راپۆرت: درەو یەكێتیی بە دوو باڵەوە لە هەوڵی دروستكردنی هاوپەیمانێتیدایە لەگەڵ (گۆڕان- كۆمەڵ- یەكگرتوو) بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان، پارتیش ئەمڕۆ (سۆسیال دیموكرات- شیوعی- زەحمەتكێشان‌و چەند لایەنێكی تر)ی كۆكردەوە بۆ هەمان مەبەست، پارتی دەڵێ" لە كەركوك لەگەڵ خیانەتكارانی 16ی ئۆكتۆبەر هاوپەیمانێتی ناكەین"، هەردوو حزب هێشتا كێشەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیان بەلادا نەخستووە، چونەتە ناو كێشمەكشێی هەڵبژاردن لە كەركوك. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  پارتیش دەستیپێكرد ! كەمال كەركوكی سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتی پارتی لە كەركوك- گەرمیان، نوێنەری ژمارەیەك لە حزبە كوردییەكانی كەركوكی بانگهێشتی هەولێر كرد، لە نوسینگەكەی خۆی لەگەڵیاندا كۆبووەوە.  كەركوكی لەم كۆبونەوەیەدا بۆچوونی لایەنەكانی وەرگرت سەبارەت بە دروستكردنی هاوپەیمانێتیی لەگەڵ پارتی بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان.  ئەو لایەنانەی كە نوێنەری خۆیان بۆ كۆبونەوەكەی كەمال كەركوكی ناردبوو بریتی بوون لە:  •    پارتی سۆسیال دیموكراتی كوردستان •    حزبی شیوعی كوردستان •    حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان •    بزوتنەوەی دیموكراتی گەلی كوردستان‌و چەند لایەنێكی تر دوای كۆبونەوەكە، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا، كەمال كەركوكی رایگەیاند" ئێمە ئامادەین لەگەڵ هەموو لایەنێك هاوپەیمانێتی بكەین بۆ هەڵبژاردن جگە لە خیانەتكارانی 16ی ئۆكتۆبەر". ئاڵۆزی دوای كۆبونەوە  لە فەرهەنگی پارتیدا مەبەست لە خیانەتكارانی 16ی ئۆكتۆبەر، یەكێتیی نیشتمانی كوردستانە، قسەكانی كەمال كەركوكی لەبارەی یەكێتییەوە دوای رۆژێك دێت لە كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی هەردوو حزب لە هەولێر، كۆبونەوەیەك كە بەپێی زانیارییەكانی (درەو)، بێ ئەنجام بووە، چونكە هەردوولا لەسەر پرسی بەرێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان‌و پەیوەندییەكان لەگەڵ بەغداد ناكۆكبوون، سەرەڕای ناكۆكییەكانی دیكە. (درەو) زانیویەتی، یەكێتی لەگەڵ ئەوەبووە كۆی كێشەكانی نێوان هەردوو حزب بەیەك پاكێج گفتوگۆی لەسەر بكرێت‌و هەوڵی چارەسەری بدرێت، بەڵام پارتی لەگەڵ ئەوەبووە لەم دۆخەی ئێستادا كێشەكانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان‌و پرسی پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغداد چارەسەر بكرێن، واتا بەبێ دەستبردن بۆ چارەسەری كێشەی ئەمنیی نێوان هەردوولا. هاوكات لەگەڵ كۆبونەوەی مەكتەبی سیاسی پارتی‌و یەكێتیدا، فراكسیۆنی پارتی لە پەرلەمانی كوردستان بەفەرمی كۆتایهاتنی كاركردنی خۆی لە پەرلەمان راگەیاند، ئەمە دانپێدانانی فەرمی پارتی بوو بە بڕیاری رۆژی 30ی ئایاری ئەمساڵ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان.  پارتی‌و یەكێتیی هێشتا لەسەر سازدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان نەگەیشتوەتە رێككەوتن، لەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان چونە ناو ناكۆكییەكی نوێوە، ئەمە لەكاتێكدایە بڕیارە سەرەتای هەفتەی داهاتوو مەكتەبی سیاسی هەردوو حزب جارێكی تر كۆببنەوە.  دەنگی كەركوك لەبەردەم دوو لیستی یەكێتیدا بڕیارە رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەبچێت، ئەم هەڵبژاردنە بڕیاربوو لە ساڵی 2018دا هاوكات لەگەڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانیدا بەڕێوەبچێت، بەڵام نەكراو دواخرا.  دواین هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەر لە 10 ساڵ بەڕێوەچووە كە هەڵبژاردنەكەی نیسانی 2013 بوو، ساڵی 2019 یەكێك لە دروشمە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەرانی تشرینی عێراق هەڵوەشاندەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان بوو، خۆپیشاندەران ئەنجومەنەكانیان بە گەندەڵ ناودەبرد، ئەوكات وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ خواستنی شەقام‌و كەمكردنەوەی فشارەكان لەسەر خۆی، پەرلەمانی عێراق بە بڕیارێك ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندنەوەو كاری چاودێكردنی پارێزگارەكانی دایە دەست پەرلەمانتاران لە چوارچێوەی پارێزگاكانیاندا. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لەمساڵدا، پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، بۆیە لایەنە سیاسییەكان سەرقاڵی دروستكردنی هاوپەیمانێتییان بۆ هەڵبژاردن لەناوچە جێناكۆكەكان، بەدیاریكراویش پارێزگای كەركوك.  لاهور شێخ جەنگی نامەی بۆ ژمارەیەك لە حزبەكان ناردووە، داوای دروستكردنی هاوپەیمانێتییان لێدەكات بۆ هەڵبژاردن‌و هاوپەیمانێتییەكەی ناو لێناوە "لیستی گەل". لاهور شێخ جەنگی دوای تەقینەوەی ناكۆكییەكانی لەگەڵ كوڕەكانی مام جەلال لەناوخۆی یەكێتیدا، سەرباری ئەوەی هێشتا خۆی بە یەكێتیی دەزانێت، بەڵام دەیەوێت بۆ یەكەمجارو لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكاندا چانسی خۆی لەناو هەڵبژاردن‌و لەبەردەم خەڵكدا تاقی بكاتەوە، ئەگەر سەركەوتوو بوو، ئەزمونەكە لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان كۆپی بكاتەوە.  هێشتا لاهور شێخ جەنگی وەڵامی دەستپێخەرییەكەی لە حزبەكان وەرنەگرتەوە،  بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی لە سلێمانی سەردانی (بزوتنەوەی گۆڕان- كۆمەڵی دادگەریی- یەكگرتووی ئیسلامی) كرد. بافڵ تاڵەبانی دەیەوێت لەڕێگەی هاوپەیمانێتییەكەوە زۆرینەی كەركوك لەبەرژەوەندی یەكێتیی یەكلابكاتەوەو پۆستی پارێزگار وەربگرێتەوە، كە یەكێتیی لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017وە لەدەستیداوە.  لەدواین هەڵبژاردندا (واتا هەڵبژاردنی پێشوەختەی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021)، لە سنوری پارێزگای كەركوك، لەكۆی 12 كورسی پەرلەمان، كورد بەتێكڕا 6 كورسی پارێزگاكەی بردەوە، لەم رێژەیە یەكێتیی (3) كورسی بردو پارتی (2) كورسی‌و جوڵانەوەی نەوەی نوێش (1) كورسی. ئەنجامی ئەم هەڵبژاردنە دەریخست یەكێتیی چیتر پێگە بەهێزەكەی لە كەركوك نەماوە، وەرنەگرتنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك لە 2017وە تائێستا، كاریگەری لەسەر پێگەی یەكێتیی لە كەركوك داناوە، سەرباری ئەمەش ئەگەر لاهور شێخ جەنگی لیستی هەبێت بۆ هەڵبژاردن لەو پارێزگایە، كاریگەری لەسەر دەنگدەرانی یەكێتیی دەبێت.  هەوڵە بێ ئاكامەكانی یەكێتیی ! رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری 2017 لێكەوتنی ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستان‌و كەوتنی داعش بوون لە ناوچەكە، ئەم رووداوانە دەستی هێزە عێراقییەكان‌و حەشدی شەعبییان كردەوە بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ ئەو ناوچانەی كە پێشترو بەر لە هاتنی داعش تێیدا جێگیربوو بوون، لەم رووداوانەدا پارتی، یەكێتیی بەوە تۆمەتبار دەكات خیانەتی كردووەو بەرەكانی شەڕی بۆ هێزی حەشدی شەعبی چۆڵكردووە، پارتی بەبەردەوامی كار لەسەر ئەم گوتارە دەكات، دەیەوێت لەم رێگەیەوە لە پێگەی مێژوویی یەكێتیی بدات لە كەركوك.  ئۆكتۆبەری 2017 لەگەڵ گەڕانەوەی هێزە عێراقییەكاندا، پارێزگای كەركوك (نەجمەدین كەریم) كە سەربە یەكێتیی بوو، كەركوكی بەرەو هەولێر بەجێهێشت، دەسەڵاتدارانی عێراق پارێزگارێكی بەوەكالەت (راكان جبوری)یان دانا.  لەوكاتەوە تائێستا یەكێتیی چەندین هەوڵی خستوەتەگەڕ بۆ وەرگرتنەوەی پۆستی پارێزگار، بەڵام هەوڵەكانی بێ ئاكام بوون، لە دیارترینی ئەو هەوڵانە: •    لەرێككەوتنی پێكهێنانی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمدا لە تەموزی 2019دا، یەكێتیی پڕكردنەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوكی بەستەوە بە پێكهێنانی حكومەتەوە، پارتی قایل بوو بەوەی پۆستی پارێزگاری كەركوك بدرێتەوە بە یەكێتیی‌و ئەم كارە لەرێگەی كۆبونەوەی ئەنجومەنی پارێزگای كەركوكەوە جێبەجێ بكرێت كە كورد تێیدا زۆرینە بوو، بەڵام دواتر ناكۆكی لەبارەی كاندیدەكانی پۆستەكە سەیرهەڵدا‌و پارتی رێككەوتنەكەی جێبەجێ نەكرد. ساڵی 2019 پەرلەمانی عێراق بەبڕیارێك ئەنجومەنی پارێزگاكانی هەڵوەشاندەوە، ئیتر یەكێتیی هیچ ئومێدێكی نەما بتوانێت بە رێككەوتن لەگەڵ پارتی لەناو ئەنجومەنی پارێزگاوە پارێزگارێكی نوێ لە شوێنەكەی كۆچكردووە (د. نەجمەدین كەریم) بۆ پۆستی پارێزگاری كەركوك دابنێت. •    سەرباری هەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنی پارێزگاكان، یەكێتیی هێشتا چاوی لەسەر پۆستی پارێزگاری كەركوك هەڵنەگرت، بۆیە سەرەتای ساڵی رابردوو كاتێك راكان جبوری پارێزگاری بەوەكالەتی كەركوك لەسەر لیستی هاوپەیمانی عەرەبی كەركوك بۆ پەرلەمانی عێراق سەركەوت، لەناو یەكێتیدا خێرا ئامادەكاری كرا بۆ دانانی كاندیدی شوێنگرەوە، ئەوكات باس لە دانانی (خالید شوانی یاخود رێبوار تەها) دەكرا، بەڵام جبوری ئەمجارەش مانەوەی لە پۆستی پارێزگاری كەركوك هەڵبژاردو نەچوو بۆ پەرلەمانی عێراق. •    ئۆكتۆبەری 2022 كاتێك پارتی‌و یەكێتیی چوونە ناو دانوستانەوە بۆ یەكلاكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراق، جارێكی تر یەكێتیی پۆستی پارێزگاری كەركوكی خستەوە سەر مێزی گفتوگۆكان، بەڵام پارتی لەمبارەیەوە هیچ گرەنتییەكی پێ نەدا.  لەدوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە، ئیتر پۆستی پارێزگاری كەركوك تەنیا وەكو پۆستێكی جێناكۆك لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا نەماوەتەوە، جگە لە حكومەتی عێراق، توركیاش دەیەوێت قسەی یەكلاكەرەوەی هەبێت لە پڕكردنەوەی ئەم پۆستەدا.  ئاڵۆزی پەیوەندییەكانی ئێستای یەكێتیی لەگەڵ توركیا‌و راگرتنی گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی لەلایەن توركیاوە، ئەگەر تا كاتی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان چارەسەر نەكرێت، كاریگەری لەسەر پێگەی یەكێتیی لە كەركوك دەبێت، مەگەر ئێرانییەكان لەرێگەی لایەنە عێراقییەكانەوە پاڵپشتی بكەن.   

