درەو: راپۆرتی: هەڵۆ حەسەن چین وەك یاریزانێكی سەرەكی كە ئامادەیی جیهانی و ناوچەیی جیاوازی هەیە، بەردەوام بانگەشە بۆ پاراستنی ئاشتی و پێشخستنی گەشەپێدان و پەروەردەكردنی سیستەمێكی نێودەوڵەتی باشتری كردووە،پەرەسەندنی كاریگەریی نێودەوڵەتی و ناوچەیی چین كاریگەرییەكی بەرچاوی هەیە كە درێژدەبێتەوە بۆ هەرێمی كوردستانی عێراق،كورد چۆن (یاسای هاوسەنگی)، پەیوەندییەكانی لەگەڵ چیندا بەڕێوەدەبات و لە هەمان كاتدا پەیوەندییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانە تەقلیدییەكانی وەك ئەمریكا بپارێزێت؟، ڕۆڵی كورد و پێگەی كوردستان لە ڕێگای ئاوریشمی كۆندا چ بوو،پرۆژەی پشتێن و ڕێگای چین كاریگەری چ دەبێت لەسەر كورد؟ پڕۆژەی دەستپێشخەریی پشتێن و ڕێگا (BRI) پڕۆژەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کە لەلایەن چینەوە لە ساڵی 2013 دەستیپێکردووە، ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانی جیهانی و هاندانی گەشەی ئابوورییە لە سەرانسەری ئاسیا و دەرەوەی ئاسیا لە ڕێگەی تۆڕێکی بەرفراوانی پڕۆژەکانی ژێرخانی. بۆ کورد كەدابەشكراوى تورکیا، عێراق، ئێران، سوریایە، کۆمەڵێک دەرفەتی ناوازە دەخاتە ڕوو کە دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبێت لەسەر دیمەنی ئابووری کۆمەڵایەتیی،یەکێک لە سوودە هەرە دەستبەجێەکان بۆ ناوچە کوردستانییەکان دەتوانێ وەبەرهێنانی بەرچاو بێت لە ژێرخانی ئابووریدا. زۆرێک لە ناوچە کوردستانییەکان بەهۆی درێژخایەنی ململانێکان و ناسەقامگیری سیاسییەوە بەدەست بێ گەشەسەندنەوە دەناڵێنن. بە بەشداریکردن لە پڕۆژەی پشتێن و ڕێگای چین ئەم ناوچانە دەتوانن وەبەرهێنانی چینی بۆ دروستکردن و نوێکردنەوەی ڕێگاوبان و هێڵی ئاسن و ژێرخانی گرنگی دیکە كەڵك وەربگرن. باشترکردنی ژێرخانی پەیوەندییەکان لە ناو ناوچە کوردستانییەکان ئاسانکاری بۆ بازرگانی و جووڵەی کاڵا و خەڵک دەکات،هەروەها پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا دەتوانێت یارمەتی ناوچە کوردستانییەکان بدات کە بە شێوەیەکی کاریگەرتر تێکەڵ بە تۆڕە بازرگانییە جیهانییەکان ببن. بەبوون بە بەشێک لە ڕێگاکانی پڕۆژەی پشتێن و ڕێگا ناوچە کوردستانییەکان دەتوانن ببنە خاڵی ترانزێتی گرنگ بۆ جووڵەی کاڵا لە نێوان ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەوروپا. ئەم پێگەی ستراتیژییە دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی چالاکییە بازرگانییەکان، ڕەخساندنی هەلی کار و هەمەچەشنکردنی ئابووری. قەبارەی بازرگانیی نێوان چین حكومەتی هەرێم قەبارەی بازرگانی چین و حكومەتی هەرێم،ساڵانە بایی نزیكەی دوو ملیارو 500 ملیۆن دۆلار كاڵا لە چینەوە هاوردەی هەرێمی كوردستان دەكرێت. هەروەها چین بەم دواییانە وەبەرهێنانەكانی خۆی لە هەرێمی كوردستان زیادكردووە، دیارترینیان وەبەرهێنانی پێنج ملیار دۆلاری ئەو وڵاتەیە لە هەولێر كە كۆمەڵگەیەكی بازرگانی و نیشتەجێبوون و گەشتوگوزارییە،لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵدا قەبارەی بازرگانیی نێوان چین و عێراق گەیشتووەتە زیاتر 16.38 ملیار دۆلار. هەناردەی چین بۆ عێراق 4.93 ملیار دۆلارو هاوردەشی لە عێراق 11.45 ملیار دۆلار بوە،لە هەرێمی كوردستان 80 كۆمپانیای چینی كاری بازرگانی و وەبەرهێنانیشیان لە هەرێمی كوردستان كردووە هەپی ستی چین لە هەولێر پڕۆژەی هەپی ستی چین كە بە بەهای 5ملیار دۆلار و لەسەر ڕووبەری دوو هەزار دۆنم زەوی لەلایەن كۆمپانیای پەكینی چینەوە دروستدەكرێت، بەتەواوبوونی هەپی ستی لەهەولێر 8 هەزار هەلی كار دەڕەخسێنێت و ساڵانە توانای پێشوازیكردنی لە14 ملیۆن گەشتیار هەیە و شوێنی مانەوەی 80 هەزار كەسی تێدا دەبێ،هەپی ستی كە پرۆژەیەكی گەشتیاری چینە لە هەولێر سێیەم گەورەترین پڕۆژەی چینە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا-(هەپی ستی) لە ئێران و مالیزیا هەیە و سێیەم شوێنیش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەولێر دەبێت.. لە كاتی دەست بە كاركردن تیایدا تا تەواوبوونی، پێویستی بە 8 هەزار دەستی كار هەیە، پڕۆژەكە بە گشتی لە شاری یاری، ئەكواپارك، هۆتیل، شەقامی بازرگانی، ڤێلا، ئەپارتمانی گەورە، سەنتەری وەرزشی و ناوەندی خزمەتگوزاری پێكدێت، لەگەڵ خزمەتگوزارییەكانی وەك سوپەرماركێت، نەخۆشخانە، قوتابخانە و چەندین خزمەتگوزاری تریش لەخۆ دەگرێت،هەڵكەوتەی جوگرافیی پڕۆژەكە كەوتووەتە باكووری ڕۆژئاوای هەولێر لەنێوان رێگەی هەولێر و دهۆك و نێوان هەردوو گوندی دارەبەن و ئاشۆكان. هەرچەندە حكومەتی هەرێم شوێنی دروستكردنی هەپی ستی بۆ چنیەكان دابین كردبوو كە: ( لە خەبات یاخود رێگەی هەنارە و گڕاو، یان لە شێخ توراب، رێگەی كۆیە بیكەن، بەڵام كۆمپانیای پەكینی چین بەحكومەتی هەرێمیان وتبوو: بە جی پی ئێس لەلایەن چینەوە ئەو شوێنە دیاری كراوە، چونكە ئەو شوێنە لە فڕۆكەخانە و هەردوو شەقامی 120ی و 150 مەتری نزیكە   كورد لە ڕێگای ئاوریشمی كۆنی چیندا ڕێگای ئاوریشمی كۆن، كە تۆڕێكی بازرگانی مێژوویی بوو لە چینەوە تا دەریای ناوەڕاستى بەیەكەوە دەبەستەوە. ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری لەسەر ئەو ناوچانەی كە بەسەریدا تێپەڕیبوو،خۆشگوزەرانی بۆ ناوچەكانی سەر ڕێگاكەی هێنایە ئاراوە، بووە هۆی دروستكردنی شوێنی نیشتەجێبوون و خزمەتگوزارییەكان و دامەزراندنی سیستەمێكی بازرگانی گەشەسەندوو،لە دەرەوەی ئابووری، ڕێگای ئاوریشمی كۆن ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو لە یەكگرتنی كۆمەڵگاكاندا. وەك خاڵی كۆبوونەوەی خەڵك و بازرگانانی وڵاتانی جۆراوجۆر پەیوەندی كۆمەڵایەتی و ئاسانكاری بۆ موزایەدە و كارلێككردن هەروەها ئاڵوگۆڕی كولتووری بەدرێژایی ڕێگای ئاوریشمی كۆن ، كارە هونەریەكان، كاری دەستی، تابلۆ، مۆسیقا و زانیاری لەسەر كولتوورە جیاوازەكان ئەمەش تابلۆیەكی دەوڵەمەندی میراتی كولتووری دروستكرد كە سنوورەكانی تێپەڕاند،بڵاوبوونەوەی ئایین یەكێكی دیكە لە دەرئەنجامەكانی بوونی ڕێگای ئاوریشمی كۆن بوو. ئاسانكاریی كرد بۆ بڵاوبوونەوەی ئایینەكانی وەك مەسیحی، ئیسلام، هیندۆسی و زەردەشتی بۆ خاكی نوێ، بەشداری كرد لە فرەچەشنی ئایینی و سینكریتیزم بە درێژایی ڕێگاكەی،ڕێگای ئاوریشمى كؤن دوو ڕێگای سەرەكی لەخۆگرتبوو: ڕێگای وشكانی: دابەشكراوە بەسەر ڕێگایەكی باكوور كە لە هاویندا بەكاردەهێنرا و ڕێگایەكی باشوور كە لە زستاندا بەكاردەهێنرا، ئەم ڕێگایانە زۆرترین بازرگانییان پێوەكرا و بنەمای میراتی مێژوویی قووڵی ڕێگای ئاوریشمیان پێكهێنا ڕێگای دەریا: لە (سەردەمی شانشینی هان )، دامەزرا، شۆڕشێكی گەورەی لە بازرگانی نێوان چین و ڕۆمادا كرد، هیندستان و باشووری ئاسیا و باكووری ئەفریقا و دەریای سووری بەیەكەوە گرێدا ڕێگای ئاوریشمی كۆن بۆ كورد بایەخێكی بێئەندازەی هەبوو، ڕۆڵێكی گرنگی هەبوو وەك ڕێڕەوێكی بازرگانی و پردێكی ڕۆشنبیری كە كاریگەری زۆری لەسەر گەشەسەندنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیریی هەبوو،كوردستان كەوتە بەردەم چالاكییە بازرگانییە گەشەسەندووەكانی نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. ئەمەش بووە هۆی گەشەسەندنی ناوەندە بازرگانییەكان و بازاڕەكان، دەرفەتی ئابووری و خۆشگوزەرانی بۆ دانیشتوانی ناوچەكە دروستكرد،پێگەی ستراتیژی كوردستان بەدرێژایی رێگای ئاوریشم، وەك ناوەندێكی بازرگانی چارەنووسساز جێگیر كرد، ئەمەش ئاسانكاری بۆ ئاڵوگۆڕی كاڵا و بیرۆكە لە نێوان شارستانییەتە جیاوازەكاندا كرد. پێگەی خاكی كورد وەك یەكتربڕكێی ڕێگا بازرگانییەكان ڕێگەی پێدا كە سوود لە ڕۆیشتنی كاڵا و كولتوورە جۆراوجۆرەكان وەربگرێت كە بە خاكەكەیدا تێدەپەڕین ڕێگای ئاوریشم ڕۆڵێكی سەرەكی بینی لە داڕشتنی دیمەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتووری كوردستان.   ڕێگای ئاوریشمی كۆن داهاتێكی زۆری هەبوو بۆ ئەو دەوڵەتانەی پێدا تێپەڕدەبوو، ناوچە كوردیەكانیش یەكێك بوو لەو ناوچانەی كە ئەم ڕیگەیەی پێدا گوزەردەكرد، بووە سەرچاوەیەكی داهاتێكی زۆری بۆ میرنشینە كوردەكان،لەدوای لاوازبونی عەباسیەكان كە خەلیفەكانیان نەیانتوانی چیتر كۆنتڕۆڵی ناوچە دوورە دەستەكان بكەن بەتایبەت ناوچە شاخاویەكانی باكور، هەر لە ناوچەكانی باكور (ئورمیە) میرنشینێكی كوردی دروستكرا بە ناوی (صدقیە) 770-827ز، لە دەشتاییەكانی "شارەزوریش" (عیشانیەكان) دەستیان بەسەر ناوچەكەدا گرت 912–961ز ، زیاتریش دوای لاوازتربوونی بنەماڵەی عەباسیەكان ڕێگەی بۆ بنەماڵەی "بوەیهی" 934ز خۆشكرد كە عەباسیەكان ببەزێنن ئەمەش هەلی بۆ بنەماڵە كوردیەكان ڕەخساند كە خۆبەرێوەبەری ڕابگەیەنن، بە هاتنی "سەلجوقیەكان" و تێكشكاندنی "بوەیهیەكان" ناوچە كوردیەكان زیاتر ئۆتۆنۆمیان وەرگرت و چەندین حوكمەت دروست بوون لە ژێر دەسەڵاتی "سەلجوقیەكان"دا تەنانەت لە دەرەوەی ناوچە كوردیەكانیش دەسەڵاتدرا بە كوردەكان بۆ نمونە حوكمەتی (شوانكارەیی) كە فەرمانڕەوایەتی هەرێمی "فارسیان" دەكرد، سنوری دەسەڵاتی میرنشینە كوردیەكان هەر لە باشوری دەریای قەزوین درێژدەبۆوە تا دەریای عەرەب لە چوارچێوەی ئەم سنورەدا 3 هێڵی سەرەكی بازرگانی پێداتێپەڕدەبوو بەجۆرێك شادەماری ڕێگەی ئاوریشمی كۆن بە ژێر دەسەڵاتی كوردیدا تێپەڕ دەبوو، میرنشینە كوردیەكان بەتایبەت"صدقیە،عیشانیەكان،سالاریەكان،هەزەبانی،ڕەوادی،شەدادی،حەسنەوی، شوانكارەیی"، داهاتێكی زۆریان بەم ڕێگانە كۆكردۆتەوە هەر لە باج وەرگرتنەوە لە قافڵە بازرگانیەكان یاخود داهاتی كاروانسەرا و بازاڕەكانی ناو شارە كوردیەكان، هەروەها كوردستان ناوچەیەكی ستراتیژی بوو بۆ ڕێگەی ئاوریشمی چین وناوچەیەكی هەستیاريش بوو بەهۆی سەختی و شاخاوی ناوچەكەوە. پەیوەندی نێوان كورد و چین پەیوەندی نێوان كورد و چین فرەلایەنە و ڕەهەندە ئابووری و سیاسی و كولتوورییەكان لەخۆدەگرێت،كارلێكەكانی چین لەگەڵ كورد لەچوارچێوەی بەرژەوەندییە جیۆپۆلەتیكی و ئابوورییە فراوانەكانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەخۆدەگرێت. سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرژەوەندی سەرەكی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەوری دەستەبەركردنی سەرچاوەكانی وزە و فراوانكردنی كاریگەرییە ئابوورییەكەی دەسوڕێتەوە، پڕۆژەی ژێرخانی و پاراستنی پەیوەندی سەقامگیر لەگەڵ یاریزانە سەرەكییەكانی ناوچەكە.سیاسەتی دەرەوەی چین لە ناوچەكەدا بە بنەماكانی دەستوەرنەدان و هاوكاری ئابووری لەخۆدەگرێت. ئاسایشی وزە چین زۆر پشت بە هاوردەكردنی نەوت دەبەستێت، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش سەرچاوەیەكی زۆر گرنگی وزەیە. دەستەبەركردن و دابینكردنی سەقامگیری نەوت و گاز نیگەرانییەكی سەرەكییە بۆ سیاسەتی دەرەوەی چین، كاریگەری لەسەر كارلێكەكانی لەگەڵ وڵاتانی جۆراوجۆری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. چۆنگمان چاوی لە غازی كوردستانە وەستانی هەناردنی نەوتی هەرێمی كوردستان زیاتر لە ساڵێكی تێپەڕ كرد،كە هاوكات وەستانی هەناردن و كەمبوونەوەی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان زیان بە كۆمپانیا ئەمەریكییەكان گەیاندوە، كە چانس و هەلی كاركردنیان لە ناوچەكانی تری عێراق بۆ بەرژەوەندیی چین و رووسیا لە دەست داوە،مانگی رابردوو عێراق گرێبەستی پەرەپێدان و وەبەرهێنانی لە كیڵگەیەكی رۆژهەڵاتی بەغدای بە گرووپی كۆمپانیاكانی "چۆنگمان"ی چینی بۆ نەوت و غازی سروشتی دا، جیا لەوە كۆمەڵە كۆمپانیاكانی "یونایتید ئینێرجی"ی چینی گرێبەستی وەبەرهێنانی لە كێڵگەی فاو لە بەسرە بردەوە، كۆمپانیای "جیۆ جید"ی چینیش گرێبەستی پەرەپێدانی كێڵگەی زرباتییەی نەوت و غازی لە پارێزگەی واست بردەوە، دوای ئەوە كیڵگە نەوتی و غازییەكانی ناوچەی فوراتی ناوەڕاست بە گرووپی "چۆنگمان" دا و كۆمپانیای "چینهواش" گرێبەستی وەبەرهێنانی لە كێڵگەیەك لە پارێزگای موسەنا بردەوە، كە ئەویش كۆمپانیایەكی چینییە، جیا لەوانە چەند كێڵگەیەكی تر بە كۆمپانیاكانی چین دراون،وەرگرتنی ئەو گرێبەستانە لەلایەن كۆمپانیا چینییەكان، سەركەوتێكی گەورەیە بۆ پەكین لەسەر حیسابی كۆمپانیا ئەمەریكییەكان، هەرێمی كوردستانی عێراق لە دڵی ململانێیەكی فرەڕەهەندی دەسەڵاتدایە لەسەر غازی سروشتی، لە ئەنجامی ئەو یەدەگە زەبەلاحەی كە خاوەنییەتی، كە بە نزیكەی 200 ترلیۆن پێی سێجا مەزەندە دەكرێت. ئەم ململانێیە كاریگەریی ئەو هۆكارە سیاسی و ئابووری و جیۆپۆلەتیكیانەی لەسەرە دیمەنی ناوچەیی و نێودەوڵەتی،ئەمەریكیەكان هاوشێوەی عێراق نایانەوی كۆمپانیا رووسی و چینیەكان بگەنە هەرێمی كوردستانیش بەتایبەت گرووپی كۆمپانیاكانی "چۆنگمان"ی چین خواستێكی زۆری هەیە بۆ پەرەپیدان و وەبەرهێنانی غازی سروستی كوردستانیش   دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا(BRI) دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، پڕۆژەی ژێرخانی جیهانی و گەشەپێدانی ئابووری چین، بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست درێژدەبێتەوە، چین بە وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و تۆڕەكانی گواستنەوە و پڕۆژەكانی وزە، ئامانجی بەرزكردنەوەی پەیوەندی و یەكگرتنی ئابوورییە لە سەرانسەری ناوچەكەدا سیاسەتی دەستوەرنەدان چین پابەندە بە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە كاروباری ناوخۆی وڵاتانی دیكە. ئەم پرەنسیپە ڕێبازی خۆی بۆ پرسی كوردیش دەگرێتەوە، بەو پێیەی خۆی لە لایەنگری لە پەیوەندییە ئاڵۆز و زۆرجار مشتومڕاوییەكانی نێوان كورد و حكومەتەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا بەدوور دەگرێت بازرگانی و وەبەرهێنان چین لە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خەریكی بازرگانی و وەبەرهێنانە، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. لە هەرێمی كوردستانی عێراق كۆمپانیا چینییەكان وەبەرهێنانیان لە كەرتە جیاوازەكانی وەك وزە، بیناسازی، و پەیوەندییەكان لەكاردان پڕۆژەكانی وزە: كۆمپانیاكانی وزەی چینی بەشدارن لە گەڕان و بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستانی عێراق پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری: كۆمپانیاكانی بیناسازی چین بەشدارن لە پەرەپێدانی ژێرخانی وەك ڕێگاوبان و پرد هاوبەشی ئابووری هاوبەشییە ئابوورییەكانی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆرجار ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتە ناوەندیەكان دەگرێتەوە نەك قەوارە ناوچەییەكانی وەك حكومەتی هەرێمی كوردستان. بەڵام سوودە ئابورییەكانی ئەم هاوبەشیانە بۆ ناوچە كوردستانییەكان درێژدەبێتەوە، بەتایبەتی لە وڵاتانی وەك عێراق – هەرێمی كوردستانی عێراق. پەیوەندی دیپلۆماسی چین پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكانی توركیە، ئێران، عێراق و سوریا دەپارێزێت. كارلێكەكانی لەگەڵ كورد دەچێتە چوارچێوەی ئەم پەیوەندییە دیپلۆماسییە فراوانترانە توركیە: چین بەردەوامی و بەهای هاوبەشی ستراتیژی خۆی لەگەڵ توركیە دەدات، هەروەها توركیە یاریزانێكی گرنگە لە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا. بە لەبەرچاوگرتنی نیگەرانییەكانی توركیە سەبارەت بە پرسی كورد، چین بە وردی پەیوەندییەكانی بەڕێوەدەبات ئێران: ئێران كە شوێنی دانیشتووانێكی زۆری كوردە، هاوبەشێكی دیكەی سەرەكی چینە، بەتایبەتی لە بواری وزە و بازرگانیدا. پشتیوانی چین بۆ ئێران لە كۆڕبەندە نێودەوڵەتییەكان، سەرەڕای سزاكانی ڕۆژئاوا، جەخت لەسەر سروشتی ستراتیژیی پەیوەندییەكانیان دەكاتەوە عێراق: لە عێراق، چین كار لەگەڵ هەردوو حكومەتی ناوەندی و حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكات، بۆ هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكانی بۆ پاراستنی سەقامگیری و هاوكاری ئابووری سوریا: چین پشتیوانی لە حكومەتی سوریا دەكات و جەخت لەسەر پێویستی گەیشتن بە چارەسەرێكی سیاسی بۆ ململانێی سوریا دەكاتەوە. هەڵوێستی ئەو وڵاتە لەمەڕ پرسی كورد لە سووریا لەگەڵ سیاسەتی بەرفراوانتری دەستوەرنەدان یەكدەگرێتەوە نیگەرانییە ئەمنییەكان چین نیگەرانە لە تیرۆر و توندڕەوی، ئەم نیگەرانییە درێژدەبێتەوە بۆ ناوچە كوردیەكان، هاوكاری چین لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا، گوزارشت لە خواستی چین دەكات بۆ ڕێگریكردن لە ناسەقامگیری كە ڕەنگە كاریگەری لەسەر ئاسایشی وڵاتەكەی هەبێت لەئایندەدا.بەتایبەت پرسی چەكدارانی ئویگور لە سوریا كارلێكی كولتووری و كۆمەڵایەتی ئاڵوگۆڕی كلتوری ئاڵوگۆڕە كولتوورییەكانی نێوان چین و ناوچە كوردیەكان بە بەراورد بە كارلێكەكانی چین لەگەڵ بەشەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سنووردارە. بەڵام هەوڵ هەیە بۆ پێشخستنی لێكتێگەیشتنی یەكتر لە ڕێگەی ئاڵوگۆڕی ئەكادیمی و بەرنامەی زمان و بۆنە كولتوورییەكان پەروەردە و ڕاهێنان زانكۆكانی چین سكۆلەرشیپ پێشكەش بە خوێندكارانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن، لەنێویاندا كورد، بۆ ئەوەی لە چین بخوێنن. ئەم ئاڵوگۆڕە پەروەردەییە یارمەتیدەرە بۆ دروستكردنی پەیوەندی نێوان تاكەكان و بەرەوپێشبردنی تێگەیشتنێكی باشتر لە كولتوور و كۆمەڵگەی چینی هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكان چین لەبەردەم ئالینگاری هاوسەنگكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتە ناوەندییەكانی توركیا، ئێران، عێراق و سوریا لە هەمان كاتدا مامەڵە لەگەڵ ناوچە كوردییەكان دەكات. سیاسەتی دەستوەرنەدان یارمەتیدەرە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم داینامیكە ئاڵۆزانە، بەڵام ململانێ بەردەوامەكان و ناسەقامگیری ناوچەیی مەترسی لەسەر وەبەرهێنان و بەرژەوەندییەكانی دروست دەكەن گرژییە جیۆپۆلیتیكییەكان دیمەنی جیۆپۆلەتیكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پڕە لە گرژی، هەروەها پەرەسەندنی پەیوەندییەكانی چین،پێویستی بە دیپلۆماسییەكی ورد هەیە. پرسەكانی وەك بزووتنەوەی سەربەخۆیی كورد و ململانێ ناوچەییەكان پێویستیان بە ڕوانگەیەكی ورد هەیە بۆ نە تێوەگلاون لە ململانێ ناوخۆییەكان،پێدەچێت دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگای چین و دیپلۆماسیەتی ئابوری كاریگەری خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچە كوردییەكانیشەوە فراوانتر بكات. بەردەوامبوونی وەبەرهێنان لە ژێرخانی ئابووری و وزە و بازرگانیدا پەیوەندییە ئابوورییەكان بەهێزتر دەكات، لە هەمان كاتدا هەوڵە دیپلۆماسییەكان ئامانجیان دەستەبەركردنی سەقامگیری و هاوكارییە.پەیوەندی چین لەگەڵ كورد درێژكراوەی پەیوەندییە بەرفراوانەكەی لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كە بەرژەوەندی ئابووری و ئاسایشی وزە و پراگماتیزمی دیپلۆماسی پاڵپشت دەكات. لە كاتێكدا كە سیاسەتی دەستوەرنەدانی چین، ڕێبازی خۆی لە پرسی كورد پێكدەهێنێت، وەبەرهێنان و كارلێكەكانی لە ناوچە كوردنشینەكاندا ڕەنگدانەوەی پەرەسەندنی ئامادەبوونە. گەیشتن بە هاوسەنگی لە پەیوەندی لەگەڵ حكومەتە ناوەندەكان و قەوارە ناوچەییەكان تا ئێستاش تەحەدایەكی گەورە ماوەتەوە، لەكاتێكدا چین هەوڵدەدات كاریگەرییەكانی فراوانتر بكات و بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەیەكی ئاڵۆز و دینامیكیدا مسۆگەر بكات كورد و پشتێن و ڕێگا   دەستپێشخەرییەكانی پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەكەم لە پەیوەندییە بەرفراوانەكانی چین لەگەڵ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست. لە كاتێكدا ناوچە كوردستانییەكان خۆیان ڕاستەوخۆ بەشێك نین لە دەستپێشخەرییەكانی پشتێن و ڕێگا، بەڵام پرۆژەی ژێرخانی و هاوبەشی ئابووری لە وڵاتانی وەك توركیە، ئێران، عێراق و سوریا كاریگەرییان لەسەر ناوچە كوردییەكان و داینامیكی جیۆپۆلەتیكی ناوچەكە دەبێت. بۆنمونە: دەرفەتی ئابووری و پەیوەندی بەرزكردنەوەی ژێرخانی ئابووری دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ئامانجی بەرزكردنەوەی پەیوەندییە لە ڕێگەی پڕۆژەكانی ژێرخانی وەك ڕێگاوبان، هێڵی ئاسن، بەندەر و وزە. لە كاتێكدا زۆربەی ئەم پڕۆژانە لە وڵاتانی وەك توركیا، ئێران و عێراقدا چڕبوونەتەوە، بەڵام تەواوكردنیان دەتوانێت تۆڕەكانی گواستنەوە و ڕێڕەوی بازرگانی باشتر بكات كە ناڕاستەوخۆ سوودی بۆ ناوچە كوردستانییەكان هەبێت گواستنەوە: باشتركردنی ژێرخانی گواستنەوە ئاسانكاری دەكات بۆ جوڵەی كاڵا و خەڵك، ئەمەش دەتوانێت گەشەی ئابووری و یەكگرتنی ناوچەیی بەرز بكاتەوە گەیاندنی وزە: پڕۆژەی وزە، لەوانەش بۆری نەوت و گاز، ئاسایشی وزە بەرز دەكەنەوە و هاوكاری ئابووری بەرەوپێش دەبەن. یەدەگی گەورەی نەوت لە كوردستان ت بازرگانی و وەبەرهێنان گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە بازرگانی و وەبەرهێنان دەتوانێت دەرفەت بۆ گەشەپێدانی ئابووری و وەبەرهێنانی دەرەكی لە ناوچە كوردستانییەكان بە تایبەت لە كەرتەكانی وەك وزە و بیناسازی و پەیوەندییەكان بخوڵقێنێت وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی دەرەكی: كۆمپانیا چینییەكان كە بەشدارن لە پرۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوبان دەتوانن هەلی وەبەرهێنان لە خاكە كوردییەكان بكۆڵنەوە، ئەمەش بەشدارە لە ڕەخساندنی هەلی كار و پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری رێگای بازرگانی: پەرەپێدانی ڕێڕەو و ڕێڕەوی بازرگانی نوێ لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا ڕەنگە ئاسانكاری بكات بۆ زیادكردنی بازرگانی نێوان هەرێمە كوردییەكان و وڵاتانی دراوسێ، هەروەها لەگەڵ چین كاریگەرییە جیۆپۆلیتیكییەكان سەقامگیری ناوچەیی بەرزكردنەوەی پەیوەندی و گەشەپێدانی ئابووری كە لەلایەن دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگاوە بەرەوپێش دەچێت، دەتوانێت بەشداربێت لە سەقامگیری ناوچەكە لەڕێگەی چارەسەركردنی جیاوازییە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان و بەرزكردنەوەی هاوكاری لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا. بەڵام ڕەنگە گرژی و ململانێی جیۆپۆلەتیكی لە ناوچەكەدا ئاستەنگ بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە دروست بكات ناوچە جێناكۆكەكان: ناوچە كوردنشینەكان بە تایبەت لە عێراق و سوریا و توركیە كەوتوونەتە ئەو ناوچانەی كە بەهۆی ململانێكان و ناسەقامگیری سیاسییەوە زیانیان بەركەوتووە. پڕۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا لەوانەیە لەم جۆرە ژینگانەدا ڕووبەڕووی مەترسی ئەمنی و تەحەدای لۆجستی ببنەوە هاوكاری نێوان سنوورەكان: دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا هاندەری هاوكاری ئابووری سنوور بەزاندن و یەكگرتنە، كە دەتوانێت گرژییەكان كەم بكاتەوە و هەوڵەكانی بنیاتنانی ئاشتی لە نێوان وڵاتانی دراوسێدا بەرز بكاتەوە، لەوانە ئەوانەی دانیشتووانی كوردیان هەیە پەیوەندی دیپلۆماسی بەشداریكردنی چین لە پڕۆژەكانی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا كاریگەری لەسەر پەیوەندییە دیپلۆماسییەكانی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاستدا دەبێت، لەوانە ئەو وڵاتانەی كە ژمارەی دانیشتووانی كوردیان زۆرە. هەڵوێستی چین لەمەڕ پرسە ناوچەییەكان، وەك ئۆتۆنۆمی كورد و بزووتنەوەكانی سەربەخۆیی، ڕەنگە لە ژێر كاریگەری بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و ڕەچاوكردنی دیپلۆماسییدا بێت هاوسەنگكردنی بەرژەوەندییەكان: ڕەنگە سیاسەتی دەستوەرنەدان لە چین ڕێبازی خۆی بۆ پرسە سیاسییە هەستیارەكان كە پێكهاتە كوردییەكان تێیدا بەشدارن، دیاریدەكات بەو پێیەی هەوڵدەدات سەقامگیری و پەیوەندییە ئەرێنییەكان لەگەڵ وڵاتان بپارێزێت هێزی نەرم و كاریگەری: وەبەرهێنانە ئابوورییەكانی چین و پڕۆژەی ژێرخانی لەژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دەتوانێت هێزی نەرم و كاریگەری خۆی لە ناوچەكەدا بەرز بكاتەوە، ئەمەش ڕەنگە كاریگەری لەسەر داینامیكی سیاسەتی كوردی و جیۆپۆلەتیكی ناوچەیی هەبێت ئاڵوگۆڕی ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی لە كاتێكدا دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پلەی یەكەم گرنگی بە پەرەپێدانی ئابووری و ژێرخانی دەدات، هەروەها كاردەكات بۆ پێشخستنی ئاڵوگۆڕی كولتووری لە نێوان وڵاتانی بەشداربوودا. ئەو كارلێكە كولتووریانەی كە دەستپێشخەرییەكە ئاسانكاری بۆ دەكات، ڕەنگە بەشدار بن لە زیادبوونی لێكتێگەیشتن و هاوكاری نێوان پێكهاتەكانی چینی و كورد بەرنامەی پەروەردەیی و ڕۆشنبیری دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا پاڵپشتی لە دەستپێشخەرییەكانی وەك ئاڵوگۆڕی ئەكادیمی، بەرنامەی زمان و بۆنە كولتوورییەكان دەكات، كە دەتوانن لێكتێگەیشتنی یەكتر بەرز بكەنەوە و پەیوەندییەكانی نێوان چین و ناوچە كوردستانییەكان پتەوتر بكەن گەشتیاری: ڕەنگە شوێنەوارە كولتوورییەكان لە ناوچە كوردنشینەكاندا سوودمەند بن لە زیادبوونی گەشتیاری كە لە ئەنجامی باشتربوونی ژێرخانی و پەیوەندیكردن لە ژێر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دروست دەبێت، كە بەشدارە لە ئابوورییە ناوخۆییەكان و هەوڵەكانی پاراستنی كولتووری لە كاتێكدا ناوچە كوردییەكان خۆیان بەشێكی ڕاستەوخۆی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا نین، بەڵام پڕۆژە ئابووری و ژێرخانیەكانی چین لە وڵاتانی وەك توركیە و عێراق و سوریا و ئێران كاریگەری لەسەر ناوچە كوردییەكان و دینامیكی جیۆپۆلەتیكی فراوانتر لە ناوچەكەدا هەیە. گرنگیدان بە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا بە پەیوەندی و بازرگانی و وەبەرهێنان، هەم دەرفەت و هەم تەحەددا بۆ ناوچە كوردستانییەكان دەخاتەڕوو، گەشەسەندنی ئابووری و پەیوەندییە جیۆپۆلەتیكییەكانیان و ئاڵوگۆڕە كولتوورییەكانیان لەگەڵ چین و وڵاتانی دراوسێ،ئایندەی پەیوەندییەكانی كورد و چین لە ژێر كاریگەری فاكتەرە جۆراوجۆرەكاندایە، لەوانە بەرژەوەندی ئابووری، داینامیكی جیۆپۆلەتیك، سەقامگیری ناوچەیی، ئاڵوگۆڕی كولتووری. لە كاتێكدا كە دەرفەتی هاوكاری لە نێوان پێكهاتە كوردییەكان و چین هەیە، تەحەددا و نادڵنیاییەكانیش هەن، بە تایبەت لە چوارچێوەی ململانێی ناوچەیی و ئاڵۆزییە سیاسییەكان. سەرچاوەكان: ڕاپۆرتی بانکی جیهانی BRI](https://www.worldbank.org/en/topic/regional-integration/brief/belt-and-road-initiative) بانکی گەشەپێدانی ئاسیا- ADB  (https://www.adb.org/publications/asia-infrastructure-needs)   وتارەکانی شی جینپینگ لەسەر دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا، تێڕوانینێک بۆ دیدگا و ئامانجەکانی چین  (http://www.xinhuanet.com/english/2017-05/14/c_136282982.htm) طريق الحرير والحزام .. خطوط الرمال المتحركة .. هل يلامس كوردستان https://almasra.iq/35657/ Baghdad plans to link China’s Belt and Road with Iraq’s Development Road https://www.iraqinews.com/iraq/baghdad-thinks-of-linking-chinas-belt-and-road-with-iraqs-development-road/ پەیوەندییەكانی چین و هەرێمی کوردستان و كاریگەریی لە سەر دۆزی كورد د. ڕێبوار ڕەئووف ساڵح https://www.centerfs.org/the-indian-language-the-hierarchy-of-kurdistan-and-the-language-of-the-kurdistan-region/ د. مۆردیچای چازیزەی  پرسی کورد لە سیاسەتی دەرەوەی چین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا”، و/ هاوڕێ حەسەن حەمە    

