانی (12- 14) ئەندامی سەركردایەتی دەبێت و لەلایەن سەرۆكی یەكێتیەوە دیاری دەكرێت و لە ئەنجومەنی سەركردایەتی پەسەند دەكرێت. تا ئێستا دیار نیە لە یەكەم كۆبوونەوەی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی كە بڕیارە سبەینێ بەڕێوە بچێت دیاری دەكرێن یان نا، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لەم ئەندامانەی سەركردایەتی یەكێتی كە چانسیان هەیە بكرێنە ئەندامی مەكتەبی سیاسی (14) كەسیان دەكرێنە ئەندامی مەكتەبی سیاسی: •  قوباد تاڵەبانی •  نزار ئامێدی   • ستران عەبدوڵا   • رێواز فایەق   • هاوڕێ دارۆ شێخ نوری   • یوسف گۆران •  عیماد ئەحمەد •  شاناز ئیبراهیم ئەحمەد • ئاسۆ مامەند • رەفعەت عەبدوڵا • دەرباز كۆسرەت رەسوڵ • شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ • د. جوان ئیحسان • شاڵاو عەلی عەسكەری •  خەسرەو گوڵ محەمەد •  بورهان سەعید سۆفی    

راپۆرتی  درەو: هەرێمی كوردستان (ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆری هەیە، بەڵام (658 هەزار) فەرمانبەری هەرێم لای بەغداد تۆماركراوە كە دەكاتە (52%)ی كۆی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، كە (48%)ی موچەخۆرانی هەرێم بەفەرمی ناویان لای بەغداد نیە، ئەگەر حكومەتی عێراق بڕیار بدات موچەی موچەخۆرانی هەرێم راستەوخۆ بدات، چۆن و بە چی میكانیزمێك دەبێت ؟ بەغداد موچەی كۆی موچەخۆرانی هەرێم دەدات یاخود تەنیا ئەو فەرمانبەرانەی كە لای بەغداد تۆماركراون؟ چارەنووسی موچەی موچەخۆران لە چەند رۆژی رابردوودا فراكسیۆنەكانی (یەكێتی، نەوەی نوێ، یەكگرتوو، كۆمەڵ) جگە لە فراكسیۆنی پارتی، واژۆیان لەسەر نوسراوێك كرد بۆ ئەوەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم راستەوخۆ لە رێگەی بەغداو بانكی (TBI)ەوە بدرێت، نوسراوەكە ئاراستەی سەرۆك وەزیرانی عێراق كرا، لەكاردانەوەدا مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان دوێنێ رایگەیاند: ئەگەر موچە لە بابەتەكانی تریش جیابكرێتەوە هەر دەبێت لەرێگەی حكومەتی هەرێمەوە دابەشبكرێت، ئەمەش وەك جۆرێك لە رازی بوون لێكدرایەوە كە كێشەی نیە بەغداد راستەوخۆ موچە بدات بەڵام دەبێت لە رێگەی دام و دەزگاكانی حكومەتی هەرێمەوە دابەشبكرێـت. ئەگەر بەغداد بچێتە ژێر باری ئەم پێشنیازە چەند فەرمانبەرو موچەخۆری هەرێمی كوردستان لێی سودمەند دەبێت؟ بەغداد موچەی كێ دەدات؟ ئێستا چارەنووسی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان پەیوەستكراوە بە هەمواری یاسای بودجەی عێراقەوە، جا لەرێگای بەغدادەوە راستەوخۆ بدرێت یاخود وەك پشكی هەرێم لە یاسای بودجەدا بێت و بەو شێوەیەی ئێستا بنێردرێت، بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەڵێنی داوە پاڵپشت بە لایەنە شیعەكان كە موچەی موچەخۆرانی هەرێم جیابكرێتەوە لە بابەتەكانی تری پشكی هەرێم و بخرێتە خشتەی موچەی موچەخۆرانی عێراقەوە، سودانی و بەشێك لە پەرلەمانتارانی شیعەو لایەنە عێراقییەكان بەڵێنیانداوە لە هەمواری یاسای بوودجەدا كە كۆتایی ئەمساڵ لە مانگی (12) ئامادە دەكرێت، چارەسەری موچەی موچەخۆرانی هەرێم بكرێت جیگەی بۆ بكرێتەوە. لەگەڵ ئەوەی یاسای بودجە بۆ سێ ساڵە (2023 - 2024-2025 ) بەڵام دەبێت ساڵانە هەموار بكرێت و خشتەو (تەخسیسات) و ژمارەكان بگۆڕدرێن، بۆیە دەتوانرێت لە كاتی گۆڕینی خشتەو ژمارەو تەخسیساتەكان پرسی موچەی موچەخۆرانی هەرێمیش چارەسەر بكرێت و بخرێتە ناو خشتەی موچەخۆرانی عێراقەوە جا راستەوخۆ بەغداد لەرێگەی ئەژماری ئەلكترۆنی و بانكی (TBI) بێت یاخود بە مەبلەغ بنێردرێت و حكومەتی هەرێم خۆی دابەشی بكات. بەغداد چۆن موچە دەدات؟ لە حاڵەتی جێگیركردن و جیاكردنەوەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم لە بابەتەكانی دیكەو خرایە خشتەی موچەخۆرانی عێراقەوە، ئەوا دوو رێگە هەیە بۆ ناردنی موچەی موچەخۆرانی هەرێم:   پێشبینی یەكەم: لە هەمواری یاسای بودجەداو لەناو خشتەی موچەخۆرانی عێراقدا جێگەی موچەخۆرانی هەرێم دەكرێتەوە، بەڵام پشكی موچەی موچەخۆران راستەوخۆ لە بەغدادەوە دەنێردرێت بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم و حكومەتی هەرێم خۆی موچەكە دابەش دەكات، كە لەیاسای بودجەی عێراقدا  ئەوەی بۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان تەرخانكراوە مانگانە دەكاتە (906) ملیار دینار بەم شێوەیە: •    كۆی ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان لە خشتەكانی یاسای بودجەدا ( 658 هەزارو 189) فەرمانبەرە. •    كۆی موچەی تەرخانكراو بۆ ساڵێك:  (9 ترلیۆن و 300 ملیار ) دینارەو مانگانە دەكاتە (775) ملیار دینار، •    بۆ موچەی خانەنشینانی هەرێم ساڵانە (ترلیۆنێك و 346 ملیار) دینارو  مانگانە دەكاتە (112) ملیار دینار. •    بۆ موچەی (23)هەزار پێشمەرگە ساڵانە ( 228) ملیار دینار مانگانە دەكاتە (19) ملیار دینار واتا كۆی ئەو موچەیەی بۆ موچەخۆران و خانەنشینان و پێشمەرگە تەرخانكراوە، دەكاتە (906) ملیار دیناری مانگانە و ئەگەر وەك خۆی بێت ئەوا لەگەڵ (25) ملیار دیناری هاوپەیمانان بە ئاسانی بەشی موچەی موچەخۆرانی هەرێم دەكات، لەو حاڵەتەدا بەغداد پارەی موچەی موچەخۆران دەنێرێت بۆ وەزارەتی دارایی هەرێم و ئەویش خۆی دابەشی دەكات. پێشنبینی دووەم: ئەگەر ئەو پێشنیازە سەربگرێت و بەغداد راستەوخۆ موچەی موچەخۆرانی هەرێم لەرێگەی بانكی (TBI)ەوە بدات ئەو كات گۆڕانكاری درووست دەبێـت، چونكە ژمارەكان جیاوازن ئەوەی لای بەغدایە لەگەڵ ئەوەی هەرێم، جیاوازیەكە (597 هەزار) موچەخۆرە. •    ئەوەی لای بەغداد تۆماركراوە ژمارەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان ( 658 هەزارو 189) فەرمانبەرە دەكاتە (52%)ی كۆی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان كە ژمارەیان ( ملیۆنێك و 255 هەزار) موچەخۆرە بەم شێوەیە: •    ژمارەی موچەخۆرانی هەرێم: (ملیۆنێك و 255 هەزارو 273) موچەخۆر •    ژمارەی فەرمانبەر: (752 هەزارو 959) كەس  بەرێژەی (60%) •    ژمارەی موچەخۆر: 502 هەزارو 364) كەس بەرێژەی (40%) •    فەرمانبەری مەدەنی: 430 هەزارو 231 •    سەربازی: 217 هەزارو 979 •    پۆلیس و ئاساییش: 104 هەزارو 699 •    خانەنشینی: 246 هەزرو 269 •    چاودێری كۆمەلایەتی: 159 هەزارو 158 كەس •    شەهیدان: 96 هەزارو 937 خۆ ئەگەر بەغداد بڕیار بدات تەنیا موچەی ئەو فەرمانبەرانە بدات كە لای خۆی تۆماركراوەو ژمارەیان ( 658 هەزارو 189) فەرمانبەرە لەكاتێكدا حكومەتی هەرێم جگە لە موچەخۆران (752 هەزار) فەرمانبەری هەیە ئەوانەی لەكاردان، واتا نزیكەی (100هەزار) فەرمانبەری فیعلی هەرێم بێ موچە دەبن، لەگەڵ ئەوەی (597 هەزار) موچەخۆری هەرێم بێ موچە دەبن. چونكە ئەگەر بەغداد بیەوێت راستەوخۆ موچەی موچەخۆران بدات دەبێت كۆی فایل و ئەوەلیات و پلەبەندی و خزمەت و ناونیشانی موچەخۆران بداتە بەغداد كە ئەمەش ئاسان نیە، كە تەنیا (52%)ی فەرمانبەرانی هەرێم ئەوەلیاتیان لای بەغدادە، خاڵێكی تر  پرسی هێزە ئەمنییەكانی هەرێمە كە نزیكەی (48%)ی كۆی موچەی موچەخۆرانی هەرێم بۆ سلكی سەربازیەو ژمارەیان (433) هەزار كەسە. 🔸ژمارەی هێزە ئەمنییەكان 🔹پێشمەرگەو ناوخۆ: 217 هەزارو 979 كەس 🔹 پۆلیس و ئاساییش:: 104 هەزارو 699 كەس 🔹 خانەنشینی سەربازی: 110 هەزارو 729 كەس كۆی گشتی هێزی سەربازی: 433 هەزارو 407 كەس 🔸موچەی مانگانەی دەزگا ئەمنی و سەربازییەكان: 🔹وەزارەتی ناوخۆ : 178 ملیار و 489 ملیۆن دینار 🔹وەزارەتی پێشمەرگە: 133 ملیار و 61 ملیۆن دینار 🔹ئەنجومەنی ئاساییش و دەزگا: 62 ملیارو 997 ملیۆن دینار 🔹خانەنشینی سەربازی: 75ملیار و 630 ملیۆن دینار 🔹كۆی گشتی: (450 ملیارو 177 ملیۆن) دینارە، دەكاتە 48%ی كۆی موچەی موچەخۆران كە بۆ مانگێك (944 ملیار) دینارە   راپۆرتی پەیوەندیدار لە (49%)ی پارەی موچەی هەرێم بۆسلكی سەربازییە

 شیكاری: درەو زۆربەی بەرپرسانی كورد لە رێگەی هەژماری بانكیەوە موچە لە بەغداد وەردەگرن، (44) وەزیر و (4) سەرۆك كۆمارو (430) پەرلەمانتار و (4) جێگری سەرۆكی پەرلەمان و دەیان بەرێوەبەری گشتی و راوێژكار و سوپاسالار و فەرماندە، موچەی حازری و بەشی هەرە زۆریشیان خانەنشینی لە بەغداد وەردەگرن، بەشێكی زۆر لە فەرمانبەرانی هەرێم دەیانەوێت هاوشێوەی بەرپرسانی كورد، موچەكانیان لە بەغداد وەربگرن. چەند رۆژێكە كەمپەین و واژۆكۆكردنەوەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان و هەوڵی پەرلەمانتاران لە ئارادایە بۆ ئەوەی راستەوخۆ لە رێگەی بەغدادەوە موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان بنێردرێت، فراكسیۆنەكانی (یەكێتی، نەوەی نوێ، یەكگرتوو، كۆمەڵ) واژیان كۆكردووەتەوەو پێشكەشیان كردووە بۆ ئەوەی موچەی موچەخۆرانی هەرێم راستەوخۆ لە رێگەی بەغدادەوە بێ، .بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) ئەمڕۆ محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق بەڵێنی بە سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ داوە كە لە هەمواری یاسای بودجەدا ئەو پرسە جێگە بكاتەوە، بەشێك لە موچەخۆران بایكۆتی دەوامیان كردووەو دەڵێن: بۆچی بەشی زۆری بەرپرسان موچە لەبەغداد وەردەگرن ئاساییەو بۆچی بۆ ئێمە ئاسایی نیە، فەرمانبەرانی بەشێك لە دامەزراوە فیدراڵیەكان لە هەرێمی كوردستان راستەوخۆ لە بەغداوە موچە وەردەگرن وەك فەرمانبەرانی ( نشینگە، پاسپۆرت، كۆمسیۆن، بەداوەكان، زیندانییەكان، كۆڵێجی سەربازی قەڵاچوالان و زاخۆ،  پاسەوانی سنور .... مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ رایگەیاند: ئەوانەی داوایانكردووە راستەوخۆ حكومەتی بەغداد موچەی موچەخۆران بدات كە ئەمە پێشێلكردنی مافە دەستورییەكانی هەرێم‌و لاوازكردنی قەوارەی هەرێمە، موچە لە بابەتەكانی تریش جیابكرێتەوە هەر دەبێت لەرێگەی حكومەتی هەرێمەوە دابەشبكرێت. لە دوای ساڵی 2003 و روخانی رژێمی بەعسەوە تا ئێستا ژمارەیەكی زۆری كورد پۆستی باڵایان هەبووە لە عێراق و موچەیان لە بەغداد وەرگرتووەو ئێستاش خانەنشینی لە بەغداد وەردەگرن، لەم راپۆرتەدا ووردەكاری پۆستەكانی كورد لە بەغداد دەخەینە روو. #  كورد لە (20) ساڵی ڕابردوودا بە (44) وەزیر بەشداری لە (8) كابیەی حكومەتی عێراقیدا كردووە. # (18) ساڵە پۆستی سەرۆكایەتی كۆمار لای كوردە. # (4) جار جێگری سەرۆك وەزیرانی عێراق لای كورد بووە # (18) ساڵە جێگری سەرۆكی پەرلەمان لای كوردە. # یەك جار پۆستی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لای كورد بووە # لە دوای ساڵی (2003)ەوە كورد (430) ئەندامی گەیاندووە بە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و بەردەوام جێگری ئەنجومەكە لای پێكهاتەی كورد بووە. # سەرەڕای ئەو پۆستانە زیاتر لە سەد  بریكاری وەزیر و باڵیۆزی وڵاتان و بەرێوەبەری گشتی و ئەندام و سەرۆكی دەستە، دراون بە ‌كورد. زیاتر لەوانەش زۆرتر لە 30 پۆستی سوپا سالار و فەرماندەی هێزی ئاسمانی و فەرماندەو دەزگای هەواڵگیری عێراق لە پشكی كورد بوون. یەكەم؛ كورد لە ئەنجومەنی حوكمدا لەدوای رووخانی رژێمی بەعس لە 9ی نیسانی 2003 سەركردایەتی كورد بە دوو ئیدارەیی هەرێمەوە چووە بەغداد، ئەنجومەنی حوكم دروستكرا لە (12ی تەمووزی 2003 بۆ 1ی حوزەیرانی 2004) كە لە (25) ئەندام پێكهاتبوو، لەناویاندا (5) ئەندامی كورد بوون ئەوانیش: (مە‌سعود بارزانی - سە‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان، جە‌لال تاڵە‌بانی - سكرتێری گشتی یە‌كێتی نیشتمانیی كوردستان، سە‌لاحە‌دین بەهادین - ئەمینداری یە‌كگرتوی ئیسلامی، د مە‌حمود عوسمان - سە‌ربە‌خۆ و دارا نورە‌دین - سە‌ربە‌خۆ). لە ئەنجومەنی حوكمدا سەرۆكایەتی ئەنجومەنەكە بەشێوەی خول هەر مانگەی یەكێكیان دەبووە سەرۆك كە (12) یان بۆ سەرۆكایەتی دیاریكران، لەناویاندا (مەسعود بارزانی و جەلال تاڵەبانی) كوردی تێدابوو. هەر لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا كوردا بە (5 وەزیر) بەشداری لە وەزارەتەكانی ئەنجومەنی حوكمدا كرد ئەوانیش؛ (هۆشیار زێباری - وە‌زیری كاروباری دە‌رە‌وە‌، نە‌سرین بە‌رواری - وە‌زیری شارە‌وانییە‌كان، د. لەتیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌كانی ئاو، محە‌مە‌د تۆفیق رە‌حیم - وە‌زیری پیشە‌سازی و عە‌بدوڕە‌حمان سدیق كە‌ریم - وە‌زیری ژینگە).  لە سەردەمی ئەنجومەنی حوكمدا بڕیاری نوسینەوەی دەستورو داڕشتنەوەی سیستمی نوێی عێراق درا، بە وتەی بەرپرسێكی باڵای كورد كاتێك گفتوگۆكرا بۆ داواكاری كورد، بەرپرسانی كورد نەیاندەزانی لەكوێوە دەست پێبكەن، هیچ نوسین و دۆكییۆمێنتێكی رەسمیان بەردەست نەبوو، ناچار گەڕانەوە بۆ رێككەوتننامەی 11ی ئازاری 1970، بەتایبەتیش ئەو مادانەی لە دەستوری كاتی و هەمیشەیی عێراقدا چەسپێنران هەمان مادەی رێكەوتنی 11ی ئازاری 1970 بوو، بۆ نمونە: -    كورد زمانی كوردی كرد بە زمانی رەسمی لە پاڵ زمانی عەرەبی، لە مادەی یەكی ریككەوتنی 11ی ئازاردا هاتووە "زمانی كوردی لە پاڵ زمانی عەرەبی رەسمی دەبێت"، بەهەمان شێوە لە دەستوری عێراقیشدا 2005 هاتووە. -    لە مادەی 2ی رێككەوتنی 11ی ئازاردا نوسراوە "كوردەكان بەشداری تەواوی حوكم دەكەن بە سوپاشەوە". -    لە مادەی 6ی رێككەوتنی 11ی ئازاردا هاتووە بودجەیەكی پێویست بۆ ئاوەدانكردنەوەی كوردستان تەرخان دەكرێت، بە هەمان شێوەی بودجەی هەرێم بەرێژەی 17% دیاریكرا. -     لە مادەی 8ی بەیانی 11ی ئازاردا هاتووە "كوردەكان و عەرەبەكان دەگەرێندرێنەوە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان"، بەهەمان شێوە لە مادەی 58ی دەستوری كاتی و لە ماددەی 140ی دەستوری هەمیشەییدا واهاتووە، لەدوای ئاساییكردنەوەی ئینجا بڕیاری لێدەدرێت. واتا ئەوەی لە دەستوری كاتی و هەمیشەیی عێراقدا هاتووە، بە دەستكاریەكی كەمەوە لە رێككەوتننامەی 11ی ئازارەوە وەرگیراوە. دووەم؛ حكومەتی كاتی عێراق بەسەرۆكایەتی (ئەیاد عەلاوی) 2004 حكومەتی كاتی عێراق بە سەرۆكایەتی (ئەیاد عەلاوی) لە حوزەیرانی 2004 پێكهات، كورد بەشداری لەم حكومەتە كردو تێیدا؛ (د.فوئاد مە‌عسوم، بووە سە‌رۆكی كۆمە‌ڵە‌ی نیشتمانیی عێراق (پەرلەمان)و لەگەڵ 75 ئەندامی كورد لەو ئەنجومەنە لەكۆی 275 ئەندامی كۆمەڵەی نیشتیمانی عێراق، د. رۆژ نوری شاوە‌یس كرا بە جێگری سە‌ركۆماری عێراق. لەگەڵ جێگری سەرۆك وەزیران و 5 وەزیری كورد لەم كابینەیەدا بەشداربوون ئەوانیش؛ (د. بە‌رهە‌م ئەحمەد ساڵح - جێگری سە‌رۆك وە‌زیرانی عێراق، وشیار زێباری - وە‌زیری كاروباری دە‌رە‌وە‌، د. لە‌تیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌ی ئاو، نە‌سرین بە‌رواری - وە‌زیری شارە‌وانی، نەرمین عوسمان – وەزیری دەوڵەت بۆ كاروباری ژنان و بە‌ختیار ئە‌مین كرا بە وە‌زیری مافی مرۆڤ).   سێیەم: حكومەتی كاتی عێراق بەسەرۆكایەتی (ئیبراهیم جەعفەری) 2005 لەسەردەمی كابینەی ئیبراهیم جەعفەریدا كە لە نیسانی ساڵی 2005 پێكهات، كورد سەڕەرای پۆستە وزارییەكان، بۆ یەكەم جار پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بەدەست هێنا، لەلایەن جەلال تاڵەبانییەوە، هاوكات عارف تە‌یفور، بووە جێگری سە‌رۆكی پارلە‌مانی عێراق، لەگەڵ 58 پارلەمانتاری كورد لە ئەنجومەنی نوێنەران، د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سە‌رۆكی ئە‌نجومە‌نی وە‌زیرانی عێراق، هەریەك لە (هۆشیار زێباری - وە‌زیری دە‌رە‌وە‌، د لە‌تیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌ی ئاو، د بە‌رهە‌م ساڵح، وە‌زیری پلاندانان، عە‌بدولباست كە‌ریم مە‌ولود - وە‌زیری بازرگانی، د.جوان فوئاد مە‌عسوم - وە‌زیری اتصالات، د.ئیدرس هادی - وە‌زیری كاروباری كۆمە‌ڵایە‌تی و نە‌رمین عوسمان - وە‌زیری كاروباری ژنان) دانران. چوارەم؛ كابینەی یەكەمی نوری مالیكی 2006 - 2010   دوای ناڕازیبوونی كورد لەسەر ئەدای ئیبراهیم جەعفەری، نوری مالیكی لە مایسی 2006 كابینەیەكی نوێی راگەیاند، كورد بە چەند پۆستێك لەو حكومەتەدا بەشداربوو، سەرەڕای پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن تاڵەبانییەوە، جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق لەلایەن عارف تە‌یفور و د.رۆژ نوری شاوە‌یس، نوێنە‌ری كورد لە‌ ئە‌نجومە‌نی سیاسی ئاسایشی نیشتمانی عیراقداو 57 پارلەمانتار، هەریەك لە (د.بە‌رهە‌م ساڵح بە جێگری سە‌رۆكی ئە‌نجومە‌نی وە‌زیران، هۆشیار زێباری - وە‌زیری كاروباری دە‌رە‌وە‌، د. لە‌تیف رە‌شید - وە‌زیری سە‌رچاوە‌ی ئاو، فە‌وزی حە‌ریری - وە‌زیری پیشە‌سازی، بە‌یان دزە‌یی - وە‌زیری شارە‌وانی، دارا نورەدین – وەزیری داد، عەلی بابان – وەزیری پلاندانان و نە‌رمین عوسمان بە وە‌زیری ژینگە) دیاریكران‌. لەسەردەمی كابینەی یەكەمی نوری مالیكیدا مادەی 140 كە 30ی كانونی یەكەمی 2007 دوا وادەی بوو، كۆتایی هات و جێبەجێش نەبوو، نوێنەرانی كوردیش هیچ هەڵوێستێكیان نەبوو. پێنجەم؛ كابینەی دووەمی نوری مالیكی  2010 - 2014 كابینەی دووەمی نوری مالیكی كە لە 25/11/2010 دروستكرا، كورد بەچەند پۆستێك بەشدار بوو، هاوكات جارێكی تر رازی بوو بە دووبارە كاندیدكردنەوەی نوری مالیكی بۆ سەرۆكی حكومەتی عێراق و حكومەتەكە لە شاری هەولێریشەوە پێكهات. سەرەڕای جێبەجێنەكردنی هیچ ماف و داواكارییەكی كورد بە مادەی (140)یشەوە، لەو كابینەیەدا پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن جەلال تاڵەبانی و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران لەلایەن عارف تەیفور لەگەل 57 پارلەمانتاری كوردو د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سەرۆك وەزیران هەریەك لە (هۆشیار زێباری - وە‌زیری دە‌رە‌وە‌، دیندار دۆسكی - وەزیری كۆچ و كۆچبەران، خەیروڵا عەبدولكەریم - وەزیری بازرگانی و عەبدولمەجید حەمە ئەمین بە وەزیری تەندروستی) دیاری كران.   شەشەم؛ كابینەی حەیدەر عەبادی  2014 - 2018 كابینەی حەیدەر عەبادی لە 8/9/2014 لە پەرلەمانی عێراق متمانەی پێدرا كە لە ئەنجامی هەڵبژاردنی 30ی نیسانی 2014ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق هات، لەو كابینەیەدا سەرەڕای پۆستی سەرۆك كۆمار لەلایەن د. فوئاد مەعسوم و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەران، ئارام شێخ محەمەد، لەگەل 62 پارلەمانتاری كورد، هەریەك لە د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سەرۆك وەزیران  (هۆشیار زێباری - وە‌زیری دارایی‌، د.دەرباز محەمەد - وەزیری كۆچ و كۆچبەران، فریاد رەواندوزی - وەزیری رۆشنبیری، بەیان نوری - وەزیری كاروباری ژنان و سامان عەبدوڵا بە وەزیری دەوڵەت) دانران. بەڵام بەبیانووی چاكسازی و بچوكردنەوەی حكومەتەوە، حەیدەر عەبادی هەریەك لە د.رۆژ شاوە‌یس، جێگری سەرۆك وەزیران و بەیان نوری وەزیری كاروباری ژنان، سامان عەبدوڵا وەزیری دەوڵەتی ئیزنداو هۆشیار زێباری وەزیری دارایش لە پەرلەمان متمانەی لێسەندراوە.   