راپۆرت: درەو كەمتر لە پێنج مانگ ماوە بۆ وادەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، هیچ ئاسۆیەك بۆ سازدانی هەڵبژاردن لەمساڵدا نابینرێت، پێشنیازێك هەیە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی كۆمسیۆنەكەی 1992 بسپێردرێت بە دادوەران، بەڵام ئەم پێشنیازە توشی بەریەككەوتن دەبێت لەگەڵ بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان. جگە لە چاوەڕێكردنی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، هەرێم هیچ دەرفەتێكی لەبەردەمدا نەماوە، كۆمسیۆنەكەی عێراقیش مانگی یەكی ساڵی داهاتوو وادەی یاسایی بەسەردەچێت، بەم دۆخەوە ئایا هەڵبژاردنی كوردستان كەی بەڕێوەدەچێت ؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‌و پرسی هەڵبژاردن لایەنە سیاسییەكانی هەرێم دەستیان لە هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان هەڵگرتووە‌و سەرقاڵی ئامادەكارین بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق، هەڵبژاردنێك كە پارێزگاكانی هەرێم ناگرێتەوە‌و لەناوچە جێناكۆكەكان بەڕێوەدەچێت.  هێشتا ئەو وادەی كە نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێم بۆ سازدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی دیاریكردووە، لە شوێنی خۆیدایە‌و دوانەخراوە، واتا رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ.  رۆژی 30 ئایاری رابردوو، دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بڕیاری خۆی لەسەر ئەو سكاڵایانە یەكلاكردەوە كە سەبارەت بە درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانی كوردستان تۆماركرابوون، بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی درێژكردنەوەكە، ئەمە هەموو ئەو یاساو بڕیارانەشی هەڵوەشاندەوە كە لەدوای درێژكردنەوەی تەمەنی پەرلەمانەوە دەرچوون، بەدیاریكراویش كۆبونەوەی رۆژی 22ی ئایاری پەرلەمان بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم. لەدوای بڕیارەكەی دادگای فیدراڵییەوە، پەرلەمانی كوردستان هیچ  كۆبونەوەو جوڵەیەكی سیاسی نەكردووە، بۆیە پرسی سازدانی هەڵبژاردن گەڕاوەتەوە بۆ سەرۆكایەتیی هەرێم.  رۆژی 8ی ئەم مانگە، سەرۆكایەتی هەرێم وەفدێكی ناردە بەغداد بۆ ئەوەی لەگەڵ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق قسە بكەن سەبارەت بە ئامادەكاریكردن بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن لە كوردستان، ئەمە وەكو دانپێدانانی سەرۆكایەتی هەرێم بوو بە بڕیاری دادگای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان‌و كارانەبوونەوەی كۆمسیۆنەكەی كوردستان.  سەرۆكایەتیی هەرێم دەیەوێت هەرچۆنێك بووە لەمساڵدا هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەبچێت، بەڵام ئەمە تەنیا وەكو هەوڵێك ماوەتەوە‌و لەڕووی واقعییەوە ئەگەرێكی لاوازە.  كۆمسیۆنی عێراق چاوەڕێی نوسراوە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق خۆشی تەمەنی یاسایی زۆری نەماوە، سەرباری ئەمە دەیەوێت رۆژی 18ی كانونی یەكەمی ئەمساڵ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكان لە عێراق بەڕێوەببات، بۆیە هیچ وەڵامێكی ئەوتۆی بە سەرۆكایەتی هەرێم نەداوە سەبارەت بەوەی ئایا لە رۆژی 18ی تشرینی دووەمی ئەمساڵدا دەتوانێت هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات یاخود نا، بەڵام بەشێوەی زارەكی سەرۆكایەتی هەرێمی ئاگاداركردووە لەوەی ناتوانێت لەو وادەیەدا هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات.  سەرباری وەڵامە زارەكییەكە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق چاوەڕێیە سەرۆكایەتی هەرێم بە فەرمی نوسراوی ئاڕاستە بكات‌و تێیدا داوای لێبكات رۆژی 18ی تشرینی دووەم سەرپەرەشتی هەڵبژاردنی كوردستان بكات، بۆ ئەوەی ئەویش بەنوسراوێكی فەرمی وەڵامی داواكارییەكە بداتەوە. هەوڵی سەرۆكایەتیی هەرێم بۆ ئەوەیە، ئۆفیسەكانی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق لە پارێزگاكانی هەرێم ئامادەكاری بۆ هەڵبژاردنی كوردستان بكەن، بەوپێیەی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاكانی عێراق پارێزگاكانی هەرێم ناگرێتەوە‌و ئۆفیسەكانی كۆمسیۆن لە ئێستادا دەستیان بەتاڵە، بەڵام سەرۆكایەتیی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراق لەمبارەیەوە هیچ گرەنتییەكیان بە سەرۆكایەتیی هەرێم نەداوە.  ئەمە لەكاتێكدایە لەئێستادا كەمتر لە (6) مانگ دەرفەت لەبەردەم سازدانی هەڵبژاردنی كوردستاندا ماوە لەو وادەی دیاریكراوە، بۆیە ئەگەری دواخستنی وادەی هەڵبژاردن بۆ جاری سێیەم، ئەگەرێكی بەهێزو كراوەیە.  بەگشتی سەرۆكایەتیی هەرێم تاڕادەیەك لەوە تێگەیشتووە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق لەوادەی دیاریكراودا (18ی تشرینی دووەم) هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان بەڕێوەنابات، لەم حاڵەشدا ئەگەر هەیە هەڵبژاردن بۆ ئایاری یاخود تەموزی ساڵی داهاتوو دوابكەوێت.  كاراكردنەوەی كۆمسیۆن بە دادوەران ئێستا كە ئیتر سەرۆكایەتیی هەرێم خەریكە دەست لە كۆمسیۆنەكەی عێراق دەشوات، قسەوباس هەیە لەبارەی ئەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە كوردستان نوێ بكرێتەوە‌و ئەو كۆمسیۆنە لەمساڵدا هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوەببات. كرۆكی ئەم پێشنیازە ئەوەیە، (7) دادوەر دیاری بكرێت بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان، هاوشێوەی یەكەم كۆمسیۆن كە ساڵی 1992 دروستكرا‌و هاوشێوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی ئێستای عێراق كە لەلایەن دادوەرانەوە بەڕێوەدەبرێت.  ئەوانەی پشتیوانی ئەم پێشنیازە دەكەن، پەنایان بۆ بڕگەی (پێنجەم) لە ماددەی (دەیەم)ی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان- عێراق بردووە، ئەم بڕگەیە دەڵێ: •    كاتێ هەرێمی كوردستان‌و سیستمە سیاسییەكەی، یان ئاسایشی گشتی هەرێم، یان دامودەزگا دەستورییەكانی بكەونە مەترسییەكی ئەوتۆوە، هەڕەشە لە بوونی بكا‌و، ئەنجومەنی نیشتمانیش نەتوانێ كۆببێتەوە، ئەوە، لەوبارەدا سەرۆكی هەرێم دوای راوێژو رێككەوتن لەگەڵ سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانی‌و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا بڕیارگەلێ دەردەچوێنێ هێزی یاساییان هەیە بەمەرجێ ئەو بڕیارانە، لە یەكەم كۆبونەوەی ئەنجومەنی نیشتمانی هەرێمدا بخرێنە بەردەمی. خۆ ئەگەر هاتوو نەخرانە بەردەمی، یان خرانە بەردەمی‌و ئەنجومەن پەسەندی نەكردن، ئەوا، لەوبارەدا سیفەتی یاساییان نامێنێ.  ئێستا هەرێمی كوردستان لە دۆخێكی لەو شێوەدایە كە لەم بڕگەیەدا باسكراوە، بەتایبەتیش لەوەدا كە دامودەزگا دەستورییەكانی متمانەیان لەدەستداوە، چونكە پەرلەمانی كوردستان بەبڕیاری دادگای فیدراڵی هەڵوەشاوەتەوە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان كارانەكراوەتەوە، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراقیش ناتوانێت لە وادەی دیاریكراودا هەڵبژاردنی كوردستان بەڕێوەببات، سەرۆكایەتی هەرێم‌و حكومەتیش لەدوای هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانەوە بوون بە "كاربەڕێكەر"، هەموو ئەمانە شەرعیەتی دامودەزگاكانی هەرێمیان خستوەتە ژێر پرسیارەوە‌و هیچ چارەیەك نییە جگە لەوەی تاوەكو ساڵی داهاتوو چاوەڕوانی كۆمسیۆنی عێراق بكرێت بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردن لە كوردستان.   