شیكاری: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە و ناحییەکانی سیروان و هەورامان) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 یەکێتی پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بە ڕێژەی (32%)ی دەنگەکان بەدەست هێناوەو (12) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت. 🔹 نەوەی نوێ بە پلەی دووەم دێت و (102 هەزار و 922) دەنگی بە ڕێژەی (28%) بەدەستهێناوەو (10) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 پارتی سێیەم بووەو (51 هەزار و 414) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (28%)ی دەنگەکانی بەدەستهێناوەو (5) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 کۆمەڵ بەبێ ئەوەی لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبێت چوارەم بووەو (39 هەزار و 781) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (11%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوەو (4) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 بزوتنەوەی گۆڕان بەبێ ئەوەی لە بازنەی (3)ی هەڵەبجە کاندیدی هەبێت، پێنجەم بووەو (17 هەزار و 846) دەنگ و نزیکەی ڕێژەی (5%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەست هێناوەو (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 یەکگرتوو بەبێ ئەوەی لە سێ بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبێت شەشەم بووەو (15 هەزار و 852) دەنگ و زیاتر لە ڕێژەی (4%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانی بەدەستهێناوەو (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی بەردەکەوێت. 🔹 سەربەخۆو لایەنەکانی دیکە (22 هەزار و 283) دەنگ و ڕێژەی (6%)ی دەنگەکانی سنوری پارێزگای سلێمانیان بەدەست هێناوەو (2) کورسی پەرلەمانیان بەردەکەوێت و (2) کورسی کۆتا بۆ مەسیحی و پێکهاتەی تورکمان تەرخان دەکرێت. یەکەم؛ پارێزگای سلێمانی لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت پێش کۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت و دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی پارێزگای سلێمانییە، کە (36 کورسی) گشتی  و (2) کۆتا بۆ پێکهاتەکانی (تورکمان و مەسیحی) تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای پێکدێت لە قەزای ناوەندی سلێمانی و (شارباژێڕ، ماوەت، قەرەداغ، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، پشدەر، ڕانیە، دوکان، کەلار، دەربەندیخان، کفری و چەمچەماڵ) و ناحیەکانی سنوری پارێزگا و قەزاکان. بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای سلێمانی (477) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (2 هەزار و 364) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای سلێمانی دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای سلێمانی بریتییە لە (ملیۆنێک 78 هەزار و 687) دەنگدەر، بەشێوەیەک (ملیۆنێک و 3 هەزار و 772) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (74 هەزار و 915) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. دووەم؛ بازنەی پارێزگای سلێمانی لە دوا هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی و هەڵەبجەو سەرجەم قەزاکان کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون، ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی یەکەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی نیشتمانی کوردستان و بزوتنەوەی گۆڕان) پلەی یەکەمییان گرتووە و (141 هەزار و 660) دەنگیان بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (36%). -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدا بووەو (106 هەزار و 318) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (27%). -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدا بووەو (54 هەزار و 891) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی (14%). -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدا بووەو (44 هەزار و 639) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی سەروو (11%). -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدا بووەو (22 هەزار و 876) دەنگی بەدەستهێناوە بە نزیکەیی (6%). -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو پلەی شەشەمیان گرتووە و (16 هەزار و 885) دەنگیان بەدەستهێناوە بە رێژەی زۆرتر لە (4%). -    پارتی سۆسیالست دیموکراتی کوردستان پلەی حەوتەمی گرتووە و (2 هەزار و 749) دەنگی بەدەستهێناوە بە رێژەی کەمتر لە (1%). خشتەی یەکەم 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەندی هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) بەپێی دەرەنجامەکانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (10/10/2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە)) کە لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەشێک بووە لە بازنەی (3)ی سنوری پارێزگای سلێمانی ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی دووەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکگرتووی ئیسلامی پلەی یەکەمی گرتووە و (7 هەزار و 24) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی و گۆڕان) پلەی دووەمیان گرتووە و (5 هەزار و 228) دەنگیان بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی سێیەمدا بووەو (4 هەزار و 858) دەنگی بەدەستهێناوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی چوارەمدا بووەو (3 هەزار و 477) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ پلەی پێنجەمی گرتووە و (3 هەزار و 396) دەنگی بەدەستهێناوە. خشتەی دووەم 3.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران (10/10/2021) لە سنوری پارێزگای سلێمانی (بەبێ پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) بەگوێرەی ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران لەسەر ئاستی گشتی سنوری پارێزگای سلێمانی کە دابەشی سەر (5) بازنەی هەڵبژاردن کرابوون (بەبێ دەنگی لایەنەکانی لە پارێزگای هەڵەبجەو ناحیەکانی سیروان، خورماڵ و هەورامان) لە بازنەی (3)ی پارێزگای سلێمانی ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی سێیەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی بزوتنەوەی گۆڕان کە هاوپەیمانیان هەبوو) پلەی یەکەمی گرتووە و (118 هەزار و 586) دەنگی بەدەستهێناوە بە ڕێژەی (32%) و لەسەر ئەم بنەمایە (12) کورسی گشتی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت کۆی (36) کورسی گشتی پارێزگەکە. -    نەوەی نوێ لە پلەی دووەمدایە بە (102 هەزار و 922) دەنگ و بە رێژەی (28%). لەسەر ئەم بنەمایە و بەپێی سیستمی نوێی هەڵبژاردن بۆ خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان (10) کورسی پارێزگاکەی بەردەکەوێت. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی سێیەمدایەو (51 هەزار و 414) دەنگی هەیە بە رێژەی (14%) و (5) کورسی پارێزگای سلێمانی بۆ پەرلەمانی کوردستان بەردەکەوێت. -    کۆمەڵی دادگەری کە لە (3) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی چوارەمدایەو (39 هەزار و 781) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (11%) و (4) کورسی پەرلەمانی کوردستانی لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی بەردەکەوێت. -    بزوتنەوەی گۆڕان (بە بێ ژمارەی دەنگەکانی یەکێتی نیشتمانی کە هاوپەیمانیان هەبوو) و لە (4) بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی پێنجەمدایەو (17 هەزار و 846) دەنگی هەیە بە ڕێژەی نزیک لە (5%) و (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی کوردستانی لەسەر ئاستی بازنەی پارێزگای سلێمانی بەردەکەوێت. -    یەکگرتووی ئیسلامی تەنها لە دوو بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی هەبووەو لە پلەی شەشەمدایەو (15 هەزار و 852) دەنگی بەدەستهێناوە بە زۆرتر لە ڕێژەی (5%)ی گشتی دەنگەکان و (1 بۆ 2) کورسی پەرلەمانی کوردستانی بەردەکەوێت . -    لە چوار بازنەی هەڵبژاردن کاندیدی سەربەخۆ هەبووەو لەگەڵ لایەنەکانی دیکە (22 هەزار و 283) دەنگیان هەیە بە رێژەی (6%) و (2) کورسی گشتیان لەسەر ئاستی پارێزگای سلێمانی بەردەکەوێت. -     (2) کورسی کۆتای سنوری پارێزگای سلێمانی بەر پێکهاتەی (مەسیحی و تورکمان) دەکەوێت. خشتەی سێیەم    

درەو: زانیار حەمەد محەمەد ساڵح- گۆڤاری توركیا ناسی - سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئاییندەیی   پێشەكی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی تورکیا دژی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە)و پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان، نوێنەرایەتیی دوو لایەنی بەرچاوی ستراتیژیی نەتەوەیی توركیا دەکەن، هەردوو ستراتیژییەكە وابەستەی یەكترین‌و كاریگەرییان لە سەر یەكتری هەیە، شكستهێنانی هەر یەكێكیان كاریگەریی نەرێنیی ڕاستەوخۆی دەبێت لە سەر ئەوی تریان. لە کاتێکدا ئۆپراسیۆنە سەربازییەکان ئامانجیان ئاسایشی نەتەوەییە لە بەرانبەر هەڕەشە هەستپێکراوەکان لەلایەن پەكەكەوە، پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان تورکیا بەرەو سەردەمێکی نوێی خۆشگوزەرانیی ئابووری‌و کاریگەریی ناوچەیی دەبات‌و ستراتیژیی ئاسایش‌و گەشەپێدان بەردەوام كاریگەریی دەبێت لە سەر داڕشتنی سیاسەتی ناوخۆیی‌و دەرەوەی تورکیا، کە کاریگەریی قوڵی لە سەر داهاتووی ڕێڕەوی سیاسی‌و ئابووریی ئەو وڵاتە دەبێت. ئەم ڕێبازە گشتگیرە، هەرچەندە پڕە لە ئاڵنگاری، بەڵام جەخت لە سەر خواستەکانی تورکیا دەکاتەوە بۆ پێناسەکردنەوەی ڕۆڵی خۆی لە گۆڕەپانی ناوچەیی‌و جیهانیدا. سەرکەوتنی ستراتیژییەکانی تورکیا بەندە بە چەند هۆکارێکەوە. کاریگەریی ئۆپراسیۆنە سەربازییەکان بۆ لەناوبردنی هەڕەشەکانی پەکەکە، لەگەڵ هەوڵە دیبلۆماسییەکان بۆ چارەسەرکردنی ناڕەزایەتییەکانی کورد، یەکلاییکەرەوە دەبێت. لە هەمان کاتدا جێبەجێکردن‌و بەڕێوەبردنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان پێویستی بە پلاندانان‌و وەبەرهێنان‌و هاوکاریی ناوچەیی بەهێزدەبێت. هاوسەنگکردنی ئەم دوو ئامانجە کلیلی دڵنیابوون دەبێت لەوەی کە تورکیا دەتوانێت هەم گەشەی ئەمنی‌و هەم گەشەی ئابووری بەدەستبهێنێت. پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان لە نێوان توركیاو عێراقدا کەسانێک هەن کە پێیانوایە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان پڕۆژەیەکی نوێ نییەو بیرۆکەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم‌و لە بنەڕەتدا بریتییە لە دامەزراندنی هێڵی شەمەندەفەری “بەسرە – بەغدا – بەرلین”، بەڵام ئەم پڕۆژەیە بە هۆی سەرهەڵدانی جەنگی یەکەمی جیهانییەوە ڕاگیراو دواتر بیرۆکەی دامەزراندنی پڕۆژەیەکی لەو شێوەیە یان پڕۆژەیەکی هاوشێوەی جارێکی تر پێشنیارکرایەوە، کاتێک حکومەتە یەکلەدواییەکەکانی عێراق لە چەند ساڵی ڕابردوودا لە ژێر ناوی “کەناڵی وشک”دا قسەیان لە سەر کرد. کۆمپانیای کۆریای باشوور (Daewoo) ڕاسپێردرا بۆ کارکردن لە سەر جێبەجێکردنی پڕۆژەكە.(١) سەرەتا پڕۆژەکە بە”کاناڵی وشک” ناونرابوو بەر لەوەی لە ئازاری (٢٠٢٢) بگۆڕدرێت بۆ “پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان” یاخود ڕێگەی گەشە، کە ھاوکات بوو لەگەڵ کۆبوونەوەکەی نێوان محەمەد شیاع سودانی؛ سەرۆکوەزیرانی عێراق‌و ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیادا، کە لە ئازاری (٢٠٢٢) لە ئەنقەرە کرا، ئێستا پڕۆژەکە بە “بناغەی پڕۆژەی ئابووریی بەردەوامی نانەوتی” ناودەبرێت. پڕۆژی”ڕێگەی گەشەپێدان” پرسی گرنگی سەردانەکەی (٢٢ – ٢٤)ی ئابی (٢٠٢٣)ی هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوەی تورکیا، بوو بۆ عێراق، ئەمە جگە لە گفتوگۆکانی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆكکۆماری تورکیا، لە لوتکەی سەرکردەکانی (G20)دا کە لە ڕۆژانی (٩)و (١٠)ی ئەیلوولی (٢٠٢٣) لە نیودەلھی بەڕێوەچوو. ڕۆژی (٢٧)ی ئایاری (٢٠٢٣)، بە بەشداریی نوێنەری ھەریەک لە وڵاتانی سعودیە، تورکیا، سوریا، ئوردن، کوێت، بەحرەین، قەتەر، ئیمارات، عومان‌و ئێران، ھەروەھا نوێنەرانی بانکی نێودەوڵەتی‌و یەکێتیی ئەوروپا، کۆنفرانسی “ڕێگەی گەشەپێدان” لە بەغدا بەڕێوەچوو.(٢) ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، (٢٢)ی نیسانی (٢٠٢٤) لە سەردانێکی فەرمیدا سەردانی بەغدای پایتەختی عێراقی کرد. سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ عێراق دوای (١٣) ساڵ بوو، کە تێیدا ڕێککەوتنی “پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان” لەلایەن بەرپرسانی باڵای هەردوو وڵاتەوە واژووکرا.(٣) بە پێی ڕاگەیەنراوێکی نوسینگەی محەمەد شیاع سودانی، عێراق‌و تورکیا لە سەردانە یەکڕۆژییەكەی ئەردۆگاندا زیاتر لە (٢٦) ڕێککەوتننامەیان واژووکردووە، ئەردۆگان‌و سودانی، هەروەها سەرپەرشتیی واژووکردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتنی چوارقۆڵیی نێوان تورکیا، عێراق، قەتەرو ئیماراتیان کرد بۆ هاوکاریی هاوبەش لە سەر پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانی عێراق، کە (١٧) ملیار دۆلاری تێدەچێت، هەریەک لە وەزیری گواستنەوەو هەواڵداری قەتەرو وەزیری ژێرخان‌و گواستنەوەی ئیمارات ئامادەبوون. پڕۆژەی ڕێگەوبان‌و شەمەندەفەرەکە بە درێژایی (١٢٠٠) کیلۆمەتر (٧٤٥ میل)، ئامانجی ئەوەیە عێراق بکاتە ناوەندێکی ترانزێت، ئاسیاو ئەوروپا بەیەکەوە دەبەستێتەوە(٤). دوای تەواوبوونی “بەندەری فاو” دەبێتە یەکێک لە گەورەترین بەندەرەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، کە درێژییەکەی (١٤) هەزارو (٥٢٣) مەتر دەبێت. ئەو پڕۆژەیەی باسکراوە، عێراق بە ڕێگەی وشکانی‌و هێڵی شەمەندەفەرەوە بە ئاسیاو ئەوروپا دەبەستێتەوەو ئامانجیشی کەمکردنەوەی کاتەکانی گواستنەوەو گۆڕینی ناوچەکەیە بۆ ناوەندێکی ترانزێت. پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان کە بە “ڕێگەی ئاوریشمیی عێراق” ناودەبرێت، وەک تێپەڕگەیەکی ڕکابەری نۆکەندی سوێس دادەنرێت‌و ئامانج لێی خێراکردنی گواستنەوەی کاڵاو شتومەکی بازرگانییە لەم ڕێگەیەوە. ئەو ھێڵی ئاسنین‌و ڕێگە خێرایەیە کە بەندەری فاو بە سنووری تورکیاوە دەبەستێتەوە، بۆیە ئامادەیە ڕکابەریی هەردوو دەستپێشخەریی پشتێن‌و ڕێگەوبانی چین‌و كۆریدۆری ئابووریی هیندستان، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-ئەوروپا بکات، کە هیچ کامیان بە عێراقدا تێناپەڕن.(٥) هێڵی پڕۆژەی گەشەپێدانی ستراتیژی بریتییە لە گواستنەوە لە بەندەری گەورەی فاوەوە لە بەسرە لە باشووری عێراق بۆ ناوچەی پێشخابوور لە سەر سنووری تورکیا. لەو چوارچێوەیەدا، هێڵێکی شەمەندەفەر بە درێژیی (١١٧٥) کیلۆمەترو ڕێگەیەکی وشکانی بە درێژی (١١٩٠) کیلۆمەتر دروستدەکرێت، ڕێگەکە لە باشووری وڵات دوو ڕێڕەوی جیاوازی هەیە، بەڵام لە باکووری پارێزگای کەربەلا یەکتر دەبڕن، پاشان هاوتەریبی یەکتر دەڕۆن هەتا دەگەنە ناوچەی پێشخابوور، لە بەندەری گەورەی فاو لە باشوورەوە درێژدەبێتەوە، پاشان بە پارێزگاکانی بەسرە، زیقار، کەربەلاو نەجەف، بەغدای پایتەخت، سەڵاحەدین‌و نەینەوادا، تێدەپەڕێت‌و لە خاڵی سنووریی پیشخابوورەوە بەرەو دیوی تورکیا کۆتاییدێت. ڕێگەكە بە ناو (١١) پارێزگای عێراقدا تێدەپەڕێت. نەخشەی (١): هێڵی وشکانی‌و شەمەندەفەر لە عێراق‌و تورکیا ڕووندەکاتەوە   سەرچاوە: (https://www.aa.com.tr) کارەکانی دروستکردنی بەندەری گەورەی فاو لە پارێزگای بەسرە لە باشووری عێراق بەردەوامە، کە بە یەکەم وێستگەی پڕۆژەی “ڕێگەی گەشەپێدان” دادەنرێت، بەندەرەکەیش دەکەوێتەسەر ڕووباری شەتولعەرەب، کە ئاوی ڕووبارەکانی دیجلەو فورات تێیدا کۆدەبنەوە، پێش ئەوەی بچنە کەنداوی عەرەبییەوە. پڕۆژەکە لە ناوچەی بەندەری فاو لە پارێزگای بەسرە دەستپێدەکات‌و بە شارەکانی دیوانیە، نەجەف، کەربەلا، بەغداو موسڵدا تێدەپەڕێت، پاشان دەگاتە بەندەری مێرسینی تورکیا. پڕۆژەکە لەلایەن کۆمپانیای (PEG Infrastructure)ی ئیتاڵییەوە دیزاینکراوەو دوای تێپەڕبوونی بە بەغدادی پایتەخت‌و شاری موسڵدا، کە دووەم گەورەترین شاری عێراقە، لە گوندی “ئۆڤاکۆی” لە پارێزگای شرناخەوە دەچێتە تورکیا. بڕیارە لە ساڵی (٢٠٢٥)دا کارەکانی دروستکردنی بەندەری گەورەی فاو تەواوبکرێت، ھەروەھا پێشبینیدەکرێت (٩٠) شۆستە بۆ لەنگەرکردنی کەشتی تێیدا دروستبکرێت، توانای بەندەری “جەبەل عەلی” لە دوبەی تێبپەڕێنێت، کە (٦٧) شۆستەی بۆ لەنگەرکردنی کەشتی تێدایەو بە گەورەترین بەندەری کۆنتێنەر لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا دانراوە، زۆرێک لە وڵاتانی ناوچەکە کێبڕکێدەکەن بۆ کۆنترۆڵکردنی بازرگانیی نێودەوڵەتی بە دامەزراندنی ڕێڕەوی ئابووریی نوێ، تورکیا ئامانجی ئەوەیە ڕۆڵی سەرەکی بگێڕێت لە بەستنەوەی بازرگانیی نێوان ئاسیاو ئەوروپا. یەکێک لە هەنگاوە هەرە چارەنوسسازەکانی ئەم هەوڵە دامەزراندنی ڕێڕەوێکی ئابوورییە لە نێوان عێراق‌و تورکیادا.(٦) ئەم پڕۆژەیە بە سێ قۆناغ دەکرێت: قۆناغی یەکەم لە ساڵی (٢٠٢٨) کۆتاییدێت، قۆناغی دووەم لە ساڵی (٢٠٣٨) کۆتاییدێت، قۆناغی سێیەم‌و کۆتایی پڕۆژەکە لە ساڵی (٢٠٥٠) کۆتاییدێت‌و قازانجی چاوەڕوانکراو بۆ ئەم پڕۆژەیە ساڵانە، کە بە زیاتر لە (٤) ملیار دۆلار مەزەندەدەکرێت، ساڵانە خزمەتگوزاریی گەشتکردن بۆ زیاتر لە (١٥) ملیۆن كەس دابیندەکات، زۆرترین خێرایی بۆ گواستنەوەی سەرنشین (٣٠٠) کیلۆمەترە لە کاژێرێکدا بە شەمەندەفەری خێراو نزیکەی (١٥٠) کیلۆمەترە لە کاژێرێکدا بۆ گواستنەوەی کاڵا.(٧) ئۆپراسیۆنی توركیا دژ بە پەكەكەو پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان تورکیا لەم دواییانەدا ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی لە دژی پەکەکە لە هەرێمی کوردستان چڕترکردووەتەوە. ئەم هێرشانە بە ناوی ئۆپراسیۆنی چنگ-قفڵ، هەردوو هێرشی زەمینی‌و ئاسمانی لەخۆدەگرێت، کە ئامانج لێی ڕێگریکردنە لەوەی پەکەکە عێراق وەک بنکەیەک بەکاربهێنێت بۆ هێرش بۆ سەر تورکیا. ئەم دەستپێشخەرییە دوای زنجیرەیەک ئۆپراسیۆنی هاوشێوە لە ساڵانی ڕابردوودا دێت‌و ڕەنگدانەوەی ستراتیژیی بەردەوامی تورکیایە بۆ دامەزراندنی ناوچەی پاراستنی ئەمنی بە درێژایی سنوورەکانی، ئەنقەرە بوونی پەكەكە لە سنوورەكانی بە گەورەترین هەڕەشەی ئەمنی دەزانێت بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەکەی.(٨) .حکومەتی تورکیا ئەم ئۆپراسیۆنەی وەک ڕێکارێکی پێویست بۆ نەهێشتنی هەڕەشەی ئەمنیی لەمێژینەی پەکەکە بە پاساو هێناوەتەوە. پەکەکە لەلایەن تورکیاو ئەمریکاو یەکێتیی ئەوروپاوە وەک ڕێکخراوێکی تیرۆریستی ناسێنراوە، چالاکییەکانی ئەم دواییەی تورکیا بریتی بوون لە جێگیرکردنی ئامێرو كەرەستەی پێشکەوتووی سەربازی، وەک سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی (ئێس-٤٠٠)ی دروستکراوی ڕوسیا، بۆ بەهێزکردنی ئاسایشی سنوورەکان‌و بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ئاسمانییەکانی پەکەکەو قەوارە دوژمنکارەکانی دیکە.(٩) لە کانوونی دووەمی (٢٠٢٣)وە ئەنقەرە ئامادەکاریدەکات بۆ ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێکی بەرفراوان دژی پێگەکانی پەکەکە لە باکووری عێراق، بە ئامانجی دامەزراندنی ناوچەیەکی پارێزراو، کە درێژدەبێتەوە بۆ (٣٠-٤٠) کیلۆمەتر لە قوڵایی خاکی عێراقدا. ئەم دەستپێشخەرییە بریتییە لە دروستکردنی بنکەی چاودێری‌و سەربازی بۆ چاودێریکردن. ئەنقەرە بە داننان بە پێویستیی هاوکاریی حکومەتی عێراق بۆ گەیشتن بەو ئامانجانە، هەوڵیداوە ڕێککەوتنێکی ئەمنیی تۆکمە لەگەڵ بەغداددا واژووبکات. ئەم ڕێککەوتنە، کە پەیوەستە بە هاوکاری لە بوارە جیاجیاکاندا، وەک بازرگانی‌و بەڕێوەبردنی ئاو، بە واژووکردنی (٢٦) یاداشتنامەی لێکتێگەیشتن‌و ڕێککەوتنی ستراتیژی لە سەردانەکەی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، بۆ بەغدا لە (٢٢)ی نیسانی (٢٠٢٤) جەختی لە سەر کرایەوە، تورکیا ئامانجی پەرەپێدانی هاوکارییە لەگەڵ هەردوو حکومەتی ناوەندی لە بەغداو حکومەتی هەرێمی کوردستاندا لە هەولێر.