حەوتەم؛ كابینەی عادل عەبدول مەهدی 2018 - 2020 دوای ئەوەی لە 12/5/2018 كورد توانی لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی (58) كورسی بەدەستبهێنێت، پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی جارێكی تر مسۆگەر كرد (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) بۆ ئەو پۆستە هەڵبژێردرا، جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانیش درا بە (بەشیر حەداد)، لە كابینەكەی عادل عەبدولمەهدی كورد بە سێ وەزیر بەشدار بوو ئەوانیش؛ (فواد حسێن – وەزیری دارایی، بەنگین ڕێكانی – وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكرن و حاكم فاروق ئەمین شوانی بە وەزیری داد) دامەزرێندران، بەڵام كابینەكە تەمەنی خۆی تەواو نەكرد لە ساڵی (2020) سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران دەستی لەكار كێشایەوه. هەشتەم؛ كابینەی مستەفا كازمی 2020-2022 دوای ئەوەی لە عادل عەبدولمەهدی لە ساڵی (2020) دەستی لە پۆستەكەی كێشایەوە (مستەفا كازمی) وەك سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران لە ئەنجومەنی نوێنەران متمانەی پێدرا كە كورد تێیدا (58) كورسی و جێگری سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی تێدا هەبوو جگە لەوەی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی لای (د. بەرهەم ئەحمەد ساڵح) بەردەوام بوو، لە كابینەكەی مستەفا كازمی كورد بە سێ وەزیر بەشدار بوو ئەوانیش؛ (فواد حسێن – وەزیری دارایی، نازەنین محەمەد وسو – وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكرن و حاكم سالار حەبدولستار بە وەزیری داد) دامەزرێندران، تائێستا وەك حكومەتی كاربەڕێكەر لە كارەكانیان بەردەوامن چاوەڕوانی پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراقن. نۆیەم؛ كابینەی محەمەد شیاح سودانی 2022 تا ئێستا لە خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كە پرۆسەی هەڵبژاردن لە 10ی ئۆكتۆبەری 2021 بەڕێوەچوو، لە (27ی تشرینی یەکەمی 2022) كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی پێكهات.  كورد لە خولی پێنجەم (63) كورسی پەرلەمانی هەیە، بە جێگری سەرۆكی پەرلەمانیشەوە كە (شاخەوان عەبدوڵا)یە لەگەڵ سەرۆك كۆماری عێراق  (د. لەتیف رەشید)، هاوكات لە كابینەكەی محەمەد شیاع سودانی كورد بە چوار وەزیر بەشدارە ئەوانیش؛ (فواد حسێن - وەزیری دارایی و جێگری سەرۆك وەزیران، بەنگین رێكانی - وەزیری ئاوەدانكردنەوەو نیشتەجێكرن، خالید شوانی - وەزیری داد، نزار ئامێدی - وەزیری ژینگە) دەیەم؛ پۆستەكانی دیكەی كورد لەبەغداد سەرەڕای ئەو پۆستانەی كورد كە تائێستا بەسەرجەم خولەكانی پەرلەمانەوە (430) پەرلەمانتارو یەك جار سەرۆكی پەرلەمان و (4) جێگری سەرۆكی پەرلەمان و (5) ئەندامی ئەنجومەنی حوكم و سەرۆكی كۆمەڵەی نیشتیمانی و سەرۆك كۆمارو (44) وەزیرو لەگەڵ زیاتر لە سەد بریكاری وەزیرو باڵیۆزی وڵاتان و بەرێوەبەری گشتی و ئەندام و سەرۆكی دەستە، دراون به ‌كورد. زیاتر لەوانەش زۆرتر لە 30 پۆستی سوپا سالارو فەرماندەی هێزی ئاسمانی و فەرماندەو دەزگای هەواڵگری عێراق لە پشكی كورد بوون. نەوشیروان مستەفا لە وتارێكدا بەناوی (كێ بە‌رپرسە‌ لە‌ جێبە‌جێ نە‌بونی مادە‌ی 140؟ ئە‌مریكا، عە‌رە‌ب، ‌یان كورد؟) كە لە 27/8/2007 دا بڵاویكردوەتەوە ئاماژە بەوە دەكات (با لە‌ نوێنە‌رە‌كانی كورد كە‌ لە‌ بە‌غداد بون و ئیستا لە‌ بە‌غدادن پرسیار بكرێ: چییان بۆ خۆیان كردوە‌و چییان بۆ كە‌ركوك و ناوچە‌ كوردستانییە‌كان كردوە‌؟ بۆ خۆیان، چە‌ندیان پارە‌ی موچە‌ی وە‌زیری و ئە‌ندام پارلە‌مانی وەرگرتووەو دوای گۆڕانییشیان، چە‌ندیان موچە‌ی خانە‌نشینی وە‌رگرتوە‌، چە‌ندیان خانو و زە‌وی وە‌رگرتوە‌، چە‌ند سە‌یارە‌یان وە‌رگرتوە‌، چە‌ند حیمایە‌یان دامە‌زراندوە‌، چە‌ندیان لە‌ خزم و دۆست و ناسیاوی خۆیان دامە‌زراندوە‌، چە‌ند جار سە‌فە‌ری دە‌رە‌وە‌یان كردوە‌، چە‌ند عە‌قدیان ئیمزا كردوە‌... بە‌ڵام بۆ كە‌ركوك و ناوچە‌ كوردستانیە‌كان چی ‌یان كردوە‌؟) لە كابینەیەكەوە بۆ كابینەیەكی دیكەو لە خولێكەوە بۆ خولێكی دیكەی پەرلەمانی عێراق ژمارەیەكی زۆری نوێنەری كورد چۆنەتە بەغدادو بەشداربوون لە جومگە سەرەكییەكانی حكومەت و تەواوی دامودەزگاكانی دەوڵەتداریدا، بەڵام لەگەڵ زۆری و زەوەندی نوێنەرانی كورد لە بەغداد، نەك هەر پرسە سیاسی و ئابورییەكانی كورد یەكلانەكراونەتەوە بەڵكو ئاڵۆزترو پڕ كێشە تر بوون، لە بودجە، مادەی 140، پرسی پێشمەرگەو نەوت و دەسەڵاتەكانی هەرێم!!!. بەشێك لەو بەرپرسانەی كورد كە موچەیان لە بەغداد هەبووەو هەیە: -    مەسعود بارزانی  ئەندامی ئەنجومەنی حوكم -    فوئاد مەعسوم سەرۆك كۆماری پێشووی عێراق+ سەرۆكی پەرلەمان -    بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری پێشوی عێراق -    لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق -    سەڵاحەدین بەهادین ئەندامی ئەنجومەنی حوكم -    مەحمود عوسمان ئەندامی ئەنجومەنی حوكم -    عەلی باپیر ئەندامی پەرلەمانی عێراق -پێشوو -    عارف تەیفور جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق- پێشوو -    بەشیر حەداد جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق- پێشوو -    شاخەوان عەبدوڵا جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق -    ئارام شێخ محەمەد جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق- پێشوو -    هۆشیار زێباری وەزیری دەرەوەی عێراق - پێشوو -    عەبدولڕەحمان سدیق وەزیری ژینگەی عێراق- پێشوو -    محەمەد تۆفیق رەحیم وەزیری پێشەسازی عێراق - پێشوو -    نەرمین عوسمان وەزیری كاروباری ژنانی عێراق- پێشوو -    جوان فوئاد مەعسوم وەزیری گەیاندنی عێراق - پێشوو -    فەوزی هەریری وەزیری كاروباری كۆمەڵایەتی عێراق- پێشوو -    دیندار دۆسكی وەزیری كۆچ و كۆچبەران- پێشوو -    دەرباز محەمەد وەزیری كۆچ و كۆچبەران- پێشوو -    د. عەبدولمەجید حەمەئەمین وەزیری تەندروستی عێراق- پێشوو -    بەنگین رێكانی وەزیری ئاوەدانكردنەوەی عێراق -    خالید شوانی وەزیری دادی عێراق -    بابەكر زێباری سوپاسالاری عێراق - پێشوو -    ئەنوەر حەمەئەمین فەرماندەی هێزی ئاسمانی عێراق -پێشوو سەرچاوەكان -    راپۆرتی سایتی (درەو): پۆستە باڵاكانی كانی كورد لە بەغداد (2004 – 2022) -    محەمەد رەوف، خاكی دابڕێندراو، چاپی یەكەم 2017، لاپەرە، 350-365. -    وەرزنامەی فۆكەس پرۆسەی حوكمڕانی و هەڵبژاردن لە عێراق (2003 - 2021)، ژمارە 12ی ئۆكتۆبەری 2021.    

راپۆرت: درەو توركیا ئامادەیی خۆی نیشاندا لەم هەفتەیەوە دەست بە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بكاتەوە، بەڵام هەرێم هێشتا كێشەی خۆی لەبارەی نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لەگەڵ حكومەتی عێراق یەكلانەكردوەتەوە، ئایا دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم كاریگەریی لەسەر پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراقدا دەبێت ؟ چارەنوسی قەرزەكانی كەرتی نەوتی هەرێم چی بەسەر دێت ؟ هەرێم ئەگەر نەگاتە رێككەوتن لەگەڵ بەغداد چۆن كورتهێنانی خەرجی نەوت چارەسەر دەكات؟ ئایا كۆمپانیاكان ئامادەن بە نرخی سۆمۆ نەوت بۆ كوردستان بەرهەمبهێنن ؟ زانیاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. هەناردەی نەوت دەستپێدەكاتەوە دوای زیاتر لە 6 مانگ لە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لەلایەن توركیاوە بەهۆی بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە، ئاسۆی دەسپێكردنەوەی هەناردەی نەوت ئەمڕۆ دەركەوت. ئاڵپئەرسلان بایراكتار وەزیری وزەو سەرچاوە سروشتییەكانی توركیا لە كۆنفرانسی نێودەوڵەتی ئەبوزەبی بۆ نەوت ئاشكرایكرد" لە ئەمڕۆوە بۆری نەوتی توركیا - عێراق بۆ دەستپێكردنی گواستنەوەی نەوت ئامادە دەبێت‌و لەم هەفتەیەدا كار بۆ هەناردەكردنەوەی نەوت دەكەن". بڕیاری دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێم دوای ئەوە دێت بەمدواییە وەفدێكی كۆمپانیای (سۆمۆ)و وەزارەتی نەوتی عێراق‌و هەرێمی كوردستان سەردانی توركیایان كردووەو لەگەڵ لایەنی توركی لەنزیكەوە بۆری نەوتەكەیان بەسەركردووە. توركیا بانگەشەی ئەوەی دەكرد لەدوای بومەلەرزەكەی 6ی شوباتی ئەمساڵەوە، بۆرییەكانی نەوت زیانیان بەركەوتووە، بۆ ئەمەش داوای مۆڵەتی دەركرد بۆ پشكنینی بۆرییەكان، بەڵام ئەم بەهانەیە بەلای عێراقەوە بایەخێكی ئەتۆی نەبوو، چونكە لەدوای بومەلەرزەكەوە، توركیا هەر بەردەوام بوو لە هەناردەی نەوتی هەرێم تا ئەوكاتەی لە بەرەبەیانی رۆژی 25ی ئازاردا بەهۆی بڕیاری دادگای پاریسەوە هەناردەی راگرت. داهاتی نەوتی هەرێم چی لێدێت ؟ لەحاڵی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت لەم مانگەدا، بەگوێرەی یاسای بودجەی عێراق دەبێت هەرێمی كوردستان رۆژانە (400) هەزار بەرمیل نەوت لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە هەناردە بكات، نەوتەكە لەلایەن كۆمپانیای بەبازاڕخستنی نەوتی عێراق "سۆمۆ"وە بە هەمان نرخی نەوتی عێراق دەفرۆشرێت. فرۆشتنی نەوتی هەرێم بە نرخی فەرمی عێراق سودی بۆ شایستە داراییەكانی هەرێم لە یاسای بودجەی عێراقدا نابێت، چونكە پشكی هەرێم لە بودجەكە لەسەر بنەمای ناردنی (400) هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە دانراوە، نەك لەسەر بنەمای نرخەكەی. بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم، جیاوازی نرخی فرۆشی نەوتی هەرێم لەگەڵ نەوتی عێراق 8 بۆ 10 دۆلار بوو بۆ هەر بەرمیلێك، واتە نەوتی هەرێم بە 10 دۆلار كەمتر لە نەوتی عێراق دەفرۆشرا.   داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان بەپێی ماددەی 13 لە یاسای بودجەی 2023-2024-2025ی عێراق، چیتر ناگەڕێتەوە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵكو دەچێتە ناو هەژمارێكەوە كە لەلایەن وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە بانكی ناوەندیی عێراق دەكرێتەوە، بودجە بۆ ئەمەش مەرجی داناوە‌و دەڵێ: داهاتی نەوتی هەرێم لەم هەژمارەدا نابێت هیچ بڕە پارەیەكی لێ گلبدرێتەوە یان مقاصەی لەسەر ئەنجام بدرێت، وەكو ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم دەڵێ" تەنانەت نابێت پارەی هەقدەستی كۆمپانیا نەوتییەكان‌و خەرجیی گواستنەوەشی لێ بدرێت". بەر لە راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاردا، دواین بانك كە بەگوێرەی رێككەوتنی نێوان مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم‌و محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق داهاتی نەوتی هەرێمی تێدا دادەنرا، (سیتی بانك) بوو لە ئەبوزەبی ئیماراتی عەرەبی، بەڵام كاتێك لە 26ی حوزەیراندا یاسای بودجەی گشتی عێراق كەوتە بواری جێبەجێكردن، ئیتر بەپێی ماددەی 13ی یاساكە ئەم ژمارە حسابییە لە ئەبوزەبی داخراو هەرێم ناچاركرا داهاتی نەوتەكەی لە ژمارە حسابییەكەی بانكی ناوەندیی عێراقدا دابنێت.   