بەڵام ئایا ئەگەر سەرۆكی هەرێم پەنا بۆ ئەم بڕگە یاساییە ببات، توشی بەریەككەوتن نابێت لەگەڵ بڕیاری دادگای باڵای فیدراڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمانی كوردستان ؟ بڕگەی پێنجەم لە ماددەی دەیەمی یاسای سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان باس لە بارودۆخێك دەكات كە هێشتا پەرلەمانی كوردستان (ئەنجومەنی نیشتمانی) بوونی هەیە، بەڵام لەبەر دۆخێكی دیاریكراو ناتوانێت كۆبونەوە بكات، بەڵام ئێستا بەگوێرەی بڕیاری دادگای فیدراڵی، پەرلەمانی كوردستان نەماوە‌و هەڵوەشاوەتەوە، بۆیە كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بە دادوەران لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە بەبێ پەسەندكردنی لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، بەواتای پێشێلكردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی دێت.  سەرباری ئەمە، هەر بەگوێرەی بڕگەی پێنجەمی ماددەی دەیەم لە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم، دەرچوونی بڕیارێكی لەمجۆرە لەلایەن سەرۆكی هەرێمەوە پێویستی بەوەیە پەرلەمانی داهاتووی كوردستان پەسەندی بكات، ئەگەرنا بڕیارەكەی بە هەڵوەشاوە ئەژمار دەكرێت، لەم دۆخەدا سەرۆكی هەرێم بەر لەوەی بڕیارێكی لەو شێوەیە بدات، پێویستی بەوەیە گرەنتی نوسراو لە هەموو پارتە سیاسییەكان وەربگرێت لەبارەی ئەوەی لە پەرلەمانی داهاتوودا بڕیارەكەی پەسەند دەكەن، ئەمەش كات‌و دانوستانی زۆری دەوێت، بەتایبەتیش لە دۆخێكدا كە پەیوەندی پارتی‌و یەكێتیی باش نییە‌و تێڕوانینیان لەبارەی هەڵبژاردنەوە جیاوازە.  واتا بەگشتی بژاردەیەكی لەمجۆرە كە كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی كوردستان بە دادوەران كارابكرێتەوە، لەڕووی واقعی‌و یاساییەوە بژاردەیەكی پڕ لە كێشەیە. كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە عێراق مانگی یەكی ساڵی داهاتوو، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق ماوەی یاسایی تەواو دەبێت، بەپێچەوانەی كۆمسیۆنەكەی كوردستانەوە، كۆمسیۆنی عێراق بۆ نوێكردنەوە پێویستی بە پەرلەمان نییە، چونكە بەگوێرەی یاساكەی، كۆمسیۆن بەبڕیاری ئەنجومەنی دادوەریی عێراق نوێ دەكرێتەوە‌و متمانەی پێدەدرێت.  ساڵی 2019 كاتێك خۆپیشاندانی تشرین لە عێراق سەریهەڵدا، یەكێك لە داواكارییە سەرەكییەكانی خۆپیشاندەران گۆڕینی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكان بوو، كە لەسەر بنەمای پشكێنەی حزبی‌و تائیفی دروستكرابوو، سەرەتاكانی كانونی یەكەمی 2019 پەرلەمانی عێراق وەكو وەڵامدانەوەیەك بۆ خۆپیشاندانەكان، یاسای كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكانی عێراقی دەركرد.  بەپێی مادەی (3)ی یاسای كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، ئەندامانی كۆمسیۆن بەمشێوە دیاریكران: 1-    پێنج دادوەری پلە یەك، كە ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق لەناو كاندیدەكاندا هەڵیان دەبژێرێت، بە لەبەرچاوگرتنی دادپەروەریی لەنێوان ناوچەكاندا.  2-    دوو داوەر لەلایەن ئەنجومەنی دادوەریی هەرێمی كوردستان دیاری دەكرێن، بەهەمان شێوە لەسەر هەمان بنەمای دادپەروەیی جوگرافیی (واتا دادوەرێك لە هەولێرو دادوەرێكی تر لە سلێمانی. لەئێستادا دادوەرەكەی سلێمانی سەرۆكایەتی كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق دەكات) دیاری دەكرێن. 3-    دوو راوێژكار لەلایەن ئەنجومەنی دەوڵەتەوە دیاری بكرێن‌و ئەنجومەنی دادوەریی عێراق كاندیدەكانیان هەڵبژێرێت.  4-    كاندیدەكان لەلایەن ئەنجومەنی دادوەرییەوە بە تیروپشك هەڵدەبژێردرێن. 5-    لەو (9) ئەندامەی ئەنجومەنی دادوەیی بۆ كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی دیاری دەكات، دەبێت رەچاوی نوێنەرایەتی ژنی تێدا بكرێت. كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق بەمشێوەیە دروستكراوە، ئەگەر تاوەكو مانگی یەكی ساڵی داهاتوو، هەرێمی كوردستان چاوەڕێ بكات كۆمسیۆنەكە ماوەی یاسایی بۆ چارەسەر بكرێت، ئەوا لانی كەم دەبێت ماوەی شەش بۆ حەوت مانگی تر چاوەڕوان بێت، چونكە كۆمسیۆن بۆ سازدانی هەڵبژاردن لە كوردستان، پێشوەخت پێویستی بەلانی كەم شەش مانگ دەبێت، ئەمەش بەواتای ئەوە دێت هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان دەكەوێتە مانگی حەوتی ساڵی داهاتووەوە.  ئەمە هۆكارەكەیە كە سەرۆكایەتی هەرێم دەیەوێت رێگەچارەیەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن زیاتر دوانەكەوێت‌و لانی كەم لە كۆتاییەكانی ئەمساڵدا بەڕێوەبچێت، هەرچەند ئەم كاتەش لەڕووی كەشوهەواوە بۆ سازدانی هەڵبژاردن بەگونجاو نازانرێت.  ساتی هه‌ڵبژاردنی داادوه‌ره‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی عێراق به‌تیروپشك، به‌ئاماده‌بوونی نوێنه‌ری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان یەكەم كۆمسیۆن لە كوردستان بۆ هەڵبژاردنی خولی یەكەمی پەرلەمانی كوردستاندا لە ساڵی  1992، بە بڕیاری (بەرەی كوردستانی)و لە مادەی (6)ی یاسای هەڵبژاردندا، بڕیاردرا بە دروستكردنی (دەستەی باڵا سەرپەرشتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان). ئەم دەستەیە بەپێی ئەوەی لە یاسای هەڵبژاردندا هاتبوو، لە (2) دادوەرو نوێنەری حزبە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان پێكهاتبوو، كە بەتێكڕا (9) كەس بوون، بەمشێوەیە: * دادوەر (ئەمیر عەبدولكەریم حەوێزی) سەرۆكی دەستەی هەڵبژاردن.  * دادوەر (فوئاد سابیر رەشید) داواكاری گشتی‌و ئەندامی دەستەی باڵای هەڵبژاردن. * (رەشید مستەفا كاكە عەبدولكەریم) نوێنەری كارگێری پارێزگای هەولێر. * (جەمال تایەر بەكر) نوێنەری یەكێتی نیشتمانی كوردستان. * (كەریم سوڵتان سنجاری) نوێنەری پارتی دیموكراتی كوردستان. * (بەدران ئەحمەد حەبیب) نوێنەری حزبی زەحمەتكێشان. * (جەمیل عەبدوڵا خۆشناو) نوێنەری سۆسیالیست‌و پاسۆك. * (كلدۆن شمۆئیل نیامین) نوێنەری پارتی دیموكراتی ئاشوری.  * (ساڵح بەرواری) نوێنەری پارتی گەل (دواتر كشایەوە)  ئەركی ئەم دەستەیە بەپێی مادەی (6) لە یاسای هەڵبژاردن، بریتی بوو لە: -    دیاریكردنی ناوچەكانی هەڵبژاردن -    سەرپەرشتیكردنی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن -    دەركردنی زانیاری بۆ ئاسانكاری بەڕێوەچوونی هەڵبژاردن  ئەو پێشنیازەی ئێستا لەئارادایە بۆ كاراكردنەوەی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن‌و راپرسی هەرێم، وەكو گەڕانەوەیە بۆ شێوازی دروستكردنی یەكەم كۆمسیۆنی هەڵبژاردن لە كوردستاندا.  كارتی ده‌نگدانی كۆمسیۆنی 1992ی كوردستان بۆ هه‌ڵبژاردنی (رابه‌ری بزوتنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردستان) كارتی ده‌نگدانی ده‌سته‌ی باڵای سه‌رپه‌ره‌شتی هه‌ڵبژاردن بۆ یه‌كه‌م په‌رله‌مانی كورستان له‌ 1992دا    