(١٠) لەگەڵ ئەم هەوڵە سەربازییانەدا، ئەنقەرە ئامادەسازییدەكات بۆ ئەوەی لە پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێداندا ڕۆڵێكی گرنگ‌و تایبەتی هەبێت لە گۆڕەپانی سیاسی‌و ئابووریی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی، کە ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانی‌و پەیوەندیی نێوان تورکیاو عێراق‌و ناوچە فراوانەکەیە. ئەم پڕۆژەیە کە پەیوەندیی ڕێگەوبان‌و شەمەندەفەر لەخۆدەگرێت، مەبەست لێی پتەوکردنی پەیوەندییە ئابوورییەکان‌و ئاسانکارییە بۆ هەناردەکردنی کاڵا بۆ بازاڕە نێودەوڵەتییەکان. پڕۆژەکە جەخت لە سەر بەرژەوەندیی ستراتیژیی تورکیا دەکاتەوە بۆ ناوچەکە، نەک تەنها لە ڕوانگەی ئەمنییەوە، بەڵکو لە ڕووی یەکگرتنی ئابووری‌و کاریگەریی ناوچەییشەوە.(١١) تورکیا دەیەوێت بەم پڕۆژەیە حکومەتی عێراق لە دژی کورد بۆ لای خۆی ڕابکێشێت‌و لە ڕێگەی گواستنەوەی وزەو پەیوەندییە بازرگانییەکانەوە بەدەر لە شارەکانی هەرێمی کوردستان، هیوایەکی گەورەی بە دروستکردنی ئەم ڕێڕەوە بازرگانییە هەیە. بە بەرەوپێشچوونی پڕۆژەکە، چەمکێکی نوێی لەودیو سنوورەکانی تورکیای هێنایەئاراوە. تورکیا کە پێشتر ئۆپراسیۆنی ئاسمانی‌و وشکانی بەو شێوەیەی کە ئەمریکا ڕێگەیپێدابوو، لە دژی پەکەکە دەکرد، بەڵام لەم چەند ساڵەی ڕابردوودا دەستی بە دروستکردنی بنکەی سەربازی لە زنجیرەشاخەکانی هەرێمی کوردستان کردووە. دەکرێت بگوترێت یەکێک لە هۆکارەکانی لەشکرکێشیی تورکیا بۆ هەرێمی کوردستان بە ئامانجی بەرەوپێشچوونی ڕێڕەوەی ڕێگەی گەشەپێدان بوو لە فاوەوە. ئامانجی ستراتیژیی تورکیا بۆ دڵنیابوون لە ڕێگەی گەشەپێدان، داگیرکردنی زنجیرەشاخەکانی هەفتانین، مەتینا، ئاڤاشین، خواکوڕک، زاپ، گارە، قەندیل‌و ئاسۆس بوو.(١٢) لە پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و عێراقدا، ڕەچاوکردنی ئەمنی‌و ئابووری دوو بابەتی هەرە گرنگن. تورکیا لە نەوەدەکانی سەدەی ڕابردووەوە بنکەی سەربازی بۆ ئۆپراسیۆنەکانی دژی پەکەکە لە لە دهۆک‌و هەولێر دامەزراندووە، هەتا ساڵی (٢٠١٦) ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا لە ناوچەكانی هەرێمی كوردستان، زۆربەیان کورتخایەن بوون‌و ئەنقەرە ئامانجی دامەزراندنی بنکەی هەمیشەیی لەوێ نەبووە، بەڵام دوای ڕاگەیاندنی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان لە (٢٥)ی ئەیلوولی (٢٠١٧)و هەڵوێستی ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ؛ سەرۆکی ئەو کاتەی ئەمریکا، سەبارەت بە کشانەوەی هێزەکانی وڵاتەکەی لە سوریا، ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیای لە هەولێرو دهۆک زیادکرد، هەر بۆیە سوپای تورکیا لە ساڵی (٢٠١٨) دەستیکرد بە دامەزراندنی بنکەی هەمیشەیی لەو شوێنانە.(١٣) بۆ ئەو مەبەستەیش ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆککۆماری تورکیا، ڕایگەیاندبوو کە پلانی کاریگەریان هەیە بۆ سڕینەوەی پەکەکە بۆ هەمیشەیی‌و دروستكردنی ڕێڕەوی ئەمنی بە قوڵایی (٣٠-٤٠) کیلۆمەتری بە سەر سنووری وڵات لەگەڵ عێراق‌و سوریادا. ئاماژەی بەوەیش كرد کە هەتا هاوینی ئەمساڵ کێشەکانی سنوور لەگەڵ عێراقدا چارەسەردەکەن. هەروەها یەشار گیولەر؛ وەزیری بەرگریی توركیا، جەختی لە سەر ئەوە كردەوە کە “تیرۆر چیتر نابێتە کێشە بۆ وڵاتەکەمان‌و هەتا ئەو کەلێنە ئەمنییە دانەخەین‌و باکووری عێراق لە تیرۆریستان پاکنەکەینەوە، ئەرکەکانمان کۆتایینایەت.”(١٤) لە لایەکی دیکەوە سەرۆککۆماری تورکیا ڕایگەیاند کە پەیوەندییەکانی توركیا لەگەڵ عێراقدا دەچێتە قۆناغێکی نوێوە، دوای ئەوەی وڵاتانی دراوسێ ڕێککەوتن لە سەر هاوکاریکردن لە دژی “پەكەكەو یەپەگە”، پەرەپێدانی پەیوەندییە ئابوورییەکان لە ڕێگەی ڕێڕەوێکی نوێی بازرگانی‌و ڕەچاوکردنی پێداویستییەکانی عێراقەوە بۆ دەستڕاگەیشتن بە ئاو بۆ چارەسەركردنی كێشەی كەمئاوی لە عێراقدا. دواتر ئەردۆگان بە سەردانێکی زۆر چاوەڕوانکراو لە عێراق بوو، کە یەکەم سەردان بوو لەلایەن سەرکردەیەکی تورکیاوە لە ساڵی (٢٠١١)وە، ئەردۆگان لە کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیی هاوبەشدا لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی؛ سەرۆکوەزیرانی عێراقدا، ڕایگەیاند کە “من باوەڕی تەواوم هەبوو کە بوونی پەکەکە لە عێراق کۆتاییدێت.” لە بەغداد محەمەد شیاع سودانی ئاماژەی بەوە کرد کە هەردوو وڵات ڕێککەوتن لە سەر “چوارچێوەی ستراتیژی”، کە چاودێریی ئاسایش‌و بازرگانی‌و وزە دەکات‌و هەروەها ڕێککەوتنێکی (١٠) ساڵە لە سەر بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئاوییەکان، کە پێداویستییەکانی عێراق لەبەرچاوبگرێت. سودانی ئاماژەی بەوەیش کرد کە هەردوو وڵات هاوکار دەبن بۆ بەهێزکردنی ئاسایشی سنوورەکان‌و مامەڵەکردن لەگەڵ گرووپە چەکدارە نادەوڵەتییەکاندا، لە ئاكامی ئەو سەردانەدا عێراق بوونی پەكەكەی لە سەر خاكی خۆی بە نایاسایی ناساندو وەك ڕێکخراوێکی قەدەغەكراو ناویهێنا، بەڵام ئامادەنەبوو وەک تیرۆریست بیناسێنێت.(١٥) بە پێی ئەو زانیارییانەی لە میدیاوە بڵاوكراوتەوە، بڕیار وایە كە ئۆپراسیۆنی دژ بە پەکەکە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، کە ئەم هاوینە دەستپێدەکات، دەکرێت بە هەماهەنگی لەگەڵ بەغدادا، تەنیا پەیوەندیی بە ئاسایشەوە نەبێت، بەڵکو ئۆپراسیۆنەکە بەشێک دەبێت لە ستراتیژییەکی فراوانتر، کە پێشنیاری “ڕێگەی گەشەپێدان”ی تێدایە، کە تورکیاو عێراق بەیەکەوەدەبەستێتەوە، بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییە ئابووری‌و سیاسییەکان لەگەڵ حکومەتی ناوەندیی عێراقدا. دەکرێت ئەم هەوڵانە بەرەنگاری هەژموونی گەشەسەندووی ئێران ببێتەوە لە ناوچەکەدا، بە تایبەتی لە ئەگەری کشانەوەی ئەمریکا لە عێراقدا، بەڵام لە پێناوی سەرکەوتنی هەردوو پلانەکەدا تورکیا پێدەچێت پێویستی بە ڕەزامەندی‌و گرەنتیی ئێران ببێت.(١٦) ئەنقەرە وەک یەکێک لە هاوبەشە بازرگانییە سەرەکییەکانی عێراق ماوەتەوەو کاڵای تورکیایش لە عێراقدا باڵادەستە. گرێبەستەکانی ئەم دواییە دەیسەلمێنن کە بەغدادو ئەنقەرە بواری بازرگانیی زیاتر بەهێزدەكەن، هەروەها هاوکاریی دوولایەنە لە بوارەکانی وزە، بەرگری، گەشتیاری، پەروەردە، وەرزش‌و تەندروستیدا پتەوتردەبێت.(١٧) بە پێی ئەو زانیارییانەی كە بڵاوكراوەتەوە، تورکیا بیر لەوە دەکاتەوە سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی (ئێس-٤٠٠)ی دروستکراوی ڕوسیا بە درێژایی سنوورەکانی عێراق جێگیربکات، ئەمەیش لە چوارچێوەی ئەو ئۆپراسیۆنانەی ئەگەری هەیە لە داهاتوودا بۆ سەر پەکەکە لە کوردستانی عێراق جێبەجێبکرێت، ئەمە یەکەم ئۆپراسیۆنی توركیا دەبێت كە سیستەمی بەرگریی ئاسمانیی (ئێس-٤٠٠) جێگیردەكات لە سنوورەكان، لە دوای کڕینی لە ساڵی (٢٠١٧)، سەرەڕای ئیدانەکردنی بەرفراوان لەلایەن هاوپەیمانەکانی ناتۆوە. لە ئەگەری جێگیرکردنی (ئێس-٤٠٠)، كە بە ئامانجی بەرپەرچدانەوەی فڕۆکەبێفڕۆکەوانەکانە، کە گوایە لەلایەن پەکەکەوە دەستیانکەوتووە، بەڵام شارەزایان ئاماژە بەوە دەکەن کە تواناکانی (S-400) لە بەرپەرچدانەوەی فڕۆکەبێفڕۆکەوانە بچووکەکان زیاترە بۆ بەرگریکردن لە مەترسییە ئاسمانییە گەورەکان، لەوانەیش موشەکی کروزو بالیستی، هاوشێوەی ئەوانەی لە هێرشەکانی ئەم دواییەی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل بەکارهێنراون. بڕیاری جێگیرکردنی ئەم سیستەمە دروستکراوانەی ڕوسیا لەوانەیە ببێتە هۆی ئەوەی پەیوەندییەکانی تورکیا لەگەڵ ئەندامانی دیکەی ناتۆدا ئاڵۆزبکات، بە تایبەتی ئەمریکا، کە بە توندی دژی خاوەنداریەتی‌و ئەگەری بەکارهێنانی (ئێس-٤٠٠) لەلایەن تورکیاوە، بە هۆی نیگەرانییەکانی لە کارپێکردنی یەکترو سازشکردن لە سەر سیستەمی بەرگریی ناتۆوە. ئەگەر بە ڕاستی (ئێس-٤٠٠) لەلایەن ئەنقەرەوە جێگیربکرێت، دەکرێت وەک وەڵامێک بێت بۆ هەڕەشە ئەگەرییەکانی موشەکە بالیستییەکانی ئێران، بە تایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی هێرشە موشەکییەکانی ئەم دواییە لە باکووری عێراق، بەڵام ئەگەری جێگیرکردنی (ئێس-٤٠٠) نیگەرانی‌و ئاڵۆزییەکی بەرچاو دەوروژێنێت، بە تایبەتی سەبارەت بە پەیوەندییە ستراتیژییەکانی تورکیا لە ناو ناتۆو ناکۆکیی بەردەوامی لەگەڵ ئەمریکادا لە سەر خاوەنداریەتیی ئەم سیستەمە دروستکراوانەی ڕوسیا.(١٨) پێکەوەگرێدانی تورکیا لەگەڵ پڕۆژە گەورەکەی‌و ئۆپراسیۆنی دژە_پەکەکە، چانسی سەرکەوتنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان‌و ئۆپراسیۆنەکان بەهێزتردەکات، بەڵام ئەم پەیوەندییە بەیەکەوە دەتوانێت شمشێرێکی دوولاتیژ بێت؛ ئەگەر لایەنێكیان شکستیهێنا، لەوانەیە بە ئەگەرێکی زۆرەوە ڕێگری لە سەرکەوتنی لایەنەكەی تر بکات. بۆ خۆئامادەکردن بۆ هێرشێکی کاریگەر دژی پەکەکە، ئەنقەرە سەرقاڵی دیبلۆماسییەکی چڕ بووە لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان‌و حکومەتی ناوەندیی عێراق‌و فەرماندەکانی میلیشیا شیعەکانی سەر بە ئێراندا، دوابەدوای سەردانەکەی ئەم دواییەی هاکان فیدان؛ وەزیری دەرەوەی تورکیا بۆ بەغدا، عێراق بەیاننامەیەکی هاوبەشی لەگەڵ تورکیادا بڵاوکردەوەو تێیدا پەکەکەی بە ڕێکخراوێکی “قەدەغەکراو”و “مەترسیدار بۆ ئەمنیەتی هەردوو وڵات” ناوزەدکرد، کە ئەنقەرە بە سەرکەوتنێکی گەورە سەیریکرد. لەوانەیە تورکیا ئۆپراسیۆنەکەی دژی پەکەکە لە “ناوچەی گارە”، کە دەکەوێتە پارێزگای دهۆک، چڕبکاتەوە. گرنگترین ئامانجی ئۆپراسیۆنەکە دڵنیابوونە لە ئاسایشی ڕێگەی گەشەپێدان، کە بە موسڵدا تێدەپەڕێت، کە نزیکەی (٣٠کم) لە گارەوە دوورە. ئەنقەرە بە تایبەتی نیگەرانە لەوەی کە بوونی پەکەکە لە شەنگال (ڕۆژئاوای موسڵ) ڕەنگە كێشە بۆ پڕۆژەکە دروستبكات‌و بەم شێوەیە کارەکانی لە هەرێمی كوردستان ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە دەشتی موسڵ‌و ڕێگەی گەشەپێدانەوە، بۆیە بەرپرسانی تورکیا دەڵێن: ئەگەر ئەو ڕێڕەوە بکرێتەوە، هەولێرو موسڵ‌و کەرکووک‌و بەغدا بە هاوبەشی لە پڕۆسەکەدا ئاوەداندەکرێنەوە.(١٩) ئاستەنگەكانی بەردەم پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان دوای چەندین ساڵ لە قەیرانی ئەمنی‌و سیاسی‌و گرژی‌و ئاڵۆزی لە گۆڕەپانی عێراق، بە تایبەتی دوای داگیرکردنی عێراق لە ساڵی (٢٠٠٣)، عێراق لەم چەند ساڵەی دواییدا بەرەو دەستپێشخەری‌و پڕۆژەی زۆر هەنگاویناوە، کە هاوکار دەبێت بۆ گەڕاندنەوەی پێگەی خۆی لە ناوچەکەو دروستکردنی ڕۆڵێکی ناوچەیی کاریگەرو پتەوکردنی پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی‌و کەنداودا، بۆیە هەنگاوەكانی بە ئاڕاستەی گەڕانەوەی پێگەی نیشتیمانیی خۆی بووە، لە بەرانبەر دۆزینەوەی جۆرێک لە هاوسەنگی لە پەیوەندییە هەرێمی‌و نێودەوڵەتییەکانیدا، کە بووەتە هۆی ناهاوسەنگی.(٢٠) ئاستەنگە سەرەکییەکانی بەردەم پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان بریتین لە ناسەقامگیریی سیاسی، ئاڵۆزییەکان سەبارەت بە دامەزراوەکانی دەوڵەت‌و پرسە ئەمنییەکان لە عێراق. هەرچەندە لەم چەند ساڵەی دواییدا دۆخی ئەمنیی عێراق باشتربووە، بەڵام لەوانەیە بوونی گرووپە میلیشیاکان مەترسی دروستبكەن بۆ پڕۆژەكە. هەروەها چالاکییەکانی پەکەکە لە باکووری عێراق مەترسییەکی دیکەیە بۆ پڕۆژەکە. تورکیا، کە پەکەکە بە ڕێکخراوێکی تیرۆریستی دەزانێت، ماوەیەکە هێرشی ئاسمانی بۆ سەر ئەو گرووپە لە عێراق دەکات، ئاڵۆزترکردنی بابەتەکان، قەیرانی بەردەوامی حوکمڕانی‌و دابەشکردنی دەسەڵات لە عێراقدا، بوونی گرووپگەلێک، کە وەک بریکاری زلهێزە دەرەکییەکان کاردەکەن، کە پەیوەندیی جۆراوجۆریان بە حکومەتی عێراقەوە هەیە، ئاستەنگ دروستدەکات‌و هەروەها بوونی ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش، كە شانەی نوستوویان هەیە، ئەگەری زۆرە لە داهاتوودا كێشە بۆ پڕۆژەكە دروستبكات، جگە لەوەیش، هەتا ئێستا هیچ ئاشتەوایییەکی تەواو لە نێوان هەولێرو بەغدا نەکراوە، کێشەی چارەسەرنەکراو لە سەر بودجەو دابەشکردنی داهاتی نەوتی‌و نانەوتی، بەڵام پەیوەندییە نزیکەکانی ئەنقەرە لەگەڵ هەولێر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی ئەم پرسانە کاریگەرییان لە سەر پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان نەبێت. لە هەمان کاتدا ئەردۆگان هەوڵدەدات پڕۆژەکە لە چوارچێوەیەکی ناوچەییدا دابنێت، نەک تەنها وەک دەستپێشخەرییەکی دوولایەنەی نێوان تورکیاو عێراق وێنابکرێت. ڕێگەی گەشەپێدان تەنیا لە ڕێگەی تورکیاوە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئەوروپاوە نابەستێتەوە، بەڵکو تورکیا بە دەوڵەتانی کەنداویشەوە دەبەستێتەوە. دیدی ئەنقەرە لەم ڕووەوە لەگەڵ سیاسەتی فرەلایەنیدا هاوتەریبە، کە وڵاتانی کەنداو لەم دواییانەدا پەرەیانپێداوە. ئەمە لە کاتێکدایە کە تورکیا دوای ماوەیەک گرژی‌و ئاڵۆزی، کار بۆ دووبارە بونیادنانەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیمارات‌و سعودیەدا دەکات.(٢١) لە لایەكی دیکەوە ڕێكخراوی حیزبوڵڵای عێراق، ڕەخنەی توند لە پڕۆژەی ستراتیژیی “ڕێگەی گەشەپێدان” دەگرێت، ئەبوعەلی ئەلعەسکەری؛ گوتەبێژی هێزە چەكدارەكانی حیزبوڵڵای عێراق، لە پۆستێکدا لە سەر پلاتفۆڕمی (X) گومانی حیزبوڵڵای لە دروستكردنی ڕێگەی گەشەپێدان لەلایەن حكومەتی عێراقەوە نەشاردووەتەوەو داوای ڕوونكردنەوەی كردووە. حکومەتی عێراق لە سەروبەندی سەردانەكەی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان؛ سەرۆکكۆماری توركیادا بۆ بەغدا، ڕایگەیاند کە پێشوو بە هەماهەنگی لەگەڵ تورکیادا دەستیان بە جێبەجێکردنی ئەو پڕۆژەیە کردووەو لەو شارانەی دەبن بە ڕێڕەوی ڕێگەكە، وەك بەغدا، پلانی مەیدانی بۆ ڕێڕەوی ڕێگەکە پەسەندکراوە، بەڵام گوتەبێژی حیزبوڵڵا، كە هێزێكی چەكداری نزیك لە ئێرانە، ڕەخنەی توندی لە حکومەتی عێراق گرتووەو ئاماژەی بە نیگەرانیی هێزەكانی لەو ڕێگەیە پیشانداوەو باسی لەوەیش كردووە كە حكومەتی عێراق جددی نییە لە سەر دوورخستنەوەی هێزە ئەمریکییەکان لە وڵاتدا.(٢٢) هۆكارێكی دیکە بریتیی دەبێت لە لایەنی ئەمنی‌و ڕێگریکردن لە بوژانەوەی باکووری کوردستان، لەبەرئەوەی هێڵی شەمەندەفەر لە ناوچە کوردییەکاندا نییە یان زۆر خراپە. ئایا تورکیا چۆن ئەم پرسە چارەسەردەکات! بە دانانی پارێزەر بۆ هێڵەکان، کە تێچووی پڕۆژەکە زۆر زیاتردەکات، یان پرسی کورد چارەسەردەکات! کە ئێستا چاوەڕواننەکراوە. لە سەرتاپای عێراق هێڵی نوێی‌ شەمەندەفەری‌و تایبەت بە گواستنەوەی شەمەندەفەری تەنکەری لەگەڵ ڕێگەی خێرادا (High Way) نییە. لە عێراقدا دروستکردنی پڕۆژەکان بە پشک پشکێنەی کۆمپانیا تایبەتەکانی گرووپ‌و حیزب‌و میلیشیاکانە، ئەمەیش کاردەکاتە سەر بڕی تێچوون‌و جۆری پڕۆژەكەو ڕێگەکە بە هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت لە شاری زاخۆ بە مەودای چوار کیلۆمەتر. ئەگەر هەوڵبدرێت لە کوردستان بەدورربگیرێت، ئەوا نابێتە ڕێگەیەکی ئابووری، بەڵکو دەبێت به‌ ڕێگەیەکی سیاسی. لەم دۆخەدا دەبێت بە سوریادا تێبپەڕێت، هەروەها سوپای عێراقی بگاتە سەرسنوور، تورکیا بێتەناو سوریاوە، دەسەڵاتی ڕۆژئاڤا دووربخرێتەوە، هێزەکانی سوریا بهێنرێتە ئەو ناوچەیە، بەڵام لەم دۆخەدا ئەمریکا ناڕازییە، چونکە دەبێتە هۆی شکانی ئابڵۆقەی سەر ئەسەد، هەروەها دەستەبەرکردنی سەقامگیریی ئەمنی سەختتردەبێت. هەموو ئەمانە دەرخەری ئەوەن کە هیچ کۆمپانیایەکی گواستنەوەی جیهانیی نییە بیەوێت ئەم هەموو سەرکێشییە بکات. هەروەها بازاڕەکانی ئەوروپا ناتوانن پشت بە ڕێگەیەکی وەها ببەستن کە هێندە ڕێگری‌و کێشەی هەبێت.(٢٣) یەكێكی تر لەو ئاڵنگارییانەی كە ڕووبەڕووی پڕۆژەكە دەبێتەوە، بریتییە لە ئێران، کاتێک سەیری ئەو پڕۆژانەی ئێران دەكەیت لە بواری گواستنەوەو پەیوەندییە ئابوورییەکانی لەگەڵ عێراقدا، بە تایبەتی لە بواری هەناردەکردنی غازو کارەباو کاڵاو پێداویستییەكانی دیکەدا، ئەمە پێچەوانەی ناوەڕۆک‌و ئامانجەکانی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانە، کە بەپێویستیدەزانێت، ئەمەیش بە واتای ڕزگاربوون لە پشتبەستن بە ئێران دێـت، بە تایبەتی لە پرسی وزەی کارەباو گازدا، کە ڕەنگە ئێران بە لایەنی کەمەوە ڕەخنەی لە بارەوە هەبێت، ئەگەر دژایەتینەکات، یان ڕێگری لە جێبەجێکردن یان کارکردنی نەکات، ئێرانیش پێیوایە کە گرنگترین پڕۆژە پەیوەندیی سێقۆڵیی هێڵی ئاسنین، پڕۆژەی “ئێران – عێراق – سوریا”یە، جێگری وەزیری گواستنەوەی ئێرانی لە کاتی بەشداریکردنی لە کۆنفرانسەکەی ڕاگەیاندنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێداندا ڕایگەیاند کە “پڕۆژەی گەورەی نێوان عێراق‌و ئێران بریتییە لە بەستنەوەی پڕۆژەی هێڵی ئاسنین لە شەلەمچە هەتا بەسرە”. ئەم هێڵە درێژکراوەی هێڵی ئاسنینە لە بەندەری خومەینییەوە، هەر بۆیە ئێران کار بۆ جێبەجێکردنی ئەو پڕۆژەیە دەکات، ئەمەیش پێچەوانەی پڕۆژەو ئاڕاستەی ڕێبازی گەشەپێدانی عێراقە. شاراوە نییە کە ئێران لە گۆڕەپانی عێراقدا کاریگەری‌و کەرەستەی هەیە، کە وایلێدەکات هەر پڕۆژەیەک کە لەگەڵ ڕەوتی بەرژەوەندییەکانیدا بە شێوەی جۆراوجۆر ناکۆک بێت، هەوڵی پەکخستنی بدات.(٢٤) لە نوێترین هەڵوێستی ئێراندا ناسری کەنعانی؛ گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوی ئەو وڵاتە، كە لە (٢٧)ی ئایاری (٢٠٢٤) دەربارەی هەڵوێستی ئێران لەمەڕ پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان ڕایگەیاند: ئەم بابەتە پەیوەندیدارە بە بابەتی ڕێڕەوە ترانزێتییەکان لە ناوچەکەدا. ئێمە لە مێژە وەک کۆماری ئیسلامیی ئێران بە هۆی ئەو پێگە تایبەت‌و ستراتیژییەی کە لە ناوچەکە هەمانە، بە تایبەتییش لە پرسی ڕێڕەوەکاندا، بەردەوام بە جددی‌و وردییەوە بە دوای ئەم پرسانەدا دەچین. ئێمە پشتیوانیمانکردووە لە هەر پڕۆژە یان دەستپێشخەرییەک کە لە ڕوانگەی بەرژەوەندی، تایبەتمەندی‌و سوودی بازرگانی‌و ئابوورییەوە لە ناوچەکە خراوەتەڕوو و بەردەوامدەبین لەم سیاسەتەیشمان. بەسیاسیکردنی پڕۆژە ترانزێتی‌و بازرگانییەکان لەگەڵ بەرژەوەندیی گشتیی وڵاتانی ناوچەکەدا بە گونجاو نازانین. لە پرسی ڕێڕەوە ترانزێتی‌و بازرگانییەکان خاوەنی کارو پڕۆژەی خۆمانین، لەم چوارچێوەیەدا لەگەڵ هاوبەشە ناوچەیی‌و بازرگانی‌و هاوکارەکانماندا لە ناوچەکەدا چەندین ڕێڕەومان خستووەتە بەرنامەی کارەوە، لەوانەیش ڕێڕەوی گواستنەوەی باکوور – باشوور، ڕێڕەوی ئیسلام ئاباد – تاران – ئەستەنبوڵ، ڕێڕەوی کەنداوی فارس – دەریای ڕەش‌و ڕێڕەوە هاوشێوەکانی تر، بۆیە سەبارەت بەم پڕۆژانە کەمتەرخەم نیین‌و پرسەکان بە هۆشیاری‌و وردییەوە بەدواداچوونیان بۆ دەکرێت. گەلی ئێران دڵنیادەکەینەوە ڕێگەنادەین لە پرسی پڕۆژە ترانزێتی‌و ڕێڕەو یان ڕێگە گواستنەوەییەکاندا بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی گەل‌و وڵاتی ئێران پەراوێزبخرێت، بۆیە لەم بارەیەوە پرسەکان بە وردی، هۆشیاری‌و نیگەرانییەوە بەدواداچوونیان بۆ دەکرێت.(٢٥) ئەنجام پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان بەشێکە لە دیدی فراوانی تورکیا بۆ ئەوەی ببێتە كارەكتەرێكی سەرەکی لە بازرگانیی ناوچەیی‌و جیهانیداو ڕۆڵی كاراو كاریگەر ببینێت‌و جێپەنجەی خۆی لە سەر سیاسەتی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی دابنێت. ئەنقەرە بە باشترکردنی ژێرخانی ئابووریی خۆی، ئامانجی ڕاکێشانی وەبەرهێنان‌و زیادكردنی گەشەی ئابووری‌و کەمکردنەوەی پشتبەستن بە ڕێڕەوە بازرگانی‌و تەقلیدییەکانە. هەروەها ئەم پڕۆژەیە لەگەڵ دەستپێشخەریی “كۆریدۆری ناوەڕاست”دا هاوتەریبە، کە هەوڵدەدات تورکیا وەک ناوەندێکی مەركەزی لە دەستپێشخەریی پشتێن‌و ڕێگەوبان (Belt and Road Initiative/ مبادرة الحزام والطريق)، کە چین سەرکردایەتییدەکات، جێگیربکات. لە ڕووی ئابوورییەوە، پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان توانای گۆڕینی تورکیای هەیە بۆ هێزێکی لۆجیستی‌و بەردەستخستنی هەلیکارو هاندانی کەرتە جیاوازەکان. لە ڕووی جیۆپۆلەتیکییەوە، کاریگەریی تورکیا لە کاروباری ناوچەکەدا بەهێزدەکات، ئەمەیش ڕێگەیپێدەدات ژێرخانی هاوبەشی ستراتیژی‌و هاوپەیمانی بەکاربهێنێت، بەڵام ئەم پڕۆژە گەورەیە ڕووبەڕووی ئاستەنگەکانیش دەبێتەوە، لەوانە: دەستەبەرکردنی دارایی، بەڕێوەبردنی گرژییە ناوچەییەکان‌و دڵنیابوون لە بەردەوامیی پڕۆژەکە. لە نێوان ئۆپراسیۆنە سەربازییەکانی تورکیا دژی پەکەکەو ئاواتە گەشەسەندووەکانی تورکیادا، یەکتربڕینێکی دیار هەیە. سەقامگیرکردنی ئاسایشی ناوچە کێشەدارەکان وەک لایەنێکی گرنگی سەرکەوتنی پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدان سەیردەکرێت. حکومەتی تورکیا كاردەكات بۆ بنبڕکردنی نفوزی پەکەکە لەم ناوچانەدا، ڕێگەخۆشدەکات بۆ ژینگەیەکی ئەمنی‌و سەقامگیر، کە لەبار بێت بۆ گەشەپێدانی ئابووری‌و ژێرخانی ئابووری. لەگەڵ هەموو ئەمانەیشدا پڕۆژەی ڕێگەی گەشەپێدانی نێوان تورکیاو عێراق لێکەوتەی نەرێنیی دوورمەودای دەبێت بۆ هەرێمی کوردستان. سەرچاوەكان https://marsaddaily.com/news.aspx?id=16370&mapid=16. د.مثنى العبيدي، مشروع طريق التنمية في العراق.. ما له وما عليه، للمزيد من المعلومات ينظر: https://www.aa.com.tr/ks/توركيا/رێگای-گەشەپێدان-دەرفەتێکی-بەھێزی-وەبەرھێنانە-بۆ-عێراق-و-تورکیا/2994387. Ylenia Gostoli,What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?, 30 April, 2024, available at: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project. Timour Azhari, Ece Toksabay and Ahmed Rasheed .Iraq, Turkey to elevate security, economic ties after Erdogan visit, April 22, 2024, available at:https://www.reuters.com/world/middle-east/turkeys-erdogan-iraq-push-reset-ties-cooperation-against-pkk-2024-04-22/ Ylenia Gostoli, What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?, Ibid. https://www.trtworld.com/turkiye/turkiye-iraq-development-road-project-forges-new-trade-path-17929034. د.مثنى العبيدي، المصدر سبق ذكره. https://www.dailysabah.com/politics/war-on-terror/turkiye-counts-down-to-major-operation-in-iraq-against-pkk. https://www.defensemirror.com/news/36626/Turkey_to_Deploy_S_400_Air_Defense_Systems_on_Iraqi_Border_for_Operation_Against_PKK_ Turkey Studies Unit, turkish-iraqi-security-agreement-security-in-exchange-for-trade-water, Emirates Policy Center, Abu Dhabi,8 May 2024. https://www.aljazeera.com/news/2024/1/13/turkey-launches-airstrikes-against-kurdish-rebels-in-iraq-and-syria. https://erada.media/news.aspx?id=13&mapid=7. İdris Okuducu,Turkey’s Anti-PKK Operation and “Development Road” in Iraq Are Two Sides of the Same Coin,Fikra Forum,Apr 8, 2024. https://www.dailysabah.com/politics/war-on-terror/turkiye-counts-down-to-major-operation-in-iraq-against-pkk. Timour Azhari, Ece Toksabay and Ahmed Rasheed .Iraq, Turkey to elevate security, economic ties after Erdogan visit,April 22, 2024,available. İdris Okuducu, Ibid. Ylenia Gostoli,What’s behind Turkey and Iraq’s ‘Development Road’ project?, 30 April, 2024, available at: https://www.newarab.com/analysis/whats-behind-turkey-and-iraqs-development-road-project. https://www.defensemirror.com/news/36626/Turkey_to_Deploy_S_400_Air_Defense_Systems_on_Iraqi_Border_for_Operation_Against_PKK_. İdris Okuducu,Ibid. د.مثنى العبيدي، المصدر سبق ذكره. Bilgay Duman,Why Turkey-Iraq Development Road is the best way to connect Europe and the Middle East,18 September 2023, available at: https://www.middleeasteye.net/opinion/turkey-iraq-development-road-best-connecting-europe-middle-east. https://x.com/abualialaskry, @abuialalaskryhttps://x.com/abualialaskry, @abuialalaskry. د.سەردار عەزیز، ڕێگەی گەشە خەونێكی خۆشە، بۆ زانیاریی زیاتر؛ بڕوانە: https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12993. د.مثنى العبيدي، المصدر سبق ذكره. https://mfa.gov.ir/, https://mdeast.news/2024/05/27/واکنش-ایران-به-پروژه-جاده-توسعه-عراق/.