لەسەردەمی كابینەكانی پێشتردا داهاتی نەوتی هەرێم لە دۆلار دەگەڕایەوە بۆ هەرێمی كوردستان‌و لە بانكی كوردستان دۆلارەكە دەگۆڕدرایەوە بە دینار، لەسەردەمی كابینەی نۆیەمدا مەسرور بارزانی داهاتی نەوتی لە بانكی كوردستانەوە گواستەوە بۆ بانكی (ئاڕ تی)، بەڵام ئێستا ئیتر دۆلاری داهاتی نەوتی هەرێم ناگەڕێتەوە بۆ كوردستان‌و حكومەتی هەرێمیش هیچ دەسەڵاتێكی بەسەر ئەو هەژمارەدا نابێت كە لە بانكی ناوەندیی عێراق بۆ داهاتی نەوتی هەرێم دەكرێتەوە، تێكڕای داهاتی نەوتی هەرێم دەبێت بە داهاتی كۆتایی بۆ گەنجینەی گشتیی عێراق‌و هیچ بڕە پارەیەكی لێ داناشكێندرێت بۆ هیچ مەبەستێك، ئەمە بەواتای ئەوە دێت ئیتر سەردەمی "مقاصە" بۆ پاكتاوی حساباتی بودجە لەنێوان حكومەتی فیدراڵ‌و حكومەتی هەرێم كۆتایی هاتووە، حكومەتی هەرێم داهاتی خۆی بە كاش رادەستدەكات‌و حكومەتی فیدراڵیش دەبێت بە كاش شایستەی دارایی هەرێم دابین بكات، بەبێ پەنابردن بۆ هاوكێشەی لێبڕین‌و لێدەركردن. داهاتی نەوتی هەرێم بۆ گەنجینەی عێراق چەندە ؟ ئەگەر هەناردەی نەوتی هەرێم دەستپێبكاتەوە‌و عێراق بە نرخی خۆی نەوتی هەرێم بفرۆشێت، داهاتی نەوتی هەرێم چەند دەبێت بۆ گەنجینەی عێراق. ئەگەر ئەو نرخە وەربگیرێت كە لە یاسای بودجەكە وەكو تێكڕا بۆ نرخی هەر بەرمیلێك دانراوە، واتا (70) دۆلار، ئەوا داهاتی هەناردەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی هەرێم بۆ گەنجینەی عێراق بەمشێوەیە دەبێت: •    400 هەزار بەرمیل × 70 دۆلار× 30 رۆژ= 840 ملیۆن دۆلار داهاتی مانگانەی نەوتی هەرێمە بۆ گەنجینەی عێراق •     840 ملیۆن دۆلار × 12 مانگ=  10 ملیارو 80 ملیۆن دۆلار داهاتی ساڵانەی نەوتی هەرێم بۆ گەنجینەی عێراق كێشەكانی نەوتی هەرێم دوای دەستپێكردنەوەی هەناردە گەورەترین كێشەی نەوتی هەرێم دوای دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت، بریتییە لە خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت. لە یاسای بودجەدا عێراق، خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی زۆر بە كەمتر لەو نرخە ئەژماركردووە كە بەشێوەیەكی فعلی لە كوردستان هەیە. یاسای بودجەی فیدراڵ نرخی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی بە هەمان ئەو نرخە ئەژماركردووە كە لە عێراق هەیە، لەسەر ئەم بنەمایە بۆ بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت بڕی (6) دۆلاری دیاریكردووە، ئەمە لەكاتێكدایە بەپێی قسەی كەمال محەمەد وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم بە وەكالەت، تێچووی بەرهەمهێنانی هەر بەرمیلێك نەوت لە هەرێم بڕەكەی (24) دۆلارەو تیچووی گواستنەوەی هەر بەرمیلێكیش (7) دۆلارە، واتا بە تێكڕای خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم بۆ هەر بەرمیلێك (31) دۆلار دەكەوێت. یاسای بودجەی فیدراڵ رێگە بەوە نادات لە داهاتی نەوتی هەرێم پارە بۆ هیچ مەبەستێك ببڕدرێت، بودجە بەرپرسیارێتی دابینكردنی هەقدەستی كۆمپانیاكانی نەوتی لە هەرێمی كوردستان‌و خەرجی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانەی خستوەتە ئەستۆی وەزارەتی دارایی عێراق. بودجە پارەی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی لە خشتەیەكدا دیاریكردووە كە بڕەكەی (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دینارە بۆ یەك ساڵ، ئەم بڕە پارەیە كورتهێنانی هەیە بۆ هەرێمی كوردستان. بەگوێرەی لێكدانەوەیەك كە ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كردویەتی: •    كۆی گشتی خەرجی خەمڵێندراو بۆ گواستنەوەی بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ ساڵی 2023 بریتییە لە (1 ترلیۆن‌و 428 ملیار) دینار. •    كۆی گشتی خەرجی خەمڵێندراو بۆ وەبەرهێنان‌و هەناردەكردنی بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ ساڵی 2023 بریتییە لە (2 ترلیۆن‌و 448 ملیار) دینار. واتا بە تێكڕا خەرجی وەبەرهێنان‌و گواستنەوەی نەوتی هەرێم لە ساڵی 2023دا بڕەكەی بە (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دینار دیاریكراوە، ئەم پارەیە بڕەكەی بە دۆلار دەكاتە (2 ملیارو 980 ملیۆن) دۆلار. هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2022 بڕی (6 ترلیۆن‌و 695 ملیار) دیناری بۆ خەرجییەكانی نەوت خەرجكردووە، بەڵام لە بودجەی عێراقدا (3 ترلیۆن‌و 876 ملیار) دیناری تەرخانكردووە، لێرەدا حكومەتی هەرێم توشی كورتهێنانێك دەبێت كە بڕەكەی (2 تریلیۆن‌و 800 ملیار) دینارە، وەكو سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران دەڵێ" ئەم كورتهێنانە هیچ تەرخانكراوێكی بۆ نەكراوە لەناو بودجەی عێراق‌و هەرێمی كوردستانیش ناتوانێت پڕی بكاتەوە". ئێستا كە توركیا ئامادەیی خۆی بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان نیشانداوە، هێشتا دیار نییە ئایا كۆمپانیا بیانییەكانی نەوت ئامادەن بەو نرخەی كە عێراق دیاریكردووە (6 دۆلار بۆ هەر بەرمیلێك) نەوت بۆ هەرێمی كوردستان بەرهەمبهێنن، بەتایبەتیش لەكاتێكدا كە وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم باسلەوە دەكات كۆمپانیاكان وتویانە ئامادە نین بەو پارەیە كار بكەن. كەرتی نەوتی هەرێم كێشەیەكی تریشی هەیە كە ئەویش قەرزی مانگەكانی پێشووی هەقدەستی كۆمپانیاكانی نەوت‌و پارەی وەرگیراوی پێشەكی نەوتی فرۆشراوی پێشوەختەیە‌و بە تێكڕا بڕەكەی (8 ملیارو 623 ملیۆن) دۆلارە‌و ئەم قەرزەش هیچ چارەسەرێكی لە یاسای بودجەدا بۆ دیاری نەكراوە‌و نازانرێت حكومەتی هەرێم چۆن ئەم پارانە دەگێڕێتەوە. داهات دوای رادەستكردنی نەوت بەر لە رادەستكردنی بە كۆمپانیای سۆمۆ، نەوت رێژەی 77%ی تێكڕای داهاتەكانی حكومەتی هەرێمی پێكدەهێنا، حكومەتی هەرێم لە یاسای بودجەدا لەبەرامبەر وەرگرتنی شایستەی دارایی خۆی، تێكڕای داهاتی نەوتی رادەستی بەغداد كرد، بەڵام ئەو بڕە پارەی كە بەغداد وەكو پشكی هەرێم دیاری كردووە، لەم چەند مانگەی رابردوودا كێشمەكێشی لەنێوان حكومەتی هەرێم‌و حكومەتی فیدراڵ دروستكردووە، هۆكاری سەرەكی ئەم كێشمەكێشەش پەیوەندی بە دیاریكردنی پشكی هەرێمەوە هەیە لە تێكڕای خەرجی فیعلی عێراق، نەك خەرجی گشتی، ئەمە سەرچاوەی ناڕەزایەتییەكانی حكومەتی هەرێمە. بەوهۆیەوە دوای سێ مانگ لە جێبەجێكردنی یاسایی بودجە، هێشتا ماددەكانی تایبەت بە هەرێمی كوردستان نەكەوتونەتە بواری جێبەجێكردن، حكومەتی عێراق بڕیاریداوە بۆ سێ مانگ (مانگەكانی 9-10-11) هەر مانگێك بڕی (700 ملیار) دینار وەكو قەرز بۆ حكومەتی هەرێم بنێرێت، تاوەكو بتوانێت بەم پارەیە موچەی موچەخۆران دابین بكات، ئەمە بەو ئومێدەی هەردوو حكومەت تاوەكو سەرەتای ساڵی 2024 ناكۆكییەكانیان لەبارەی یاسای بودجەوە یەكلابكەنەوە. بەشێكی گەورەی ناكۆكی هەرێم‌و بەغداد لە یاسای بودجە پەیوەندیدارە بە نرخی بەرهەمهێنان‌و گواستنەوەی نەوت لە هەرێمی كوردستان، كە دەبێت ئەمەش چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە.   لە 26ی حوزەیرانی رابردووەوە كە یاسای بودجە كەوتوەتە بواری جێبەجێكردن، لەبری ئەوەی توركیا هەناردەی نەوتی راگرتووە، حكومەتی هەرێم بەپێی یاسای بودجە بڕێك نەوتی بۆ بەكارهێنانی ناوخۆیی رادەستی حكومەتی عێراقە، ئەم بڕە نەوتە لە سەرەتاوە 50 هەزار بەرمیل بوو لە هەر رۆژێكدا‌و ئێستا رۆژانە بڕەكەی گەیشتوەتە 85 هەزار بەرمیل، حكومەتی هەرێم ئەم نەوتە رۆژانە رادەستی پاڵاوگەی كۆمپانیای (كار) دەكات‌و كۆمپانیا نەوتەكە دەپاڵێوێت بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی سنوری پارێزگای نەینەوا، وەزیری سامانە سروشتییەكانی هەرێم دەڵێ:" ئەمساڵ حكومەتی عێراق هیچ بڕە پارەیەكی بۆ وەبەرهێنانی نەوت رادەستی هەرێم نەكردووە". بەراوردكارییەك لەماوەی 6 مانگدا كە هەناردەی نەوت راوەستاوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تێكڕا بڕی (6 ترلیۆن‌و 600 ملیار) دینار زیانی بەركەوتووە لەو بەر (54%)ی بۆ خەرجی كۆمپانیا و (46%)ی بۆ خەزێنەی حكومەت دەمایەوە بڕكەی نزیكەی (3 ترلیۆن و 500 ملیار) دینارە ، لەبەرامبەردا لەم ماوەیە بڕی (3 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دیناری وەكو قەرز لە حكومەتی عێراقەوە بەدەست گەیشتووە، واتا ئەوەی ئەوەی لەدەستتی داوە بە نزیكەی ئەوەندەی لە بەغدادەوە دەستكەوتووە، بەڵام ئەوەی بەغداد بە قەرزە، بەوهۆیەشەوە هەرێم لە دابەشكردنی موچەی موچەخۆران دواكەوتووە‌و لەكاتێكدا ئێستا موچەخۆرانی عێراق موچەی مانگی 10  وەردەگرن، حكومەتی هەرێم هێشتا لە دابەشكردنی موچەی مانگی 7 تەواو  نەبووە. •    لە (25/3/2023 - 25/9/2023) واتا زیاتر لە (6) مانگە هەناردەی نەوتی هەرێم ڕاگیراوە. •    پاڵپشت بە داتاكانی دیلۆیت، هەرێم لە پێش ڕاگرتنی هەناردەی نەوت، بە تێكڕای مانگانە زیاتر لە (12 ملیۆن‌و 461 هەزار) بەرمیل نەوتی هەناردەكردووە.   •    واتا لە ماوەی (6) مانگدا هەناردەی نەوتی هەرێم دەگەیشتە زیاتر لە (74 ملیۆن‌و 766 هەزار) بەرمیل نەوت. •    تێكڕای نرخی نەوتی برێنت لەماوەی (25/3/2023 – 25/9/2023) بریتی بووە لە (82 دۆلار و 38 سەنت). •     ئەگەر هەرێم بە داشكانی (15 دۆلار) نەوتەكەی بفرۆشتایە، وەك ئەوەی لە چارەكی دووەم‌و سێیەمی ساڵی (2022) دا رویدابوو. ئەوا؛ -    تێكڕای نرخی بەرمیلێك نەوتی فرۆشراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (67 دۆلار و 38 سەنت). -    كۆی بەهای نەوتی هەناردەكراوی هەرێم بریتی دەبوو لە (5 ملیارو 51 ملیۆن و 146 هەزار) دۆلار واتا نزیكەی (6 ترلیۆن و 600 ملیار) دینار.  