راپۆرتی: هەڵۆ حەسەن شێفە متمانە پێكراوەكەی كرملن لە پووتین هەڵگەڕایەوەو جەنگی لە دژی رووسیا راگەیاند،  فەرماندەی گروپی ڤاگنەر پێشتر داوای لە هێزەكانی سوریای دیموكرات كردبوو لەبەرامبەر پاراستنی كێلگە نەوتییەكان و كڕینی چەك و تەقەمەنی، پشكی لە 25%ی نەوتی رۆژئاوای كوردستانی پێبدرێت.   ڤاگنەر ڤاگنەر كۆمپانیایەكی سەربازی كەرتی تایبەتی رووسیایە، ئەجیندای مۆسكۆ لە دەرەوەی رووسیا جێبەجێدەكات، ڤاگنەر دەتوانێت ئەركی هەواڵگری و سەربازیی وا ئەنجامبدات كە لە توانای مۆسكۆدا نیە، كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكانی وەك ڤاگنەر سوپای یاسایی چەكدار نین تا بكەونە ژێر یاسای نێودەوڵەتییەوە، ئەو دەوڵەتانەی كە رێكیاندەخەن بەرپرس نین لە كارەكانیان، كە یاسای نێودەوڵەتی و یاسای روسیا هەردووكیان بە كرێگیراوانی سەربازییان قەدەغەكردووە، بەڵام پەرلەمانی روسیا، دوما و وەزارەتی دەرەوە كاریانكردووە بۆ بە یاساییكردنی كۆمپانیا سەربازییە تایبەتەكان لە روسیا. ئەم پشتیوانیەی كەرتی تایبەت وادەكات رووسیا بتوانێت بەرژەوەندییەكانی بەرەوپێش بەرێت، ڤاگنەر ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكان بەڕێوەدەبات لەو وڵاتانەی كە كرملن بەرژەوەندی ستراتیژی و جیۆپۆلیتیكی تیایاندا هەیە. مۆسكۆ چەندین گروپی چەكدار لەو ناوچانە بەكاردەهێنێت كە پرۆژەی وزەیان لێ ئەنجامدەدات، بۆ نمونە: لە ئەفریقا.گەر وڵاتێك كە روسیا بەرژەوەندی لێی هەیە و بە هاوبەشی ناودەبات دەستبكات بە شتێك كە دژی بەرژەوەندییە جیۆپۆلیتیكیەكانی رووسیا بێت، ئەوە 'میوانانی ناوەخت - ڤاگنەر' لەوێ دەردەكەون. سوپای سێبەر ڤاگنەر لەلایەن ئەفسەری هەواڵگری سەربازیی پێشووی رووسیاوە، دیمیتری ئوتكین، دامەزرێنرا، دیمیتری ئوتكین یەكێك بوو لە یەكەمین كاروانی روسیا كە پاییزی 2013 نێردران بۆ سوریا. دیمیتری ئوتكین لەدوای گەرانەوەی بۆ رووسیا بیرۆكەی دامەزراندنی ڤاگنەری دانا، یەكەمین دەركەوتنی ڤاگنەر سەرەتای ساڵی 2014 بوو لە خۆرهەڵاتی ئۆكرانیا، كە هاوشانی هێزە جوداییخوازەكانی سەر بە روسیا لە كرایمیا (دورگەی قرم)، و دواتر سەریكێشا بۆ پێكەوەلكاندنی كرایمیا (دورگەی قرم) بە رووسیایەوە. دوای كرایمیا (دورگەی قرم)، ڤاگنەر روویكردە سوریا و  لازقیە و خۆرهەڵاتی سوریا بەشداری چەندین شەری قورسی كرد، دیمیتری ئوتكین لەساڵی 2016سەرۆكایەتی ڤاگنەری رادەستی یەڤگینی پریگۆژین كرد ئەمەش دوای ئەوەی ڤاگنەر سەرچاوەیی دارایی كزبوو. شێفەكەی پوتین یەڤگینی پریگۆژین، كە سامانەكەی بە بزنسی چێشتخانە بنیاتناوە، بە بەستنی گرێبەستی گەورە لەگەڵ سوپا و حكومەتی روسیا، بەشێوەیەكی فەرمی دوای دیمیتری ئوتكین بووبە سەرۆكی ڤاگنەر ، پریگۆژین توانی سەرچاوەی دارایی جیاواز و بەهێز و چەكدارانی كۆمپانیاكەی (ڤاگنەر) لەروویی چەندێتی و چۆنیەتی بەرەو پێش ببات.ئەڤگینی پریگۆژین نازناوی "شێفەكەی پوتین"ە، چونكە كۆمپانیاكەی خزمەتگوزاری خواردن وچێشتلێانی پێشكەش بە كرێملین كردووە. یەڤگینی پریگۆژین، بزنسمانێكی سانت پترسبێرگە كە سامانێكی زۆری پێكەوە نا لە بزنسی بۆنە بەڕێوەبردندا پێش واژۆكردنی گرێبەستێكی پڕقازانج لەگەڵ سوپا و حكومەتی روسیا. پریگۆژین هەوڵی گرێبەستی دیكەی دا، وەك ئەوەی لەگەڵ دیمەشق ئیمزای كرد كە ڤاگنەر كێڵگەكانی نەوت و گاز و ژێرخان رزگاربكات لەبەرامبەر (25%)ی بەرهەمەكەی هاوكات (بەپێی گرێبەستی ڤاگنەر و حكومەتی ئەسەد لە كانونی یەكەمی 2016 ) ئێستا بەرپرسە لە موچەدان بە چەكدارانی ڤاگنەر، بەبڕێك كە دەخەمڵێنرێت بە 3,500 بۆ 5,000 دۆلار مانگانە. یەڤگینی پریگۆژین بە سوریا نەوەستا ڤاگنەر (گرێبەستی زەبەلاح)ی لەگەڵ خەلیفە حەفتەر واژۆ كرد، دوای لیبیا ڤاگنەر روویكردە كۆماری ئەفریقای ناوەند، سودان، ڤەنزویلا. كاتەلۆگی داعش دوای بوون بە سەرۆكی ڤاگنەر، یەڤگینی پریگۆژین تاكتیك و ستراتیژی داعشی بۆ راكێشانی چەكدارانی بیانی غەیرە رووسی پیادەكرد، تاكتیكی هاوشێوەی رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش) بەكارهێنا بۆ راكێشانی خەڵك لە تەواوی جیهاندا، میتۆدەكانی راكێشانی ڤاگنەر هاوشێوەیی زۆریان لەگەڵ میتۆدەكانی داعش هەیە، وەك بەكارهێنانی پارە بۆ راكێشانی خەڵكی هەژار و دۆزینەوەی لاوانی هەستیار لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە. حەزكردن بە سەركێشی و سەرابی یۆتۆپیا دوو لە كۆڵەكەكانی راكێشانی خەڵك بوون لەلایەن داعشەوە، دوای كەوتنی 'خەلافەت'ی داعش لە ئازاری 2019، ڤاگنەر هەمان كاتەلۆگی كاركردنی گرتۆتەبەر لەم بوارەدا.لەلایەكی ترەوە، لەسەدا 40ی ئەندامانی ڤاگنەر بە تاوانی گەورە زیندانی كراون پێشئەوەی پەیوەندیبكەن بە ڤاگنەرەوە و بەیەكتر دەڵێن: "كەسە بەدبەختەكان".ڤاگنەر لە ریزەكانیدا كەسانی دەركراو لە سوپا و دز و تاوانباری پێشتر هەن كە بەدوای پارە و سەركێشییەوە بوون لەخۆ گرت. موچەی باش دەرفەتێكی نایابە بۆ پیاوانی بێكار، كە زۆرێكیان هەموو هیوایەكیان لەدەستداوە بۆ چارەسەركردنی كێشە داراییەكانیان و راستكردنەوەی رێچكەی ژیانیان. لیبیا یەڤگینی پریگۆژین لەبەرامبەر گرێبەستێك لەگەڵ (مارشاڵ خەلیفە حەفتەر) هەڵمەتێكی دەستپێكرد ئەمجارە لەجیاتی ئەوەی گەنجان بۆ شەڕكردن لەپاڵ ئەو میلیشیانەدا كە شەڕ بۆ رژێمی بەشار ئەسەدی سوریا دەكەن، بۆ لیبیاگواستەوە، ڤاگنەر لاوانی سوریا بەرامبەر بە پارەی نارد بۆ بەهێزكردنی ریزی هێزەكانی مارشاڵ خەلیفە حەفتەری لیبیا، كە پشتیوانی مۆسكۆی هەبوو دژی حكومەتی ددانپێدانراوی لیبیا لە تەرابلس. ڤاگنەر مانگانە موچەی "1,000 دۆلار دەدا بەوانەی وەك خۆبەخش پاسەوانیی دەزگاكانیان دەكەن و 1,500 دۆلار بەوانەی وەك خۆبەخش شەڕ بۆ گروپەكە دەكەن لە لیبیا. ئەمە تاڕادەیەك سامانێكی گەورەیە بەراورد بەوەی لە سوریا دەست خەڵك دەكەوێت، بۆنمونە موچەی مانگانەی سەربازێكی ئاسایی سوری نزیكەی 30 دۆلارە، لەكاتێكدا موچەی مانگانەی چەكدارانی ڤاگنەر 1,500دۆلارە. ملكەچكردنی ئەلێكساندەر لوكاشێنكا لە چەند ساڵی رابردوودا، سەرەڕای فشار لە روسیاوە، سەرۆكی بێلاروس ئەلێكساندەر لوكاشێنكا یەكگرتنەوەی دەستبەجێی لەگەڵ مۆسكۆ رەتكردۆتەوە و هەوڵیداوە پەیوەندییەكان لەگەڵ خۆرئاوا بەهێزبكات، بەڵام بێلاروس پێگەیەكی ناوەندی هەیە لە پلانی ستراتیژیی روسیادا، كە رەنگە گرنگتربێت لە هی هەر دەوڵەتێكی دیكەی دراوسێ، بێجگە لە ئۆكرانیا،روسیا چەند بەرژەوەندییەكی گەورەی هەیە لە بێلاروس، لەبەرئەوەی مۆسكۆ تاڕادەیەك تەواوی پێداویستییەكانی مینسك بۆ نەوت و گاز دابیندەكات. بەڵام ئەلێكساندەر لوكاشێنكا هەوڵیدا پشتبەستوویی خۆی بۆ هایدرۆكاربۆن بە روسیا كەمبكاتەوە، نەوتی لە نەرویج، سعودیە، ئازەربایجان و ئەمریكا بكڕێ، بەجۆرێك بووە هۆی بێزاركردنی سەرۆكی روسیا ڤلادیمێر پوتین.