راپۆرتی: درەو 🔻 لە دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی (2021) لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان و هەورامان) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەجۆرێک بووە کە؛ 🔹 یەکگرتوو پلەی یەکەمی گرتووە و (7 هەزار و 24) دەنگ، هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی و گۆڕان) بە پلەی دووەم دێن و (5 هەزار و 228) دەنگ،  کۆمەڵ لە پلەی سێیەمدا بووەو (4 هەزار و 858) دەنگ، پارتی چوارەم بووەو (3 هەزار و 477) دەنگ و نەوەی نوێ پلەی پێنجەمی گرتووە و (3 هەزار و 396) دەنگیان بەدەستهێناوە. 🔹 لە هەڵبژاردنی 2021 دەنگی حزبەكان لە بازنەی سێیەم (هەڵەبجە، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن، هاوپەیمانی (15 هەزارو 952)دەنگ، یەكگرتوو (14 هەزارو 719) دەنگ، نەوەی نوێ (12 هەزارو 82) دەنگی، كۆمەڵ (11 هەزارو 431) دەنگ و پارتی (11 هەزارو 73) دەنگ. 🔻 لە پێنج خولی ڕابردووی پەرلەمانی کورستاندا (39) پەرلەمانتار لەدایکبووی سنوری ئێستای پارێزگای هەڵەبجە بوونە، بەجۆرێک؛ 🔹 لە خولی یەکەمدا (1992 - 2005)؛ (8) پەرلەمانتار، لە خولی دووەمدا (2005 - 2009)؛ (6) پەرلەمانتار، لە خولی سێیەمدا (2009 - 2013)؛ (11) پەرلەمانتار، لە خولی چوارەمدا (2013 - 2018)؛ (5) پەرلەمانتار، لە خولی پێنجەمدا (2018 - 2023)؛ (9) پەرلەمانتار هەڵەبجەیی بوونە. 🔹 لە خولی شەشەمدا (3) کورسی بۆ سنوری پارێزگای هەڵەبجە تەرخان کراوە، چاوەڕاوان ناکرێت چیدی هەڵەبجەییەکان هاوشێوەی خولەکانی پێشوو نوێنەریان لە پەرلەمانی کوردستان هەبێت!، چونکە دەنگدەرانی سنوری پارێزگای هەڵەبجە، ناتوانن دەنگ بە کاندیدێکی دەرەوەی سنوری بازنەی پارێزگاکەی خۆیان بدەن، هیچ کاندیدێکی هەڵەبجەییش لە دەرەوەی بازنەکە ناتوانێت دەنگی هەڵەبجەییەکان بەدەستبهێنێت. پارێزگای هەڵەبجە لە چواچێوەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان چاوەڕوان دەکرێت پێش کۆتایی ئەمساڵ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بەڕێوەبچێت. لە دوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان و بەشێک لە بەندەکانی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بە بیانووی نادەستوری بوونیانەوە لەلایەن دادگای باڵای فیدراڵییەوە لە کۆتاییەکانی مانگی حوزەیرانی ساڵی ڕابردوو. لەوکات بەدواوە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بە هەماهەنگی لایەنە پەیوەندیدارەکان لە هەوڵی جێبەجێکردنی بڕیارەکانی دادگای فیدراڵییە بۆ ڕێکخستنی ڕێوشوێنەکانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان. لەو چوارچێوەیەشدا ئەمینداریەتی گشتی ئەنجومەنی کۆمسیاران لە چوارچێوەی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق لە (4ی حوزەیرانی 2024) یاسای دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمانی کوردستانی پەسەند کرد، کە هەرێمی کوردستان دابەشی سەر (4) بازنەی هەڵبژاردن دەکات. لە دەقی بڕیارەکەی ئەنجومەنی کۆمسیاراندا هاتووە، هەرێمی کوردستان دابەشکراوە بەسەر (4) ناوچە (بازنە)ی هەڵبژاردن ئەوانیش؛ بازنەکانی "هەولێر، دهۆک، سلێمانی و هەڵەبجە"ن. بەپێی بڕیارەکە، پەرلەمانی کوردستان لە (100) کورسی پێکدێت دابەشکراوە، بەم شێوەیە: هەولێر (34 کورسی) نێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، سلێمانی (38 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی و (1) کورسی بۆ تورکمان، و دهۆک ( 25 کورسی) لەنێویاندا (1) کورسی بۆ پێکهاتەی مەسیحی، و بازنەی هەڵەبجە (3 کورسی) بەبێ هیچ کورسییەک بۆ پێکهاتەکان تەرخان کراوە. ئەوەی لەم ڕاپۆرتەدا جێگەی بایەخ دەبێت بازنەی دواییانە، کە پارێزگای هەڵەبجەیەو (3 کورسی) گشتی بۆ تەرخان کراوە. سنوری ئیداری پارێزگای هەڵەبجە پێکدێت لە قەزای ناوەندی هەڵەبجە و ناحیەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە) وەک لە نەخشەکەدا هاتووە.   بەپێی گوتەی گوتەبێژی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق "جومانە غەلای" کە لە (21ی نیسانی 2024)دا ڕایگەیاندووە؛ "کۆی گشتی ژمارەی بنکەکانی دەنگدانی گشتی بریتییە لە (هەزار و 266) بنکە... پارێزگای هەڵەبجە (27) بنکەی هەڵبژاردنی تێدا دەبێت. وێستگەکانی دەنگدان لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان بریتییە لە (6 هەزار و 298) وێستگە... (136) وێستگەی دەنگدانیش لە پارێزگای هەڵەبجە دەبێت". بەگوێرەی ئامارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق، (2 ملیۆن و 888 هەزار و 162) کەس لە هەرێمی کوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان مافی دەنگدانیان هەیە، لەو ژمارەیەدا کۆی گشتی ژمارەی دەنگدەرانی پارێزگای هەڵەبجەش بریتییە لە (62 هەزار و 584) دەنگدەر، بەشێوەیەک (59 هەزار و 5) کەسیان لە دەنگدانی گشتی و (3 هەزار و 579) کەسیش لە دەنگدانی تایبەت مافی دەنگدانیان هەیە. هەڵەبجەییەکان لە پەرلەمانی کوردستان (1992 - 2023) لە پێنج خولی ڕابردووی پەرلەمانی کورستاندا (39) پەرلەمانتار لەدایکبووی سنوری ئێستای پارێزگای هەڵەبجەبوونە، وەک لە (خشتەی یەکەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    لە خولی یەکەمدا (1992 - 2005)؛ (8) پەرلەمانتار، کە (5)یان پارتی و (3) پەرلەمانتاریان هەڵەبجەیی بوونە. -    لە خولی دووەمدا (2005 - 2009)؛ (6) پەرلەمانتار، کە (2) یەکگرتوو، (1) یەکێتی، (1) کۆمەڵ، (1) سۆسیالست و سەربەخۆیەک هەڵەبجەیی بوونە. -    لە خولی سێیەمدا (2009 - 2013)؛ (11) پەرلەمانتار، کە (3) یەکگرتوو، (3) یەکێتی، (2) پارتی، (2) سۆسیالست و ئەندامێکی بزوتنەوەی گۆڕان هەڵەبجەیی بوونە. -    لە خولی چوارەمدا (2013 - 2018)؛ (5) پەرلەمانتار، کە (2) گۆڕان، (1) کۆمەڵ، (1) سۆسیالست و ئەندامێکی بزوتنەوەی ئیسلامی هەڵەبجەیی بوونە. -    لە خولی پێنجەمدا (2018 - 2023)؛ (9) پەرلەمانتار، کە (3) پارتی، (2) کۆمەڵ، (1) یەکێتی، (1) یەکگرتوو، (1) سۆسیالست و ئەندامێکی بزوتنەوەی ئیسلامی هەڵەبجەیی بوونە. خشتەی یەکەم بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە تێبینی بکرێت، بەشێک لەو ئەندام پەرلەمانانەی لە خولەکانی ڕابردوودا گەیشتوونە پەرلەمانی کوردستان، "لەگەڵ ئەوەی لەدایکبووی سنوری پارێزگای هەڵەبجە"ن، بەڵام بەشی زۆریان دانیشتووی دەرەوەی پارێزگاکەن، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لەو ئەندام پەرلەمانانە کەسایەتی دیاری سەر گۆڕەپانی سیاسی هەرێمی کوردستانن، بۆیە پرسیارەکە ئەوەیە، جیاکردنەوەی پارێزگای هەڵەبجە وەک بازنەیەکی سەربەخۆی هەڵبژاردن، چۆن کاریگەری لەسەر کاندیدە هەڵەبجەییەکان جێدەهێڵێت؟ بەشێوەیەکی گشتی لەم ڕووەوە سیستمی فرە بازنەیی دوو کاریگەری سەرەکی دەبێت، ئەوانیش؛ 1.    دەنگدەرانی سنوری پارێزگای هەڵەبجە، جگە لە کاندیدەکانی سنوری بازنەی هەڵبژاردنی پارێزگاکە، ناتوانن دەنگ بە کاندیدێکی دەرەوەی سنوری بازنەی پارێزگاکەی خۆیان بدەن. 2.    هەروەک چۆن دەنگدەرانی سنوری بانەی پارێزگای هەڵەبجە ناتوانن دەنگ بە کەسێک بدەن لە دەرەوەی سنوری بازنەکەی خۆیان، بەهەمان شێوە هیچ کاندیدێکی بازنەکانی دیکەی هەڵبژاردن ناتوانن هیچ دەنگێکی سنوری بازنەی پارێزگای هەڵەبجە بەدەستبهێنن، ئەگەر کەسایەتییەکی گشتی _هاوشێوەی خولەکانی ڕابردوو_  تەنانەت لە دایکبووی سنوری بازنەی پارێزگای هەڵەبجەش بێت. بە گوێرەی ئەم گریمانەیەبێت لە خولی داهاتوودا، نوێنەرانی پارێزگای هەڵەبجە لە پەرلەمانی کوردستان لە (3) نوێنەر تێناپەڕێت وەک لە یاساکەدا بۆیان دیاریکراوە. بە مانایەکی دیکە چیدی هەڵەبجەییەکان هاوشێوەی خولەکانی پێشوو نوێنەریان لە پەرلەمان نابێت! هەڵەبجە لە دوا هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان و ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقدا 1.    ئەنجامی هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی کوردستان (2018) لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە بەگوێرەی داتاکانی بەردەست لەسەر ئاستی سنوری پارێزگای هەڵەبجە (قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە)) ئەنجامی دەنگی لایەنەکان بەم شێوەیە بووە کە لە (خشتەی دووەم)دا هاتووە، بەجۆرێک؛ -    یەکێتی نیشتمانی کوردستان پلەی یەکەمی گرتووە و (8 هەزار و 839) دەنگی بەدەستهێناوە. -    (یەکگرتوو و بزوتنەوە)ی ئیسلامی پلەی دوومیان گرتووە و (7 هەزار و 545) دەنگیان بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی ئیسلامی (دادگەری) لە پلەی سێیەمدا بووەو (6 هەزار و 422) دەنگی بەدەستهێناوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی چوارەمدا بووەو (5 هەزار و 214) دەنگی بەدەستهێناوە. -    بزوتنەوەی گۆڕان لە پلەی پێنجەمدا بووەو (5 هەزار و 75) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ پلەی شەشەمی گرتووە و (3 هەزار و 36) دەنگی بەدەستهێناوە. خشتەی دووەم 2.    ئەنجامی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (2021) لە سنوری پارێزگای هەڵەبجە. لە هەڵبژاردنی 2021ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق پارێزگای هەڵەبجە لە چوارچێوەی بازنەی سێیەمی پارێزگای سلێمانیدا بوو كە (هەڵەبجە، سەیدسادق، شارەزوور، پێنجوێن). لە بازنەی سێیەم دەنگی حزبەكان بەم شێوەیە بوو: -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی و گۆڕان) پلەی یەكەمی گرتووە (15 هەزار و 952) دەنگیان بەدەستهێناوە بەرێژەی 24%. -    یەکگرتووی ئیسلامی پلەی دووەمی گرتووە و (14 هەزار و 719) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی 22%. -    نەوەی نوێ پلەی سێیەمی گرتووەو (12 هەزارو 82) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی 18%. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی چوارەمدا بووەو (11 هەزار و 431) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی 17%. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی پێنجەمدا بووەو (11 هەزار و 73) دەنگی بەدەستهێناوە بەرێژەی 16.6%. كۆی گشتی دەنگدەران: 66 هەزارو 461 دەنگدەر بەڵام ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە(قەزای ناوەند و ناحییەکانی سیروان، هەورامان (خورماڵ و بیارە) بەپێی ئامارە نافەرمییەكانی بەردەست دەنگی حزبەكان لە ناوەندی پارێزگای هەڵەبجە لە هەڵبژاردنی 2021 بەمشێوەیە بووە: -    یەکگرتووی ئیسلامی پلەی یەکەمی گرتووە و (7 هەزار و 24) دەنگی بەدەستهێناوە. -    هاوپەیمانی کوردستان (یەکێتی و گۆڕان) پلەی دووەمیان گرتووە و (5 هەزار و 228) دەنگیان بەدەستهێناوە. -    کۆمەڵی دادگەری لە پلەی سێیەمدا بووەو (4 هەزار و 858) دەنگی بەدەستهێناوە. -    پارتی دیموکراتی کوردستان لە پلەی چوارەمدا بووەو (3 هەزار و 477) دەنگی بەدەستهێناوە. -    نەوەی نوێ پلەی پێنجەمی گرتووە و (3 هەزار و 396) دەنگی بەدەستهێناوە. خشتەی سێیەم گرافیک

راپۆرت: درەو ئەگەر هێرش كرایەسەر هەریەكێكمان، هەردووكمان بەیەكەوە بەرگری دەكەین، ئەمە دەكەین بە بنەمای جیهانێكی نوێی فرەجەمسەر، لەپاڵ ئەمەشدا میكانیزم بۆ بازرگانی بەدیل ئەدۆزینەوە، ئەمە كورتەی رێككەوتنی ئەمڕۆی نێوان ڤلادیمیر پوتینی سەرۆكی روسیاو كیم جۆنگ ئون سەرۆكی كۆریای باكور بوو. وردەكارییەكەی لەم راپۆرتەدا. پشتیوانی كیم بۆ جەنگی ئۆكراینا سەرۆكی روسیاو كۆریای باكور رێككەوتنێكیان بۆ قوڵكردنەوەی هاوكاری سەربازی نێوانیان ئیمزاكرد، رێككەوتنێك كە وا دەكات لە حاڵی هێرش بۆسەر هەریەكێكیان، هەردووكیان پێكەوە بەرگری بكەن.كیم جۆنگ ئون سەرۆكی كۆریای باكور پەیوەندییە نوێیەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ روسیا وەكو "هاوپەیمانی" ناوهێنا. لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانی دەگمەندا لەگەڵ ڤیلادیمیر پوتینی سەرۆكی روسیا، لە پیۆنگ یانگی پایتەختی وڵاتەكەی، كیم جۆنگ ئون ئیمزاكردنی رێككەوتنی "شەراكەتی ستراتیژی گشتگیر"ی لەگەڵ روسیا راگەیاند، پوتینی سەرۆكی روسیاش وتی: رێككەوتنەكە بوارەكانی بەرگریش لەخۆدەگرێت. پوتین كە لەماوەی 24 ساڵی رابردوودا یەكەمجارە سەردانی كۆریای باكور دەكات، رایگەیاند، بەپێی ئەو رێككەوتنی شەراكەتە گشتگیرەی ئەمڕۆ ئیمزا كرا، روسیاو كۆریا هەر كامێكیان روبەڕووی دەستدرێژی بوونەوە، دەبێت هاوكاری یەكتر بكەن. سیئۆل و واشنتۆن بەچڕی چاودێری سەردانەكەی پوتین دەكەن، كە پێدەچێت پەیوەندی دەیان ساڵەی نێوان روسیاو كۆریای باكور رێكبخاتەوە، ئەمەش لەكاتێكدا هەردوو وڵات لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیی روبەڕووی پەراوێزخستن بوونەتەوە، كۆریای باشورو ئەمریكا نیگەرانن لە پەرەسەندی پەیوەندییە سەربازییەكانی نێوان مۆسكۆو پیۆنگ یانگ. چین كە پاڵپشتیكاری سیاسی و ئابوری سەرەكی كۆریای باكورو هاوكاتییش هاوپەیمانێكی گرنگی مۆسكۆیە، هیچ كاردانەوەیەكی نییەو بێدەنگە، ئەمە لەكاتێكدایە كیم جۆنگ ئون وتی: رێككەوتنەكە دەكرێت هاوكاری روسیاو كۆریای باكور فراوانتر بكات بۆ بوارەكانی سیاسەت و ئابوری و بەرگریی و سروشتی رێككەوتنەكە "ئاشتیخوازانەو بەرگریكارانە"یە. پەیوەندییەكانی نێوان كۆریای باكورو روسیا گەیشتوەتە بەرزترین ئاستی نوێی هاوپەیمانێتیی. لەسەرەتای كۆبونەوەی لوتكەكەیان، كیم "پشتیوانی بێ مەرج"ی خۆی بۆ "سەرجەم سیاسەتەكانی روسیا" راگەیاند لەناویدا "پاڵپشتی تەواوەتی و هاوپەیمانی بەهێز" بۆ جەنگەكەی پوتین دژ بە ئۆكراینا. پوتین وتویەتی: مۆسكۆ دژی سیاسەتی هەژمونخوازانەو ئیمپریالی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی دەجەنگێت. ئەمە بەگوێرەی قسەی میدیاكانی روسیا. بەپێی ئاژانسی فەرمی هەواڵەكانی روسیا، پوتین لە سەرەتای گفتوگۆكانیدا لەگەڵ كیم جۆنگ ئون رایگەیاندووە" پشتیوانی چەسپاو و بەردەوامی ئێوە بۆ سیاسەتەكانی روسیا لەناویاندا سیاسەتی روسیا لە ئۆكراینا، بەرز دەنرخێنین". وڵاتانی خۆرئاوا بە سەرۆكایەتی ئەمریكا سزایان بەسەر روسیا سەپاند، بەهۆی لەشكركێشی بەرفراوانی پوتین بۆسەر ئۆكراینای دراوسێ لە شوبانی 2022دا، ئەمە لەكاتێكدا بوو مۆسكۆ هێرشەكەی بە "ئۆپراسیۆنێكی سەربازی تایبەت" ناودەبرد. "پشتیوانی بێ مەرج" پوتین كە لە لوتكەی ئەیلولدا لە ئەوپەڕی خۆرهەڵاتی روسیا میوانداری كیم-ی كردو بەم میواندارییە هاریكاری سەربازی نێوان هەردوو وڵاتی خێرا كرد، ئەمڕۆ لە پیۆنگ یانگ پێشوازییەكی گەورەی لێ كرا. پاسەوانی شەرەف لەناویشیاندا سەربازە سوارەكان و ژمارەیەكی زۆر لە خەڵكی مەدەنی لە گۆڕەپانی (كیم ئیل سۆنگ) لە كەناری روباری (تایدۆنگ) كە بەناو پایتەختدا تێدەپەڕێت، كۆبونەوە بۆ پێشوازیكردن لە پوتین، دیمەنەكە منداڵیشی تێدا بوو كە باڵۆن و وێنەی گەورەی هەردوو سەرۆكەكەیان هەڵگرتبوو، لەگەڵ رازاندنەوەی گۆڕەپانەكە بە ئاڵای وڵاتەكەیان. پاشان كیم و پوتن بەرەو كۆشی (كومسوسان) بەڕێكەوتن بۆ دەستپێكردنی گفتوگۆی لوتكە، پێشترو بەر لە كۆبوونەوەی لەگەڵ پوتین، كیم جۆنگ ئون وتی: ژینگەی ئەمنیی لەسەرتاسەری جیهان بەشێوەیەكی بەردەوام تادێت ئاڵۆزتر دەبێت، ئەمە پێویستی بە دیالۆگێكی ستراتیژی بەهێزتر هەیە لەگەڵ روسیا. كیم بە پوتنی وت:" ئەمەوێ جەخت بكەم لەوەی كە ئێمە بەبێ هیچ كۆت و مەرجێك پشتیوانی لە سەرجەم سیاسەتەكانی روسیا دەكەین". باسی لەوەكرد" كۆریای باكور پشتیوانی و هاوسۆزی تەواوەتی خۆی بۆ سوپاو گەلی روسیا نیشان دەدات لە ئۆپراسیۆنە سەربازییە تایبەتەكانیاندا لە ئۆكراینا بۆ پارێزگاریكردن لە سەروەریی و بەرژەوەندییە ئەمنییەكانیان، ئەمە لەپاڵ پاراستنی سەلامەتی خاكەكەیان". پوتین ئەمڕۆ گەیشتە فڕۆكەخانەی پۆنگ یانگ، كیم بۆ پێشوازیكردن باوەشی بۆ كردەوە، لەكاتی گەشتەكەیان بۆ میوانخانە فەرمییەكە، هەردووكیان "قسەی ناو دڵی خۆیان" كرد، ئەمەش بەگوێرەی هەواڵی ئاژانسی فەرمی كۆریای باكور. ئاژانسەكە رایگەیاند" شەراكەتی نێوان هەردوو وڵات بزوێنەری خێراكردنی بنیادنانی جیهانێكی فرەجەمسەری نوێیە"، سەردانەكەی پوتینیش بەهێزی ئەو دۆستایەتی و یەكێتیی نێوانیانی پیشاندا. روسیا پەیوەندییە گەرم و گوڕەكەی لەگەڵ كۆریای باكور بەكارهێناوە بۆ بێزاركردنی واشنتۆن، ئەمە لەكاتێكدایە كۆریای باكور كە ژێر گەمارۆیەكی تونددایە، پاڵپشتی سیاسی و بەڵێنی پاڵپشتی ئابوری و بازرگانی لە مۆسكۆ وەرگرتووە. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی ترسیان هەیە لەوەی روسیا یارمەتی پێشكەشی بەرنامە موشەكی و ئەتۆمییەكەی كۆریای باكور بكات، كە بڕیاڕی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم كارەی قەدەغەكردووە، سەرباری ئەمە پیۆنگ یانگ تۆمەتبار دەكەن بەوەی موشەكی بالیستی و تۆپخانەی بە روسیا داوەو روسیاش ئەو چەكانەی ئۆكراینا بەكارهێناوە، بەڵام مۆسكۆو پیۆنگ یان هەردووكیان گواستنەوەی چەك لەنێوانیاندا رەتدەكەنەوە. "میكانیزمی بازرگانی جێگرەوە" دوای ئەوەی هاتنی پوتین بۆ پیۆنگ یان چەند كاتژمێرێك دواكەوت، لە كاتژمێری پێش بەرەبەیانیدا فڕۆكەكەی دەركەوت و كیم بەتەنیا لەسەر فەرشی سور پێشوازی لێكرد، بەڵام بێ ئەو ئاهەنگە گەورەی كە كۆریای باكور لە ساڵی 2019دا بەبۆنەی سەردانەكەی (شی جین بیگ)ی سەرۆكی چینەوە رێكیخست. دواتر هەردووكیان سواری ئۆتۆمبیلی (لیمۆزینی ئاوروس)ە روسییەكەی پوتین بوون و بەرەو میوانخانەی (كۆمسۆسان)ی دەوڵەت بەڕێكەوتن. میدیاكان وێنەی شەقامەكانی پیۆنگ یانگ-یان گواستەوە كە بە وێنەی پوتین رازێندراوەتەوە، لەگەڵ دیمەنی روخساری هۆتێل (ریو جیونگ) كە تەواو نەكراوەو لە 101 نهۆم پێكدێت و بە پەیامێكی گەورە لەسەری نوسراوە " بەخێربێیت پوتین". وەكو ئاماژەیەك بۆ ئەوەی روسیا ئەندامێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتییە كە مافی ڤیتۆی هەیەو هەڵسەنگاندن بۆ نزیكبوونەوەی خۆی لەگەڵ كۆریای باكور دەكات، پوتین بەر لە گەیشتنی ئاماژەی بە بەرەنگاری پیۆنگ یانگ كرد بۆ هەڕەشەو فشارە ئابورییەكانی ئەمریكا. لە وتارێكدا كە رۆژنامەی فەرمی حزبی دەسەڵاتداری كۆریای باكور بڵاویكردەوە، كیم بەڵێنیدا " پەرە بە میكانیزمەكانی بازرگانی جێگرەوە بدات، میكانیزمێك كە ملكەچ نەبێ بۆ كۆنترۆڵی خۆرئاوا" ئەمە لەپاڵ "بنیادنانی ژێرخانێكی ئەمنیی یەكسان و دابەشنەكراو لە ئۆراسیا". سەرچاوە: ئاژانسی رۆیتەرز  

درەو:   🔹 ئێرانییەکان بەرەو چواردەهەمین خولی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار هەنگاو دەنێن، رۆژی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٤، نۆیەم سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەڵدەبژێرن. 🔹 لە نێو (6) پاڵێوراودا، دوو پاڵێوراویان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ، پاڵێوراوێکیش بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ، پەیوەستن بە سوپای پاسداران و ناوەندەکانی ژێر هەژمونی سوپاوە. 🔹 ڕابەری شۆڕشی ئیسلامی و ڕێبەرانی سەرەکی ڕێژیم پێیان وایە ئەو دەستکەوتانەی لە ئێراندا بەدەست هاتوون، وەک خۆیان بانگەشەی بۆ دەکەن، لەو شوێن و ناوچانەیە کە سوپای پاسداران تێیدا چالاکییە. 🔹 رژێم هەوڵدەدات پۆستی زیاتر ڕادەستی سوپای پاسداران بکات. 🔹 پێدەچێت خواستی ڕژێم زیاتر مەیلی بەرەو سپاردنی پۆستی سەرۆکایەتی بە کەسێکی وەک (قالیباف) بێت، بۆ ئەوەی ڕێگە خۆشبکات بۆ هێنانە پێشەوەی کەسایەتییەکی وەک موجتەبا خامنەئی (کوڕی ڕێبەر) وەک سێیەم سەرکردەی ئێران دوای (ڕێبەر و سەرۆکی کۆمار). پاڵێوراوەکانی چواردەیەمین خولی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار لە ئێران ئێرانییەکان بەرەو چواردەهەمین خولی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار هەنگاو دەنێن، رۆژی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٢٤، نۆیەم سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە هەڵدەبژێرن. لەدوای ڕووداوی کەوتنەخوارەوەی هێلیکۆپتەرەکەی سەرۆک کۆمار (ئیبراهیم ڕەئیسی) لە مانگی ئایاری ٢٠٢٤ و گیانلەدەستدانی خۆی و سەرنشینەکان،  ئێرانی خستە بەردەم جۆرێک لە ئاڵنگاری ناوخۆیی و دەرەکی، پەیوەست بە پرۆسەی گواستنەوە و چۆنیەتی بەڕێوەبردنی دۆسییە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتیەکان. ئەنجومەنی پاراستنی دەستوریش ناوی شەش پاڵێواوی پەسەند کرد کە ڕکابەری دەکەن بۆ پڕکردنەوەی کورسی سەرۆک کۆمار، ئەوانیش: 1.    عەلیرەزا زاکانی: (بناژوخواز)، لە ئێستادا پۆستی سەرۆکی شارەوانی تاران بەدەستەوەیە، پێشتر سەرۆکی ناوەندی لێکۆڵینەوەی ئەنجومەنی شورا بووە، پێشتریش نوێنەری شاری تاران بووە لەو ئەنجومەنەدا. 2.    سەعید جەلیلی: (بناژوخواز)، ئەندامی ئەنجومەنی ستراتیژی پەیوەندییەکانی دەرەوە، ئەندامی ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی نیزام. ئەو وەک ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی کاری کردووە، هەروەها سەرۆکایەتی تیمی دانوستانکاری دانوستانەکانی ئەتۆمی کردووە لە سەردەمی (ئەحمەدی نەژاد)دا. 3.    ئەمیرحوسێن قازیزادە هاشمی: (بناژوخواز)، پزیشک و سیاسەتمەدار، وەک یاریدەدەری سەرۆکی کۆمار و بەرپرسی دەزگای شەهید کاری کردووە. 4.    حوجتولئیسلام مستەفا پورمحەمەدی: (بناژوخوازی میانڕەو)، سیاسەتمەدار، پێشتر پۆستی وەزیری دادی هەبووە، پێش ئەوەش یاریدەدەری وەزیری ئیتلاعات بووە لە وەزارەتەکەی (عەلی فەلاحیان)، لە خولی یەکەمی حکومەتەکەی (مەحمود ئەحمەدی نژاد)یشدا بووە وەزیری ناوخۆ. ئێستا وەک ڕاوێژکاری سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری و ئەمینداری گشتی کۆمەڵەی پیاوانی باڵای ئاینی کاردەکات. 5.    محەمەد باقر قالیباف: (بناژوخواز)، بۆ جاری دووەمە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی شورا دەکات. 6.    مەسعوود پزشکیان: (ریفۆرمخواز)، وەک وەزیری تەندروستی لە حکومەتەکەی (محەمەد خاتەمی)دا کاری کردووە. هەڵبژاردنی سەرۆک کۆماری ئێران لە ژێر ڕۆشنایی دروشمەکانی هەڵبژاردن تاکە کاندیدی ڕیفۆرمخوازەکان (پزشکیان)، دروشمێکی هەمەلایەنە و کورتی دوو وشەیی (لەپێناو ئێران)ی بەکارهێنا، دروشمێک کە هەم بەڵێن و هەم ڕەخنەی تێدایە. هاوکات دروشمی (سەعید جەلیلی) درێژترەو گوزارشت لە کەسایەتییەکەی دەکات، لە کاتێکدا باقی کاندیدەکان سەرنجیان لەسەر خزمەتگوزاری، دادپەروەری، خێزان، نیگەرانییەکان و بژێوی خەڵکە. دروشمی سەرەکی شەش کاندیدەکە بەم شێوەیە یە: 1.    پزشکیان: لە پێناو ئێراندا. 2.    پور محەمەدی: حکومەتی سەقامگیر؛ دادپەروەری سەروەت و سامان، هێز. 3.    جەلیلی: جیهانێک لە دەرفەت، ئێران باز دەدات؛ هەموو ئێرانییەک ڕۆڵێکی گەورەی هەیە. 4.    زاکانی: حکومەتی خزمەت. 5.    قازی زادە: حکومەتی گەل و خێزان. 6.    قالیباف: خزمەت و پێشکەوتن. لە خولەکانی پێشوودا محەممەد عەلی ڕەجائی (لە ئابی 1981 لە بۆردومانی باڵەخانەی سەرۆکایەتیدا کوژرا) تاکە کەس بوو کە دروشمی هەڵبژاردنی نەخستەڕوو، بەڵام شێوازی ژیانی و خۆنەویستی و سادەیی ژیان و سیماکەی ڕەنگدانەوەی گەورەی لەسەر بانگەشەی هەڵبژاردن هەبوو، ئەو مۆدێلە تا ئەمڕۆش لە زهنی ئێرانییەکاندا ماوەتەوە، لایەنگرانی ئەحمەدی نژادیش بەو کەسایەتییە دەشوبهێنن. پێش (ڕەجائی)یش (بەنی سەدر) دادپەروەری کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیەتی کردە دروشمی خۆی کە بەگشتی ئەو دروشمانە دروشمی شۆڕشە سەرکەوتووکەی وڵاتەکە بوو، (بەنی سەدر)یش یەکەم سەرۆک کۆماری دوای شۆڕشە سەرکەوتووەکەی ئێران هاتە سەر کوردسی سەرۆک کۆمار. خامنەئی تیشکی خستە سەر حکومەتێکی ئیسلامی کە توانای بانگهێشتکردنی خەڵکی هەیە بۆ بیرکردنەوە. سەبارەت بە ڕەفسنجانی، دروشمەکەی لە ژێر کاریگەری هاتنە دەرەوەی ئێران بوو لە جەنگی (8 ساڵ)ەی لەگەڵ عێراق بوو: با پێکەوە کاربکەین بۆ ئاوەدانکردنەوەی ئێران و تیشکی خستە سەر(ئابووری و پەرەپێدان). خاتەمی دروشمی (گرنگیدان بە گەشەسەندنی سیاسی) بەرزکردەوە، کە لە سەردەمی ڕەفسەنجانیدا لە ڕێگەی "سبەینێیەکی باشتر بۆ ئێرانی ئیسلامی" پشتگوێ خرابوو، خرانەڕوو. ئەحمەدی نژاد بە ڕوونی باسی لە پێویستییە ئابوورییەکانی خەڵک کرد، دوای شکستی حکومەتەکانی پێشوو لە دابینکردنی چارەسەری پێویست بۆی، بەڵێنیدا کە "داهاتی نەوت بخاتە سەر سفرەی ئێرانییەکان". ڕوحانی دووبارە جەختی لە (گەشەپێدانی ئابووری و دیپلۆماسییەتی کارا) کردەوە، تیری ڕەخنەی ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی (ئەحمەدی نەژاد) کرد، پرسی سەقامگیری سیاسی و ئابووری لە دروشمی ئیبراهیم ڕەئیسیدا بە ڕوونی دەرکەوت، لەگەڵ بەڵێنی ڕەخساندنی هەلی کار: ئێرانێکی بەهێز و بەرزکردنەوەی بەرهەمهێنان . ئێران سیانزە خولی هەڵبژاردنی تەواو کردووە و بەرەو چوادەیەمین خۆل هەنگاو دەنێت، نوخبەی سیاسی وڵاتەکە لە تاقیکردنەوەیەکی سەختتردا لە بەردەم دەنگدەرێکی ئێرانی کە دڵخۆشکردنی ئاسان نییە، ئەزموون و تاقیکردنەوە دەکەن. ڕەنگە دابەزینی ڕێژەی دەنگدان ئاماژەیەک بێت بۆ هەڵوێستی ئەم دەنگدەرانە بەرامبەر بە حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێران. تایبەت بە مێژووی هەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار و ڕێژەی بەشداری دەنگدەران بڕوانە (خشتەی یەکەم).     