درەو: دوێنی ناكۆكیەكانی ناو كۆنگرەی یەكێتی بەتەواوی دەركەوت، باڵە جیاوازەكان ناڕازین لە شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی، لەبەر ئەوەش گفتوگۆی پەیڕەو بە خاوی بەڕێوە چوو، تەنیا (12) مادەی پەیڕەو لەكۆی (64) مادە پەسەندكران، ماڵی كۆسرەت رەسوڵ ناڕازی بوون، بافڵ تاڵەبانی شەو چووە ماڵی كۆسرەت رەسوڵ، شەو كێشەكەیان یەكلاكردەوەو رێككەوتن، كاندیدی باڵە جیاوازەكان لەناو لیستێكدا ئامادەكراون، هەركەس لەدەرەوەی ئەو لیستە خۆی كاندید بكات دەرناچێت. ناكۆكیەكان لەسەر چین؟ (درەو) بۆ ئەم پرسە قسەی لەگەڵ چەند ئەندامێكی كۆنگرەكرد لە باڵە جیاوازەكان ئەوان پێیان وابوو، ناكۆكیەكان لەناو كۆنگرەی پێنجی یەكێتی و لە رۆژی دەستپێكردنی كارەكانی كۆنگرەدا سەریانهەڵدا، بەشێكی پەیوەندی بە دەسەڵاتە زۆرەكانی سەرۆكەوە هەیە كە هەموو بابەتەكان و فایلەكان پەیوەستكراون بە سەرۆكی یەكێتیەوە، بەشێكیشی پەیوەستە بە شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیەوە. ئەوەی پەیوەستە بە دەسەڵاتەكانی سەرۆكەوە، لەدوای هەڵبژاردنی سەرۆكی یەكێتیەوە دەركەوتن، كاتێك پەیڕەو چووە بەردەم ئەندامان و گفتوگۆی لەسەركرا دەركەوت تەواوی بڕیار و دەسەڵاتەكان و كۆی حزبەكە دەكەوێتە دەست یەك كەس ئەمەش لەناو كۆنگرە، ئەندامانی باڵە جیاوازەكان گلەیی و گازەندەیان لە سەركردەكانی خۆیان كرد، بۆیە بەشێك لە ناكۆكیەكانی تر لەوێوە سەریان هەڵدا. ئێستا لەناو كۆنگەری یەكێتی تەنیا سێ باڵ و ئاراستەی جیاواز هەیە ئەوانیش ( ماڵی مام جەلال، ماڵی كۆسرەت رەسوڵ، گروپی كەركوكیەكان) كە پێش كۆنگرە لەسەر چەند خاڵ و بنەمایەك رێككەوتنیان كردووە، بەڵام ئێستا و لە بواری پراكتیكدا دوو باڵەكەی تر بۆیان دەركەوتووە كۆی پرۆسەكە لە بەرژەوەندی ماڵی مام جەلالەو ئەوان جگە لە چەند ئەندامێكی سەركردایەتی شتێكی دیكەیان دەستناكەوێت، كوڕەكانی كۆسرەت رەسوڵ لەم كۆنگرەیەدا: •    سەرۆكی ئەنجومەنی باڵای سیاسی و بەرژەوەندی یەكێتیان لەدەستچوو، كە پێشتر كۆسرەت رەسوڵ سەرۆكی بوو. •    كارگێری مەكتەبی سیاسیان لەدەست چوو كە پێشتر دەرباز كۆسرەت رەسوڵ كارگێڕی مەكتەبی سیاسی بوو. •    سەرۆك، جێگری نابێت، بۆیە جێگری سەرۆكی یەكێتیشیان دەستناكەوێت. •    تەنیا دەبنە ئەندامی مەكتەبی سیاسی كە ئەویش دوای كۆنگرە سەرۆكی یەكێتی دیاری دەكات و لە ئەنجومەنی سەركردایەتی پەسەند دەكرێت. كەركوكیەكانیش بەشێك لە بەرژەوەندییەكانیان لەدەست دەدەن: •    بەرپرسی دەستەی كارگێری مەكتەبی سیاسی یەكێتی لەدەستدەدەن، كە پێشتر رەفعەت عەبدوڵا بەرپرسی دەستەی كارگێڕی بوو، لەم كۆنگرەیەدا نامێنێت. •    هیچ پۆستێكی باڵایان لەدەستدا نامێنێت. •    ژمارەیەكی كەم ئەندامی سەركردایەتیان بۆ دیاری دەكرێت(7 – 10) •    دوو ئەندامی مەكتەبی سیاسیان دەبێت كە ئەویش سەرۆكی یەكێتی دایان دەنێت، و لە ئەنجومەنی سەركردایەتی پەسەند دەكرێن. ناكۆكی هەڵبژاردنی ئەندامانی سەركردایەتی (درەو) قسەی لەگەڵ چەند ئەندامێكی كۆنگرەكرد لە باڵە جیاوازەكان ئەوان پێیان وابوو، بەشێكی دیاری ناكۆكیەكان لە كۆنگرەدا لە سەر شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی سەركردایەتی یەكێتیە، شێواز و پێوەرەكانی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتی بەو شێوەیەی پێشتر رێككەوتنی باڵە جیاوازەكانی لەسەر كرابوو، جێبەجێناكرێت، ئەویش لەناو كۆنگرەدا واقیعەكە شتێكی جیاوازتر دەڵێت وەك لە رێككەوتنەكانی پێش كۆنگرە. بەپێی مادەی (21)ی رەشنوسی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی:" هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی لە كۆنگرە، لەسەر بنەمای لیستی داخراو دەبێت ، ئەو لیستەی زۆرترین دەنگی هێنا سەرجەم كورسییەكان دەباتەوە، ئەگەر تەنها یەك لیست هەبوو بە دەنگدانی ئاشكرا دەنگی پێدەدرێت". ئەم شێوازی هەڵبژاردنە پێشتر باڵە جیاوازەكانی یەكێتی لەسەری رێككەوتوون و هەموویان ئەندامەكانیان لە چوارچێوەی یەك لیستدا بێت، بەڵام ئەوەی كێشەكەی درووستكردووە، بەهۆی ئەو فشارە زۆرەی لەسەر ئاراستەو باڵە جیاوازەكانە لەرۆژانی بەڕێوەچوونی كۆنگرەی یەكێتی وای كردووە، گۆڕانكاری لە كاندیدەكانیان و پێوەرەكاندا  بكەن و بەتایبەت ماڵی مام جەلال هەوڵ بدەن ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی زیاتر بكەن جێگۆڕكێ بە چەند كاندیدێكیان بكەن، بەشێك لە پێوەری رێككەوتنەكان بگۆڕن بۆیە ئەوە ناكۆكی باڵەكانی تری لێكەوتەوە.  دوێنێ كۆڕانی كۆسرەت رەسوڵ زویر بوون، بەتایبەت شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ كۆنگرەی بەجێهێشتوو چووە ماڵەوە، درەنگانی شەوی رابردوو بافڵ تاڵەبانی دەرباز كۆسرەت رەسوڵی لەخۆی بردووەو چووەتە ماڵی كۆسرەت رەسوڵ، لەوێ گفتوگۆیان لەسەر ئەو ناكۆكیانە كردووە، ئەوان بەروونی پێیان ووتون ئێوە پەیوەست نەبوون بە رێككەوتنەكەوە، بەڵام لە كۆتاییدا گەیشتوونەتە رێككەوتن لەسەر شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی و پشكی هەرلایەكیان لە ئەندامانی ئەنجومەنەكە، كە ماڵی كۆسرەت رەسوڵ لە (10 - 12) ئەندامی سەركردایەتیان بەردەكەوێت. بۆیە ئەگەر ئەگەر ئەمڕۆ پەسەندكردنی پەیڕەوی ناوخۆی یەكێتی تەواو بێت كە لە كۆی (64) مادە تەنیا (12) مادەی پەسەنكراوە ئەوا ئەمڕۆ ئەندامانی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكێتیش هەڵدەبژێردرێن كە (61) ئەندامەو بەسەر باڵە جیاوازەكاندا دابەشكراون، ناوی ئەندامەكانیش دیاریكراون و كراونەتە لیستەكەوە. ئەندامێكی كۆنگرەی پێنجی یەكێتی بە (درەو)ی راگەیاند: خۆم هەڵنابژێرم بۆ ئەندامی سەركردایەتی لەبەر ئەوەی ناوی من لە لیستەكەدا نیەو ئەو لیستە بەتەواوی ئامادەكراوەو رێككەوەتنی لەسەر كراوە، هەركەسێك ناوی لەو لیستەدا نەبێت بێگومان دەرناچێت و شكست دێنێت، وە هەر لیستێكی تریش لەدەرەوەی ئەو لیستە بێت سەرناكەوێت، بۆیە ئەگەر بە روونی بزانین شكست دێنین بۆچی خۆمان كاندید بكەین.      