روسیا لەجیاتی ئەوەی لەوكاتەدا راستەوخۆ تەداخول لە بیلاروسسدا بكات، ڤاگنەری راسپارد بۆ ملكەچكردنی بیلارووس لەوەشدا سەركەوتووبوو ڤاگنەر ئۆپەراسیۆنێكی ئەنجامدا لە مینسك و شوینی حەوانەوەی ئەلێكساندەر لوكاشێنكا ئەمەش وایكرد بیلارووس روو لە مۆسكۆ و پشت لە خۆرئاوا بكات. باخموت داگیركردنی باخموت لە ئۆكرانیا لەلایەن ڤاگنەرەوە بووبە سەركەوتنێكی گەورەی ڤاگنەر و یەڤگینی پریگۆژین لەهەمانكاتدا لاوازی سوپای روسیای دەرخست چونكە ئەوەی سوپای رووسیا بە 6مانگ هەوڵدان بۆ داگیركردنی باخموت شكستی هێنا ڤاگنەر بە مانگێك ئەنجامیدا، ئەمەش ئێڤگینی پریگۆژین بەجۆرێك غرور كرد سوكایەتی ئاشكرا بە سێرگی شویگۆ، وەزیری بەرگری روسیا بكات و سەرەتای دەركەوتنی ناكۆكیەكانی پریگۆژین و شویگۆ لە میدیا دەركەوت. سێرگی شویگۆ بریاریدا لە 1-7-2023ەوە گرێبەستی وەزارەتی بەرگری رووسیا و ڤاگنەر هەڵوەشێنێتەوە وچەكدارانی ڤاگنەر لە كۆمپانیای تایبەتەوە بكات بە گروپێكی چەكداری سەر بەوەزارەتی بەرگری رووسیا ، یەڤگینی پریگۆژین بۆردوومانی ڤاگنەری لەلایەن سوپای رووسیا كردە بیانوو گەرانەوەی ڤاگنەری بۆ رووسیا راگەیاند و بەڵێنیدا سێرگی شویگۆ لە مەیدانی سوری مۆسكۆ لەسێدارەبدات. كورد و ڤاگنەر یەڤگینی پریگۆژین، چەندینجار هەوڵیداوە و ئۆفەری گرێبەستی خستۆتەبەردەم هێزەكانی سوریای دیموكراتیك – هەسەدە، بۆ پاراستنی كێڵگەنەوتیەكانی باكوری سوریای ژێر دەسەڵاتی هەسەدە، لەبەرامبەر پشكی %25داهاتی نەوت ئەوا ڤاگنەر پاراستنی كێڵكە نەوتیەكان و لە كڕینی چەك و تەقەمەنی هاوكاری هەسەدە دەكات، بەڵام هەسەدە هەرزوو هەموو هاوكاری و نزیكبوونەوەیەكی لەگەڵ ڤاگنەر رەتكردۆتەوە –چونكە لەلایەن ئەمەریكیەكان ڤاگنەر بە گروپی تیرۆرستی و خودی هەسەدەش نزیكبوونەوەی لە ڤاگنەر بەمەترسی بۆ سەر ناوبانگ و دژی پرەنسیپەكانی خۆی زانیوە. هەرچەندە باڵادەستی ڤاگنەر لە بازاری كرین و فرۆشتنی چەك و تەقەمەنی (بازاری رەش)، لە ئەوروپای رۆژهەڵات و ئاسیای ناڤین (قەوقاز)، نەك هەسەدە وڵاتەكانی ناچار بە مامەڵە لەگەڵ ڤاگنەر كردووە. چەقۆی شێف بۆ ملی قەیسەر یەڤگینی پریگۆژین، گەرانەوەی ڤاگنەری بۆ رووسیا لە 23-6-2023 ( 23-6-2016ئەو ریكەوتەیە كە رووسیا و چین ڕێكخراوی بریكستیان راگەیاند!. )و رایگەیاند رووسیا پێویستی بە سەرۆكێكی نوێ هەیە و مۆسكۆ هەوڵەكەی یەڤگینی پریگۆژین بە ( كودێتا) و خیانەتی نیشتیمانی ناوبرد و پۆتین بەڵێنیدا بەتوندی رووبەروویان بێتەوە, ئایا یاخیبوونەكەی ڤاگنەر ڕاستەقینەیە، یان هەوڵێكی پۆتینە لەریگەی شێفەكەیەوە بۆ دۆزینەوەی ڕێگەیەكی دەربازبوون و ڕاگرتنی شەڕی ئۆكرانیا، فەرماندەی ڤاگنەر دۆستێكی نزیكی پوتینە و ڕەنگە پڕوپاگەندەی شكستی سوپا لە دابینكردنی تەقەمەنی و كەلوپەل بۆ ڤاگنەر لە ئۆكرانیا تەنها شانۆگەرییەك بێت بۆ پاساوهێنانەوە بۆ زیانەكانی سوپای ڕووسیا و داگیرنەكردنی كیێڤ و شارە گەورەكانی دیكە و دواتر كشانەوەی لە ناوچە داگیركراوەكانی پێشتر. هۆكارەكانی تری وەك: نزیكبوونەوەی چین و ئەمریكا كە ڕەنگە یەكێك بێت لە دەرئەنجامەكانی: دەرچوونی رووسیا لە شەڕی ئۆكرانیا بە سیناریۆی ڤاگنەر. سیناریۆی یاخیبوونەكە و ئامانجەكەی هەرچییەك بێت، گومانی تێدا نییە كە پێگە و دەسەڵاتی پوتینی لە ئێستاوە لاواز كرد.    

راپۆرت: درەو لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو كاتێك لە زیندان ئازادكرا، كۆشكێكی دانا‌و سۆسیسی دەفرۆشت، بەڵام زۆر حەزی لەوە بوو خۆی لە بەرپرسان نزیك بكاتەوە، كۆڵی نەدا‌و بەردەوام بوو تا گەیشتە نزیك ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا، نازناوی "چێشتلێنەری پۆتین"ی پێدراو بازرگانییەكەی فراوان كرد، چەندین بازاڕو كۆمپانیای دروستكرد، ئابورییەكی بەهێز پێویستی بەوە بوو گروپێكی میلیشیایی پارێزگاری لێبكات، بۆیە بە ئاگاداری پۆتین میلیشیای "ڤاگنەر"ی دروستكرد، میلیشیایەك كە ئەمڕۆ لە سوپای روسیا‌و سەرۆك پۆتین هەڵگەڕایەوە‌و دەیەوێت پۆتین لە سەرۆكایەتی روسیا لابدات. ئەمە چیرۆكی (یاڤگینی پریگۆژین)ە كە بەیانی ئەمڕۆ بنكەی سەرەكی ئۆپراسیۆنە سەربازییەكانی روسیای دژ بە ئۆكراینا كۆنترۆڵ كرد، وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.  چێشتلێنەر لە سەرۆك هەڵگەڕاوەتەوە ! جارێكی تر گروپی "ڤاگنەر"ی روسی كە گروپێكی میلیشیاییە بووەوە بە مانشێتی دەنگوباسەكان لەسەر ئاستی جیهان، دوێنێ فەرماندەی ئەم گروپە كە ناوی (یاڤگینی پریگۆژین)ە رایگەیاند، سوپای روسیا كەمپی هێزەكانی ڤاگنەری كردوەتە ئامانج‌و ئەمە بووەتە هۆی كوژرانی زۆرێك لە چەكدارەكانی، داوای لە خەڵكی "نیشتمانپەروەر"ی روسیا كرد بڕژێنە سەر شەقامەكان بۆ روبەڕووبونەوەی "سەركردە خیانەتكارەكان"ی سوپای وڵاتەكەیان.  بەپێی قسەی پریگۆژین، گروپی ڤاگنەر خاوەنی (25 هەزار) چەكدارە لە روسیا‌و پێشوازی لە هەر كەسێك دەكەن بیەوێت بێتە ناو هێزەكەیانەوە، وەكو خۆی دەڵێ، ئەم كارەی ئەوان كە دەستیان داوەتێ، كودەتای سەربازی نییە، بەڵكو رەوتێكە بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی".   "ئەوەی روودەدات ناپاكییەكی ناوخۆییە‌و لێدانی خەنجەرە لە پشتەوە، ئەوانەی یاخیبوونەكە چەكدارییەكەیان رێكخستووە‌و چەكیان دژی هاوڕێیانی جەنگ بەرزكردوەتەوە خیانەتیان لە روسیا كردووە‌و بەرپرسیارێتی ئەو كارەیان دەكەوێتە ئەستۆ" ڤیلادیمیر پۆتین سەرۆكی روسیا لە یەكەم كارداوەدا دژی یاخیبوونەكەی گروپی "ڤاگنەر"  وای وت. یاڤگینی پریگۆژین فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" بەرە بەیانی ئەمڕۆ رایگەیاند چوەتە ناو بارەگای فەرماندەیی گشتی سوپای روسیا لە شاری (رۆستۆڤ)ی روسیا، كە بنكەی سەرەكی هێرشەكانی روسیایە بۆسەر ئۆكراینا، هێزی "ڤاگنەر" دەستیان بەسەر چەند شوێنێكی تریشدا گرتووە، لەوانە فڕۆكەخانە. پریگۆژین لە تۆمارێكی ڤیدیۆیدا كە لە تیلیگرام بڵاویكردەوە، رایگەیاند" پێگە سەربازییەكانی رۆستۆڤ لەژێر كۆنترۆڵدایە.. ڤالیری گیراسیمۆڤ سەرۆكی ئەركانی گشتی سوپای روسیا كاتێك زانی ئێمە لە بارەگاكە نزیك دەبینەوە، لێرە هەڵات". ئاماژەی بەوەكرد، سوپای روسیا لەبارەی دۆخی بەرەكانی شەڕەوە لە ئۆكراینا قسەی راست ناكات. وتی:" سوپا رۆژانە نزیكەی هەزار پیاو لەدەستدەدات بە كوژراو و بریندارو بێسەروشوێنەوە، ئەمە لەپاڵ ئەوانەدا كە نایانەوێت شەڕ بكەن.. روبەڕێكی بەرفراوانی ئەو خاكەی كە لە ئۆكراینا داگیركرا، لەدەستدرا‌و زۆرێك لە سەربازان كوژران".   یاخیبوونەكەی بەیانی ئەمڕۆی گروپی "ڤاگنەر" دژی فەرماندەیی سەربازی روسیا، هەموو ئەو ناكۆكییە قوڵانەی دەرخست كە لەناو هێزەكانی روسیادا لە جەنگی ئۆكراینادا هەبوون. رۆژی هەینی‌و بەر لە یاخیبوونەكە، فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" رایگەیاند، بەهۆی دژە هێرشی هێزەكانی ئۆكرایناوە، هێزەكانی روسیا لە خۆرهەڵات‌و باشوری ئۆكراینا پاشەكشێ دەكەن، بەڵام ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیا بەپێچەوانەوە قسەی كرد‌و وتی:" بەهۆی دژە هێرشەكەیەوە، ئۆكراینا زیانێكی كارەساتباری بەركەوتووە".  فەرماندەی "ڤاگنەر" كە پیاوێكی خاوەن كاری  تەمەن 62 ساڵە‌و بوو بوو بە یەكێك لە دیارترین كارەكتەرەكانی ناو پرۆسە سەربازییەكانی روسیا بۆسەر ئۆكراینا، سەرباری ئەوەی كەسایەتییەكی نزیك بوو لە كۆشكی كرملینەوە، بەڵام هاوكاتیش بە توندی رەخنەی لە سیاسەتەكانی مۆسكۆ دەگرت، تا ئەو رادەی گومانی لەسەر هەڵمەتە سەربازییەكەی پۆتین بۆسەر ئۆكراینا دروستكرد كاتێك وتی:" ئۆپراسیۆنی سەربازی تایبەت بۆ دەستیپێكرد ؟ جەنگ پێویست بوو بۆ ئەوەی گروپێك  حەرامزادە خۆیان هەڵكێشن". پۆتین لە یەكەم كاردانەوەدا هۆكاری یاخیبونەكەی "ڤاگنەر"ی بۆ "حەزو خولیای كەسیی" گەڕاندەوە‌و یاخیبونەكەی بە "هەڕەشەیەكی كوشندە" لەسەر دەوڵەتی روسیا ناوبرد‌و فەرماندەی ڤاگنەریشی بە خیانەتكار پێناسە كرد.  