دۆخی کێبڕکێ لەسەر پۆستی سەرۆک کۆمار خولەکانی پشووی هەڵبژاردن، ڕەنگدانەوەی جۆرێک لە کێبڕکێ بووە، کە ئێران لەگەڵ هەر خولێکی هەڵبژاردندا رووبەڕووی بووەتەوە، هەندێک خول پەسەندکردنی ژمارەیەکی زۆر لە کاندیدەکان نیشان دەدات، هەندێکجاریش سنووردار کراون بە ژمارەیەکی کەمی کاندید بەپێی ئەو سیاسەتەی کە ئەنجومەنی پاراستنی دەستور پەیڕەوی کردووە. بەشێوەیەکی گشتی دەکرێت بەجۆرێک باس لە پڕۆسەی هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کۆمار بکرێت کە ئاستێکی کێبڕکێ لە خولێکدا زیاد دەکات و لە خولێکی تردا دادەبەزێت، ئەمەش بەندە بە میکانیزمەکانی کێبڕکێی ناوخۆیی و سەرهەڵدانی هێز و کۆتلەی دیکە لەسەر حیسابی کوتلەیەکی تر. زۆر جاریش بۆ ڕاگرتنی بەرژەوەندییەکان کاندیدێک یان چەند کاندیدێک بۆ بەرژەوەندی بەرەیەکی سیاسی دەکشێنەوە، ئەمەش کاریگەری لەسەر داینامیکی و ڕەوتەکانی هەر هەڵبژاردنێك دەبێت. بە گشتی (خشتەی دووەم) تێڕوانینێکی گشتی لەبارەی کێبڕکێی سیاسی بۆ پۆستی سەرۆک کۆمار لە هەڵبژاردنەکاندا دەخاتە ڕوو.     سوپای پاسداران و پۆستە سیادییەکان ئاماژەگەلێک هەن کە وا نیشان دەدەن ڕژێمی ئیسلامی ئێران بەرەو ڕادەستکردنی زیاتری پۆستە هەستیار و پێگە سیادییەکانی وڵاتەکە بە سوپای پاسداران بسپێرن لە نێویشیاندا پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار. لە نێو (6) پاڵێوراوەکەدا، دوو پاڵێوراویان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ، پاڵێوراوێکیش بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ، پەیوەستن بە سوپای پاسداران و ناوەندەکانی ژێر هەژمونی سوپاوە، ئەوانیش؛ (محەمەد باقر قالیباف) کە یەکێک بووە لە فەرماندە باڵاکانی سوپای پاسداران، و (عەلی ڕەزا زاکانی) سەرۆکی شارەوانی تاران کە پێشتر لە سوپای پاسداران پۆستی باڵای هەبووە، هەروەها (سەعید جەلیلی) کە لەلایەن "بەرەی خۆڕاگری" بە سەرۆکایەتی (سدیق مەحصولی) فەرماندەی پێشووی فەیلەقی شەشی سوپای پاسداران پشتیوانی لێدەکرێت. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا کۆماری ئیسلامی ئێران بە نیازی ئەوەیە، بۆ یەکەمین جار، پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار ڕادەستی سوپای پاسداران بکات؟ تا ئەم ساتە ژمارەیەکی زۆر بواری بەرفراوان لە ژێر کۆنترۆڵی سوپای پاسداراندایە، ڕێژەیەکی زۆر لە میدیا و دەزگاکانی هەواڵ و ئاژانس و ڕۆژنامە و تەنانەت سیاسەتی دەرەوەشی کۆنترۆڵ کردووە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەستە بە ڕۆڵی ناوچەیی ڕژێمی ئیسلامی ئێرانەوە، ئەوە جگە لە کۆنترۆڵکردنی دەزگا گەورەکانی ئابووری و بوارەکانی وەرزش _بە تایبەتیش تۆپی پێ_، هەروەها دەستی گرتووە بەسەر دامەزراوە کولتوورییە بەهێزەکانی وەک سینەما، زۆر بە کورتی دەکرێت ئاماژە بەوە بکەین سوپا کاریگەریی لەسەر چوار بوارى سەرەکیی هەیە، ئەوانیش: چەک، هەواڵگری، پارە و میدیا. جگە لەوەش سوپای پاسداران پۆستە بنەڕەتی و گرنگەکانی وەک سەرۆکایەتی پەرلەمان کۆنترۆڵ کردووەو ئەم پۆستە ماوەی (16) ساڵە لەلایەن سەرکردەکانی سوپاوە قۆرغ کراوە، کە لە ئێستادا (محەمەد باقر قالیباف)ەوە سەرۆکایەتی دەکات، لەکاتێکدا پێشتر لەلایەن (عەلی لاریجانی) سەرکردەیەکی پێشووی سوپای پاسدارانەوە بەڕێوە دەبرا. ئەم هەنگاوانە نیازی ڕێژیم بۆ ڕادەستکردنی پۆستە سیادییە گرنگەکان بە سوپای پاسداران ئاشکرا دەکات و بەشێک لە چاودێران پێیان وایە پۆستی سەرۆکایەتی کۆماریش بە سوپای پاسداران دەستپێردرێت. ئەمە شتێکی سەیر نییە؛ وەک چۆن لە ئێستادا سوپای پاسداران زۆرینەی پۆستە گرنگەکانی کۆنترۆڵ کردووە، وەک؛ -    پۆستی ئەمیندارێتی ئەنجومەنی باڵای ئاسایشی نیشتمانی (عەلی ئەکبەر ئەحمەدیان -  سەرکردە لە سوپای پاسداران). -    سەرۆکی پەرلەمان (محەمەد باقر قالیباف – سەرکردە لە سوپای پاسداران). -    سەرۆکی ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی رژێم (محەمەد باقر زولقەدر - سەرکردە لە سوپای پاسداران). -     سەرۆکی شارەوانی تاران (عەلی ڕەزا زاکانی - سەرکردە لە سوپای پاسداران). -    ئەمینداری کۆمیتەی سیاسی و ئەمنی لە ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی رژێم و بەرپرسی ڕاستەقینەی دۆسییەی ئەتۆمی ئێران (عەلی شەمخانی) کە هاوکات سەرکردەیەکی پێشووی سوپای پاسداران بووە. -     فەرماندەی پۆلیسی ئێران (ئەحمەد ڕەزا رادان) سەرکردە لە سوپای پاسداران و سەرۆکی سێ دەزگای هەواڵگری، ئەوانیش؛ ڕێکخراوی ئیتلاعاتی سوپای پاسداران کە (محەمەد کازمی – سەرکردە لە سوپای پاسداران) بەڕێوەی دەبات، هەروەها وەزارەتی ئیتلاعات (ئیسماعیل خەتیب)، ڕێکخراوی ئیتلاعات و پۆلیس (غوڵام ڕەزا ڕەزاییان). -    وەزیری ناوخۆ (ئەحمەد وەحیدی). -    سەرۆکی ئاسایشی ناوخۆ (مەجید میر ئەحمەدی). -    فەرماندەی بارەگای (ساروڵڵا) وەک گرنگترین بارەگای ئەمنی و بەرپرسی ئاسایشی پایتەخت، سەرکردە لە سوپای پاسداران (حسێن نەجات). -    فەرماندەی پاسەوانانی ڕێبەر (حەسەن مەشروعی فەر) -    وەزیری جەنگ (ئیسماعیل قائانی) فەرماندەی سوپای قودس ی سەر بە سوپای پاسداران. بەم شێوەیە تێبینی دەکرێت کە سەرکردایەتی زۆربەی پێگە هەستیار و گرنگەکان لەلایەن سوپای پاسداران و سەرکردەکانیەوە کۆنترۆڵ کراوەو سەرکردەکانی سوپای پاسداران لە یەک کاتدا چەندین پۆستیان هەیە، وەک پۆستی سەرۆکی دەستی ئەرکانی گشتی هێزە چەکدارەکان (محەمەد باقری) سەرۆکایەتی دەکات. بەرپرسی بارەگای (خاتەم ئەلئەنبیا) کە گرنگترین بارەگای سەربازییە لە وڵاتدا لە دەستی فەرماندەی سوپای پاسداران (غولام عەلی ڕەشید)دایە، بەرپرسی توانای مووشەکی و فڕۆکەی بێفڕۆکەوان (ئەمیر عەلی حاجی زادە)یە. سێ هەڵبژاردنی ڕابردووی ئێران شاهیدی ئەوە بووە، ڕژێم بەم ئاراستەیە کاردەکات و هەوڵی بە سەربازی کردنی دەسەڵات و قەتیسکردنی پێگە سیادی و هەستیارەکان لە سەرکردایەتی سوپای پاسداران دەدات. لە ڕووی دەروونیشەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ڕژیم بۆ ئەم بیرۆکەیە ئامادەیە. ڕابەری شۆڕشی ئیسلامی و ڕێبەرانی سەرەکی ڕێژیم پێیان وایە ئەو دەستکەوتانەی لە ئێراندا بەدەست هاتوون، وەک خۆیان بانگەشەی بۆ دەکەن، لەو شوێن و ناوچانەیە کە سوپای پاسداران تێیدا چالاکییە. خامنەئی و دامودەزگاکانی دەسەڵای پێیان وایە کە هێزی ئێران لە مەیدانەکانی سەربازی، فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکان و میلیشیاکانی سەر بە ئێران، دەرئەنجامی هەوڵ و کردەوەکانی سوپای پاسدارانە لەسەر ئەم بنەمایە، ڕژێم بەو ئەنجامە گەیشتووە کە ڕادەستکردنی پۆستە هەستیارەکان بە سوپای پاسداران بڕیارێکی دروست بووو، هەربۆیە باوەڕایان وایە بازنەیەی ڕادەستکردنی پۆستە باڵاکان بە سوپای پاسداران فراوانتر بکرێت بۆ ئەوەی پۆستی نوێ بگرێتەوە، لەوانەش پۆستی سەرۆکایەتی کۆمار. ئەو بیرۆکەیە تەنها لەوەوە سەرچاوە ناگرێت کە سوپای پاسداران لە دەرەوە وڵاتەکەی پاراستووە، بەڵکو بەو قەناعەتە گەیشتوون کە ئەوە سوپای پاسداران بووە توانیوویەتی سەرکوتی ناڕزایەتییە جەماوەرییەکانی ناوخۆ بکات لە ساڵانی: (٢٠٠٩، ٢٠١٧، ٢٠١٩ و ٢٠٢٢)، ئەوەی کە ڕژێمی لە کەوتن ڕزگار کرد لە ڕێگەی سەرکوتکردنی خەڵکەوە، سوپای پاسداران بوو. ئێستا کە مەترسی دووبارەبوونەوەی ئەم ناڕەزایەتییە جەماوەرییە گەورانە هەیە، دەبێت پشتی پێ ببەسترێت بۆ مانەوە و پاراستنی ڕژێمەکە. چاودێران پێیان وایە دەسەڵات دڵنیا بووەتەوە لەوەی ئەو ئۆرگانە سەرەکییەی کە دەتوانرێت پشتی پێ ببەسترێت لە مەسەلەی جێنشینی (عەلی خامنەئی)، و ڕێگری لە گۆڕینی بۆ قەیرانێکی گەورە، تەنیا سوپای پاسداران و سەرەڕای گرنگی دامودەزگاکانی دیکە، وەک ئەنجومەنی پاراستنی دەستوە، ئەنجومەنی دیاریکردنی بەرژەوەندییەکانی رژێم، ئەنجومەنی پسپۆڕان و ڕادیۆ و تەلەفزیۆن، سوپای پاسداران وەک فاکتەری سەرەکی دەمێنێتەوە بۆ ڕێگریکردن لە قەیرانێکی گەورە کە ڕووبەڕووی ڕژێم دەبێتەوە دوای کۆتایی هاتنی خامنەئی. پێدەچێت ڕێژیم لە هەلومەرجێکی وادا، بە لەبەرچاوگرتنی ئەزموونەکانی پێشووی، و پەیڕەوکردنی مۆدێلەکانی چین و ڕووسیا و پاکستان، هەوڵی زیاتر دەدات پۆستی زۆرتر ڕادەستی سوپای پاسداران بکات. ڕژیم لە چینەوە بیرۆکەی گەشەپێدانی زۆرەملێی فێربوو، لە پاکستانەوە بیرۆکەی بۆمبی ئەتۆمی و هاوکاری سەربازی لەگەڵ پیاوانی ئایینی فێربوو، لە ڕووسیاشەوە بیرۆکەی مافیای پارە و سامانی لە بواری نەوت و غازدا وەرگرت، هەموو ئەوانەشی بەستەوە بە بەرپرسانی ئەمنی و بازنەی دەسەڵاتەوە. هەرچەندە سەرکەوتنی هەرکام لە شەش پاڵێوراوەکەی هەڵبژاردنی سەرکۆمار لە ئێران نابێتە مەترسی بۆ سەر ڕژێم، بەڵام پێدەچێت دەسەڵات لەگەڵ سەرکەوتنی کەسایەتییەکی وەک (قالیباف) بۆ ئیدارەکردنی پرسی ناڕەزایەتییەکان و جێنشینی (خامەنەئی) بێت، هەروەها بیرۆکەی ڕووبەڕووبوونەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپا و مامەڵەکردنی زیاتر لەگەڵ ڕووسیا و چین و هیندستان کە ئێران بە بنەمای دەزانێت بۆ سیستمی نوێی جیهانی. بەڵام گەورەترین ئاڵنگاری بەردەم هەوڵەکانی ڕژێم بۆ دیزینکردنی دەرئەنجامی هەڵبژاردن بوونی خەڵکە، کە بۆ چاودێران وا دەردەکەوێ کە ڕژێم بوونی ئەوان پشتگوێ دەخات و مەترسییەکانیان بە کەم دەزانێت. زۆربەی خەڵکی ئێران ڕژێم بە بێ شەرعیەت و بە شکستی ئابووری و ناتەبا لەگەڵ شێوازی ژیانی هاووڵاتیان دەزانن. نەبوونی ئیرادەی ڕێژیم بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گوشار و ئاڵنگارییە نێودەوڵەتییەکان لاوازە، بەڵام سەرەڕای هەموو ئەو ئاڵنگارییانە، پێدەچێت خواستی ڕژێم زیاتر مەیلی بەرەو سپاردنی پۆستی سەرۆکایەتی بە کەسێکی وەک (قالیباف) بێت، بۆ ئەوەی ڕێگە خۆشبکات بۆ هێنانە پێشەوەی کەسایەتییەکی وەک موجتەبا خامنەئی (کوڕی ڕێبەر) وەک سێیەم سەرکردەی ئێران دوای (ڕێبەر و سەرۆکی کۆمار)، حکومەتیش لە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەکان ڕزگاری بکات. سەرچاوەکان -    فاطمة الصمادي، الانتخابات الرئاسية الإيرانية الرابعة عشرة (قراءة أولية)، مرکز الجزیرة للدراسات، 13  يونيو 2024؛ https://studies.aljazeera.net/ar/article/5947 -    مراد ويسي، هل يستعد النظام الإيراني لتسليم رئاسة الجمهورية إلى الحرس الثوري؟، ایران اینترنشنال، 16/6/2024؛ https://www.iranintl.com/ar/202406160399 -    العربية.نت، بالأسماء والتفاصيل.. قائمة المرشحين النهائية لخوض انتخابات الرئاسة في إيران، 9/6/2024؛ https://shorturl.at/Zcgxg  

راپۆرتی: درەو 🔻 بەپێی ئامارەکان؛ وەزارەتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024)دا؛ 🔹 نزیکەی (411 ملیۆن و 600 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، نزیکەی بڕی (405 ملیۆن و 810 هەزار) بەرمیلی بە رێژەی (98.6%) بەرهەمی کێڵگەکانی ناوەراست خوارووی عێراق بووە. داهاتی گەڕاوەی نەوتی عێراق بۆ وەزارەتی دارایی لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024)دا؛ 🔹 زیاتر لە (38 ترلیۆن و 26 ملیار) دینار بووەو (89%) کۆی داهاتی وەزارەتەکەی پێکهێناوە. یەکەم؛  بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی 2024 بەپێی  ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتە و چارتی (1)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕی (411 ملیۆن و 599 هەزار و 605) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیاکەوە فرۆشتووە، ئەو بڕەش (405 ملیۆن و 809 هەزار و 897) بەرمیلی بەرهەمی کێڵگەکانی ناوەڕاست و خواروی عێراق بووە بە رێژەی (98.6%) و بڕی (ملیۆنێک و 810 هەزار و 491) بەرمیلی هی کێڵگەکانی باکور بووەو بە تانکەر هەناردەی ئوردن (3 ملیۆن و 979 هەزار و 217) بەرمیلی هەناردەی کێڵگەی گەیارە بووە. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. 1.    و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2024 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2024) بڕی (103 ملیۆن و 508 هەزار و 439) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 338 هەزار و 982) بەرمیل 2.    بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2024 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2024)دا، بڕی (99 ملیۆن و 592 هەزار و 311) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 434 هەزار و 218) بەرمیل. 3.     بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2024 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2024)دا، بڕی (106 ملیۆن و 112 هەزار و 38) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 422 هەزار و 969) بەرمیل. 4.    بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2024 بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی نیسانی (2024)دا، بڕی (102 ملیۆن و 386 هەزار و 818) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 412 هەزار و 894) بەرمیل.   دووەم؛ داهاتی گەڕاوەی هەناردەی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ نیسانی ساڵی (2024) لە (9ی حوزەیرانی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (42 ترلیۆن و 725 ملیار و 409 ملیۆن و 202 هەزار و 511) دینار، بەجۆرێک بڕی (38 ترلیۆن و 26 ملیار و 624 ملیۆن و 193 هەزار و 31) دیناری بەڕێژەی (89.2%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (4 ترلیۆن و 698 ملیار و 785 ملیۆن و 9 هەزار و 480) دیناری بەڕێژەی (10.8%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر چوار مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)) هەروەها گرافیکی هاوپێچ.          

سان ساراڤان بە ئاشكرا داڕمان و پلانی بە ئاپارتمانكردنی ناوچەی گۆیژە كەوتۆتە قۆناغی جێبەجێكردنەوەو ڕۆژانە كۆمپانیاو سێبەرەكانی پشتی كۆمپانیاكان پاساوی جۆربەجۆر دەهێننەوە بۆ بەڕێكردنی پلانە بەرژەوەندخوازەكانیان. یەكێك لەو پاساوانە ئەوەیە كە گوایە قۆناغی بیناسازی ڕوویەكی (شارستانی) تر دەدات بە شاری سڵێمانی. چ شارستانییەتێك؟  لە شارنشنیدا هاوڵاتی و ژینگە چەقە و لە سەنتەردایە، گەر شارستانییەت و شارنشینی لەسەرو بەرژەوەندی  پێداویستی سەرەكیەكانی هاوڵاتیان بینا بكرێت ئەوا شارستانیەكی پووچ و بێ گیان دەبێت و كلۆربوونی كۆمەڵایەتی  بەدوا دێت،بەوەش ژیانی تاك دەکەوێتە مەترسییەوە. پرسیارە گرنگەكە ئەوەیە ئایا زیادكردنی شوێنی نیشتەجێبوونی پێداویستییەكی بنەڕەتییەلەم كاتەدا؟ بەتایبەتی كە لە ماوەی ٣٤ ساڵی ‌حوكمڕانی كورییدا بەبەردەوامی كەلێنی گەورەمان هەیە لە پێداویستیە سەرەكیەكانی وە‌ك كارەبا و ئاو هەوا و خۆراكی تەندروست و ڕێگەوبان و  كەرتی تەندروستی. دەزانین كە  ئاستی پێشكەشكردنی  خزمەتگوزاریی و چارەسەر بۆ كێشەكانی بەرێوەبردنی شار  بەبەردەوامی بە پرۆسەی  پینەكردن و داپۆشینی گرفتەكان  و چارەسەری كاتی بووە، تەنها زەرەمەندی گەورە هاولاتی بووە. لە ئێستادا، ژمارەی دانیشتوانی ناو قەزای  سلێمانی بە بەكرەجۆ و تانجەرۆو بازیانیشەوە دەگاتە نزیكەی ٩٩٢،٩٢٢  كەس، ئەم ژمارەیەش بەسەر ١٩٨ هەزار خێزاندا دابەش بوون،  تا ئەم كاتە لەم ناوچەیە ٢٢٢ هەزار یەكەی نیشتەجێمان هەیە بەخانوو ئاپارتمانەوە. گرییمان  هەموو خێزانەكانی شار خاوەنماڵی تایبەتی خۆیانن، كەواتە ٢٤هەزار یەكەی نیشتەجبوون  لە شاردا زیادەیە، جگە لە باخ و ئەو ڤێلایانەی كەلە ناوچەكەدا هەڵتۆقیوون. تەنها ئەم ٢٤ هەزار شوێنی نیشتەجێبوونە نییە  بەڵكو فراوانكردنی شار لەسەر ئەژماری سروشت و گرد و شاخەكان بەردەوامە، كۆمپانیاكانی وەبەرهێنانی خانووبەرە كەوتونەتە تەختكردنی سروشتی ناوچەكە و مۆڵەت و پلانی دروستكردنی ٤٧ هەزار یەكەی نیشتەجبوونی تریان   لە كاربەرێوەبەرانی سلێمانی و حكومەتی هەرێمەوە وەرگرتووە بۆ ئەم ساڵ و ساڵی ئایندە، هەندێكیان لە ئێستا لە ناوچەی گویژە قووتبونەتەوە. كەواتە تا ساڵی ٢٠٢٦ ڕەنگە نزیكەی ٧٠ هەزار خانووی زیاد هەبێت لە سلێمانیدا. گرنگی ئاو بۆ سلێمانی؟ یەكێك لە هەرەوە سەرەكیتریین  پێداویستی مرۆڤ و دەوروبەر، ئاوە.  هەمیشە دەوترێت ئاوەدانی لەسەر بنەمای ئاو گەشە دەكات واتە ئاو داینەمۆی ئاوەدانییە بۆ  ژیان وگەشەكردنی كۆمەڵگا. لە شاری سلێمانی دوو سەرچاوەی سەرەكی  ئاو هەیە  بۆ پڕكردنەوەی پێداویستی رۆژانەی دانیشتوانەكەی  كە ئەوانیش سوود وەرگرتنە لە ئاوی سەرزەوی و ئاوی ژێر زەوی.  سەرەكیترین سەرچاوەی ئاوی سەرزەوی عەمبارو خەزانی ئاوی دووكانە و  هەروەها  سوودوەرگرتنە لە ئاوی ژێر زەوی لە ڕێگەی بیرو كارێزەكانەوە. ئاوی دوكان: دوكان دەریاچەیەك یاخود ڕێزێرڤوارێکی دەستكردە كە لەساڵی نێوان سالانی (١٩٥٤-١٩٥٩) بەمەبەستی گلدانەوەی ئاو دروستكراوە و ٧٠ كم دوورە لە ناوەندی سلێمانییەوە. كۆی قەبارەی ئاووی دوكان ئەگەر كەم بارنی نەبێت دەگاتە  ٦،٨ كیلۆمەتر سێجا ئاو واتە لەكاتی پڕبوونی تەواوەتی ٨،٣ كم٣  واتە ٦،٨ كواردلیۆن لیتر  دەگرێت.  جگە لە سوودی گەورە بۆ ناوچەو گەندەكانی دەوروبەر تا دەگاتە دەشتی كۆیەو تەقتەق و پردێ و كەركوك و تا دەرژێتە ناو ڕووباری دیجلە. لەڕێگەی بۆرییوە بە ناو كۆمەڵگای پیرەمەگرون و بازیان تێپەڕ دەبێت و دەگاتە شاری سڵێمانی و دەروروبەری.  ئەو بڕەی كە دەگاتە سلێمانی و دەوروبەری  ڕۆژانە دەگاتە  ٢٣٠ هەزار مەتر سێجا واتە ٢٣٠ ملیۆن لتر  دەدرێتە ماڵان. گەرەكەكانی سلێمانی كەژمارەیان ٢٥٠ گەرەكە، هەفتەی جارێك یان بە دەستنیشانكراوی ٤ رۆژ جارێك لە هاویندا و ٣ رۆژ جارێك لە زستاندا ئاویان بەردەكەوێت، كە ئەمەش پێویستی هاولاتیان سارێژ ناكات، زۆربری جار هاولاتیان لە ڕێگەی تەنكەرە ئاو دەكڕن. هەنێك گەڕەکیش هەیە تا ئێستا ئاوی بۆرییان بۆ ڕانەکێشراوە  رۆژانە بە تەنکەر ئاو دابین دەکەن. پرسیارە جەوهەرییەكە ئەمەیە: لە ئەگەری زیادبوونی ٧٠ هەزار یەكەی نیشتەجێبووندا ، واتە زیاتر لە ١/٤ ی ئەم ڕێژەی ئێستا هەمانە، دابەشكردنی ئاو چەند جار ئەبێت لە هەفتەیەكدا؟  وەلامەكەی ئاسانە ڕەنگە بگاتە یەك جار لە هەفتەیەك یان زیاتر لە هەفتەیەك.  خاڵێکی لەمە گرنگتر ئەوەیە کە عەمباری  دوکان لە دوو ڕێگاوە کۆدەبێتەوە، ئاوی باران و ئەو سەرچاوانەی کە ڕۆژهەڵاتی کوردستانەوە  دێن، لە ئەگەری بێبارانی و دروستکردنی بەنداوی زیاتر لەدیوی ڕۆژهەڵاتەوە ئەوا ئاوی دوکانیش ئەم  توانا سنووردارەی ئێستای  لەدەست دەدات. ئاوی ژیر زەوی: ئاوی ژێر زەوی بریتییە لەو ئاوەی كە لە بۆشایی بچووكی نێوان خاكی بەردین و بنكەوتووی  ژێر زەویدا گیری خواردووە  بە هێواشی دەجوڵێت بەناو پێکهاتە جیۆلۆجییەکانی خاک و لم و بەرد کە پێی دەوترێت ئاوەڕۆی ژێرزەوی (Aquifers), ڕۆیشتنی ئاوی ژێر زەوی پشت دەبەستێت بە قەبارەی بۆشاییەکانی ناو خاك  یان بۆشایی بەردەکانەوە. زۆرینەی کات بە هۆی هەڵسوکەوتی ناپەسەندی مرۆڤەوە ئەم ڕارەوە ئاوییانە دەشێوێنرێت.  مرۆڤ لە ڕێگەی بیرو کارێزە و کانیاوە وە سوودی لە ئاوی ژێر زەوی دەبینێت بۆ خواردنەوە و کشتوکاڵ و پیشەسازی. گەر بەووردی سەرنج بدەینە ئاوی ژێر زەوی سلێمانی دەبینین سلێمانی لە ساڵانی ڕابردوودا چەندەها کارێز و کانی تێدا بووە بەڵام بە هۆکار مرۆکرد لە فراوانبوونی شوێنی نیشتەجێبوون و دروستکرددنی بینای بەرز کارێز و کانییەکان سەریانگیراوەو پڕکراونەتەوە، هۆکاری کەمبوونەوەی باران و بەفریش بە هەمانشیوە کاریگەری گەورەی هەبووە لەم پرۆسەی وێرانکردنەدا، کە ئەمیش ڕێژەیەکی زۆری هەر مرۆکردە. لە پاش ڕاپەڕینەوە رێژەییەکی بێشومار لە بیر هەڵکەنراون کە نزیکەی دە هەزار بیر دەبێت لە سلێمانی و دەوروبەری، هەر  لە مەڵبەندی شاری سلێمانی نزیکەی ١٨٠٠ بیری تۆمارکراو هەیە، ئەمە جگە لەو بیرە قاچاغانەی کە ڕۆژانە هەڵدەکەنرێت. ئەوەی تێبینی دەکریت لە هەڵکەکنینی بیرەکاندا، دابەزینی ئاستی ئاوە، کە لە زۆر شوینی سلێمانیدا دەگاتە زیاتر لە ١٥٠ مەتر قولایی کە ئەمە لە ڕابرددودا بەم شێوەیە نەببوە. گەورەترین گرفت ئەوەیە لە کاتی کەمبوونی سەرچاوەکانی ئاوی سەرزەوی، هانا بۆ سەرچاوەی ئاوی ژێزەوی بەریرت بە شێوەیەکی ڕەمەکیانە، کە دەبێتە هۆکاری شێواندنی چینەکانی ژێر زەویی جا بە هۆی بیناسازیی و فراوانبوونی شارەوە بێت یان بشێویەوە بێت. سڵێمانی لە ڕووی جیۆلۆجی و چینەکانی  ژێر زەوییەوە: هەڵکەوتەی جوگرافیای سلێمانی لە نێوان شاخ و گرد و دۆڵەکاندا،  سلێمانی کردۆتە ئەستێڵێکی گەورەی پڕ لەئاوی ژێر زەوی،  کە لە ڕابردودا ببوە هۆکاری سەرهەڵدانی چەندەها کارێزو کانیاو و عەمباری پڕ لە ئاو.  بەڵام لە ئێستادا ئەم رێژەیە کەم بۆتەوە بە هۆی ژمارەی بێشمار لە بیر و کەم بارانی و ووشکەساڵی، سەرەڕای ئەمە نکوڵی ناکرێت کە رێژەیەکی زۆری ئاو تێدایە.   لە ڕووی جێۆلۆجییەوە،  ژێر زەوی سلێمانی لە چەند پێکهاتەیەکی گرنگ دروستبووە ، هەر یەك لە ئەم پێکهاتانە هەڵگری بڕێکی زۆرن لە ئاوی ژێر زەوی کە  پشت دەبەستن بە ئاوی باراناو  و بەفرەوە لە هەموو ناوچەکەدا.  ئەم ئاوانەش  هەمیشە لە جوڵەو ڕاروکردنە بەرەو ناوچەی تر. هەموو ئەم پێکهاتانە گرنگی خۆی هەیە لە ڕووی ژینگەیی و گلدانەوەی ئاوی ژێر زەوی. ئەم پێکهاتانە  درێژبوونەتەوە،  بە دووری فرە مەوداوە، واتە  ئەم پێکهاتانە درێژ دەبنەوە لە سلێمانی وە بە هەزارەها کیلۆمەتر پەل دەکێشن بۆ دەرەوەی شاری سلێمانی.   بۆ ئەوەی زیاتر لە پێکهاتەی زانستی چینەکانی ژێر زەوی ناوچەی سلێمانی و پۆلێنکردنیان  تێبگەین دەبێت هەڵوێستەیەك بکەین لە سەر ئەم شیکارییە کە جیۆلۆجیستەکان چینەکانی ژێر زەوی سلێمانیان بەم چەشنە پۆلێن کردووە و ناوچەکەیان پێك هێناوە، ئەوانیش ئەمانەن: لیرەدا لەبەر ڕۆشنایی بە ئاپارتمانکردنی ناوچەی گۆیژە بە تەنها سەرنج دەخەمە سەر ئەو پێکهاتەیەی بەڕێژەیەکی زۆر کە شاری سلێمانی سوودی سەرەکی لێ دەبینێت کە لە ڕووی ئاوی ژێر زەوییەوە کە بۆتە ڕاگرتنی بڕێکی زۆر لە ئاوی عەمبارکراو و هەڵقوڵانی کانیاوەکانی ناوچەی سلێمانی و دەوروبەری: پێکهاتەی کۆمیتان: وەك لە وێنە شیکارییەکەدا ئاشکرایە کۆمیتان لە سەر شاخی ئەزمەڕە و گۆێژە و دەباشان  درێژ دەبێتەوە بۆ ناو شاری سلێمانی هەتا دەگاتە ناوچەیشێرکوژو  سەرچنار و رزگاری، لە دیوی پشتی ئەزمەڕیشەوە بۆ ناوچەکانی سیتەك.  کۆمیتان لە نەرمە بەردی سپی قسڵی پێك دێت و ئاوێکی سازگارو پاکی هەیە شیاوە بۆ خواردننەوە بە ئاوی کارستی ناوزەند دەکرێت، ئاوی کارستی سەرچاوەیەکی ئاوی ژێر زەوییە لە بەردە تواوەکاندا بوونی هەیە لە بۆشایی گەوەرەی ژێر زەویدان.   بە هۆی گرنگی ئەم پێکهاتەیەوە ئەم ئاوە بۆتە هۆی بووژانەوەی کانیاوەکانی سەرچنار و بێستانسور وسەرای سوبحان ئاغا و  تەنانەت کانیاوەکانی تابینیش. لەم وێنە شیکاریەدا بە ئاسانی ڕێڕەوی ئاوی ژێر زەویە لە پێکهاتەی کۆمیتاندا دەردەکەوێت. بۆچی بە ئاپارتمانکردنی ناوچەی گۆیژە سلێمانی تینوو تر دەبێت؟ هەڵکەندن و دروستکردنی بناغەو  بڕینی  شاخی گۆیژە بەهەر پاساوێك بێت دە بێتە هۆی پچراندنی ئەو چینەی کە پێی دەوترێت کۆمیتان، کە لەبنەڕەتدا راڕەوی ئاویین بۆ مەڵبەندی سلێمانی و دەوروبەری.  بەم شێواندنەم سلێمانی ئەو ئەستێڵە لەدەست دەدات کە بەهۆی شاخ و گرد و تەپۆلکاکانەوە دروست بوون. دەرئەنجامی ئەم کردە نابەرپرسیارانەیە لە چەند ساڵی داهاتوودا کانیاوەکانی سەرچنارو تابین و بێستانسسور ووشك دەبن و کاریگەری لەسەر هەموو ئەو بیرانەش دەبێت کە لە ناوچەکەدا هەن. بۆیە بە دروستکردنی ئایارتمانەکانی گۆیژە خەڵکی سلێمانی دووچاری قەیرانی گەورەی بێئاوی دەبێتەوە و سلێمانی تینوو تر دەبێت، ئەمەش لەبەر بەرژەوەندی چەند کەسێکی باڵادەست کە بونەتە سێبەری پشتی کۆمپانیا گەورەکانی ئەم دەڤەرە.      