راپۆرت: درەو  هاوكات لەگەڵ كارەكانی كۆنگرەی یەكێتیدا، سبەینێ بزوتنەوی ئیسلامی كوردستانیش دەچێتە ناو كۆنگرەیەكی چارەنوسسازەوە، ئەم كۆنگرەیە خاوەندارێتی بزوتنەوە لەنێوان حاجی كامیل‌و حاجی عیرفان یەكلادەكاتەوە، دوو حاجییەكە بەبێ رێككەوتنی پێشوەختە دەچنە بەردەم دەنگدانی كۆنگرە، وردەكاری زیاتر لەم  راپۆرتەدا.  2 هەزار كەس مافی دەنگدانی هەیە سبەینێ چارەنوسی خاوەندارێتی بزوتنەوەی ئیسلامی لەنێوان حاجی (عیرفان عەبدولعەزیز)‌و حاجی (كامیل حاجی عەلی).  هۆڵی یانەی وەرزشی پێشمەرگە سبەینێ دەبێت بە شایەتحاڵ لەسەر چارەنوسی ئەو ناكۆكییە ناوخۆییەی كە لەناو بزوتنەوەی ئیسلامیدا سەریهەڵداوە، (2 هەزار) كەس مافی بەشداریكردنیان هەیە لەم كۆنگرەیەدا كە ناوی لێنراوە (كۆنگرەی دامەزراندن).  ئەو 2 هەزار كەسەی كە مافی دەنگدانیان پێدراوە، ئەو كەسانەن كە ساڵی 2016 ناویان لەلایەن بزوتنەوەی ئیسلامییەوە نێردراوە بۆ كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عێراق.  ناكۆكی نێوان دوو حاجییەكە ئایاری ئەمساڵ، دادگای سلێمانی فەرمانی دەستگیركردنی بۆ (عیرفان عەلی عەبدولعەزیز) رابەری گشتی بزوتنەوەی ئیسلامی دەركرد. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، فەرمانی دەستگیركردنەكە لەسەر سكاڵایەكە كە (كامیل حاجی عەلی)ی تۆماریكردووە، حاجی كامیل رۆژی 11ی ئایاری ئەمساڵ بەفەرمی خۆی وەكو رابەری گشتی بزوتنەوەی ئیسلامی ناساند، ئیتر لێرەوە ناكۆكیی نێوان هەردوو حاجییەكە كەوتە قۆناغێكی نوێوە.  كۆنگرەی 12و تەقینەوەی ناكۆكییەكان رۆژی 5ی شوباتی 2022 كۆنگرەی 12ی بزوتنەوەی ئیسلامی لە هەولێر بەڕێوەچوو، لەم كۆنگرەیەدا تەنیا یەك كاندید هەبوو بۆ پۆستی رابەری گشتی كە ئەویش كامیل حاجی عەلی بوو، بەڵام بەهۆی ئەو سەقفەی بۆ دەنگی رابەر دانرابوو، وەكو رابەر دانەنرا. عیرفان عەلی عەبدولعەزیز رابەری بزوتنەوە دوو خولی خۆی تەواو كرد بوو،‌ بەپێی پەیڕەوی بزوتنەوە مافی ئەوەی نەبوو خۆی بۆ پۆستی رابەر كاندید بكاتەوە، ئەمە وایكرد تەنیا كامیل حاجی عەلی خۆی بۆ پۆستی رابەر كاندید بكات.  بەر لە كۆنگرە، حاجی كامیل‌و حاجی عیرفان رێككەوتنیان كرد لەسەر پێوەرێك، پێوەرەكە ئەوە بوو "ئەو كەسەی دەبێت بە رابەر دەبێت دەنگی (50+1)ی كۆنگرە بەدەستبهێنێت، ئەگەر ئەم دەنگەی بەدەستنەهێنا، عیرفان عەلی عەبدولعەزیز لە پۆستی رابەر دەمێنێتەوە". ئەم  میكانیزمە مشتومڕی دروستكرد لەبارەی ئەوەی بنەماڵەی عەلی عەبدولعەزیز نایانەوێت رابەرایەتی بزوتنەوە تەسلیمی كەسی تر بكەن، بەڵام ئەوكات عیرفان عەلی عەبدولعەزیزی رابەری ماوەتەواوبوو دەیوت" ئەمە بۆ ئەوەیە پلانگێڕییەكەی مامۆستا مەلا عوسمان دووبارە نەبێتەوە".  "مامۆستا مەلا عوسمان (یەكەم رابەری بزوتنەوە) موئامەرەیەكیان لێكرد‌و بە جیاوازی یەك دەنگ (13 دەنگ بەرامبەر بە 12 دەنگ) لە رابەرییان خست، بۆیە لەوكاتەوە تائێستا دەبێت رابەر بە دەنگی (50+1) هەڵبژێردرێت" ئەوكات حاجی عیرفان بەمشێوەیە باسی لە پیلانگێڕییەكە دژی مامۆستا مەلا عوسمان كرد.   بەم میكانیزمە، كامیل حاجی عەلی كە تاكە كاندید بوو دەنگی 50+1ی كۆنگرەی بەدەستنەهێنا‌و عیرفان عەلی عەبدولعەزیز وەكو رابەر مایەوە. ئەم دۆخە ناكۆكییەكی نوێی لەناو بزوتنەوەدا دروستكرد، كامیل حاجی عەلی و لایەنگرەكانی ئەنجامی كۆنگرەكەیان رەتكردەوە، هەردوو تەرەفی ناكۆك كێشەكانیان بردە فەرمانگەو حزب و رێكخراوە سیاسییەكان لە كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراق، كۆمسیۆن هەردوولای ناچاركرد جارێكی تر بچنە ناو كۆنگرەیەكی نوێوەو لەوێدا ناكۆكییەكانیان بەلادا بخەن.   بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بەر لە جیابونەوەی تەواوەتی، كۆبونەوەیەك لەنێوان هەردوو حاجییەكەدا بەڕێوەچووە، لەم كۆبونەوەیەدا حاجی كامیل تەئكیدی كردوەتەوە كە باڵەكەی ئەو جیابونەوەی خۆیان رادەگەیەنن، ئیتر مشتومڕ دروستبووە، ئێستا حاجی كامیل بانگەشەی ئەوە دەكات لە كۆبونەوەكەدا حاجی عیرفان هەڕەشەی كوشتنی لێكردووە‌و بۆ ئەمەش لە دادگا سكاڵای تۆماركردووە.  ئێستاش كە كۆمسیۆن ناچاریكردوون لە كۆنگرەدا كێشەكانیان بەلادا بخەن، كامیل حاجی عەلی پێشنیاری كرد، هیچ كامیان خۆیان بۆ پۆستی رابەر كاندید نەكەنەوە، بەڵام حاجی عیرفان ئەم پێشنیارەی رەتكردەوە.  لەبارەی بزوتنەوەی ئیسلامییەوە بزوتنەوەیەكی ئیسلامی كوردستان ساڵی 1987 لەلایەن مەلا (عوسمان عەبدولعەزیز) لە ئێران دامەزراوەو تا ئێستا (12) كۆنگرەی بەستووە. ئایاری 2001 عەلی باپیرو ژمارەیەك لەسەركردەكانی تری ئەم بزوتنەوەیە جیابونەوە‌و كۆمەڵی ئیسلامی كوردستانیان راگەیاند كە ئێستا ناوەكەی گۆڕدراوە بۆ (كۆمەڵی داگەریی كوردستان).  دوای كشانەوەی دامودەزگاكانی حكومەتی بەعس لە هەرێمی كوردستان، یەكەم شەڕی ناوخۆیی لە هەرێمی كوردستان ساڵی 1993 لەنێوان بزوتنەوەی ئیسلامی‌و یەكێتی نیشتمانی كوردستاندا روویدا، لەم شەڕەدا یەكێتی رابەری گشتی بزوتنەوە (عوسمان  عەبدولعەزیز)ی دەستگیركرد‌و دواتر لەسەر داوای مەسعود بارزانی سەرۆكی پارتی ئازادی كرد‌و بارزانی لە پیرمام پێشوازی لێكردن، لەچوارچێوەی هەوڵێكی ئێرانییەكاندا دوای یەكەمین شەڕی ناوخۆیی، بزوتنەوەی ئیسلامی‌و یەكێتیی نیشتمانی كۆتاییان بە شەڕ هێناو رێككەوتنیان كرد، لەوكاتەوە تاوەكو ساڵی 2001 ناوچەی هەڵەبجە‌و خورماڵ‌و هەورامان بوو بە ناوچەی جێ هەژموونی بزوتنەوەی ئیسلامی‌و لەو ساڵەدا لەچوارچێوەی شەڕی "دژ بە تیرۆر"دا، هێزەكانی ئەمریكا هێرشیان كردەسەر هەندێك گروپ كە لە بزوتنەوەی ئیسلامی جیابوبونەوە، (عەلی عەبدولعەزیز) دووەم رابەری بزوتنەوەی ئیسلامیشیان دەستگیركرد، ئیتر لێرە بەدواوە بزوتنەوە ناوچەی هەژمون‌و هێزی چەكداری خۆی لەدەستدا‌و كۆمەڵی ئیسلامیشی لێ جیابووەوە.  رۆژی 11ی ئایاری ئەمساڵ، لایەنگرانی حاجی كامیل لە هۆڵی هونەر لە شاری سلێمانی ویستیان كۆنگرە رێكبخەن، بەڵام رێگەیان پێنەدرا سندوقی دەنگدان دابنێن، بۆیە لە باخچەی هۆڵی هونەردا بەشێوەی "بەیعەت"، حاجی كامیلیان وەكو رابەری بزوتنەوەی ئیسلامی ناساند.  لە یەكەم هەڵبژاردنی كوردستاندا كە ساڵی 1992 بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی ئیسلامی لەژێر ناوی "لیستی ئیسلامی" بەشداریكرد‌و (49 هەزارو 108) دەنگی بەدەستهێنا، كە رێژەی 5%ی تێكڕای دەنگەكانی ئەو هەڵبژاردنەی پێكدەهێنا.  ساڵی 2009 لە هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستاندا ئەم بزوتنەوەیە (27 هەزارو 147) دەنگی بەدەستهێناو دوو كورسی پەرلەمانی بردەوە، بەڵام لە هەڵبژاردنی ساڵی 2010ی پەرلەمانی عێراقدا ژمارەی دەنگەكانی كەمیكرد‌و تەنیا (7 هەزارو 481) دەنگی بەدەستهێنا‌و هیچ كورسییەكی نەبردەوە.  ساڵی 2013 لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستاندا، بزوتنەوەی ئیسلامی (21 هەزارو 834) دەنگی بەدەستهێنا‌و یەك كورسی بردەوە.  بەپێی داتاكانی بەردەستی (درەو)، لە ساڵی 1992 بۆ 2013 دەنگی بزوتنەوە لە هەڵبژاردنەكاندا لە (49 هەزار) دەنگەوە بۆ (21 هەزار) دەنگ كەمیكردووە، واتە نزیكەی 50%ی دەنگەكانی خۆی لەدەستداوە. لەدواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا كە ئەیلولی 2018 بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی ئیسلامی بە لیستێكی هاوبەش لەگەڵ یەكگرتووی ئیسلامی بەشداری كرد‌و هیچ یەكێك لە كاندیدەكانی سەرنەكەوت بۆ پەرلەمان، لەهەمان ساڵدا كە هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق بەڕێوەچوو، بزوتنەوەی ئیسلامی بایكۆتی هەڵبژاردنی كرد‌و بەشداری نەكرد.ش

راپۆرت: درەو شەش ساڵ لەمەوبەر ئەمریكا بەڵێنی بە بارزانی دا ئەگەر ریفراندۆم نەكات، یارمەتی كورد بدات بۆ ئەوەی رێككەوتێكی مانادار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات‌و داهات لەگەڵ بەغداد بكات‌و ماددەی 140 جێبەجێ بكرێت‌و كێشەی پێشمەرگەو كێشەكانی تر كورد لەگەڵ عێراق چارەسەر بكات، بەڵام بارزانی سور بوو لەسەر سازدانی ریفراندۆم. ئەمڕۆ كە یادی (6) ساڵەی سازدانی ریفراندۆم دەكرێتەوە، ماوەی (6) مانگی تەواوە هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان بە فشاری حكومەتی عێراق راگیراوە، بەمە حكومەتی هەرێم رێژەی نزیكەی 80%ی داهاتەكانی خۆی لەدەستداوە‌و توانای دابینكردنی موچەی نییە، بەرپرسانی هەرێم چاویان لە ئەمریكییەكانە نێوەندگیری بكەن بۆ دەربازكردنی موچەی فەرمانبەران لەناو كێشمەكێشە سیاسییەكان. سەعدی پیرە رۆژی ریفراندۆمی دیاریكرد، رۆژێك كە تەنانەت وەزیری دەرەوەی ئەمریكاش نەیتوانی وادەكەی بگۆڕێت. ئه‌وكاته‌ی بڕیاری ریفراندۆم درا حكومه‌تی هه‌رێم موچه‌ی فه‌رمانبه‌رانی پی دابین نه‌ده‌كرا، ریفراندۆم چۆن كرا ؟ ئەم راپۆرتە تیشك دەخاتەسەر وردەكاری گفتوگۆی بارزانی‌و لایەنەكان لە رۆژانی ئامادەكاری بۆ ریفراندۆمدا.  دۆخی كورد لە رۆژگاری ریفراندۆمدا نیسانی 2017 كە وردە وردە شەڕی "داعش" بەرەو كۆتایی هەنگاوی دەنا، پارتی دیموكراتی كوردستان‌و یەكێتیی نیشتمانی كوردستان وەفدێكی هاوبەشیان دروستكرد‌و سەردانی حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستانیان كرد، لەو سەردانانەدا باسیان لەوەكرد دەیانەوێت ریفراندۆم بكەن بۆ جیابونەوە لە عێراق‌و دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان. ئەوكاتەی كە پارتی‌و یەكێتیی بابەتی ریفراندۆمیان وروژاند، حكومەتی هەرێم لەناو قەیرانێكی دارایی قوڵدابوو، مانگانە بە پاشەكەوتیشەوە موچەی فەرمانبەرانی بۆ دابین نەدەكرا، لەڕووی سیاسیشەوە هەرێمی كوردستان لەناو قەیراندا بوو، ماوەی دوو ساڵ بوو بەهۆی یاسای سەرۆكایەتی هەرێم‌و درێژكردنەوەی وادەی سەرۆكایەتییەكەی مەسعود بارزانییەوە، پارتی دەرگای پەرلەمانی داخستبوو، بزوتنەوەی گۆڕانی لە حكومەت دەركردبوو، رێگەی نەدەدات یوسف محەمەد سەرۆكی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان بگەڕێتەوە بۆ سەركارەكەی لە هەولێر. كێ چی دەوت ؟ لەم بارودۆخەدا بوو، رۆژی  7ی حوزەیران 2017 لایەنە سیاسییەكان بەبێ ئامادەبوونی بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا بارزانی قسەی كردو وتی:" من دەزانم لە كوردستان كێشە هەیە، بەڵام ناكرێت ریفراندۆم ببەسرێتەوە بە كێشەكانەوە، ریفراندۆم بابەتێكی نەتەوەییەو پەیوەندی بە هیچ كەس‌و لایەنێكەوە نییە.. دەبوو گۆڕان‌و كۆمەڵ بەشداری ئەم كۆبونەوەیان بكردایە، چونكە پرسێكی چارەنوسسازە، بەڵام بەداخەوە بەشداری كۆبونەوەكەیان نەكرد". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، بارزانی سەربوردێكی دۆخی كوردی لە عێراق گێڕاوەتەوە‌و وتویەتی ئێستا گەیشتوینەتە دۆخێك" عەلی غێدان لە كۆبونەوەدا هەڕەشەی كردووە هەولێر داگیربكات، نوری مالیكی پێی وتووە پەلەمەكە تا فڕۆكە (ئێف 16)ەكانمان بەدەستدەگات ئەوكاتە هێرش دەكەین".  لە كۆتایی قسەكانیدا بارزانی بە نوێنەری حزبەكانی وتووە:" ئێستا دوو رێگامان لەبەردەمدایە، یان ئەوەی وەكو هاوڵاتییەكی عێراقی بمێنینەوە، یاخود ئەوەی بڕیارێكی مێژوویی بدەین، با ژیان‌و مردنمان بەیەكەوە بێت، دەرفەت دێت‌و دەڕوات". سەرباری ئەوەی داوای لە حزبەكان كرد لە كۆبونەوەكەدا رۆژی بەڕێوەچوونی ریفراندۆم دیاری بكەن، بەڵام بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو)، هەر لەو كۆبونەوەیەدا بارزانی بە نوێنەری حزبەكانی وتووە:" ئەنجامدانی ریفراندۆم بەواتای دامەزراندنی دەوڵەت نییە". دوای قسەكانی بارزانی، بۆچونی لایەنە سیاسییەكان بەمشێوەیە بووە لەبارەی ریفراندۆمەوە:  • كۆسرەت رەسوڵ عەلی جێگری یەكەمی سكرتێری گشتی ئەوكاتەی یەكێتیی بە نوێنەرایەتی یەكێتیی بەشداری كۆبونەوەكە بووە، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، وتویەتی:" پشتیوانی ئەنجامدانی ریفراندۆم دەكەم". • مەلا بەختیار كارگێڕی ئەوكاتەی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی تویەتی:" لەدوای داعش مەترسی هەیە حەشدی شەعبی پەلاماری كوردستان بدات، كێشەی ناوخۆیی بە بچوك مەزانن، ئاسان نییە بەبێ چارەسەركردنی كێشەكان‌و كاراكردنەوەی پەرلەمان ریفراندۆم بكرێت، پێشنیاز دەكەم وەفدێكی لایەنەكان بەبێ پارتی‌و یەكێتیی سەردانی گۆڕان‌و كۆمەڵ بكەن، نواندنی نەرمی لەلایەن كاك مەسعودەوە لەگەڵ گۆڕان‌و كۆمەڵدا شەرەفمەندیییەكی گەورە دەبێت". • رۆژ نوری شاوەیس ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی:" سەرەتا كە سەردانی حزبەكانمان كرد لەبارەی ریفراندۆمەوە هەڵوێستیان باش بوو، ئێمە لەگەڵ دەوڵەتێكی دیموكراتی عەلمانیداین". • هادی عەلی بە نوێنەرایەتی یەكگرتووی ئیسلامی قسەی كردووە‌و وتویەتی:" یەكگرتوو بەشێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ ریفراندۆمەكەدایە‌و پێیانوایە ئەگەر كورد خۆی ئەمری واقیع فەرز نەكات كەس ئەو كارەی بۆ ناكات"، بەڵام نوێنەرەكەی یەكگرتوو داوای كردووە پێداویستییەكانی بەڕێوەچونی ریفراندۆمەكە ئامادە بكرێت، لەپێش هەمویانەوە كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستان. • كاوە مەحمود سكرتێری حزبی شیوعی باسی لەوەكردووە" ئەوان وەكو حزبی شیوعی داوای دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان دەكەن، بەڵام بەجۆرێك شوناسی دەوڵەتەكە مەدەنی‌و عەلمانی‌و دیموكراسی بێت"، بەپێچەوانەی ئەوەی بارزانی لە كۆبونەوەكەدا وتویەتی: ریفراندۆم بەواتای دروستكردنی دەوڵەت نییە"، سكرتێری حزبی شیوعی لە قسەكانیدا باسی لەوەكردووە:" دەبێت ئەوە یەكلابكرێتەوە ئایا ئێمە ریفراندۆم بۆ چ شتێك دەكەین؟ ئایا ریفراندۆم پەرچەكردارە بەرامبەر بە بەغداد ؟". • كامیل حاجی عەلی كە بەنوێنەرایەتی بزوتنەوەی ئیسلامی بەشداربووە لە كۆبونەوەكەدا، وتویەتی:" هەوڵ بدرێت هاوكات لەگەڵ راگەیاندنی وادەی بەڕێوەچوونی ریفراندۆمدا مژدە بە خەڵك بدرێت" لەمەدا مەبەستی لەوە بووە حكومەت چەند موچەیەك بەسەر فەرمانبەراندا دابەشبكات، كە ئەوكاتیش فەرمانبەران كێشەی وەرگرتنی موچەكانیان هەبووە. • بەڵێن عەبدوڵا سكرتێری حزبی زەحمەتكێشان:" ئێمە پشتیوانی ریفراندۆم دەكەین‌و پێویستە پەلەی لێ بكرێت چونكە دواكەوتووە". • مونا قەهوەچی كە بە نوێنەرایەتی حزبە توركمانییەكەی بەشداربوو، بەتوندی پاڵپشتی ریفراندۆمی كردووە‌و پێی وابووە ریفراندۆم دواكەوتووەو وتویەتی:" دەبوو ساڵی 2003 ریفراندۆم بكرایە".  • محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سوسیالیستی دیموكراتی كوردستان‌و سەرۆكی پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستانی ئێستا وتویەتی:" پێویست بوو گۆڕان‌و كۆمەڵیش بەشداربونایە، بەڵام من لەگەڵ ئەوەدانیم ریفراندۆم دوابخرێت، راستە قەیران هەیە، بەڵام ریفراندۆم لە قەیران گەورە ترە". • مەسرور بارزانی راوێژكاری ئەوكاتی ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان‌و سەرۆك وەزیرانی ئێستا وتویەتی:" ریفراندۆم پرۆسەیەكی نەتەوەییە‌و كەس ناتوانێ دژی بوەستێت". خاڵی ناكۆكی بەگشتی لە كۆبونەوەكەدا زۆرینەی لایەنەكان لەسەر دوو خاڵ هاوڕابوون كە ئەمانە بوون: • هەموو لایەنەكان بەشداری بكەن لە پرۆسەكەدا بە گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامیشەوە. • هەموان بەشێوەیەكی مەبدەئی لەگەڵ سازدانی ریفراندۆمدا بوون. • زۆرینەی لایەنەكان داوای كاراكردنەوەی پەرلەمانی كوردستانیان دەكرد، ئەبو كاروان وەكو ئەندامی مەكتەبی سیاسی حزبی شیوعی بەشداربووە لە كۆبونەوەكەدا‌و لەسەر ئەم بابەتە قسەی كردووە‌و داوای لە بارزانی كردووە پەرلەمان كارا بكاتەوە‌و رێگە بدات یوسف محەمەد بگەڕێتەوە بۆ پەرلەمان، بارزانی رەتیكردوەتەوە‌و وتویەتی یوسف محەمەد سەرچاوەی هەموو كێشەكان بووە‌و رێگەی پێنادەن بگەڕێتەوە، بارزانی پێشنیازی كردووە ئەبو كاروان پۆستی سەرۆكی پەرلەمان وەربگرێت، ئەبو كاروان رەتیكردوەتەوە، چونكە مەبەستی پێشنیازەكەی ئەبوكاروان بۆ پینەكردن و چارەسەركردنی ناكۆكیەكان بووە نەك بەدەستهێنانی پۆستەكە، بەر لە بەڕێوەچوونی ریفراندۆم لە 15ی مانگی ئەیلولدا، بارزانی بە پاڵپشتی یەكێتیی‌و ئەو لایەنانەی كە لە ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم پاڵپشتییان دەكرد، پەرلەمانی كوردسانی بەبێ گەڕانەوەی یوسف محەمەد كاراكردەوە‌و پەرلەمان بڕیاری سازدانی ریفراندۆمی پەسەندكرد. • زۆربەی لایەنەكان باسیان لە چاككردنی دۆخی بژێوی‌و موچەی فەرمانبەرانیان كردووە بەر لە سازدانی ریفراندۆمەكە. ئەوانەی لە كۆبونەوەكەدا لەگەڵ سازدانی ریفراندۆم نەبوون تەنیا دوو لایەن بوون: • ئایدن مەعروف بە نوێنەرایەتی بەرەی توركمانی بەشداربوو لە كۆبونەوەی لایەنە كوردستانییەكاندا، ئایدن دوایكردووە هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغداد دانوستان بكات، هەروەها داویكردووە رۆڵی پێكهاتەكانی لە ریفرامدۆمدا دیاری بكرێت. • ئاشورییەكان بەهەمان شێوە دژی ریفراندۆم بوون، نوێنەرەكەیان كە كەسێك بووە بەناوی (یەعقوب) وتویەتی:" ئێمە پشتیوانی مافەكانی كورد دەكەین، بەڵام دەبێت رێككەوتن لەگەڵ كلدۆئاشورییەكان بكرێت، چونكە ئاشورییەكان لە كورستان چەوسێندراونەتەوە". بەرەی توركمان‌و ئاشورییەكان تەنیا لەم كۆبونەوەیەدا بەشدارییان كرد‌و دواتر بەشداری هیچ كۆبونەوەیەكی لیژنەی باڵای ریفراندۆمیان نەكرد. پیرە رۆژی ریفراندۆمی یەكلاكردەوە كاتێك قسەوباسەكانی لەبارەی ریفراندۆمەوە تەواوبوون، مەسعود بارزانی كە سەرۆكایەتی كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكانی دەكرد، رووی لە (هەندرێن محەمەد) سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن‌و راپرسی كوردستان كردو لێی پرسی: - چەنێك كاتتان دەوێت بۆ ئەوەی ئامادەكاری بكەن بۆ سازدانی ریفراندۆم ؟". + لەو رۆژەوە بودجە بۆ ریفراندۆمەكە ئامادە دەكرێت ماوەی (120) رۆژ كاتمان پێویستە. - بارزانی بەتوڕەییەوە: ئەمە كاتكوشتنە، ئەو هەموو كاتەی ناوێت، ئەگەر نایكەن با رایبگەیەنین كە ریفراندۆم ناكرێت، تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش دژ بێت من هەر ریفراندۆم دەكەم، ئەگەر ئێوە نایكەن من كاتی ریفراندۆمەكە دیاری دەكەم. لەم كاتەدا بوو كە سەعدی ئەحمەد پیرە ئەندامی مەكتەبی سیاسی یەكێتیی پێشنیازی كرد رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 ریفراندۆم بەڕێوەچێت، بەپێی بەدواداچونەكانی (درەو) بارزانی پێشنیازەكەی سەعدی پیرەی زۆر بەدڵ نەبووە‌و خوازیار بووە لە رۆژی (1)ی ئەیلول ریفراندۆمەكە بكرێت، بەڵام لەناچاریدا قبوڵی كردووە، سەعدی پیرەش پێشنیازەكەی بۆ ئەوە كردووە هەندێك كاتی ریفراندۆمەكە دوابخات بۆ ئەوەی دەرفەتی زیاتر هەبێت بۆ بیكردنەوە‌و بڕیاردان. هەر لەم كۆبونەوەیەدا بوو كە لایەنەكان رێككەوتن لەسەر ئەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆم دروستبكرێت‌و بۆ رۆژی دواتر هەر لایەنێك نوێنەری خۆی لە لیژنەكەدا دیاری بكات. كۆبونەوەی لیژنەی ریفراندۆم كۆبونەوەی دواتر لیژنەی باڵای ریفراندۆم دروستكراو یەكەمین كۆبونەوەی خۆی رۆژی 2017/8/7 بە سەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كرد، ئەم كۆبونەوەیە لە كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكان كە تێیدا رۆژی ریفراندۆم دیاریكرا جیاوازتر بوو، بارزانی‌و نوێنەری لایەنەكان لە لیژنەی ریفراندۆم دوای وەرگرتنی بۆچونی وڵاتانی جیهان، هەندێك لە بڕیارە توندەكەیان بۆ سازدانی ریفراندۆم پاشەكشێیان كرد‌و بەپێچەوانەی كۆبونەوەی لایەنەكانەوە كە هەست‌و سۆز تێیدا زاڵ بوو، لەم كۆبونەوەیەدا كەمێك وردترو هۆشیارانەتر قسە لەسەر سازدانی ریفراندۆم كراوە. لەم كۆبونەوەیەدا بەپێی زانیارییەكانی (درەو) بارزانی باسی لەوەكردووە، نوێنەری سكرتێری گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و باڵیۆزی ئەمریكا‌و یەكێتی ئەوروپاو كونسوڵی وڵاتانی بینیوە‌و هەمویان لەگەڵ ئەوەدانین هەرێمی كوردستان ریفراندۆم بكات‌و دەڵێن كاتەكەی گونجاو نییە.  