ڤاگنەر كە لە شەڕدا بوو دژی ئۆكراینا، ئێستا ئاڕاستەی شەڕی دژ بە سەرۆكی روسیا پێچەوانە كردوەتەوە‌و دەڵێ لە"پێناو رزگاركردنی گەلی روس دەجەنگین". لە یەكەم كاردانەوەدا دوای پەیامەكەی پۆتین، یاڤگینی پریگۆژین رێبەری ڤاگنەر وتارەكەی سەرۆكی وڵاتەكەی بە "بێئومێدكەر" ناوبرد، دواتریش بەیاننامەیەك بەناوی گروپەكەیەوە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تیلیگرام بڵاوكرایەوە كە تێیدا هاتووە" پۆتین رێگا هەڵەكەی هەڵبژاردووە.. بەمزوانە روسیا سەرۆكێكی نوێ دەبێت".  پەیوەندی ڤاگنەرو سوپای روسیا یاخیبوونی گروپی ڤاگنەر لە سوپای روسیا پێشبینی كراو بوو، لە چەند مانگی رابردوودا پریگۆژین-ی رێبەری ئەم گروپە چەندین لێدوانی داوە كە گوزارشت بوون لە بوونی ناكۆكی لەگەڵ سوپادا.  لە مانگەكانی نیسان‌و ئایاری رابردوودا پریگۆژین هەڕەشەی ئەوەی كرد بەشێك لە گروپە چەكدارەكەی لە بەرەی جەنگ لە باخموتی خۆرهەڵاتی ئۆكراینا بكێشێتەوە، ئەگەر سوپای روسیا چەك‌و تفاقی پێویستیان پێنەدات.  هەندێك گروپی "ڤاگنەر" بە كۆمپانیایەكی ئەمنیی تایبەت ناو دەبەن، هەندێكی تر دەڵێن گروپێكی روسی نیمچە فەرمین، بەگوێرەی قسەی رۆژنامەی (نیویۆرك تایمز)، ئەم گروپە سەربە وەزارەتی بەرگری روسیایە، بەڵام سەربەخۆیی پێدراوە. دەوترێت دامەزرێنەری سەرەكی ئەم گروپە كەسێكە بەناوی (دیمتری ئۆتكین) بووە كە ئەفسەرێكی پێشووە لە هێزی تایبەتی روسیا‌و ناوە نهێنییەكەی "ڤاگنەر" بووە، بەڵام ئێستا گروپەكە بووە بە موڵكی یاڤگینی پریگۆژین. تاوەكو دوێنێ، كاتێك ژەنەراڵەكانی روسیا پریگۆژین-یان تۆمەتبار دەكرد بە هەوڵدان بۆ كودەتای سەربازیی، پۆتین ئامادە نەبوو لێكۆڵینەوە لەو قسە توندانە بكات كە رێبەری ڤاگنەر لەرێگەی ئینتەرنێتەوە لەبارەی جەنگی ئۆكرایناوە دەیكردن، بەبەراورد بە سجنكردن‌و غەرامەكردنی رەخنەگرانی تر لە جەنگی ئۆكراینا، پۆتین دەستی بۆ رێبەری ڤاگنەر شل كردبوو.  ئەمە لەكاتێكدا بوو كە لە مۆسكۆی پایتەخت زۆرێك لە شیكەرەوەكان بەدگومان بوون لە جوڵەكانی دامەزرێنەری ڤاگنەر‌و هەوڵەكانی بۆ چەكداركردنی زیندانیان‌و پێشێلكارییەكانی گروپەكە لە بواری مافەكانی مرۆڤدا.  ڤاگنەر چییە ؟ یاڤگینی پریگۆژین فەرماندەی گروپی "ڤاگنەر" یەكێك لە دۆستە هەرە نزیكەكانی پۆتین بوو، بەر لە یاخیبوونەكە، هێزی ڤاگنەر رێژەی 10%ی تێكڕای سوپای روسیای لەناو خاكی ئۆكراینا پێكدەهێنا.  بەرپرسانی بەریتانی دەڵێن، هاوكات لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی ئۆكراینادا، ژمارەی چەكدارەكانی ئەم گروپە لە هەزار كەسەوە بۆ زیاتر لە 20 هەزار زیادی كردووە.  پریگۆژین كە تەمەنی 62 ساڵەو، بەوە بەناوبانگە كە خاوەنی كۆمپانیای خۆراك‌و ریستۆران بووە‌و خواردن‌و خواردنەوەی بۆ بۆنە فەرمییەكانی پۆتین سەرۆكی روسیا لە كۆشكی كرملین دابین كردووە‌و كۆمپانیاكەی لەم بوارەدا ناوی (كۆنكۆرد)ە. دیارترین وێنەی پریگۆژین وێنەیەكە كە تێیدا ژەمە خواردنێك بۆ پۆتین دادەنێت، لەوكاتەوە ئیتر ئەم پیاوە بە "چێشتلێنەرەكەی پۆتین" ناوبانگی دەركردووە.  پریگۆژین‌و پۆتین هەردووكیان خەڵكی شاری (سان پترسبۆرگ"ن، كە دووەم گەورە شاری روسیایە، سەرەتای پەیوەندی نێوان ئەم دوو پیاوە دەگەڕێتەوە بۆ نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، ئەوكات پۆتین لە ئۆفێسی سەرۆكایەتی شارەوانی سان پترسبۆرگ كاری دەكرد، بەردەم سەردانی چێشتخانەكەی پریگۆژین-ی دەكرد، چێشتخانەكە لەناو چینی بەرپرسانی خۆجێیدا بەناوبانگ بوو.  ئەم دۆستایەتییە لەگەڵ پۆتین، سنوری كاركردنی پریگۆژینی لە بواری چێشتخانەوە بەرفراوان كرد بۆ گرێبەست لەگەڵ لایەنە حكومییەكان بەتایبەتی لە بواری دروستكردنی بینای خوێندنگەو باخچەی ساوایان‌و دواتریش كاركردن لەگەڵ سوپای روسیا، بەجۆرێك بەهای گرێبەستەكانی پریگۆژین لەگەڵ حكومەتی روسیا گەیشتە زیاتر لە (3 ملیار)  دۆلار، ئەمە بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەك كە دامەرزاوەی روبەڕووبونەوەی گەندەڵی كردویەتی، دامەزراوەیەك كە (ئەلێكسی ناڤالنی) سیاسەتمەداری ئۆپۆزسیۆنی روسیا دروستیكردووە.  ساڵی 2010 هەندێك لێكۆڵینەوەی رۆژنامەوانیی، ناوی پریگۆژین-یان بەستەوە بە یەكەی زانیاری چەواشەكارانە لە سان پترسبۆرگ كە بە "كارگەی ترۆل" ناسراوە، مەبەست لەمە كارگەی دروستكردنی هەندێك بەرهەم بوو كە لە تۆڕەكانی ئینتەرنێت بڵاودەكرانەوە بەئامانجی ناشیریكردنی ئۆپۆزسیۆنی روسیا‌و نیشاندانی بەهێزی دەسەڵات لە كرملن.  بەگوێرەی لێكۆڵینەویەك كە راوێژكاری تایبەت (رۆبەرت مۆلەر) لە ساڵی 2016دا كردویەتی، كارگەی ترول بەشێك بووە لە هەوڵەكانی روسیا بۆ دەستوەردان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا. ئەوكات پریگۆژین رەتیكردەوە پەیوەندی بەو كارگەیەوە هەبێت.  بەڵام لە تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا كاتێك هەڵبژاردنی نیوەیی لە ئەمریكا بەڕێوەدەچوو، دانی بەوەدا نا هەوڵ هەیە بۆ دروستكردنی كاریگەریی لەسەر سیاسەتەكانی ئەمریكا.  لە بەیاننامەیەكدا كە نوسینگەكەی بڵاویكردەوە، پریگۆژین رایگەیاند" دەستوەردانمان لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا كردووە‌و بەردەوامیش دەبین لە دەستوەردان. ئەم كارەش زۆر بە لێهاتوویی‌و وردی‌و بە شێوازی تایبەتی خۆمان دەكەین‌و دەزانین چۆن بیكەین".  "لەرێگەی نەشتەرگەییە وردەكانمانەوە لەیەككاتدا گورچیلەكان‌و جگەر دەردەهێنین" پریگۆژین ئەمەی وت بۆ نیشاندانی توانای روسیا لەم بوارەدا.  بۆ ماوەی چەندین ساڵ پریگۆژین رەتیدەكردەوە هیچ پەیوەندییەكی لەگەڵ گروپی "ڤاگنەر"دا بێت، سكاڵای یاسایی دژی هەر رۆژنامەنوسێك بەرزدەكردەوە كە بانگەشەی ئەوە بكات ئەو دامەزرێنەری گروپەكەیە.  گروپی "ڤاگنەر" بۆ یەكەمجار ساڵی 2014دا لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا دەركەوت، یارمەتی جوداخوازەكانی ئۆكراینای دا كە بە پاڵپشتی روسیا دوو كۆماری نوێیان لە ناوچەكانی (دۆنیتسك)‌و (لۆهانسك) دروستكرد.  لە 2014وە گروپی "ڤاگنەر" بەشداری لە  چەندین ململانێدا لەسەرتاسەری جیهان كردووە، بەتایبەتیش لە سوریا‌و زۆرێك لە وڵاتانی ئەفریقا.  دەوترێت ئەم گروپە بەشداری لە زۆرێك لە كردەوە سەربازییەكاندا دەكەن لەو وڵاتانەی كە شەڕی ناوخۆییان تێدایە، ئەمەش بۆ دەستڕاگەیشتن بە سامانی سروشتی لەو وڵاتانەدا. بۆ نمونە دەوترێت ئەندامانی گروپی "ڤاگنەر" پاسەوانی ئەو كێڵگانەی نەوت دەكەن كە لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی سوریادا، ئەمەش لەبەرامبەر وەرگرتنی رێژەیەك لە داهاتی ئەو كێڵگانە.  لە لیبیا-ش گروپی "ڤاگنەر" شانبەشانی هێزەكانی خەلیفە حەفتەر شەڕیان كردووە كاتێك حەفتەر هەوڵیداوە ئەو حكومەتە لەسەر كارلابدات كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پاڵپشتی لێدەكرێت، لە پارەی داهاتی نەوتی لیبیا خەرجی بە كرێگیراوەكانی ڤاگنەر دابین كراوە.  لە كۆماری ئەفریقای ناوەڕاستیش، گروپی "ڤاگنەر" پاڵپشتی لە حكومەتی ئەو وڵاتە كرد دژ بە چەكدارە ئیسلامییە توندڕەوەكان‌و كاری پاراستنی كانەكانی زێڕو ئەڵماسی ئەو وڵاتەیان پێدراوە.   