راپۆرت: دره‌و نزیكه‌ی ساڵێك له‌مه‌وبه‌ر، له‌تیف ره‌شیدی سه‌رۆك كۆمار مەرسومێكی هەڵوەشاندەوە كە مام جەلال لەكاتی سەرۆكایەتییەكەیدا دەریكردبوو، بەوه‌ كێشەی بەڕێوەبردنی وەقفی مەسیحییەكانی لەنێوان دەسەڵاتی ئاینی مەسحییەكان‌و هێزی سیاسی مەسیحییەكانی عێراقدا بەڕووی خۆیدا تەقاندەوە، سەرۆك كۆمار به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌و مه‌رسومه‌، ده‌سه‌ڵاتی به‌ڕێوه‌بردنی وه‌قفی مه‌سیحییه‌كانی له‌ (لویس ساكۆ) وه‌رگرته‌وه‌، سایكۆ ئه‌وكات ئه‌یوت له‌تیف ره‌شید ئه‌یه‌وێت وه‌قفه‌كانی مه‌سیحی بداته‌ ده‌ست (ره‌یان كلدانی). ئێستا محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق به‌ ته‌واوی ریسه‌كه‌ی سه‌رۆك كۆماری كردوه‌ته‌‌وه‌ به‌ خوری، به‌ نوسراوێك ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی بۆ لویس ساكۆ گه‌ڕانده‌وه كه‌ له‌تیف ره‌شید لێی وه‌رگرته‌وه‌‌. ورده‌كاری له‌م راپۆرته‌دا. ئه‌وه‌ی له‌تیف ره‌شید لێی سه‌نده‌وه‌ سودانی پێی دایه‌وه‌! محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی بۆ قه‌شه‌ (لویس ساكۆ) گه‌ڕانده‌وه كه‌ له‌تیف ره‌شیدی سه‌رۆك كۆمار له‌ سه‌ره‌تای ته‌موزی رابردوودا لێی سه‌نده‌وه‌.  سودانی رۆژی 4ی ئه‌م مانگه‌ فه‌رمانێكی ده‌ركردووه‌، تێیدا لویس ساكۆی وه‌كو پارتریاكی كلدانه‌كان له‌ عێراق و جیهان ناساندووه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ پشتبه‌ست به‌ بڕیارێكی دادگای تێهه‌ڵچوونه‌وه‌ی فیدراڵی ره‌سافه‌، لویس ساكۆی كردوه‌ته‌وه‌ به‌ ده‌سه‌ڵاتدار به‌سه‌ر وه‌قفه‌كانی كڵێسای كلدانی.  رۆژی 3ی ته‌موزی 2023 لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق مەرسومی ژمارە (147)ی ساڵی 2013ی هەڵوەشاندەوە، مەرسومێك كە لەسەردەمی سەرۆكایەتی مام جەلالدا دەركراوە‌و (لویس روفایل ساكۆ) وەكو پاتریاكی بابلی كلدانەكان لە عێراق‌و جیهان‌و بەرپرسی وەقفی مەسیحییەكان لە عێراق دەناسێنێت. لێرەوە ئیتر ناكۆكییە ناوخۆییەكانی پێكهاتەی مەسیحی عێراق بەڕووی لەتیف رەشیددا تەقییەوە، ئێوارەی رۆژی 10ی ته‌موز، پاتریاكی كلدانی بەیاننامەیەكی بڵاوكردەوە، تێیدا كشاندنەوەی مەرسومی كۆماریی تایبەت بە دانانی لویس ساكۆ وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق، لەلایەن سەرۆك كۆمارەوە رەتكردەوە، سەرسوڕمانی خۆی لەو بڕیارە نیشاندا‌و بە بڕیارێكی بێ پێشینەو "به‌دخوازانه‌" لە مێژووی عێراقدا ناوی برد. ئه‌وكات هەندێك لە سەرچاوە سیاسییەكان باسیان له‌وه‌ده‌كرد، بڕیاری كشاندنەوەی مەرسومی دانانی لویس ساكۆ لەلایەن لەتیف رەشیدەوە، بەهۆی ئەو فشارانە بووە لەلایەن لایەنە مەسیحییەكانەوە لەسەر سەرۆكایەتیی كۆمار دروستكراوە، بەتایبەتیش لەلایەن گروپی (بابلیۆن)ی چەكدارەوە كە رەیان كلدانی سەرۆكایەتی دەكات‌و یەكێكە لە گروپەكانی حەشدی شەعبی‌و هاوكات لایەنێكی پێكهێنەری كابینەی حكومەتە لە عێراق و نزیكه‌ له‌ یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستانه‌وه‌. ئه‌م قسه‌وباسانه‌، سەرۆكایەتیی كۆماری عێراقی ناچاركرد رۆژی 7ی ته‌موزی رابردوو روونكردنەوەیەك لەبارەی كشاندنەوەی مەرسومی 147وە دەربكات، روونكردنەوەكه‌ نوسیبووی" كشاندنەوەی مەرسومە كۆمارییەكە بۆ دەستبردن نییە بۆ دۆخی ئاینیی‌و یاسایی كاردیناڵ لویس ساكۆ، بەوپێیەی ئەو لەلایەن پاپاوە وەكو پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عێراق‌و جیهان دانراوە، بەڵكو بۆ راستكردنەوەی دۆخی دەستورییە، بەوپێیەی مەرسومی ژمارە 147ی ساڵی 2013 بەبێ هیچ پاڵپشتییەكی دەستوری‌و یاسایی دەرچووە، سەرباری ئەمەش سەرۆكی كڵێسا‌و تائیفەكانی تریش داوای دەركردنی مەرسومی كۆماریی هاوشێوە دەكەن بەبێ بوونی هیچ پاڵپشتییەكی دەستوریی". ئه‌وكات لویس ساكۆ شارەزایانە‌و سیاسیانە وەڵامی لەتیف رەشیدی دایەوە‌و رایگەیاند" ئایا مەرسومەكەی مام جەلال هەڵەیە؟ ئێوە هاتوون ئەو هەڵەیە راستدەكەنەوە؟". سەرۆكایەتی كۆمار لەسەر ئەم بابەتە ناچاربوو، روونكردنەوەی دووەم بڵاوبكاتەوە كە تێیدا هۆكاری كشاندنەوەی مەرسومی 147 بۆ ئەوە گه‌ڕانده‌وه‌ كه‌ " پێشترو لە هەمان سەروەختدا دوو مەرسومی كۆماریی بۆ دوو كەسایەتی ئاینیی دەرچووە‌و نوێ نەكراوەتەوە، بەهۆی ئەوەی ئەم جۆرە مەرسومانە لە بنەڕەتەوە پاڵپشتی دەستورییان نییە، مەرسومی كۆماریی تەنیا بۆ ئەو كەسانە دەردەچێت كە لە دامەزراوە‌و سەرۆكایەتییەكان‌و وەزارەت‌و دەستە حكومییەكاندا كاردەكەن، دامەزراوەی ئاینیی فەرمانگەی حكومی نییە‌و پیاوی ئاینیش كە ئەم دامەزراوانە بەڕێوەدەبەن فەرمانبەری دەوڵەت نین تاوەكو مەرسومیان بۆ دەربكرێت". بەڵام پاتریاكی كلدانی لە بەیاننامەی خۆیدا لەبارەی ئەم بابەتەوە باسلەوە دەكات" لەسەردەمی خەلافەتی عەباسییەكانەوە پاتریاك بەرائەتنامەی فەرمی پێدراوە‌و لەسەردەمی عوسمانییەكانیشدا ئەمە هەر بەردەوام بووە‌و پاتریاك فەرمانی پێدراوە‌و كۆپی ئەو فەرمانەمان هەیە كە پێی دەوترێت " الگغرا‌و "، لەسەردەمی پادشایەتی‌و كۆماریشدا هەر بەمشێوەیە بووە". ئه‌م ناكۆكییه‌ كه‌ له‌ یه‌كه‌م ئه‌زمونی سه‌رۆك كۆماریدا به‌ڕووی له‌تیف ره‌شیدا ته‌قییه‌وه‌، لە بنەڕەتەوە پەیوەندی بە ململانێی هەژموونه‌وه‌ هه‌بوو لەنێوان دامەزراوەی ئاینیی مەسیحی كە (لویس ساكۆ) نوێنەرایەتی دەكات لەگەڵ باڵی سەربازی مەسیحییەكان لە عێراق كە (رەیان كلدانی) نوێنەرایەتی دەكات، هەردوو جەمسەری ناكۆكییەكە دەیانەوێت هەژموونی خۆیان بەسەر مەسیحییەكانی عێراقدا بسەپێنن، بەدیاركراویش دەسەڵاتی خۆیان بەسەر وەقفەكانی مەسیحیدا بسەپێنن. كلدانی كە سەربە گروپەكانی حەشدی شەعبی شیعەیە، ئه‌وكات دەوترا لەلایەن لایەنەكانی چوارچێوەی هەمانگیی (لایەنە شیعەكانی نزیك لە ئێران) هاندراوه‌ بە ئاڕاستەی دژایەتیكردنی لویس ساكۆ، ئەمەش بە ئامانجی ئەوەی گروپە شیعەكان رێبەرایەتی مەسیحییەكانی عێراق لەبەرژەوەندی خۆیان كۆنترۆڵ بكەن. ساكۆ و ره‌یان.. شه‌ڕی ئاین و سیاسه‌ت له‌ سه‌ره‌تاكانی 2023وه‌ پەیوەندی نێوان لویس ساكۆ و رەیان كلدانی گرژی تێكەوت، لەرێگەی میدیاكان‌و كۆنگرەی رۆژنامەوانییەوە قسەی توندیان كرد‌و یەكتریان تۆمەتبار كرد، ئەمە سەرەتای قۆناغێكی نوێی ناكۆكی بوو لەبارەی دۆخی ئاینی‌و سیاسی مەسیحییەكان لە عێراق، كە خۆی لە ساڵی 2003‌و كەوتنی سەددامەوە دۆخێكی خراپ‌و ناجێگیرە. لویس ساكۆ هێرشی كردەسەر رەیان كلدانی‌و وا ناوی برد كە "نوێنەرایەتی پێكهاتەی مەسیحی" ناكات، تۆمەتباری كرد بەوەی" تێوەگلاوە لە دزینی موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكان. ساكۆ رۆژی 6ی ئایاری 2023 لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا وتی:" رێگا بەخۆم نادەم كەسێكی وەكو رەیان كلدانی ببینم، كە موڵك‌و ماڵی مەسیحییەكانی لە بەغدادو نەینەواو دەشتی نەینەوا دزیوە‌و بە یارمەتی ژنێك كە لە پۆستی وەزیردا دایناوە (مەبەستی ئیڤان فایەق جابرۆ وەزیری كۆچ‌و كۆچبەرانی عێراقە كە سەربە بزوتنەوەی بابلیۆنە) دەیەوێت پیاوانی ئاینیی مەسیحی بكڕێت". لەسەر ئەم قسانە، رەیان كلدانی سكاڵای یاسایی لەسەر لویس ساكۆ تۆماركرد، رۆژی 15ی ته‌موزی 2023 ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق فەرمانێكی دەركرد بۆ ئامادەبوونی لویس ساكۆ لەماوەی 48 كاتژمێردا لەبەردەم دادگا، بەگوێرەی نوسراوەكە ئەگەر ساكۆ ئامادە نەبێت، فەرمانی دەستگیركردنی بۆ دەردەچێت. ئه‌م فه‌رمانه‌ لویس ساكۆی زۆر نیگه‌ران كرد، ئه‌و كە ماڵەكەی لەناوچەی "مەنسور"بوو لە بەغداد، نەچووە بەردەم دادگا، هه‌مان رۆژی ده‌رچوونی فه‌رمانه‌كه‌ی دادگا، نوسراوێكی بە ئیمزای خۆیەوە دەركردو بڕیاریدا لە بەغداد بكشێتەوە‌و دەسەڵاتەكانی بگوازێتەوە بۆ شاری هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان. وەكو خۆی لە نوسراوەكەیدا باسی لێوەكردبوو، بەهۆی پاڵنەری سیاسییەوە، رووبەڕووی فشارێكی بەردەوام بووەتەوە، لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عێراق تۆمەتبار كردبوو بەوەی "بۆ بەدیهێنانی ئارەزووی رەیان كلدانی سەرۆكی بزوتنەوەی بابلیۆن فەرمانەكەی دەركردووە، بۆ ئەوەی رەیان بكات بەو كەسەی كە كاروباری وەقفەكانی كڵێسا بگرێتەدەست‌و براكانیشی بكات بە هاوبەشی خۆی‌و پۆستیان پێبدات، هەروەها ئیڤان فایەقی وەزیری كۆچبەرانیش بكات بە ئەمینداری گشتی پاتریاكی‌و نەوفڵ بەهای زاواشی بكات بە سەرۆكی دیوانی وەقفی مەسیحی‌و ئاینیەكانی ترو بەمشێوەیە گەمە قێزەونەكەی تەواو بكات". دوای بڕیارەكەی بۆ كشانەوەی لە بەغدادو رۆیشتنی بۆ هەولێر، رەیان كلدانی راگەیاندراوێكی لەسەر لویس ساكۆ دەركرد، تێیدا دەڵێ:" ئێمە ئەو قسانە رەتدەكەینەوە كە لە پەیامەكەی لویس ساكۆدا هاتووە، ئێمە بزوتنەوەیەكی سیاسین‌و كەتیبە نین، بزوتنەوەیەكی سیاسی بەشدارین لە پرۆسەی سیاسیدا‌و بەشێكین لە ئیئتیلافی ئیدارەی دەوڵەت، جەخت دەكەین كشاندنەوەی مەرسوم لە لویس ساكۆ بڕیاری سەرۆكایەتی كۆمار بووە نەك بزوتنەوەی بابلیۆن‌و ئەو كارە بۆ مەبەستی راستكردنەوەی دۆخی دەستوری كراوە‌و فەخامەتی سەرۆك كۆمار مەرسومی نوێی قەداسەتی پاتریاكی بۆ ئەو كڵێسایانەی تر دەرنەكردووە كە ئەنجومەنەكانیان هەڵیانبژاردوون". رۆژی 11ی نیسانی ئه‌مساڵ، له‌سه‌ر داوای محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق، لویس ساكۆ هه‌ولێری به‌جێهێشت و گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ به‌غداد، به‌مه‌ش سه‌ره‌تای كۆتایهاتنی ناكۆكییه‌كان له‌ به‌رژه‌وه‌ندی لویس ساكۆ كۆتایی هات، ناكۆكییه‌ك كه‌ ئه‌مریكا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ساكۆ بۆی هاته‌ سه‌ر هێڵ و ئێرانییه‌كانیش له‌ پشته‌وه‌ له‌سه‌ر هێڵ بوون بۆ ره‌یان كلدانی.  مەسیحییەكان مەسیحییەكان پێكهاتەكی كۆنی عێراقن،  ئەم ناوچەیەن، سەرەتای نیشتەجێبوونیان لەگەڵ سەرەتای سەرهەڵدانی ئاینی مەسیحییە لە سەدەی یەكەمی زاینی، بەڵام بەردەوام لە عێراقدا ژمارەیان رووی لە كەمبوونەوە كردووە، بەتایبەت لەدوای 2003و كه‌وتنی رژێمی سه‌ددام حسێنه‌وه‌ ژماره‌یان به‌رێژه‌ی 83% كەمبووەتەوە، بەجۆرێك له‌ (1 ملیۆن‌و 500 هەزار) كه‌سه‌وه‌ كەمبوونەتەوە بۆ نزیكەی (250-500) هەزار كەس. بەشی زۆری هۆكاری كه‌مبوونه‌وه‌ی مه‌سحییه‌كان له‌ عێراق دەگەڕێتەوە بۆ دیاردەی كۆچ‌و سەرهەڵدانی توندوتیژییەكانی دوای 2003 به‌تایبه‌تیش سەرهەڵدانی توندوتیژی ئاینیی، بەجۆرێك كاتێك ساڵی 2014 داعش كۆنترۆڵی پارێزگای موسڵی كرد، دەیان هەزار مەسیحی لە شوێنی باو و باپیرانی خۆیان هەڵكەندران‌و هەڵهاتن، ئەمانەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی دەرگای وڵاتانی رۆژئاوا بەڕووی مەسیحییەكاندا، كە پاڵیان پێوە دەنێت كۆچ بكەن بۆ دەرەوەی عێراق. چونكە مەسیحییەكانی پارێزگای نەینەوا لەبەردەم سێ بژاردەدا بوون كاتێك داعش كۆنترۆڵی ئەو پارێزگایەی كرد، ئەوانیش؛ موسوڵمانبوون یان پێدانی جزیە، بۆیە بەناچاری بژاردەی سێیەمیان هەڵدەبژاد كە كۆچكردن بوو. مەسیحییەكانی عێراق دابەشبوون بەسەر چەند مەزهەبێكی ئاینیدا، بەجۆرێك؛ كلدانییەكان سەر بە مەزهەبی (كاسۆلیك)، ئاشورییەكان (نەستورییەكان)، سریانییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، بەهەمان شێوە ئەرمەنییەكان بەشێكیان (ئەرسەدۆكس)ی‌و بەشێكیان (كاسۆلیك)ن، لەگەڵ ئەوەشدا چەند گروپی دیكەی بچوكی مەسیحی دیكەش بەناوی پرۆتستانتی‌و ئینجیلی ...هتد بوونیان هەیە لە عێراقدا.

درەو: رۆژی (9ی حوزەیرانی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی نیسانی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی مانگی نیسانی ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتی)یەوە زیاتر لە (42 ترلیۆن و 725 ملیار) دینار بووە. زۆرتر لە (38 ترلیۆن و 26 ملیار) دیناری بە رێژەی (89%) داهاتی نەوت و پتر لە (4 ترلیۆن و 698 ملیار) دیناری بە رێژەی (11%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (37 ترلیۆن و 143 ملیار) دینار بووە، کە (91%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (9%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (13.2%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (5 ترلیۆن 582 ملیار) دینار داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زیاتر لە (3 ترلیۆن و 186 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (177 ملیار و 188 ملیۆن) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار زۆرتر لە (17 ملیار و 333 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (3 ترلیۆن و 186 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیسانی (2024)دا رۆژی (9ی حوزەیرانی 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ چوار مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیسانی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ نیسانی ساڵی (2024) لە (9ی حوزەیرانی 2024) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (42 ترلیۆن و 725 ملیار و 409 ملیۆن و 202 هەزار و 511) دینار، بەجۆرێک بڕی (38 ترلیۆن و 26 ملیار و 624 ملیۆن و 193 هەزار و 31) دیناری بەڕێژەی (89.2%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (4 ترلیۆن و 698 ملیار و 785 ملیۆن و 9 هەزار و 480) دیناری بەڕێژەی (10.8%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەر چوار مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (1)). خشتەو چارتی ژمارە (1)   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیسانی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ و چواری ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (37 ترلیۆن و 143 ملیار و 370 ملیۆن و 997 هەزار و 176) دینار، بەجۆرێک بڕی (33 ترلیۆن و 718 ملیار و 827 ملیۆن و 656 هەزار و 116) دیناری بەڕێژەی (91.1%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 424 ملیار و 543 ملیۆن و 341 هەزار و 60) دیناری بەڕێژەی (8.9%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرچوار مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (2)). خشتەو چارتی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیسانی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 424 ملیار و 543 ملیۆن و 341 هەزار و 61) دیناری بەڕێژەی (8.9%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (33 ملیار و 330 ملیۆن و 741 هەزار و 564) دیناری بە ڕێژەی (1%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (749 ملیار و 345 ملیۆن و 125 هەزار و 396) دیناری بە ڕێژەی (21.9%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (553 ملیار و 661 ملیۆن و 950 هەزار و 607) دیناری بە ڕێژەی (16.2%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 811 ملیار و 930 ملیۆن و 751 هەزار و 724) دیناری بە ڕێژەی (52.9%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (276 ملیار و 274 ملیۆن و 771 هەزار و 770) دیناری بە ڕێژەی (8.1%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (3)). خشتەو چارتی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق تا کۆتایی نیسانی 2024 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (37 ترلیۆن و 143 ملیار و 370 ملیۆن و 997 هەزار و 176) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (42 ترلیۆن و 725 ملیار و 409 ملیۆن و 205 هەزار و 511) دینار. واتە بڕی (5 ترلیۆن و 582 ملیار و 38 ملیۆن و 205 هەزار و 335) دیناری بەڕێژەی (13.2%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (4)).   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق تا کۆتایی نیسانی 2024 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 381 ملیار و 129 ملیۆن و 69 هەزار و 924) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (177 ملیار و 188 ملیۆن و 182 هەزار و 199) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (89 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (17 ملیار و 333 ملیۆن و 13 هەزار و 240) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (3 ترلیۆن و 186 ملیار و 607 ملیۆن و 874 هەزار و 485) دیناری خەرجکردووە، بڕی (2 ترلیۆن و 532 ملیار و 12 ملیۆن و 362 هەزار و 679) دیناری بە ڕێژەی (79%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (654 ملیار و 595 ملیۆن و 511 هەزار و 806) دیناری بە ڕێژەی (21%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەو چارتی ژمارە (5)).     سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة http://www.mof.gov.iq/pages/MOFPublicReports.aspx    

  د. یاسین تەها* پاش ماوەیەك لە ئۆقرەییی ئەمنی و تا ڕاددەیەك سیاسی، ژمارەیەك براند و ماركێت و شوێنكاری پەیوەست بە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و بریتانیا لە پایتەختی عێراق كرانە ئامانج. ئەم پێشهاتە نوێیە كە كۆتا زنجیرەی گرژییەكانی عێراقە، ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و پاڵنەر و لە هەمان كاتدا لێكەوتەی جۆراوجۆریشی هەیە. ئەم شرۆڤەیە هەوڵ دەدات تیشك بخاتە سەر وردەكارییەكانی ئەو دۆسیەیە. سروشتی شوێنە بەئامانجگیراوەكان لە سەرەتای ئەم مانگەوە (حوزەیرانی 2024) براند و خواردنگە ئەمریكییەکان لە شەقامی فەڵەستین و گەڕەكی جادرییەی بەغدای پایتەختی عێراق، ڕووبەڕووی چەند هێرش و پەلامارێك بوونەوە و وێنە و گرتە ڤیدیۆیییەكانیشیان لە سەكۆكانی سۆشیال میدیا نمایش كران[1]. بەپێی ئەو زانیارییانەیشی بڵاو كراونەتەوە، هێرشەكان زیاتر چەند چێشتخانە و كافێیەكی گرتووەتەوە، لەوانەیش: “کنتاکی”، “فرێد چیکن”، “چیلی هاوس”، “لایز” و “چۆکلێت بار”. ئەم خواردنگانەیش بە شێوازی ئەمریكی و ڕۆژاوایی كار دەكەن و خواردن پێشكەش بە كڕیارەكانیان دەكەن؛ لەنێو ئەمانەیشدا “كنتاكی” و “پیتزا هت” ڕاستەوخۆ سەر بە گرووپی “ئەمریكانا”ن كە خاوەنی ئیمتیازی ئەم براندەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا[2]. جگە لەوانەیش هێرشەكان پەلی كێشا بۆ كۆمپانیا و پەیمانگە پەروەردەیییە ئەمریكی و بریتانییەكان (كاتربلەر و كامبریدج)[3]. لە هەندێك ڕووماڵی میدیاییشدا هێرشەكان بە “غەزای كنتاكی” ناسێنران[4]؛ ئەمەیش وەك جۆرێك لە گاڵتەكردن و ناڕەزاییدەربڕین لەو هێرشانەی زیانی بۆ ئاسایش و وێنەی عێراق هەیە. لە بەرامبەریشدا بەرگریكارەكانی پێیان وایە هێرشەكان كاردانەوەیەكی خۆڕسكانەیە دژ بە سیاسەتی ئەمریكا لە پشتیوانیكردنی ڕەهای ئیسرائیل لە جەنگی غەززە؛ ئەمە لە كاتێكدا بەپێی لێدوانی كۆمەڵەی چێشتخانەكانی عێراق، مەرج نییە ئەو خواردنگە و شوێنكارانە ئەمریكی بن؛ هەیانە ئوردنییە، لەوانەیش “چیلی هاوس” كە تەنانەت لقێکی لە شاری “ڕامەڵڵا”ی پایتەختی دەسەڵاتدارێتیی فەڵەستینی هەیە و بەبێ كێشە لەوێ كار دەكات، تەنیا ئەوە هەیە كە سەرەتا لە ئەمریکا تۆمار کراوە[5]. هەروەها لەنێو ئەو كۆمپانیایانەی بەر هێرشەكان كەوتوون، هەیانە عێراقی و ناوخۆیییە[6]، ئەوانەیشیان كە بیانین، وەبەرهێن و كرێكار و ستافەكانی هەر عێراقین. هێرشبەران كارمەندی ئەمنی بوون بەهۆی ئەوەی هێرشەكان كتوپڕ و بێپێشەكی بوون، بوونە هۆی كەوتنەوەی زیانی ماددی و دروستكردنی ترس و تۆق لای كڕیارەكان و خەڵكی ئەو شەقامانەی كە كرانە ئامانج؛ بە دوای ئەوەیشدا حكوومەت بەخێرایی كەوتە گرتنەبەری ڕێوشوێنی ئەمنی و بڵاوكردنەوەی هێز بۆ پاراستنیان. بەپێی ڕاگەیەنراوی وەزارەتی ناوخۆش؛ لە ئۆپەراسیۆنێكدا بۆ ڕاوەدوونانی هێرشبەران 3 كەس بریندار بوون و 12 كەسیش لە هێرشبەرەكان گیراون كە بە “دەرچوو لە یاسا” پۆلێن كراون؛ بە شێوەیەكی فەرمییش دۆسیەی تیرۆریان ڕووبەڕوو كراوەتەوە بەپێی ماددەی 4ی یاسای بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر.  هەر وەزارەتی ناوخۆ ئەوەیشی ئاشكرا كردووە لە سەروبەندی لێكۆڵینەوەكاندا دەركەوتووە لەنێو هێرشبەراندا “كارمەندی سەر بە یەکێک لە دەزگە ئەمنییەکان” هەن، بەبێ ناوبردن و ئاماژەكردن بە باكگراوندیان[7]. ئەمەیش لە میكانیزمی كاری وەزارەتی ناوخۆی عێراقدا تا ڕاددەیەك باوە؛ بەو پێیەی دەوڵەت ناتوانێت ڕووبەڕووی هێزە هێرشبەرەكان ببێتەوە، چونكە زۆر جار ئەگەرچی دژی دەوڵەتیش كار دەكەن، بەڵام لەناو دەوڵەتدا قووڵایی و پشتیان هەیە، بەتایبەت كە لەم هێرشانەی دواییدا چەند شرۆڤەكار و كەسایەتییەك لە میدیا جۆربەجۆرەكانی عێراقەوە دەركەوتن و هێرشەكانیان پەیوەست كردەوە بە پەرچەكرداری دژ بە سیاسەتی پشتیوانیی ڕەهای ئەمریكا لە ئیسرائیل؛ هەروەها چوواندیان بە خۆپیشاندانەكانی لەندەن و زانكۆكانی ئەمریكا لە دژی جەنگی غەززە[8]. لە دەرەوەی گێڕانەوە فەرمییەكانی حكوومەتیش، لايەنێكی نوێ كە ناوی خۆی ناوە “گەنجانی شۆڕشگێڕی قودس”، ناڕاستەوخۆ چووەتە پشت هێرشەكان. گرووپە نەناسراوەكە، باڵیۆزخانەی ئەمریکا بەوە تۆمەتبار دەكات کە فەرمانی ئاراستەی هێزە ئەمنییەکانی عێراق کردووە، بۆ ئەوەی فیشەک ئاراستەی هێرشبەرانی سەر لقی خواردنگە ئەمریکییەكان بكەن. ئەم گرووپەیش كە باوەڕ وایە سەر بە هێزە وەلائییەكانی شوێنكەوتەی ئێران بێت، هۆشداریی ئەوەیش دەدات بە حكوومەتی عێراق، “پێویستە بزانێت، بڕیاری ئەوان كۆتاییهێنانە بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا-ئیسرائیل لەسەر خاکی عێراق”؛ هەروەها جەخت لەوە دەكاتەوە ئەوان ڕێگە نادەن خاكی عێراق ببێتە پڕۆژەی وەبەرهێنان بۆ پڕچەککردنی ئیسرائیل[9]. شێوازی كاری ئەم لایەنەیش نزیك و هاوشێوەی كاركردنی گرووپی پێشووی “ربع الله”یە كە لە سەردەمی حكوومەتی كازمی (2020_2022) هێرشیان دەكردە سەر بازاڕ و نووسینگەی میدیاكان؛ دواتریش چەند بەڵگەیەك دەركەوتن كە گرووپی “ربع الله” لقێکی “كەتیبەكانی حزبوڵڵا”ن و كاری گرووپەكەیش ڕێپێوان بوو لە بەغدا و، هەڕەشەیان لە سەرۆکوەزیران و بەرپرسە باڵاکانی ئەمنییش دەکرد[10]. پاڵنەری هێرشەكان و باكگراوندی هێرشبەران هەرچەندە لە پاش هێرشی 7ی ئۆكتۆبەری حەماسەوە بۆ سەر ئیسرائیل و هێرشی ئەو وڵاتەیش بۆ سەر غەززە، بەئامانجگرتنی بەرژەوەندییە ڕۆژاوایییەكان لە ناوچەكە، بووەتە شتێكی باو بۆ پشتگیریكردن لە فەڵەستینییەكان، بەڵام لەم پێشهاتەی عێراقدا، ئامانجەكە تەنیا پشتیوانیی غەززە نییە و هەندێك وردەكاری و هاوكێشەی نێوخۆیی هەن كە جێگەی هەڵوێستەكردنن، لەوانەیش: _ هێرشەكان هاوكات بوون لەگەڵ بانگەوازی بەرپرسێكی كەتیبەكانی حزبوڵڵای عێراق (ئەبو عەلی عەسكەری) بۆ دەركردنی كۆمپانیا و براندە ئەمریكییەكان[11]. بەرپرسەكەی حزبوڵڵا داوای هێرشكردنە سەر هێزە ئەمنییەكانی عێراقیش كرد بەهۆی ئەوەی بەرەنگاری هێرشبەران بوونەوە بە پاساوی ئەوەی “پاشكۆی داگیركەرن”. نەك هەر ئەوە بەڵكوو داوای ئەوەیشی كرد چاودێریی جووڵەی باڵیۆزەکان بكرێت لە پارێزگاکان[12]؛ ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بێزاریی ئەم هێزە لە سەردان و جموجۆڵەكانی باڵیۆزی سعوودیا “عەبدولعەزیز شەممەڕی” لە نەجەف و كەربەلا و گفتوگۆكردنی ڕاستەوخۆی لەگەڵ هەندێك لە مەرجەع و ڕێبەرە ئایینییەكانی حەوزەی شیعە لەم دوو شارە پیرۆزە. _ دەشێت ئەم هێرشانە بۆ هێشتنەوەی جەماوەری گرووپە چەكدارەكان بێت لە حاڵەتی جۆش و خرۆشدا؛ ئەمەیش پاش ئەوەی لە ماوەی ڕابردوودا كەوتنە حاڵەتی خامۆشی، بەهۆی درێژەكێشانی جەنگی غەززە و تاقیكردنەوەی بێهوودەی سەرجەم بژاردەكان، لەوانەیش هاوێشتنی مووشەك و درۆن بۆ سەر بنكە ئەمریكییەكان. _ بۆچوونێكی تر هەیە پێی وایە هێرشەكان لێدانن لە پرۆژەی سیاسی و حوكمڕانیی سوودانی، کە لە گۆڕەپانی هەڵمەتی پێشوەختەی هەڵبژاردنی داهاتوودا دەستی کردووە بە ڕکابەریکردن لەگەڵ سەرکردە سیاسییەکانی گرووپە چەكدارەكان[13]. _ ماوەیەك بەر لە ئێستا موقتەدا سەدر داوای “دەرکردنی باڵیۆزی ئەمریكا لە عێراق”ی كرد، بە پاساوی ئەوەی پاڵپشتی ئیسرائیلی پاوانخوازە، بەڵام بە شێوازی “دیپلۆماسی و ڕێكخراو و بەبێ هیچ خوێنڕشتنێک”[14]. ئەم هەنگاوەی سەدریش هەر لە چوارچێوەی كێبركێكانی ناوخۆی شیعەیە بۆ خۆدەرخستن بە پاڵپشتیی فەڵەستین؛ ڕكابەرەكانیشی هان دەدات سەقفی چالاكی و جموجۆڵییان بەرزتر بكەنەوە، لەنێویشیاندا دروستكردنی گرژیی ئەمنی. _ كێبركێ و ململانێی نێوخۆییی هێزە شیعەكانی نێو چوارچێوەی هەماهەنگی، بەدوور نییە لەم جۆرە گرژییانە، چونكە ئەم چوارچێوەیە ئەگەرچی لە ڕواڵەتدا یەكگرتووە، بەڵام بەپێی پۆلێنەكان لە ناواخندا بەسەر جەمسەرەكانی توندڕەو و پراگماتی و كراوەدا دابەش دەبن[15]. ئەم ڕكابەرییانەیش نزیك لە هەڵبژاردن، گەرمتر و فراوانتر دەبن، بەتایبەت خۆنمایشكردنی باڵە چەكدارەكان بەسەر لایەنە سیاسییەكاندا. بەهۆی ئەوەیشی هیچ لایەنێكی شیعی باڵادەست نییە بەسەر دۆخی ئەمنی، دەرفەتی مانۆڕ و خۆنواندن بۆ گرووپە چەكدارەكان زیاترە. _ هەندێك زانیاریی تر هەن باس لەوە دەكەن، گرووپێكی چەكدار ویستوویەتی دەرفەتێكی “ناوازە”ی وەبەرهێنان لە بەغدا دەست بخات، بەڵام سەرۆكوەزیران سوودانی، ڕەتی كردۆتەوە و داویەتی بە لایەنێكی تر؛ ئەوانیش لە پەرچەكرداردا بۆ ئیحراجكردنی سوودانی ئەو هێرشانەیان لە بەغدا كردووە[16]. ئەم لێكدانەوەیەیش هەندێك ئاماژەی پشتیوانیی هەیە، لەوانەیش هێرشەكان تەنیا پەیوەست نەبوون بە براند و ماركە ئەمریكییەكان، بەڵكوو كۆمپانیایەكی بەرهەمهێنانی ماستی نێوخۆییی گرتەوە ( كارگەی ماستی كانون)[17]. _ دەشێت كێبركێی ئابووری، هۆكاری ئەو هێرشانە بن؛ بەو پێیەی ململانێیەکی توندی نێوان گرووپەكان بۆ قازانجکردن لەو پڕۆژانە هەیە؛ قازانجەكەیش لە ڕێگەی ناچاركردنی خاوەن پڕۆژەكانە بە هاوپشكی یان سەرانەدان. ئەم ئەزموونەیش لە مەیخانە و یانە شەوانەكانی بەغدا زەقە، كە بەپێی لێكگەیشتن و پارەدان بە گرووپی چەكدار كار دەكەن[18]. _  هەندێك لایەنی “مەدەنی”ی نێو پەرلەمان، پێیان وایە جگە لە لایەنی نێوخۆیی، لایەنی دەرەكییش هەن هاندەری هێرشەكانی سەر شوێنكارە بیانییەكانی عێراقن و “دەیانەوێت ئاسایش و سەقامگیریی بەغدا تێک بدەن”[19]. ئەمەیش ئاماژەیە بۆ بەرەی “موقاوەمە” كە تاران سەرۆكایەتیی دەكات و لە بەرەی یەمەن و لوبنانیشەوە هەوڵ دەدات لە ڕێگەی گرژییەوە، لە جەنگ لەگەڵ ئیسرائیلدا پشتیوانیی غەززە بكات. _ دەشێت ئێرانییەكان خۆشحاڵ بن بەم هێرشانە و، لە ڕێگەی ئەوەوە پەیامی ئەوە بدەنە ئەمریكییەكان كە لە شەقامی عێراقیدا بێزراون. ئەوەیشی پشتیوانیی ئەم لێكدانەوەیە دەكات ڕێكخراویی هێرشەكانن كە بە ئۆتۆمبێلی جۆری تاهۆ ئەنجام دراون و هێرشبەران لە ڕووی تفاق و لۆجستییەوە پۆشتە و پەرداخن.   لێكەوتەی هێرشەكان ئەنجامدەرانی هێرشی سەر براند و ماركێتە ئەمریكییەكان هەر كەس و لایەنێك یان هەر هاندەرێكی لەپشت بێت، ئەنجام و لێكەوتەكان تا ڕاددەیەكی زۆر هاوشێوەن و، دەكرێت بەم جۆرە ئاماژەیان بۆ بكرێت: _ پیشاندانی لاوازیی حكوومەت كە بەفەرمی ناتوانێت ئەنجامدەرانی ڕاستەقینە و هاندەرەكانی هێرشەكان ئاشكرا بكات و بەهۆی ئەوەی لەنێو دەوڵەتی عێراقدا پێگەیان هەیە، دەیشتوانن بەئاسانی لە سزا دەرباز بن. _ ڕووگیركردن (ئیحراجكردن)ی سوودانی بەرامبەر ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا؛ بەتایبەت كە باڵیۆزخانەی ئەمریكا وێڕای ئیدانەكردنی توندی هێرشەكان، داوای لە حکوومەتی عێراق كرد سەرباری لێكۆڵینەوە، “بەرپرسانی ئەو هێرشانە بگەیەننە دادگە و ڕێگری لە هەر هێرشێکی تر بكات لە داهاتوودا”[20]. _ هێرشەكان وێنەیەكی نەرێنی و خراپیش لەسەر كەشی وەبەرهێنان لە عێراقدا لە دنیای دەرەوە دروست دەكات. ئەمەیش بەڕوونی لە بەیاننامەی باڵیۆزخانەی ئەمریكادا هاتووە كە باس لەوە دەكات لێكەوتەی هێرشەكان لاوازكردنی توانای عێراقە لە “ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی”. ئەمە لە كاتێكدا وەبەرهێنان یەكێكە لە بەرنامەكانی حكوومەتی سوودانی بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووریی عێراق، بەتایبەت لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان لە كەرتی وزە و گازی سروشتی، بەتایبەت كە عێراق گرێبەستی كردووە. _ دەشێت هێرشبەرەكان بیانەوێت دەستكەوتەكانی سەردانی ئەم دوایییەی سوودانی بۆ ئەمریكا پووچەڵ بكەنەوە، بەتایبەت كە سوودانی بانگهێشتی كۆمپانیا ئەمریكییەكانی كردووە، بێن لە عێراق وەبەرهێنان بكەن. _ ئەم هێرشانەیش لە كاتێكدایە عێراق بەنیازە “ڕێگەی گەشەپێدان” لە بەسرەوە تا توركیا جێبەجێ بكات و وڵاتانی كەنداو بە ئەوروپاوە گرێ بدات. لەم ڕووەیشەوە دەكرێت هێرشەكان هەڵگری پەیامێكی نەرێنی بن و گرووپەكان بیانەوێت لەم ڕێگەیەوە توانا و ئامادەییی خۆیان پیشان بدەن بۆ هێرشی هاوشێوە هەر كات و ساتێك بڕیار بدەن. پوختە بەئامانجگرتنی شوێنكار و كۆمپانیا ئەمریكی و بریتانییەكانیان لە بەغدا، بەشێكە لە لێكەوتەكانی جەنگی غەززە و دەچێتە چوارچێوەی قۆستنەوەی ئەم ڕووداوە بۆ گەیاندنی مەسێجی تایبەت و تەسفیەكردنی حسابی لابەلا لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە عێراق لەلایەن بەرەی ئێرانییەوە. ئەنجامدەرانی ئەم گرووپە كەڵك لە پەیكەری شلۆق و لەرزۆكی حكوومەتی عێراق وەردەگرن و دەیانەوێت سەرۆكوەزیرانی ئێستا؛ محەمەد شیاع سوودانی، بێدەسەڵات پیشان بدەن و لە هەمان كاتیشدا باسكی هێزی خۆیان نمایش بكەن. هێرشەكان لێكەوتەی خراپیان دەبێت لەسەر وێنەی دۆخی عێراق لە بواری وەبەرهێنان لەسەر ئاستی دەرەوە، هەروەها دەشێت لە كەرتی وزە و “ڕێگەی گەشەپێدان”یشدا پێشهاتی هاوشێوە دووبارە ببنەوە، بەتایبەت كە ماوەیەكە سعوودیا لە باشووری عێراق لە جموجۆڵدایە و، ئەگەر هەیە هەوڵ بدات پرۆژەی وەبەرهێنان وەرگرێت. [1]  https://bit.ly/3wVwTHP [2]  https://bit.ly/4eoUz8r [3]  https://bit.ly/3yXIg2k [4]  https://bit.ly/3x44cbG ؛ https://bit.ly/3V6kDvS [5]  https://bit.ly/3yN6a0H [6]  https://bit.ly/4c5TCzI [7]  https://bit.ly/4eoUz8r [8]  https://bit.ly/3Rdf0v2 ؛ https://bit.ly/3RgVxcE https://bit.ly/3RjMF69 [9]  https://bit.ly/3Vvx4Tt [10]  https://bit.ly/45gNjXG [11]  https://bit.ly/4bQDC54 [12]  https://bit.ly/4bQDC54 [13]  https://bit.ly/3x9IpPR [14]  https://bit.ly/3VdOFhr [15]  https://bit.ly/3VvrsZu [16]  https://bit.ly/4bEhf2x [17]  https://bit.ly/4c5TCzI [18]  https://bit.ly/3x5m5Xw [19]  https://bit.ly/3yRva6X [20]  https://bit.ly/3Ktlke5 *  پسپۆڕ لە مێژووی ئایینزا ئیسلامییەکان و شارەزا لە کاروباری عێراق  