بەپێی ئەوەی باس دەكرێت لەم كۆبونەوەیەدا بارزانی دوای وەرگرتنی بۆچونی ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان‌و كونسوڵی وڵاتان بۆچوونی گۆڕاوە‌و پاشەكشێی كردووە‌و بە نوێنەری لایەنەكانی وتووە:" خۆتان ئەزانن لە كۆبونەوەی لایەنە سیاسییەكاندا ئێوە كاتی ریفراندۆمتان دیاری كردووە نەك من"، واتا بەرپرسیارێتییەكەی خستوەتە ئەستۆی لایەنە سیاسییەكانەوە، ئەمە لەكاتێكدایە لە كۆبونەوەكەدا بارزانی خۆی فشاری كردووە لە ریفراندۆمەكە لە كاتێكی زوتر لە 25ی ئەیلول بەڕێوەبچێت‌و تەنانەت وتویەتی تەنانەت ئەگەر ئەمریكاش دژ بێت، ئەو هەر ریفراندۆم دەكات. نەجمەدین كەریم پارێزگاری كەركوك یەكێك لەوانە بووە كە لە یەكەمین كۆبونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا قسەی كردووەو وتویەتی:" بۆ پاڵپشتیكردنی قسەكانی كاك مەسعود، منیش لەگەڵ باڵیۆزی ئەمریكا دانیشتم، هەمان قسەیان كرد كە كاتەكە گونجاو نییە، بەڵام وتم ئەگەر ریفراندۆمەكە دابخەین بۆ كاتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 2018دا، بەڵین دەدەن هاوكارمان بن، باڵیۆز بەڵێنی نەدا، كاك مەسعود من لەگەڵ بۆچونی تۆدام لەبارەی ئەوەی عەبادی لە مالیكی باشترە". لەبارەی هەڵوێستی یەكێتییەوە سەبارەت بە ریفراندۆم، نەجمەدین كەریم باسی لەوەكردووە لە مەكتەبی سیاسی‌و سەركردایەتی یەكێتیی كەس دژی ریفراندۆم نییە‌و ئەنجومەنی ناوەندی یەكێتیش دەنگی داوە بە ریفراندۆم. لەم كۆبونەوەیەدا هەندێك رەخنە گیرا لەوەی بەتایبەتی لەلایەنی پارتییەوە تەخوینی ئەو كەسانە دەكرێت كە دەڵێ بەشداری ریفراندۆم ناكەن‌و دەنگ نادەن، بارزانی لەمبارەیەوە وتویەتی:" من لەگەڵ تەخوینكردندا نیم، بەڵام ئەوەی ئەوانەش دەیكەن‌و دەیڵێن لەبارەی ریفراندۆمەوە راست نییە". دوای ئەم كۆبونەوەیە، بارزانی گەشتێكی ئەوروپای كرد تاوەكو لەوێ لەناوەندە سیاسییەكان بانگەشە بۆ ریفراندۆم بكات‌و دۆست بۆ ریفراندۆمەكە كۆبكاتەوە، بەڵام لەوێ پرسیاری لێكرا لەبارەی ئەوەی بۆچی دەرگای پەرلەمانی كوردستانی داخستووە، ئەمە بارزانی نیگەران كردووە‌و بەشێوەیەكی خێرا كۆتایی بە گەشتەكەی هێناو گەڕایەوە بۆ كوردستان.  بارزانی‌و ئەوانەی پاڵپشتی ریفراندۆمیان دەكرد، بابەتەكەیان بەجددی گرتبوو، تەنانەت لیژنەیەكیان دروستكردبوو بۆ نوسینەوەی دەستوری دەوڵەتی كوردستان، ئەمە ئەوكاتەبوو كە هێَشتا ریفراندۆم نەكرابوو، ئاسۆی كاردانەوەی عێراق‌و وڵاتانی ناوچەكە بەتەواوەتی دەرنەكەوتبوو. نامەكەی تیلرسن ریكس تیلرسن وەزیری دەرەوەی ئەوكاتی ئەمریكا رۆژی 23ی ئەیلول، واتا دوو رۆژ بەر لەوەی ریفراندۆم بەڕێوەبچێت، نامەیەكی بۆ مەسعود بارزانی نارد، تێیدا داوای لێكرد، پرۆسەی ریفراندۆم دوابخات‌و بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی قبوڵ بكات. مەبەست لە هاوپەیمانەكان ئەوەبوو، بەریتانیا‌و ئەڵمانیا‌و فەرەنسا‌و نەتەوە یەكگرتووەكانیش پشتیوانی ناوەڕۆكی نامەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمریكایان دەكرد بۆ بارزانی. بەدیلی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی كە لەنامەكەی تیلرسۆندا كە لە زیاتر لە (700) وشە پێكهاتبوو، ئەوەبوو، كورد ریفراندۆم نەكات‌و لەبری ئەوە بۆ ماوەی ساڵێك بچێتە گفتوگۆوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی لەگەڵ بەغداد‌و ئەگەر هەیە وادەی دانوستانەكە دوای ساڵەكە درێژبكرێتەوە.  تیلرسن باسی لەوەكردبوو، ئەمریكا لەگەڵ بەریتانیا‌و فەرەنسا هەوڵ دەدەن بەدیلی ریفراندۆم كە دیالۆگە لەگەڵ بەغداد بۆ چارەسەری كێشەكان، لە ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی پەسەندبكرێت، ئەگەر بەدیلەكەش ئەنجامی نەبوو، ئەوكات ئەوان پاڵپشتی كورد دەكەن ریفراندۆم بكات، لەبەرامبەردا هۆشداری دابوو لەبارەی ئەوەی ئەگەر هەرێم بەیلەكە قبوڵ نەكات‌و سوربێت لەسەر ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئاكامی مەترسیداری دەبێت. نامەكە بەفەرمی دانی بەوەدانابوو كە كورد لە ساڵی 1921ەوە ستەمێكی مێژوویی لێدەكرێت، باسی لەوەكردبوو، بەدیلەكەی ئەمریكا هەلێكی مێژووییە بۆ كورد كە "شایستەی تاقیكردنەوەیە". ئەمریكا لەو نامەیەی تیلرسۆندا، لەبەرامبەر ئەوەی بارزانی ریفراندۆمەكەی دوابخات، ئەمادەیی نیشاندابوو ئەم كارانە بۆ كورد بكات: • رێككەوتنی مانادار لەسەر دابەشكردنی دەسەڵات‌و داهات. • جێبەجێكردنی ماددەی 140. • چارەسەركردنی كێشەكانی دیكەی وەك پێشمەرگە، فڕۆكەوانی مەدەنی، نوێنەرایەتی دیپلۆماسی.. هتد. فوئاد حسێن كە ئەوكات سەرۆكی دیوانی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بوو (ئێستا وەزیری دەرەوەی عێراقە) لە كۆبونەوەی رۆژی 23ی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا نامەكەی تیلرسۆنی خوێندەوە‌و وەریگێڕا بۆسەر زمانی كوردی، زۆرینەی ئامادەبوان لەگەڵ ئەوە بوون، ریفراندۆم بكرێت‌و دواتر لەگەڵ بەغداد دانوستان بكرێت. لەوكاتانەدا كە ئەمریكا نامەكەی بۆ بارزانی نارد، ئێرانیش فشارەكانی لەسەر یەكێتیی توندكردەوە، وەفدێكی یەكێتیی بانگهێشتی تاران كران، لەوێ پەیامی توندیان پێدرا ئەگەر ریفراندۆم بكەن، ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتیان لێ دەسەندرێتەوە. مەلا بەختیار هەڕەشەكانی ئێرانی لە یەكێتیی، لە كۆبونەوەی لیژنەی باڵای ریفراندۆمدا خستەڕوو، محەمەد حاجی مەحمود سكرتێری حزبی سۆسیالیست لەوانەبوو كە پێشبینییەكەی بەوشێوەیە بوو" سەرباری هەڕەشەكان، شیعە یاخود بەدیاریكراوی "حەشدی شەعبی" شەڕی كورد ناكەن". مەلا بەختیار داوای دەكرد بڕیاری كۆتایی لەبارەی بەڕێوەچوون یان نەچوونی ریفراندۆم دوابخرێت بۆ دواین ساتەكان بۆ ئەوەی هەڵوێستی وڵاتانی ناوچەكە بەتەواوەتی بەدیار بكەوێت، ئەم قسانەشی دوای سەردانی وەفدی یەكێتیی هات بۆ تاران. هەر لەو رۆژەدا بوو، بافڵ تاڵەبانی كوڕە گەورەی جەلال تاڵەبانی سەردانی مەسعود بارزانی كرد‌و دوای گەڕانەوەی بە میدیاكانی یەكێتیی راگەیاند، ریفراندۆم ناكرێت‌و كورد قایل بووە بە پێشنیازەكانی ئەمریكا‌و هاوپەیمانەكانی، بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، لەو سەردانەدا بافڵ تاڵەبانی بەتوندی دەستی بارزانی گوشتیوە‌و داوای لێكردووە لەسەر بەڵێنی خۆی ریفراندۆمەكە نەكات، بارزانی بەڵێنی پێداوە، ئەمە هۆكارەكە بووە كە بافڵ دوای كۆبونەوەكە رایگەیاندووە ریفراندۆم ناكرێت. رۆژی 25ی ئەیلولی 2017 لەناو بارودۆخێكی خراپی ئابوری‌و سیاسی ناوخۆی هەرێمی كوردستان‌و لەژێر فشاری وڵاتانی ناوچەكە (ئێران، توركیا)‌و ناڕەزایەتی ئەمریكا‌و بەریتانیا‌و فەرەنسا‌و ئەڵمانیا‌و یەكێتی ئەوروپا، بارزانی‌و ئەوانەی پاڵپشتییان دەكرد، ریفراندۆمیان كرد، ریفراندۆمەكە لە چەند ناوچەیەكی كێشەلەسەر بەڕێوەچوو. بەپێی قسەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم رێژەی 72%ی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە بەشدارییان لە ریفراندۆمەكەدا كردووە، دهۆك بەرزترین ئاستی بەشداری‌و پارێزگای سلێمانی‌و هەڵەبجە كەمترین ئاشتی بەشدارییان تۆماركرد، بەوتەی كۆمسیۆن رێژەی زیاتر لە 92%ی بەشداربوان بە"بەڵێ" دەنگیاندا بۆ سەربەخۆیی كوردستان، ئەوكات جوڵانەوەی "نەخێر لەئێستادا" كە شاسوار عەبدولواحید سەرۆكایەتی دەكرد، دەیوت ساختەكاری لە ریفراندۆمەكەدا كراوە. بزوتنەوەی گۆڕان‌و كۆمەڵی ئیسلامی كە بەشدارنەبوون لەناو ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆمدا، لە رۆژی دەنگدانیاندا چونە پاڵ ریفراندۆمەكە‌و عومەر سەید عەلی رێكخەری گشتی بزوتنەوەی گۆڕان‌و عەلی باپیر ئەمیری كۆمەڵی ئیسلامی بە "بەڵێ" دەنگیاندا بۆ جیابونەوە لە عێراق. رۆژی 1ی ئۆكتۆبەر، ئەنجومەنی باڵای ریفراندۆم لە هەولێر بەسەرۆكایەتی مەسعود بارزانی كۆبووەوە‌و لە كۆبونەوەكەدا بڕیاردرا ناوی ئەنجومەنەكە بگۆڕدرێت بە "ئەنجومەنی سەركردایەتی سیاسی كوردستان، ئەنجومەنە نوێیەكە بڕیاریدا بەبێ هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم دەستبكرێت بە گفتوگۆ لەگەڵ بەغداد، بەڵام بەغداد رایگەیاند بەبێ راگەیاندنی هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم ئامادە نییە هیچ گفتوگۆیەكیان لەگەڵدا بكات، لەپاڵ ئەمەدا ئێران‌و توركیا سنورەكانی وشكانی‌و ئاسمانی خۆیان بەڕووی هەرێمدا داخست‌و دەستیان كرد بە ئەنجامدانی مانۆڕی سەربازی هاوبەش لەگەڵ هێزەكانی عێراقدا لەسەر سنورەكانی هەرێمی كوردستان. بەیانی رۆژی 25ی نۆڤێمبەر، دوای كارەساتەكانی 16ی ئۆكتۆبەرو لەدەستدانی رێژەی 51%ی خاكی ناوچە كێشە لەسەرەكان، دادگای فیدراڵی عێراق فەرمانێكی دەركرد‌و كاركردنی بە ئەنجامەكانی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان سڕكرد، هەرێم كە پێشتر لەسەر بانگەوازی ئایەتوڵا عەلی سیستانی گەورە مەرجەعی شیعەكان ئامادەیی خۆی بۆ دانوستان لەگەڵ بەغداد دەربڕی بوو، فەرمانەكەی دادگای فیدراڵی عێراقی پەسەندكرد‌و بەوەش قایل بوو بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامی ریفراندۆم لەپێناو دەستپێكردنەوەی دانوستان لەگەڵ عێراق هەڵگرتنی ئابلۆقە لەسەر دەروازە سنوری‌و فڕۆكەخانەكانی هەرێم.