لە ئەیلولی ساڵی رابردوودا، دوای شەش مانگ لە جەنگی روسیا دژی ئۆكراینا، بەشێوەیەكی كتوپڕ پریگۆژین دانی بەوەدانا كە ئەو گروپی "ڤاگنەر"ی دروستكردووە، ئەمەش كاتێك بوو ئەوە سەلمێندرا كە گروپی ڤاگنەر لە جەنگەكەدا كاراترین یەكەی سەربازی روسیایە.  "خۆم چەكی كۆنم پاكدەكردەوە، جڵقەی دژە فیشەكم ریز دەكرد، كۆمەڵێك كەسی پسپۆڕم بەكرێ گرت بۆ ئەوەی لەم كارەدا یارمەتیم بدەن، ئەمە لە رۆژی 1ی ئایاری 2014دا بوو، لەوكاتەدا  گروپێكی نشتیمانی لەدایكبوو، كە دواتر ناوی لێنرا كەتیبەی ڤاگنەر" پریگۆژین بەمشێوەیە لە بەیاننامەیەكدا باس لە دروستكردنی گروپەكەی دەكات.  پریگۆژین كە لە لایەنگرە سەرسەختەكانی سەرۆك پۆتین بوو، یەكێك لە دیارترین ئەو دەنگە كەمانە بوو لە روسیا كە باسی لە ناڕەزایەتیی خۆی دەكرد سەبارەت بە ئاستی فەرماندەیی سوپای روسیا لە ئۆكراینا.  پریگۆژین هاوشانی رەمەزان قەدیرۆڤ-ی رێبەری چیچانییەكان راوەستا لە رەخنەگرتن لە (ئەلكسەندەر لابین) كە یەكێكە لە گەورە ژەنەراڵەكانی روسیا، گاڵتەیان پێكرد بەهۆی شكستەكانییەوە لە ئۆكراینا.  كار گەیشتبووە ئەوەی، قەدیرۆڤ ئەیوت دەبێت پلەی سەربازی لە لابین وەربگیرێتەوە‌و بكرێت بە سەربازێكی ئاسایی‌و رەوانەی بەرەی پێشەوەی شەڕ بكرێت، ئەوكات پریگۆزین ستایشی قەدیرۆڤی كرد‌و وتی:" رەمەزان تۆ لەو پەڕی حەماسەتدایت".  بەڵام ئێستا كە ئیتر ڤاگنەر لە پۆتین یاخی بووە، رەمەزان قەدیرۆڤ پاڵپشتی خۆی بۆ پۆتین راگەیاند‌و دەڵێ پریگۆژین خیانەتی كردووە.  سەرباری ئەو هەژمونە زۆرەی كە بەهۆی هاوڕێیەتییەكەی لەگەڵ پۆتیندا لە روسیا پەیدای كردبوو، بەڵام پریگۆزین هیچ پۆستێكی فەرمی لە دەوڵەتدا نەبوو.  پسپۆڕانی سەربازی باسیان لەوە دەكرد، ئەو چەكانەی كە جەنگاوەرەكانی گروپی ڤاگنەر لە لیبیا بەكاریانهێناوە، لەو جۆرە چەكانە بوون كە لە بازاڕی چەكدا بەردەست نەبوون‌و توانای بەدەستهێنانیشیان نەبووە تەنیا لەرێگەی پەیوەندی حكومییەوە نەبێت لەسەر ئاستێكی باڵا.  مانگی ئازاری رابردوو، بەرپرسانی ئەمریكا رایانگەیاند، لانی كەم هەزار بەركێگیراو لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا بڵاوەیان پێكراوە، جۆن ئێف كێربی سكرتێری رۆژنامەوانی پەنتاگۆن وەكو ئاماژەیەك بۆ گروپی ڤاگنەر وتی:" ئێمە دەزانین ئەوان لەوێن، دەزانین دەیانەوێت پێگەی خۆیان لە ئۆكراینا بەهێز بكەن".  پێشتر، پریگۆزین سەردانی زیندانەكانی روسیای كرد بەمەبەستی كۆكردنەوەی چەكدار بۆ شەڕی ئۆكراینا لەناو ئەو زیندانیانەدا كە حوكمدراون، بەدوور دەزانرێت بەبێ رەزامەندی لایەنی باڵای دەوڵەت، ئەو بتوانێت كارێكی لەمشێوەیە بكات.  پریگۆزین زیندانییەكانی هاندا بۆ ئەوەی بەشداری شەڕ بكەن، پێی وتن كۆمەڵگە رێزتان لێدەگرێت، هۆشداری پێدان لەوەی تاوانی نوێ لە نمونەی دەستدرێژی سێكسی ئەنجام نەدەن، وتی:" كحول مەخۆنەوە، ماددە هۆشبەرەكان بەكارمەهێنن، دەستدرێژی مەكەن.. بە دسپلین بن".  بەڵێنی بە زیندانییەكان دا، بۆ ماوەی شەش مانگ لەبەرەی پێشەوەی شەڕ دادەنرێن‌و دواتر ئازاد دەكرێن‌و دەتوانن بە دۆسیەیەكی خاوێنەوە بگەڕێنەوە بۆناو ماڵی خۆیان.  بەمدواییە یەكێك لەو زیندانییانەی كە تاوانی كوشتنی لەسەر ساغ بووەوە، دوای بەسەربردنی شەش مانگ لە بەرەكانی شەڕ، گەڕایەوە بۆ ماڵەكەی خۆی.  سوپای ئۆكراینا دەڵێ گروپی ڤاگنەر چەكدارەكانی وەكو سوتەمەنی جەنگ بەكاردەهێنێت‌و بەشێكی زۆری چەكدارەكانی كوژراون بەتایبەتیش لە شەڕەكانی دەوروبەی هەردوو شاری (سولیدار)‌و (باخموت) لە خۆرهەڵاتی ئۆكراینا.  سۆسیس فرۆشێك هەڕەشە لە پۆتین دەكات ئێستا كە ئیتر بەتەواوەتی یاخیبوونی خۆی لە سوپای روسیا راگەیاندووە، میدیا جیهانییەكان دەیانەوێت ژیانی یاڤگینی پریگۆژینی رێبەری ڤاگنەرو گەورەبوونی بزانن.  بەپێی بەدواداچونی ئاژانسەكان، پریگۆژین ساڵی 1961 لە شاری سان پترسبۆرگ لەدایكبووە، ئەوكاتە شارەكە ناوی "لینینگراد" بوو، ساڵی 1981 لە زیندان دەرچووە كە بەتۆمەتی دزیكردن‌و تاوانی تر دەستگیركراوە، ئەمە بەپێی كۆمەڵێك بەڵگەنامە كە سایتی "میدۆزا" بڵاویكردوەتەوە. دوای بەسەربردنی ماوەی حوكمەكەی لە زیندان كە (9) ساڵ  بووە، پریگۆژین كۆشكێكی تایبەت بە فرۆشتنی سۆسیس-ی داناوە، دواتر بووە بە خاوەنی چەندین رستۆرانت‌و فرۆشگا.  رۆژنامەی (گاردیان) بەریتانی راپۆرتێكی لەبارەی كەسایەتی رێبەری گروپی "ڤاگنەر" بڵاوكردوەتەوە لەژێر  ناوی "یاڤگینی پریگۆژین.. فرۆشیارێكی سۆسیس كە گەیشتە لوتكەی دەزگای جەنگیی پۆتین". لە راپۆرتەكەدا گاردیان باسلەوە دەكات، ساڵی 2014 گروپێك لە گەورە بەرپرسانی روس لە بارەگای وەزارەتی بەرگری لەگەڵ پریگۆژین كۆبونەوە، لەم كۆبونەوەیەدا پریگۆژین داوای پارچە زەوییەكی لە وەزارەتی بەرگری كرد بۆ ئەوەی بەكاری بهێنێت بۆ ئەنجامدانی راهێنان بەو خۆبەخشانەی كە پەیوەندی فەرمییان بە سوپای روسیاوە نییە، بۆ ئەوەی بتوانێت لە شەڕی دژ بە ئۆكراینا پشتیان پێببەسترێت.  زۆر كەس لە وەزارەتی بەرگری مامەڵە‌و هەڵسوكەوتی پریگۆژینیان بەدڵ نەبوو، بەڵام بۆیان دەركەوت ئەمە داواكارییەكی ئاسایی نییە، چونكە پێی وتن" فەرمانەكان لە پاپاوە هاتووە"، پاپا نازناوی ڤلادیمیر پۆتینی سەرۆكی روسیایە، ئەم قسەیەی بۆ ئەوە كرد، بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری بزانن كە ئەو چەندێك لە سەرۆك پۆتینەوە نزیكە.  وەكو خۆی دەڵێ، بۆ ئامادەكردنی ئەم راپۆرتە، رۆژنامەی گاردیان قسەی لەگەڵ زۆر كەس كردووە كە لەنزیكەوە پریگۆژینیان ناسیوە، زۆرێكیان داوایان كردووە ناویان بڵاونەكرێتەوە، چونكە رێگەپێدراو نین قسە بكەن.  پیاوێكی خاوەن كار كە لە نەوەدەكانی سەدەی رابردووەوە پریگۆژینی ناسیوە، قسەی بۆ رۆژنامەكە كردووەو وتویەتی:" ئەو پیاوێكی چالاك‌و خاوەن بەهرەیە، هەر شتێك بیەوێت تا بەدەستی نەهێنێت ناكشێتەوە".  هەندێك لەوانەی كە دەیناسن باسیان لەوە كردووە كە نە پارەو نەهێز هۆكاری پاڵنەری پریگۆژین نەبوون، هەرچەندە ئەو لەم كاروانەدا هەردوو شتەكەشی بەدەستهێناوە، پێیانوایە ئەو حەزی لە بەرەنگاربوونەوە هەیە‌و باوەڕی وایە كە بە نوێنەرایەتی هەر كەسێكی ئاسایی، شەڕی دەستەبژێری گەندەڵی روسیا دەكات‌و ئارەزووی راماڵینی ركابەرەكانی دەكات.  رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا پریگۆژین دوژمنی زۆری لەناو روسیا بۆ پەیدا بووە، هەر لە هاوبەشە كۆنەكانی لەبواری بازرگانی كە هەست بەوە دەكەن خەڵەتێندراون بۆ ژەنەراڵەكانی سوپا كە ئەو وەكو بیرۆكراتی لەناو ئۆفێسەكانیان ناویان دەهێنێت تا دەگاتە گەورە بەرپرسانی ئەمنیی كە ترسیان هەیە دەست بەسەر دەسەڵاتدا بگرێت لە روسیا.  پریگۆژین منداڵ بووە كە باوكی مردووە، وەكو خۆی باسی دەكات دایكی لە نەخۆشخانە كاریكردووە، نێردراوە بۆ ئەكادیمیای وەرزشی، بەڵام حەزی لێی نەبووە‌و دوای تەوابوونی لە خوێندنگە چوەتە ناو گروپێك تاوانباری بچوكەوە، ئەمە بەگوێرەی ئەو بەڵگەنامانەی دادگای ساڵی 1981 كە سایتی "میدۆزا" بڵاویكردونەتەوە.  دادگا بەو ئەنجامە  گەیشتووە كە پریگۆژین لەگەڵ ئەو گروپەدا لە سان پترسبۆرگ بەشداری لەچەندین كاری دزیكردندا كردووە، لەسەر ئەم بنەمایە 13 ساڵ زیندانی بەسەردا سەپاندووە‌و لە ساڵی 1990دا ئازادكراوە.  لەدوای دەرچوونی لە زیندان، دەستیكردووە بە فرۆشتنی سۆسیس، بەڵام بەردەوام چاوی لە ئامانجی گەورەتر بووە‌و دەیزانی چۆن كەسانی ناسراو بەلای خۆیدا كێش بكات. یەكێك لەو پیاوە خاوەن كارانەی كە لە نەوەدەكاندا ناسیویەتی دەڵێ" بەردەوام بەدوای ئەو كەسانەدا دەگەڕا كە لە ئاستێكی باڵادا بوون بۆ ئەوەی خۆی پێیان بناسێنێت، لەمەدا زۆر باشبوو". كاتێكی زۆری نەخایاند،  پریگۆژین بوو بە خاوەنی پشك لە زنجیرەیەك گەورە بازاڕەكانی روسیا، لە ساڵی 1995دا بڕیاریدا لەگەڵ هاوبەشەكانیدا لە بواری بازرگانی، ریستۆرانتێك بكاتەوە، پاش ئەمە دەستیكرد بە بردنەوەی گرێبەستە گەورەكانی حكومەت لەرێگەی كۆمپانیای "كۆنكورد"ەوە كە خۆی لە نەوەدەكانەوە دروستی كردبوو.  هەنگاوی دواتریشی بەدەستهێنانی گرێبەستە گەورەكانی هاوردەكردن بوو بۆ حكومەت. لە ساڵی 2012دا بڕی زیاتر لە (10 ملیارو 500 ملیۆن) رۆبڵ واتە زیاتر لە (200 ملیۆن) دۆلاری پارەی گرێبەستی دابینكردنی خواردنی بۆ خوێندنگەكانی مۆسكۆ بردەوە.