درەو: 🔻 بەگوێرەی روپێوییەکی تۆڕی "ئەلساعە" لەدوای (2003)ەوە (640) کەسایەتی دیار، رۆژنامەنوسی (ناوخۆیی و بیانی)، مامۆستای زانکۆ، پزیشک، دادوەر، پارێزەر، نوخبەی سیاسی، بەرپرسی حکومی، سەربازی پلە باڵا، چالاکوانی مەدەنی و سەرۆک هۆزو عەشیرەت تیرۆرکراون و بەشی زۆریان بکوژەکانیان نادیارن! بە جۆرێک؛ 🔹 (268) رۆژنامەنوسی عێراقی کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (42%). 🔹 (25) رۆژنامەنوسی بیانی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (4%). 🔹 (36) چالاکوانی مەدەنی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (6%). 🔹 (167) کەس لە نوخبەی ئەکادیمی و مامۆستای زانکۆ، پزیشک، دادوەرو پارێزەر کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (26%). 🔹 (39) کەسایەتی پلە باڵای دەزگا ئەمنییەکان لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (6%). 🔹 (66) فەرمادە میلیشیایی و سەرۆک هۆز و عەشیرەتەکان لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (10%). 🔹 (31) بەرپرسی سیاسی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (5%). 🔹 لەدوای ساڵی (2017)ەوە (8) چالاکوانی دیاری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون بە رێژەی (1%). زنجیرە کوشتن و تیرۆرەکان لە عێراقی دوای ساڵی (2003) بەگوێرەی روپێوییەکی تۆڕی "ئەلساعە" لە دوو دەیەی ڕابردوودا لە عێراق، (640) کەسایەتی دیار، رۆژنامەنوسی (ناوخۆیی و بیانی)، مامۆستای زانکۆ، پزیشک، دادوەر، پارێزەر، نوخبەی سیاسی، بەرپرسی حکومی، سەربازی پلە باڵا، چالاکوانی مەدەنی و سەرۆک هۆزو عەشیرەت تیرۆرکراون و بەشی زۆریان بکوژەکانیان دەستگیر نەکراون و نادیارن! بە جۆرێک؛ یەکەم؛ کوشتن و تیرۆرکردنی رۆژنامەنوسی عێراقی لەدوای ساڵی (2003)ەوە (268) رۆژنامەنوسی عێراقی لەکات و شوێنی جیاواز کوژارو تیرۆرکراون، لە خشتەی یەکەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و جۆر و شوێنی کاری رۆژنامەنوسە تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی یەکەم دووەم؛ کوشتن و تیرۆرکردنی رۆژنامەنوسی بیانی لە عێراق لە دوو دەیەی ڕابردوودا (25) رۆژنامەنوسی بیانی لە عێراق و لە کات و شوێنی جیاواز کوژارو تیرۆرکراون، لە خشتەی دووەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و جۆر و شوێنی کاری رۆژنامەنوسە تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی دووەم سێیەم؛ تیرۆرکردنی چالاکوانانی مەدەنی و ڕێکخەرانی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکان لەماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا چەندین چالاکوانی مەدەنی لە عێراق تیرۆر کراون، بەڵام گەورەترین هەڵمەتی تیرۆرکردن لە دوای شۆڕشی ئۆکتۆبەری ساڵی (2019) دەستیپێکرد. لە ماوەی چەند ساڵێکدا دیارترین کەسایەتییەکانی نێو خۆپیشاندەران و چالاکوان و ڕێکخەرانی ناڕەزایەتییەکان کە بەشداریان "شۆڕشی ئۆکتۆبەر"دا کردبوو تیرۆر کران. تەنها لەدوای ئەو ناڕەزایەتییەوە (36) چالاکوانی مەدەنی لە عێراق کوژارو تیرۆرکراون. لە خشتەی سێیەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی سێیەم چوارەم؛ تیرۆرکردنی شارەزایان و ئەکادیمی و پزیشک و دادوەر و پارێزەران لەدوای ساڵی (2003)ەوە (167) کەس لە نوخبەی ئەکادیمی و مامۆستای زانکۆ و پزیشک و دادوەرو پارێزەر کوژارو تیرۆرکراون. لە خشتەی چوارەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی چوارەم   پێنجەم؛ تیرۆرکردنی ئەفسەر و پلە باڵاکانی عێراق لەدوای ساڵی (2003)ەوە (39) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی ئەفسەر و کارمەندی پلە باڵای دەزگا ئەمنی هەواڵگرییەکان لە عێراق تۆمار کراوە، لە خشتەی پێنجەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی پێنجەم شەشەم؛ تیرۆرکردن و کوشتنی فەرماندەی ملیشیا چەکدارەکان و سەرۆک هۆزەکان (66) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی فەرماندەی ملیشیا چەکدارەکان و سەرۆک هۆز و عەشیرەت تۆمار کراوە، لە خشتەی شەشەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی شەشەم حەوتەم؛ تیرۆرکردن و کوشتنی و کەسایەتی و بەرپرسی سیاسی (31) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی بەرپرسی دیاری سیاسی لە عێراق تۆمار کراوە، لە خشتەی حەوتەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان هاتووە. خشتەی حەوتەم هەشتەم؛ تیرۆرکردن و کوشتنی چالاکوانی توڕە کۆمەڵایەتییەکان (31) حاڵەتی کوشتن و تیرۆرکردنی چالاکوانی دیاری بواری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لە دوای ساڵی (2017)ەوە لە عێراق تۆمار کراوە، لە خشتەی هەشتەمدا زانیاری ورد لە بارەی کات و شوێن و تۆمەتباران و تیرۆرکراوەکان ئاماژەی پێدراوە. خشتەی هەشتەم سەرچاوە رصد خاص لشبكة الساعة، شبكة الساعة تحصي سلسلة الاغتيالات في العراق بين 2003-2024 https://alssaa.com/post/show/24550

ئامادەكردنی: هێمن خۆشناو: بڕیار وابوو‌ له‌ 11 ئه‌م مانگه‌ (حوزه‌یرانی 2024) له‌ حه‌وت كانتۆنی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا، بۆ دیاركردنی سه‌رۆك و ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌نی 133 شاره‌وانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی بكرێت. به‌ڵام ئه‌مڕۆ (6 حوزه‌یرانی 2024) به‌ بڕیاری كۆمسیۆنی باڵا، تا ناوه‌ڕاستی مانگی ئابی داهاتوو هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ دواخرا. له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا دوو ملیۆن و 500 هه‌زار كه‌س مافی ده‌نگدانی هه‌یه، له‌ ناوچه‌یه‌كدا كه‌ پێشبینی ده‌كرێت ژژماره‌ی دانیشتووانی له‌ نێوان (5 – 6 ملیۆن) كه‌س بێت‌. هه‌روه‌ها 33 پارتی سیاسی به‌شداری له‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌كه‌ن، كه‌ هه‌ندێكیان له‌ رێگای هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ پارته‌كانی دیكه‌ و هه‌ندێكیشیان به‌ ته‌نیا ده‌چنه‌ ناو پێشبڕكێیه‌كه‌وه‌. رێژه‌ی نوێنه‌رایه‌تی ژنان و پیاوان له‌ ئۆرگانه‌كانی شاره‌وانیدا وه‌كو یه‌ك ده‌ستنیشان كراوه‌، هه‌ر ره‌گه‌زێك 50٪ كوورسیه‌كانی بۆ دیاریكراوه‌. له‌ باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریادا، چه‌ندین ساڵ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی خۆسه‌ر دامه‌زراوه‌، كه‌ سیسته‌مێكی تایبه‌ت به‌خۆی و چه‌ندین دامه‌زراوه‌ی ئیداری و یاسایی هه‌یه‌. هێزێكی تایبه‌تی سه‌ربازی هه‌یه‌، پۆلیس، ئاسایش، دژه‌ تیرۆر و دادگای خۆی هه‌یه‌. ساڵی رابردوو په‌یماننامه‌یه‌كی كۆمه‌ڵایه‌تی له‌سه‌ر شێوازی ده‌ستووری كه‌ 134 مادده‌ له‌خۆ ده‌گرێت نووسرایه‌وه‌ و ره‌زامه‌ندی له‌سه‌ر دراوه‌. بۆ ئه‌وه‌ی ئیداره‌ی خۆسه‌ر ببێته‌ پێكهاته‌یه‌كی دانپێدانراو ژێرخانی پێویستی بۆ ئاماده‌ كراوه‌. له‌ ساڵانی رابردوودا میكانیزمێكی ئیداری سه‌قامگیر له‌ كانتۆنه‌كانی ئیداره‌ی خۆسه‌ر دروست بووه‌. بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م میكانیزمه‌ به‌ ئیداره‌ی خۆجێی له‌ زه‌مینه‌یه‌كی دیموكراتی به‌هێز بكرێت، ئاماده‌كاری بۆ پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن كراوه‌. به‌ڵام وه‌كو هه‌ندێك لایه‌ن وڵات بۆی ده‌چن، ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ریفڕاندۆم نیه‌، چونكه‌ نیازی جیابوونه‌وه‌ له‌ سوریا و بوونه‌ هێزێكی سه‌ربه‌خۆ له‌ ئارادانیه‌. له‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنیه‌وه‌‌ هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی (هه‌سه‌ده‌) تا ئه‌مڕۆ دووپاتی ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ ئه‌وان بیرۆكه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی جیاوازیان نیه‌. ئه‌م هێزه‌ كه‌ به‌ بزوێنه‌ری دامه‌زراندنی ئیداره‌ی خۆسه‌ر داده‌نرێت له‌مباره‌یه‌وه‌ ده‌ڵێـت:" ده‌خوازین له‌گه‌ڵ دیمه‌شق به‌یه‌كه‌وه‌ كار بكه‌ین. ده‌ستوورێكی فیدڕالی ئاماده‌ بكرێت، تا له‌ چوارچێوه‌ی ده‌ستوورێكی دیموكراتی فیدڕالی له‌ناو سوریادا به‌یه‌كه‌وه‌ بژین. بیرۆكه‌ و بانگه‌شه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێكی جیاوازمان نیه‌". له‌م رۆژانه‌ی دواییشدا هێزه‌كانی سوریای دیموكراتی، ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌نی سوریای دیموكراتی به‌رده‌وام ئه‌م لێدوانانه‌ بڵاو ده‌كه‌نه‌وه‌ و جه‌خت له‌وه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ هه‌ڵبژاردنی خۆجێی نه‌ بۆ دیمه‌شق و نه‌ بۆ ئه‌نقه‌ره‌ و نه‌ هیچ وڵاتێكی دیكه‌ نابێته‌ هه‌ڕه‌شه‌. ته‌نیا بۆ دیاریكردنی نوێنه‌رانی خه‌ڵكه‌ له‌ناو ئه‌نجوومه‌نی‌ شاره‌وانیه‌كان كه‌ پێشتر به‌ بڕیاری ناوه‌ند ده‌ستبه‌كاربوون. بۆچی ئه‌مریكا داوای دواخستنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی كرد؟ لۆژیكی نیه‌، به‌ر له‌ گرتنی ئه‌م بڕیاره (ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی)‌ نوێنه‌رانی ئۆرگانه‌ ئیداری و سه‌ربازیه‌كانی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا راوێژیان به‌ ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی داعش نه‌كردبێت. نه‌مومكینه‌ بێ راوێژ بڕیارێكی به‌م شێوه‌یه‌ گیرابێ، به‌ تایبه‌تی دوای ئه‌زموون و ئه‌نجامی ریفڕاندۆم له‌ هه‌رێمی كوردستاندا. له‌ ساڵانی رابردوودا، سه‌ره‌ڕای هه‌موو گوشاره‌كانی توركیا، هاوپه‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی و ئه‌مریكا له‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ (هه‌سه‌ده‌) هه‌نگاویان بۆ دواوه‌ نه‌نا، سوور بوون له‌سه‌ر هاوپه‌یمانی هه‌ماهه‌نگی مه‌یدانی له‌گه‌ڵ ئه‌م هێزه‌. بۆیه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا له‌سه‌ره‌تاوه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی نه‌بووبێت نه‌مومكینه‌ ئیداره‌ی خۆسه‌ر ئه‌م بڕیاره‌ بدات. كه‌واته‌ بۆچی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا داوای دواخستنی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌كات؟ ده‌كرێت له‌ گۆشه‌نیگای ئه‌گه‌ره‌كانه‌وه‌ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیاره‌ بدرێته‌وه‌: ئه‌گه‌ر یه‌كه‌م: له‌ ساڵانی رابردوودا، ناوه‌نده‌كانی بڕیار له‌ ئه‌مریكا ده‌رباره‌ی سوریا ناكۆكیان هه‌بووه‌، لێكدانه‌وه‌ی جیاوازیان بۆ رووداوه‌كان نیشانداوه‌. كاتێك له‌ 9 ئۆكتۆبه‌ری ساڵی 2019 (دۆناڵد تره‌مپ) سه‌رۆكی پێشووی ئه‌مریكا چرای سه‌وزی بۆ له‌شكركێشی توركیا هه‌ڵكرد، له‌ نێوان وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا، په‌نتاگۆن و ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی جیاوازی و ناكۆكی هه‌بوو. ئه‌مڕۆش دوورنیه‌ هه‌مان شت له‌ ئارادابێ، لایه‌نێكی ئه‌مریكی نزیك له‌ناوه‌ندی بڕیار، به‌ شێوه‌یه‌ك له‌ شێوه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی بێت، به‌ڵام كه‌ مه‌سه‌له‌كه‌ ده‌بێته‌ بڕیار و ده‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بێت، لایه‌نه‌كانی دیكه‌ دژ به‌م بڕیاره‌ ده‌رده‌كه‌ون و داوای دواخستنی ده‌كه‌ن! ئه‌گه‌ری دووه‌م: كه‌ ئه‌گه‌ری به‌هێزه‌ و په‌یوه‌سته‌ به‌ گوشاره‌كانی توركیا به‌ تایبه‌تی له‌م رۆژانه‌ی دواییدا، كه‌ ئه‌مریكا ئه‌وه‌نده‌ به‌هێزنیه‌ تا رووبه‌ڕوو به‌ توركیا بڵێت: به‌تۆ چی، ئه‌م مه‌سه‌له‌یه‌ په‌یوه‌ندی به‌ تۆ نیه‌. ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ به‌ ده‌ستپێخه‌ری و ره‌زامه‌ندی من ده‌كرێت! ئه‌گه‌ری سێیه‌م: لاوازی دیموكراسی و بیروڕای ئازاد، ره‌نگه‌ هۆكارێكی دیكه‌ بێت، تا ئه‌مریكا ملكه‌چی گوشاره‌كانی توركیا بێت و داوای دواخستنی هه‌ڵبژاردنی كردبێت. له‌ رابردووشدا چه‌ندین ناوه‌ندی دیموكراتی و مافی مرۆڤ ده‌رباره‌ی چه‌ندین ته‌وه‌ره‌ راپۆرته‌ ره‌خنه‌یان ئاراسته‌ی رای گشتی جیهان كردووه‌ له‌مباره‌یه‌وه‌. (فیدانت باتیل) گوته‌بێژی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا سه‌باره‌ت‌ به‌ ‌لێدوانه‌كه‌ی بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له‌ باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریادا له‌ رۆژی (31 ئایاری) رابردوو ده‌ڵێت:" بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن پێویسته‌ كه‌شی دیموكراتی و شه‌فافیه‌ت هه‌بێـت. له‌مباره‌یه‌وه‌ چه‌ندین كێشه‌ هه‌یه‌". له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ داوای دواخستنی هه‌ڵبژاردن ده‌كات، داوای ئه‌نجامنه‌دانی هه‌ڵبژاردن ناكات، به‌ڵكو داوای دواخستنی ده‌كات‌. گوته‌بێژه‌كه‌ی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا به‌ تۆنێكی زۆر كز له‌به‌رده‌م ده‌زگاكانی راگه‌یاندن، ئه‌م داوایه‌ی ئاراسته‌ی باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا كرد! كه‌ ئه‌مه‌ش چه‌ندین پرسیار و خوێندنه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ خۆیدا دروست ده‌كات. ئه‌گه‌ر ئه‌مریكا، ناتۆ و وڵاتانی ئه‌وروپا له‌ سه‌ره‌تاوه‌ دژ به‌م پڕۆسه‌یه‌ بن، ئه‌وه‌ نه‌مومكینه‌ بڕیارێكی به‌م شێوه‌یه‌ له‌لایه‌ن ئیداره‌ی خۆسه‌ر بدرێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ پێناچێت خواستی ئه‌مریكا بۆ دواخستنی هه‌ڵبژاردن ستراتیژیانه‌ و ده‌مدرێژ بێت. چونكه‌ ئه‌مریكا خوازیاره‌ و هه‌موو هه‌وڵێك ده‌دات تا له هه‌ردوو كانتۆنی‌ (دێره‌زور) و (ره‌قا)، عه‌شیره‌ته‌ عه‌ره‌به‌كان په‌لكێشی ناو ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ بكات و له‌ رێگای هه‌ڵبژاردنی خۆجێی كاردانه‌وه‌ی خه‌ڵكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ نه‌رم بكاته‌وه‌. بۆیه‌ ده‌كرێت هه‌ڵوێسته‌كه‌ی ئه‌مریكا بادانه‌وه‌یه‌كی كاتی بێت. ئایا تا مانگی ئابی داهاتوو، ئیداره‌ی خۆسه‌ر له‌ باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا، كه‌ كورد پێكهاته‌ی سه‌ره‌كیه‌تی ده‌توانێت، له‌سه‌ر ئه‌رز خاڵه‌ لاوازه‌كانی بنبڕ بكات، له‌ رووی دیپلۆماسیشه‌وه‌ پشتگیری ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به‌ده‌ست بێنێت. ره‌نگه‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له‌م ناوچه‌یه‌ زۆر شت بگۆڕێت و ئاسۆی كردنه‌وه‌ی گرێكوێره‌كان دیاری بكات. به‌ پێچه‌وانه‌ش ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له‌م به‌رواره‌ی بۆی دیاریكراوه‌ نه‌كرێت، ئه‌وه‌ كێشه‌ و قه‌یرانه‌كان ئاڵۆزتر ده‌بن و له‌گه‌ڵ خۆیان قه‌یران و كێشه‌ی دیكه‌ دروست ده‌كه‌ن، كه‌ ره‌نگه‌ چاره‌سه‌ركردنیان ئاسان نه‌بێت و كورد زه‌ره‌رمه‌ندی سه‌ره‌كی بێت.    

هێمن خۆشناو: سیاسه‌تی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) به‌سه‌ر شاره‌وانیه‌ كوردیه‌كان له‌ باكووری كوردستان كه‌ ده‌سه‌ڵاتی جووت پارتی له‌ توركیادا، پارتی داد و گه‌شه‌پێدان (ئاكپارتی) و پارتی بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رست (مه‌هه‌په‌)، هانای بۆ ده‌به‌ن، ته‌نیا به‌ شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ) سنووردار نابێت، پێده‌چێت ئه‌م سیاسه‌ته‌ زۆر له‌وه‌ فراوانتر بێت كه‌ ده‌یبینین. له‌ رۆژی (31 ئایاری 2024) به‌ فه‌رمانی وه‌زاره‌تی ناوخۆی توركیا (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانی شاری (جۆله‌مێرگ) دانرا، بیانووی وه‌زاره‌تی ناوخۆ له‌م بڕیاره‌یدا تۆمار كردنی سكاڵایه‌كه‌ له‌لایه‌ن داواكاری گشتی له‌ ساڵی 2014 له‌ دژی (محه‌مه‌د سادق ئاكش) سه‌رۆكی شاره‌وانی ناوبراو بووه‌. ئه‌وه‌ی جێگای سه‌ره‌نج و مشتومڕه‌، ئه‌م دادوه‌ره‌ی له‌ ساڵی 2014 له‌سه‌ر سادق ئاكش به‌ تۆمه‌تی هاوكاریكردنی تیرۆر سكاڵای تۆمار كردووه‌، له‌ ئێستادا به‌ تۆمه‌تی ئه‌ندامیه‌تی له‌ (بزوتنه‌وه‌ی گوله‌ن) له‌لایه‌ن ده‌زگا په‌یوه‌ندیداره‌كانی توركیا داواكراوه‌.   ئه‌و وێنه‌یه‌ی له‌ هه‌مووان دیاره‌ و هه‌موو كه‌س له‌سه‌ری هاوڕایه‌ ئه‌وه‌یه‌: سه‌پاندنی (قه‌یووم) به‌سه‌ر شاره‌وانیه‌ كوردیه‌كان، لێككه‌وته‌ی هاوسه‌نگی ده‌سه‌ڵاته‌ له‌ نێوان (ئاكپارتی) و (مه‌هه‌په‌) یه‌. بڕیاری په‌نا بردنه‌وه‌ به‌ر سیاسه‌تی (قه‌یووم) ده‌ره‌نجامی كۆبوونه‌وه‌ی نێوان (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا و ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی سه‌رۆكی (مه‌هه‌په‌) یه‌ له‌ به‌رواری (28 ئایاری 2024) دا، تیایدا هه‌ردوولا له‌ باره‌ی (قه‌یووم) و ناكۆكیه‌كانی نێوانیان له‌سه‌ر چه‌ند پرسێكی دیكه‌ سازشیان له‌گه‌ڵ یه‌كتر كرد. به‌هۆی كه‌یسی كوشتنی (سینان ئاته‌ش) كه‌ سه‌ركرده‌یه‌كی دیاری ناو بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌په‌رستی تورك بوو له‌ (30 كانوونی دووه‌می 2022) ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی و پارته‌كه‌ی به‌ قۆناخێكی سه‌خت تێپه‌ڕده‌بێت، چونكه‌ ئه‌و زانیاری و به‌ڵگانه‌ی له‌مباره‌یه‌وه‌ له‌ناو رای گشتی بڵاوده‌كرێته‌وه‌ سه‌ره‌داوی تاوانه‌كه‌ به‌ به‌رپرس و سه‌ركرده‌كانی نزیك له‌ (ده‌وڵه‌ت باخچه‌لی) و (سوله‌یمان سۆیلو) وه‌زیری پێشووی ناوخۆی توركیا ده‌به‌ستێته‌وه‌. ئه‌وه‌ی دیار ده‌بێت، (عه‌لی یه‌رلیقایا) وه‌زیری ناوخۆی توركیا چۆته‌ ژێر باڵی (مه‌هه‌په‌) به‌ڵێنی به‌ سه‌رۆكی ئه‌م پارته‌ داوه‌، له‌ كه‌یسی (سینان ئاته‌ش) نه‌رمی بنوێنێت و هه‌روه‌ها به‌سه‌ر سیاسه‌تی كوریدا بچێت و هه‌وڵه‌كانی بخاته‌گه‌ڕ بۆ لاوازكردنی كورد و له‌ناوبردنی ده‌ستكه‌وته‌كانی. ئه‌وه‌ی له‌ (جۆله‌مێرگ) رووده‌دات، سیاسه‌تی فره‌ ره‌هه‌ندی ده‌وڵه‌تی توركیایه‌ بۆ لاوازكردن و له‌ناوبردنی سیاسه‌تی كوردی. بڕیاری ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ) له‌ كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی ئه‌م وڵاته‌ دراوه‌، كه‌ ئه‌مه‌ ره‌هه‌ندی ستراتیژی به‌ مه‌سه‌له‌كه‌ ده‌به‌خێت. ماوه‌یه‌كی درێژه‌ توركیا دژ به‌ (په‌،كه‌،كه) ‌له‌ناو خاكی هه‌رێمی كوردستان، ئاماده‌كاری بۆ ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌رفراوان كردووه‌. ئه‌نقه‌ره‌ بۆ ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنێكی به‌م شێوه‌ له‌ سێ ناوه‌ندی (به‌غدا – هه‌ولێر – سلێمانی) داوای هاوكاری كردووه‌. به‌ڵام هێشتا ئه‌م سێ لایه‌نه‌ له‌باره‌ی سنووری ئۆپه‌راسیۆن و فراوانبوونی رێكنه‌كه‌وتوون، ئه‌مه‌ش بۆته‌ هۆی دواخستنی ئه‌نجامدانی ئۆپه‌راسیۆنه‌كه‌. له‌ دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانی توركیا له‌ (31 ئاداری 2024) ده‌سه‌ڵاتی توركیا ویستی به‌ فرتوفێڵ سه‌رۆكی شاره‌وانی گه‌وره‌ی (وان) له‌ پۆسته‌كه‌ی دوور بخاته‌وه‌، به‌ڵام به‌ ناڕه‌زایبوونی خه‌ڵكی كورد و كاردانه‌وه‌ی توندی پارتی گه‌لی كۆمار (جه‌هه‌په‌) ئه‌و پڵانه‌ سه‌رینه‌گرت. له‌لایه‌كی دیكه‌، له‌ ئێستادا دانانی (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانی (جۆله‌مێرگ)، په‌یوه‌سته‌ به‌ به‌رنامه‌ و سیاسه‌تی ده‌وڵه‌ت له‌مه‌ڕ كورد له‌ناو توركیا و له‌ پارچه‌كانی دیكه‌ كوردستانیشدا. ده‌ستپێكردن به‌ پڕۆسه‌ی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) له‌ جۆله‌مێرگ، زیاتر په‌یوه‌ندی به‌ بچووكی ئه‌م ناوچه‌یه‌ هه‌یه‌، كه‌ له‌وانه‌یه‌ پڕۆڤه‌ی ده‌وڵه‌ت بێ بۆ ئه‌وه‌ی ئاستی كاردانه‌وه‌ی كورد بزانێت. به‌ دوور نابیندرێـت له‌ دوای (جۆله‌مێرگ) (قه‌یووم) له‌سه‌ر هه‌ریه‌ك له‌ شاره‌وانیه‌كانی (ماردین، وان، ئاگری، جه‌یلان پنار و دیاربه‌كر) دابنرێت و جارێكی دیكه‌ ئیرداه‌ی ده‌نگده‌ری كورد زه‌وت بكرێته‌وه‌. له‌ ئێستادا له‌ناو رای گشتی باوه‌ڕیه‌ك دروستبووه‌، كه‌ لایه‌نه‌ په‌یوه‌ندیداره‌كان ئاماده‌كاری بۆ پڕۆسه‌یه‌كی به‌م شێوه‌یه‌ ده‌كه‌ن و كارمه‌ندانی ده‌وڵه‌ت‌ جێگای سه‌رۆك شاره‌وانیه‌ كوردیه‌كان ده‌گرنه‌وه‌.   ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ستیشه‌ به‌ پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستانه‌وه‌، هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كانه‌ له‌ باكوور و رۆژهه‌ڵاتی سوریادا، كه‌ بڕیاره‌ له‌ 11 حوزه‌یرانی 2024 بكرێت. نه‌ له‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و نه‌ له‌ ئاستی ناوچه‌ییدا جگه‌ له‌ توركیا هیچ وڵاتێكی دیكه‌ دژ ئه‌نجامدانی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ نه‌وه‌ستاوه‌ته‌وه‌. توركیا پێیوایه‌ ئه‌نجامدانی ئه‌م پڕۆسه‌یه‌ ته‌نیا بریتی نابێت له‌ هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانیه‌كان، به‌ڵكو له‌ رووی چۆنایه‌تیه‌وه سروشتی ریفڕاندۆم وه‌رده‌گرێت و له‌سه‌ر خۆی وه‌كو هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ئه‌منی ده‌بینێت. له‌م سۆنگه‌یه‌وه‌ ئه‌نقه‌ره‌ ده‌خوازێت له‌ باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا و له‌ ناو توركیا ئه‌م په‌یامه‌ بداته‌ نوێنه‌ره‌ سیاسیه‌كانی كورد: ئه‌گه‌ر له‌ باكووری رۆژهه‌ڵاتی سوریا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌بچێت، من له‌ناو توركیادا (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانیه‌ كوردیه‌كان داده‌نێم. به‌م شێوه‌یه‌ ده‌خوازێت پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی په‌كبخات.   ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په‌ - مه‌هه‌په‌) سه‌ره‌ڕای دۆخی خراپی ئابووری، بۆ شكاندنی ئیراده‌ی سیاسی كورد هه‌موو رێگایه‌ك به‌ شه‌ڕیشه‌وه‌ تاقیده‌كاته‌وه. ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م دۆخه‌ش له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگای كورد به‌ ڕوونی دیاره‌ و ده‌بیندرێت. ‌(هاوپه‌یمانی كۆمار) كه‌ ئه‌م دوو پارته‌ی سه‌ره‌وه‌ له‌خۆ ده‌گرێت، هه‌موو دینامیكه‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانی له‌ ناوچه‌ كورد نشینه‌كان له‌ده‌ستداوه‌. سیاسه‌تمه‌دارانی كورد له‌ناو (ئاكه‌په‌) به‌ره‌و سفر بوونه‌وه‌ ده‌چن له‌ناو كۆمه‌ڵگای كورد سه‌نگیان نه‌ماوه‌. ئه‌گه‌ر ئه‌مڕۆ ته‌نیا له‌ شاره‌ كوردیه‌كان هه‌ڵبژاردن دووباره‌ بكرێته‌وه‌، ره‌نگه‌ (ده‌مپارتی) به‌ زۆرینه‌ی ره‌ها سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت، ده‌وڵه‌ت به‌م راستیه‌ ده‌زانێت. هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدرێته‌وه‌، (ئاكه‌په‌) زۆرینه‌ی ئه‌م شاره‌وانیه‌ كوردانه‌ له‌ ده‌ستده‌دات كه‌ له‌ 31 ئاداری 2024 به‌ده‌ستی هێناوه‌. نموونه‌ی به‌رچاو بۆ ئه‌م لێكدانه‌وه‌یه‌ دووباره‌ كردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن بوو له‌ شارۆچكه‌ی (حیلوان). له‌ هه‌ڵبژاردنی 31 ئادار (ده‌مپارتی) به‌ جیاوازی 500 ده‌نگ ئه‌م شاره‌وانیه‌ی برده‌وه‌، به‌ڵام به‌هۆی تانه‌ی (ئاكه‌په‌) له‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بڕیاری دووباره‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی دایه‌وه‌. رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ (2 حوزه‌یرانی 2024) هه‌ڵبژاردن دووباره‌ له‌م شارۆچكه‌یه‌ ئه‌نجام درایه‌وه‌، ئه‌مجاره‌ (ده‌مپارتی) به‌ جیاوازی سێ هه‌زار و 500 ده‌نگ دووباره‌ سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنایه‌وه‌. سه‌ره‌ڕای هه‌موو گوشار و هه‌ڕه‌شه‌كانی ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات، خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ له‌ كاردانه‌وه‌ نه‌كه‌وت و دژ به‌ ده‌سه‌ڵات ده‌نگی دا. دۆخی (مه‌هه‌په‌) ش له‌ناوچه‌ كوردیه‌كاندا له‌و په‌ڕی خراپی دایه‌، ده‌نگی ئه‌م پارته‌ له‌ناوچه‌ كوردیه‌كان 2-3٪ تێپه‌ڕ ناكات، ئه‌وه‌ش ره‌نگه‌ ته‌نیا ده‌نگی ئه‌و سه‌ربازانه‌ بێت كه‌ له‌ناوچه‌كه‌دا‌ خزمه‌ت ده‌كه‌ن. ئه‌مه‌ ده‌یسه‌لمێنێ كه‌ ده‌وڵه‌ت له‌ رووی ده‌روونی و سیاسیه‌وه‌ سه‌نگی خۆی له‌ناو كورد له‌ده‌ستداوه‌. بۆیه‌ تێكشكاندنی كورد له‌ رێگای دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) و ئۆپه‌راسیۆنی سه‌ربازی زۆر زه‌حمه‌ت بووه‌. ئه‌وه‌ی له‌مباره‌یه‌شه‌وه‌ كاری ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌ڵات زه‌حمه‌تتر ده‌كات، هه‌ڵوێستی سیاسه‌تی كورد و نوێنه‌رانی كورده‌ له‌ توركیا و باكووری كوردستان، كه‌ مكوڕن له‌سه‌ر سیاسه‌تی ئاشتی و یاسایی، به‌ واتایه‌كی دیكه‌ سیاسه‌تی كوردی خۆی له‌ دووباره‌ كردنه‌وه‌ی سیاسه‌ت و هه‌ڵه‌كانی ساڵانی رابردوو ده‌پارێزێت، له‌ جیاتی سیاسه‌تی شه‌ڕ سیاسه‌تی ئاشتی به‌ بنه‌ما ده‌گرێت. ئه‌وه‌ی به‌ روونی دیاره‌، هێشتا‌ ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په‌) به‌ شێوه‌یه‌كی راست ئه‌و تابڵۆ سیاسیه‌ی نه‌خوێندۆته‌وه‌ كه‌ له‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی خۆجێی له‌ 31 ئادار دروست بووه‌. سه‌ره‌ڕای هه‌موو ئاسته‌نگی، ترس و تۆقاندن، ده‌نگده‌ری كورد دژ به‌ سیاسه‌تی دانانه‌وه‌ی (قه‌یووم) ده‌نگی دا. مكوڕبوونی (ئاكه‌په‌) له‌سه‌ر سیاسه‌تی (قه‌یووم) ئه‌م پارته‌ تووشی شكستی گه‌وره‌تر و ستراتیژی ده‌كات. به‌رده‌وامی سیاسه‌تی كوردی له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی دیموكراتیانه‌ دژ به‌ (قه‌یووم) و دیزاینكردنه‌وه‌ی‌ كاردانه‌وه‌كان به‌ ره‌نگ و سیاسه‌تی دیموكراتی، پێگه‌ی كورد به‌هێزتر ده‌كات. ئه‌م سیاسه‌ت و هه‌ڵوێسته‌ ره‌نگه‌ ده‌وڵه‌ت ناچار بكات تا له‌ (جۆله‌مێرگ) هه‌نگاو بۆ دواوه‌ بنێت و رێگر بێت تا ده‌سه‌ڵاتی (ئاكه‌په‌) (مه‌هه‌په‌) واز له‌ سیاسه‌تی (قه‌یووم) بێنن و (قه‌یووم) له‌سه‌ر شاره‌وانیه‌كانی دیكه‌ دانه‌نرێت.  

درەو: ڕاپۆرتی تۆڕی (نیریج - NIRIJ) ئامادەکردنی؛ حەنان سالم دەیەو نیوێک زیاترە، هەزاران دانیشتووی قەزای دەربەندیخان کە بە دەریاچە و بەنداوەکەی ناسراوە، بەدەست کێشەی پیسبوونی ئەو ئاوەی دەگاتە ماڵەکانیان دەناڵینن، کە سەرچاوە فەرمی و لێکۆڵینەوە زانستییەکان پشتڕاستی دەکەنەوە ئاوەکەیان بۆ بەکارهێنان ناشێت و مەترسییە بۆ سەر تەندروستیان، لەکاتێکدا دەیان بەڵێنی حکومەت بۆ دۆزینەوەی چارەسەرەکان و بەهەڵمکردن شکستیان هێناوەو سێ کۆمپانیا کاریانکرد بۆ تەواوکردنی پڕۆژەکە تا ئێستا بە ئەنجام نەگەیشتوون، هیچ بەدیلێک لەبەردەستدا نییە بۆ ڕزگارکردنی دانیشتووانی شارەکە تا دەستیان بە ئاوی پاک بگات.   هەموو بەیانیەک پێش ئەوەی بچێتەسەر کارەکەی وەک مامۆستای فیزیای قوتابخانەی ناوەندی، فەرهاد عەبدوڵڵای تەمەن (48 ساڵ) چەند دەبەیەکی پلاستیکی گەورەی بەتاڵ لەناو سندوقی ئۆتۆمبێلەکەیدا دادەنێت، بە ئۆتۆمبێلەکەی دوو کیلۆمەتر دەڕوات بۆ شوێنی بیرێکی ئیرتیوازی لە سنوری قەزای دەربەندیخان لە پارێزگای سلێمانی، بۆ ئەوەی پڕیان بکات لە ئاو و بیهێنێتەوە بۆ خێزانەکەی. یەکەم دەبەی لە ژێر بەلوعەی ئاوی تانکییەکی سپی گەورەدا دادەنێت کە دەکەوێتە تەنیشت بیرەکەوە، دەڵێت ئەوە کارەی دەیکات ساڵانێکە پێی ڕاهاتووە، پەنجەکانی بەرز دەکاتەوە: "چوار ساڵ تێپەڕیوەو من لەم بیرە ئاو دەهێنم، کە موحسن لەسەر حیسابی خۆی هەڵیکەندووە، پێشتر لە بیرێکی دوورتر ئاوم دەهێنا، ماوەیەکیش ئاوم لە کانییەکی باکووری قەزاکە دەهێنا". مامۆستا فەرهاد دەڵێت: لە ساڵی (٢٠٠٨)ەوە ئەو ئاوەی لە ڕێگەی تۆڕی ئاوی گشتییەوە دەگاتە ماڵەکانمان پیس بووە و بە تەواوی ناشایستەیە بۆ خواردنی مرۆڤ، لەو کاتەوە من و زۆرێک لە دراوسێکان و خزم و ناسیاوەکانم لە شارۆچکەکە و قەزاکە بەگشتی ئاویان لە بیر و کانیاوەکانەوە هێناوە، ئەوانەشی دۆخی داراییان باش بێت ئاوی کانزایی و بوتڵ لە بازاڕە دەکڕن". دوای دڵنیابوون لەوەی کە دەبە بیست لیترەکە پڕ دەبێت هەڵیدەگرێت، دەڵێت: “بەکارهێنانی تەواو سەلامەت نییە بۆ خواردنەوە، بەڵام زۆر باشترە لەو ئاوەی کە لە ڕێگەی بۆرییەوە دەگاتە ماڵەکەمان".   دەستکی دەبەکە دەگرێت و هێواش هێواش دەیباتە سەر سندوقی ئۆتۆمبێلەکەی لە نیوەی ڕێگاکەدا دەوستێت و بە وریاییەوە دەیخاتە سەر زەوی، و دوای بەرزکردنەوەی قۆڵەکانی دەڵێت: "لە ساڵی ٢٠٠٨ەوە بەشداری زۆرێک لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەکانم کردووە لە شاری دەربەندیخان، بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر پیسبوونی ئاو، بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێک بۆ کێشە درێژخایەنەکەمان". دەستەکانی دادەگرێت و بە دەنگێکی نزمەوە دەپرسێت و لە هەمان کاتدا سەری بادەدات: "پێشبینی بکە چی ڕوویدا؟ چاوەڕێی وەڵام ناکاتەوە جارێکی دیکە دەبە ئاوەکە هەڵدەگرێت و دەچێتە لای ئۆتۆمبێلەکە لە کاتێکدا دەنگی بەرز دەبێتەوە لە وەڵامدا: "هیچ، هیچ، بێگومان هەر جارێک بەڵێنمان پێدەدەن ئەنجامەکەی سفرە". دەیان ساڵە دانیشتووانی قەزای دەربەندیخان کە ژمارەیان زیاتر لە 100 هەزار کەسە، پشتیان بە ئاوی دەریاچەیەک بەستووە کە هەمان ناوی قەزاکەی هەڵگرتووە و دەکەوێتە دیوی ڕۆژهەڵاتییەوە، بەستراوە بە دوو ڕووباری: سیروان، کە لە ئێرانەوە دادەبەزێت، و ڕووبارێکی ناوخۆیی بە ناوی تانجەرۆ. بەڵام لەم چەند ساڵەی دواییدا دۆخەکە گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە لەگەڵ کەمی ئاوی دەریاچەکە لە ئەنجامی ئەو وشکەساڵیەی ڕووبەڕووی ناوچەکە بووەتەوە، هەروەها لە ئەنجامی کەمبوونەوەی ئاوی ئێران و هەندێکجاریش بڕینی ئاوی ڕووباری سیروان. سلێمان محەمەد قائمقامی قەزاکە دەڵێت، گۆڕانی کەشوهەوا و کەمی ئاوی باران لەم وەرزەی دواییدا بووەتە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی ئاستی ئاوی دەریاچەکە و زیادبوونی چڕیی پیسکەرەکانی ناوی، و بەمجۆرە " وێستگەی چارەسەرکردنەکە توانای پاککردنەوەی ئاوی نەماوە بۆ ئەوەی بە سەلامەتی بیگەیەنێتە ماڵ و شوێنی کارکردنی هاوڵاتیان بۆ خواردنەوە”. ئاماژە بەوەش دەکات، هەمان شت لەگەڵ ئەو دوو ڕووبارەدا ڕوویدا کە ئاو بۆ دەریاچەکە دابین دەکەن؛ "ئاوی سیروان کەم دەبێتەوە تا دەگات بە دەریاچەکە دوای تێکەڵبوون لەگەڵ ئاوە پیسەکەی تانگرۆ بەهۆی چالاکیی مرۆیی و کارگەکانی سلێمانی کە پاشماوەکانیان فڕێدەدەنە ناو ڕووبارەکەوە بەبێ هیچ چارەسەرێکی ژینگەیی، بەمەش دۆخەکە لە دەریاچەکەدا خراپتر دەبێت". قائیمقامی شارەکە ئاماژە بەوە دەکات کە (20%)ی دانیشتوانی قەزاکە پشت بەو ئاوە دەبەستن کە دەگاتە دەستیان، بۆ بەکارهێنانی ڕۆژانە ئەوان ناچارن ئاوی پیس بەکاربهێنن، ئەوان ئەمە دەزانن ، بەڵام بژاردەی تریان نییە: "هەموو کەس ناتوانێت ئاو لە بیرەوە بگوازێتەوە بۆ ماڵەکانیان یان ئاو لە بازاڕ بکڕێ". بەپێی بۆچوونی پسپۆڕانی ئاو کە چاوپێکەوتنیان لەگەڵ نووسەری ئەم بەدواداچوونەدا کردووە، هەوڵ بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە نادرێت، بە تایبەت دوای ئەو شەپۆلەی ئاوی بارانبارینی زۆر ناوازە کە لەم وەرزەدا باریوە، بەهۆیەوە دەریاچەی بەنداوی دەربەندیخان پڕ بووە، هەروەها بەپێی خەمڵاندنە فەرمییەکان گەیشتووەتە زیاتر لە چوار ملیار سێجا مەتر لە مانگی ئازاری ساڵی 2024، بەو پێیەی پێشبینی دەکەن بە خێرایی کەم ببێتەوە، وەک لە وەرزەکانی دوای ساڵی 2019 ڕوویدا، لە ئەنجامی زیادبوونی ئاوی دەردانی بەنداوەکە و لاوازی ئەو بڕە کە لە ڕووباری سیروانەوە دێت. هاوکات هاوڕان لەسەر ئەوەی سەرەڕای بڕێکی زۆری ئاوی گلدراوە، بەڵام چڕیی پیسکەرەکانی ناو بەنداوەکە، هێشتا زۆرە، ئاماژەش بەوە دەکەن، کە ڕووباری تانجەڕۆ دەڕژێتە ناو دەریاچەکە بە تەواوی پیسە بەهۆی ئەو پاشەڕۆیەی فڕێدراونەتە سەر کەناراوەکانی، وەک پیسکەرەکانی ڕۆن و چەورییەکانی وەرشەی پیشەسازی، پاشماوەی پاڵاوگە سەرەتاییەکانی سووتەمەنی، و پیسکەرەکانی کارگە و شارەوانییەکان، هەروەها ئاوی پیس. وادەکەن ئاوی دەریاچەک بە پیسی بمێنێتەوە. کێشەیەکی کۆن دوابەدوای زیادبوونی گوشاری جەماوەری بۆ سەر حکومەتی خۆجێی سلێمانی لە دوای ساڵی (٢٠٠٨)، وەزارەتی ناوخۆ لە هەرێمی کوردستان لیژنەیەکی پێکهێنا بۆ چارەسەرکردنی کێشەی پیسبوونی ئاوی دەربەندیخان بە هەوڵدان بۆ ڕێگریکردن لە سەرچاوەکانی پیسبوون، بەڵام "نەیتوانی هیچ شتێک بکەن، لیژنەکانی دواتریش کە پێکهێنران هەمان دەرئەنجامی کاری لیژنەی پێشتریان هەبوو، بەجۆرێک پیسبوونەکە هەر ماوە، لەگەڵ ئەو هەموو مەترسییەی کە لەسەر ژیانی دانیشتوانی شارەکە دروستی دەکات" بە گوتەی هاوکار قادر، چالاکوانی ژینگە. تەنها شتێک کە دەسەڵاتداران دەیتوانی بیکەن هۆشداری بدەن لە بەکارهێنانی ئەو ئاوە. فەرمانگەی کاروباری تەندروستی لە وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕۆژی (8ی تشرینی یەکەمی 2008)، داوای لە بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی گەرمیان کرد، هاووڵاتییانی دەربەندیخان ئاگادار بکاتەوە لە بەکارهێنانی ئەو ئاوەی پێیان دەگات بۆ خواردنەوە ناشێت بەهۆی پیسبوونییەوە. ئەو نوسراوانەی کە لە هەمان ئەو ساڵەدا لەنێو ئۆرگانە فەرمییە پەیوەندیدارەکاندا بڵاوکراونەتەوە، داوایان کردووە کە ئامۆژگاری دانیشتووانی قەزاکە بکرێت کە پەنا بۆ سەرچاوەی ئاوی بەدیل ببەن، وەک بیرە ئیرتیوازییەکان و ئاوی کانیاو، یان ئاوی دەریاچەکە گەرم بکەن تا پلەی کوڵان، تا کێشەی پیسبوون چارەسەر دەکرێت، ئاماژەش بەوە دەکەن کە حکومەت بەدوای جێبەجێکردنی پڕۆژەیەکدایە بۆ دەستەبەرکردنی ئاوی پاک بۆ دانیشتوانی ناوچەکە.     ئەو کێشەیە بە درێژایی مانگەکانی ساڵی دواتر بەردەوام بوو، بەپێی ئەوەی لە نوسراوێکی فەرمیدا کە لە وەزارەتی کاروباری تەندروستییەوە بۆ فەرمانگەی تەندروستی سلێمانی لە مانگی ئابی 2009 دا نێردراوە، کە تیایدا ئاگاداری کردۆتەوە لە ئەنجامی "باش نەبوون"ی پشکنینی (مایکرۆبایۆلۆجی) کە لە مانگەکانی حوزەیران و تەمموزدا ئەنجامدرا لەسەر ئەو ئاوەی کە بڕیار بوو بۆ چارەسەرکردنی دەریاچەی دەربەندیخان ڕێگەی وێستگەی پاککەرەوەی کارپێکردنی کۆنەوە ئەنجامدرابێت. لە نوسراوەکەدا پشتڕاستکراوەتەوە کە ئاوەکە شیاو نییە بۆ خواردنەوە، هەروەها داوای سەپاندنی چاودێری زیاتر و ئەنجامدانی پشکنینی ڕۆژانە، و پێکهێنانی لیژنەی هاوبەش لەگەڵ شارەوانییەکان بۆ ئەنجامدانی سەردان بۆ ئەو شوێنانەی کە کلۆریان بۆ ئاوەکە زیاد دەکرێت، لە نزیکەوە پێداچونەوەی خۆیان بکەن، و هەر کەموکوڕییەک کە ڕوویدا ڕاستی بکەنەوە. شکستی کارەکانی پاککردنەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئاوی گونجاو بۆ بەکارهێنان، پێویستی بەپەلەی بۆ پڕۆژەیەکی نوێ بە تەکنەلۆجیای مۆدێرن ئاشکرا کرد، حکومەتی هەرێمی کوردستانیش لە مانگی تشرینی یەکەمی 2009 نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دامەزراندنی وێستگەیەکی پێشکەوتووی پاککردنەوەی ئاو کە لەلایەن کۆمپانیای (Ukfilter)ی بەریتانی جێبەجێ دەکرێت بە تێچووی سێ ملیۆن دۆلار، کە ئاوەکە لە دەریاچەی دەربەندیخان وەردەگرێت. بڕیار بوو کۆمپانیاکە تەنها لە ماوەی هەشت مانگدا کارەکانی تەواو بکات، بۆ ئەوەی دانیشتووانی قەزاکە تا ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٠ ئاوی پاکیان پێبگات. بەڵام ئەمە هەرگیز بەدی نەهات بەهۆی دواکەوتنی پڕۆژەکەوە. بە گوتەی یەکێک لە کارمەندانی پڕۆژەکە کە پێی باشبوو ناوی ئاشکرا نەکرێت، ناکۆکی لەنێوان دەزگا پەیوەندیدارەکانی حکومەت و کۆمپانیای جێبەجێکار ڕوویداوە، ئەمەش ڕێگر بووە لە تەواوبوونی پرۆژەکە، لەگەڵ ئەوەی کێشەکە زیاتر بووە بەهۆی کەمبوونەوەی بڕی ئاو و زیادبوونی ڕێژەی ئاستی پیسکەرەکانی ناوی. ئەو کارمەندە ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کە لە ساڵی 2010 بەڕێوەبەرایەتی ئاوی سلێمانی ئەنجامی نوێی شیکاری ئاوەکانی ئاشکرا کرد کە جیاواز بوو لە پێشوو، بەو پێیەی دەریخست ئەو ئاوەی لە ڕێگەی تۆڕی ئاوی گشتییەوە دەگەیەنرێتە هاووڵاتیان سەلامەتە بۆ خواردنەوە. "ڕەنگە بەم درۆیە هەوڵیان دابێت توڕەیی هاووڵاتیان هەڵبمژن". ئەو فەرمانبەرە ئاماژە بەوە دەکات، نوسینگەی ڕاوێژکاری زانستی لە زانکۆی سلێمانی بۆچوونێکی جیاوازی هەبووە لە ئەنجامی شیکارییەکانی بەڕێوبەرایەتی ئاو لەو ماوەیەدا، بەو پێیەی ئەنجامی شیکارییەکی بۆ پارێزگای سلێمانی ناردووە کە لەلایەن کارمەندانی نوسینگەی ڕاوێژکارییەوە لەسەر ئەو ئاوە ئەنجامدراوە، دەریدەخات کە "مس، کرۆم و کادمیۆم"ی تێدایە، کە لە پاشماوەی کارگە پیشەسازییەکانەوە سەرچاوەی گرتووە. نوسینگەی ڕاوێژکاری زانستی ڕایگەیاند، جگە لەوەی ئەم ئاوە نەگونجاوە بۆ خواردنی مرۆڤ، دەبێتە هۆی مردنی بەشێک لە زیندەوەرانی نێو ئاوەکەش، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی گۆڕانکارییەکی مەترسیدار لە کوالێتی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان ڕوویداوە. نوسینگەکە پێشنیاری بۆ ئیدارەی پارێزگای سلێمانی کردووە کە وێستگەیەکی پاککردنەوەی ئاوی هاوشێوەی ئەو وێستگەیەی کە لە پارێزگاکانی باشووردا کاری پێدەکرێت، "کە تەنها لە ماوەی شەش مانگدا دەتوانرێت دابمەزرێت و کاریپێبکرێت، و ڕێگری لە دزەکردنی پیسکەرەکان لە ئاوی تانجەڕۆ و سیروان بکرێت کە سەرچاوەی دابینکردنی ئاوی دەریاچەی دەربەندیخانن" بە وتەی ئەو کارمەندە.     ناوبراو لە درێژەی قسەکانیدا دەڵێت: "بەم ئەنجامانە و لەژێر فشاری ناڕەزایەتی جەماوەر و سکاڵا دووبارەبووەکاندا، ئیدارەی پارێزگای سلێمانی ناچار بوون لیژنەیەک بۆ خێراکردنی تەواوکردنی وێستگەی پاککردنەوە پێکبهێنێت ئەمە لە ساڵی ٢٠١٠ بوو، بەڵام لەسەر زەمین هیچ شتێک بەدەست نەهات بەهۆی نەبوونی بودجە". دەشڵێت: "گرفتەکە بەردەوام بوو، تا پێش دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەکان لە هەولێر، گواستنەوەی پرۆژەکە بۆ کۆمپانیای (ئۆهیتان)ی تورکی". کە کۆمپانیایە کە بەشداربوو لە تەواوکردنی زۆرێک لە پڕۆژەکانی هەرێمی کوردستان، لەگەڵ ئەوەشدا بەرپرسان بەڵێنیان دا کە پڕۆژەکە بە زووترین کات تەواو دەبێت، بەمەش دەیان هەزار دانیشتوو لە مەترسی تووشبوون بە کۆمەڵێک نەخۆشی مەترسیدار ڕزگاریان دەبێت لە گەڕانی ڕۆژانە بۆ ئاوی گونجاو تا بەکاریبهێنن. لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی 2013، لەژێر فشاری ناڕەزایەتیییەکی نوێدا، پارێزگاری سلێمانی بڕیار درا ئاوی خواردنەوەی سەلامەت بۆ هاوڵاتیانی دەربەندیخان بە بەکارهێنانی 30 تانکەر کە ڕۆژانە دەیگوازنەوە بۆ قەزاکە تا تەواوبوونی پرۆژەی وێستگەی نوێی پاککردنەوە، بەڵام ئەم هەوڵەش درێژەی نەکێشا. بە وتەی هاوکار قادری چالاکوان. زیاتر لەوەش دەڵێت: لە سەرەتای ساڵی 2014دا پێش سەرهەڵدانی داعش و کۆنتڕۆڵکردنی نەینەوا و سەڵاحەدین و بەشێکی کەرکوک، چالاکی گروپە تیرۆریستییەکان زیادی کرد و هەمووان سەرقاڵی ئەو مەترسیانە بوون کە لەسەر ناوچەکە دروستی کردبوو، بۆیە هەموو شتێک وەستا!". هاکار دووپاتی دەکاتەوە کە کۆمپانیا تورکییەکە لەو کاتەدا بەردەوام بوو لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکە، بەڵام بەهۆی شەڕی داعش و زیادبوونی مەترسییەکان نەیتوانی کارەکانی تەواو بکات پێش ئەوەی ڕێژەی تەواوکردنی بگاتە 50% دەستی لە کارەکانی هەڵگرت... ئێستاش دوای 10 ساڵ ئەوەی لەو پڕۆژەیە دروستبووکرابوو لەناوچوو، دەبێت هەموو شتێک دەستپێبکاتەوە، ڕەنگە لە سفرەوە. کۆنتڕۆڵکردنی ناوچەکانی باشووری کوردستان و بەشێک لە کەرکوک و دیالە لەلایەن داعشەوەو شەڕی ڕزگارکردنیان لێی، تەنیا هۆکار نەبوون بۆ پەکخستنی جێبەجێکردنی پرۆژەی وێستگەی پاککردنەوەی ئاوی دەربەندیخان، بەڵکو قەیرانی ئابووریش بوو کە هەرێم دوای ساڵی ٢٠١٤ لە ئەنجامی دابەزینی نرخی نەوت لەسەر بازاڕی جیهانی و بڕینی پشکی هەرێم لە بودجەی فیدراڵی کاریگەری ناکۆکی لەسەر فرۆشتنی سەربەخۆی نەوت لە کێڵگەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێکی دیکەی هۆکارەکان بوون. دواین بەڵێن درابێت لە مانگی ئازاری ساڵی 2023 بوو، کاتێک حکومەتی خۆجێی لە سلێمانی ڕایگەیاند، پڕۆژەی پاککردنەوەی ئاوی دەربەندیخان دەگوازرێتەوە بۆ کۆمپانیایەکی نوێ، کە ئەمە سێیەم کۆمپانیابوو لە ماوەی 12 ساڵدا پرۆژەکەی پێبدرێت، ئەمجارە ڕاستەوخۆ لەلایەن جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێم، (قوباد تاڵەبانی)ەوە سەرپەرشتی دەکرێت، بە گوژەمی (10 ملیۆن) دۆلار کە پارەکەی لە "لە فرۆشتنی خانووبەرەی میرییەوە بەدەست هێنراوە"، بە وتەی هاکار قادر، دەڵێت: "بەڵێنەکە هەرگیز جێبەجێ نەکرا".     ماددە شێرپەنجەییەکان ڕێبواران لە دەریاچەی دەربەندیخان دەتوانن بۆنێکی ناخۆش هەست پێ بکەن، هەمان شت بۆ دەریاچەی دیوانەش دەگونجێت کە بۆ ئاودانی زەوییە کشتوکاڵییەکانی قەزای دەربەندیخان بەکاردەهێنرێت، بەو پێیەی دەرچەی ئاوەڕۆی تێکەڵ دەبێت. بەگوێرەی دوو لێکۆڵینەوە کە لە ساڵی 2022 لە زانکۆی سلێمانی ئەنجامدراون، ئاوی دەریاچەی بەنداوی دەربەندیخان مادەی شێرپەنجەیی تێدایە، هەروەها ئاستی ترش لە ئاوی بەنداوەکەدا زۆرە، ئەمە جگە لەوەی ڕێژەی تاڵبوون زۆر زیاترە لەو ئاستەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی دیارییکردووە ڕێکخراو. ئاستی ئەلەمنیۆم وا دەکات ئاوەکە نەگونجێت بۆ خواردنەوە یان ئاودێریکردنی بەروبوومەکان. ئەو دوو توێژینەوەیە هۆکاری پیسبوونەکە دەگەڕێننەوە بۆ پاشماوەی ناوچە پیشەسازییەکانی نزیک قەزاکە، گەیشتوون ئەو ئەنجامەی کە ئاوی بەنداوی دەربەندیخان تەنها بۆ ئاودێریکردنی جۆرە تایبەتەکانی ڕووەک گونجاوە، هەروەها بۆ مەبەستی پیشەسازیی تایبەت، لە کاتێکدا بۆ خواردنەوە گونجاو نییە بەبێ پرۆسەی پرۆسێسکردنی بەرز. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی دەریاچەکە "پێویستی بە جێبەجێکردنی پلانێکی ستراتیژی هەیە، لەگەڵ بەڕێوەبردنی درێژخایەن لەپێناو پاراستنی کوالێتی ئاوی بەنداوی دەربەندیخان، بەو پێیەی یەکێکە لە گرنگترین سەرچاوە ئاوییە ناوخۆییەکان بۆ دانیشتوانی ناوچەکە". حەمزە ڕەمەزان شارەزای ستراتیژی ئاو، دەرەنجامەکانی ئەو دوو توێژینەوەیە پشتڕاست دەکاتەوە، ئاماژە بەوە دەکات، پڕۆژەکانی پاککردنەوەی ئاو بە دیزاینی کۆن و تەنانەت هەندێکیان کە بڕیارە جێبەجێ بکرێن، تواناییان ڕێژەیی دەبێت لەگەڵ قەبارەی پیسبوونی ئاو لە بەنداو و دەریاچەکانی عێراق بەهۆی کەمیی ئاوەوە لە ساڵانی ڕابردوودا. ئەو دەڵێت: "پاککردنەوەی کلاسیکی کوالیتی ئاو وەک پێویست ناگۆڕێت، دەبێت ڕوو لە پرۆژەی پاککردنەوەی سیرامیک یان شێوازی مۆدێرنتر بکەین کە ڕێگری لە دزەکردنی کانزا قورسە شێرپەنجەییەکانی وەک کرۆمیۆم و کادمیۆم بۆ ناو ئاوی ماڵان بکەن". تێبینی؛ ئەم لێکۆڵینەوەیە بە سەرپەرشتی تۆڕی "NERIJ" لە چوارچێوەی پڕۆژەی ڕۆژنامەگەریی ژینگەیی کە لەلایەن ڕێکخراوی ئینتەرنیوزەوە بەڕێوەدەبرێت، ئەنجامدراوە، لەم لینکەوە تەواوی لێکۆلێنەوەکە بەزمانی عەرەبی بەردەستە؛ https://shorturl.at/onbE0