شیكاری: درەو وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ چوار مانگی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا کۆتایی نیسانی ساڵی (2023)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، زیاتر (38 ترلیۆن و 188 ملیار) دینار بووە، کە (95.8%)ی داهاتی نەوت و(3.8%)ی داهاتی نانەوتی بووە. نزیکەی (2 ترلیۆن و 34 ملیار) دینار لە داهاتی ئاڵوگۆڕ کورتهێنانی هەبووە، بە پوختی زیاتر لە (36 ترلیۆن و 153 ملیار) دیناری بۆ ماوەتەوە، واتە بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 38 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (301 ملیار) دینار بووە. 🔹 هەر بەپێی ئامارەکان، دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (14.4%) و زیاتر لە (5 ترلیۆن 268 ملیار) دینار داهات لە خەرجی زیاتر بووە و سەرڕێژی کردووە. هاوکات بەپێی داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا؛ 🔹 عێراق زیاتر لە (393 ملیۆن و 48 هەزار) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، بە تێکڕای رۆژانەی نزیک لە (3 ملیۆن و 276 هەزار) بەرمیل. هەر بەرمیلێک نەوتی عێراق بە (76.2) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. 🔹 کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار بووەو، بڕی (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.4%)ی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارتی دارایی. تەوەری یەکەم؛ داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا   وەک لە (خشتەی ژمارە (1))دا رونکراوەتەوە، پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، تا مانگی نیسانی ئەمساڵ بە بەهای (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق کە لە (17ی حوزەیرانی 2023) بڵاوی کردووەتەوە، ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار) دینار بە ڕێژەی (90.4%). بە جۆرێک؛ 1.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە کانونی دووەمی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە کانونی دووەمی (2023)دا بە بەهای (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 285 ملیار و 546 ملیۆن و 454 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92.6%). 2.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە شوباتی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە شوباتی (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 921 ملیار و 993 ملیۆن و 308 هەزار) دینار بە ڕێژەی (94.2%). 3.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە ئازاری (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی ئازاری (2023)دا بە بەهای (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 44 ملیار و 906 ملیۆن و 47 هەزار) دینار بە ڕێژەی (92%). 4.    داهاتی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە نێوان وەزارەتەکانی (نەوت و دارایی) عێراق لە نیسانی (2023)دا   پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، لە مانگی نیسانی (2023)دا بە بەهای (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار، نەوتی هەناردە کردووە. بەپێی داتاکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە ماوەی ناوبراودا ئەو داهاتەی گەڕاوەتەوە بۆ وەزارەتی دارایی بریتی بووە لە (8 ترلیۆن و 354 ملیار و 118 ملیۆن و 317 هەزار) دینار بە ڕێژەی (82.8%).   تەوەری دووەم؛ داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی (2023)دا رۆژی (17ی حوزەیرانی 2023) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی تا کۆتایی نیسانی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ نیسانی ساڵی (2023) لە (17ی حوزەیرانی 2023) بڵاو کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (38 ترلیۆن و 188 ملیار و 53 ملیۆن و 541 هەزار و 719) دینار، بەجۆرێک بڕی (36 ترلیۆن و 606 ملیار و 564 ملیۆن و 127 هەزار و 565) دیناری بەڕێژەی (95.8%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (ترلیۆنێک و 581 ملیار و 489 ملیۆن و 414 هەزار و 154) دینار، بەڕێژەی (4.2%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. بڕی (2 ترلیۆن و 34 ملیار و 83 ملیۆن و 735 هەزار) دیناری لە داهاتی ئاڵوگۆڕ (الارادات التحویلیة) کورتی هێناوە و بە پوختی (36 ترلیۆن و 153 ملیار و 969 ملیۆن و 806 هەزار و 678) دینار کۆی داهاتی وەزارەتی دارایی بووە. بەم پێیەشو بە تێکڕا داهاتی مانگانە زیاتر لە (9 ترلیۆن و 38 ملیار) دینار و رۆژانە زۆرتر لە (301 ملیار) دینار بووە. سەبارەت بە وردەکاری هەر یەک لە مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)).   دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو، سێ و چواری ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (30 ترلیۆن و 885 ملیار و 581 ملیۆن و 871 هەزار و 236) دینار، بەجۆرێک بڕی (27 ترلیۆن و 264 ملیار و 402 ملیۆن و 938 هەزار و 331) دیناری بەڕێژەی (88.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (3 ترلیۆن و 621 ملیار و 178 ملیۆن و 932 هەزار و 905) دیناری بەڕێژەی (11.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)).   سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (3 ترلیۆن و 621 ملیار و 178 ملیۆن و 932 هەزار و 905) دیناری بەڕێژەی (11.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (368 ملیار و 466 ملیۆن و 820 هەزار و 968) دیناری بە ڕێژەی (10.2%)ی بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (434 ملیار و 199 ملیۆن و 241 هەزار و 749) دیناری بە ڕێژەی (12%)ی بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (835 ملیار و 834 ملیۆن و 979 هەزار و 505) دیناری بە ڕێژەی (23.1%)ی بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 567 ملیار و 655 ملیۆن و 417 هەزار و 584) دیناری بە ڕێژەی (43.3%)ی بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (415 ملیار و 22 ملیۆن و 473 هەزار و 99) دیناری بۆ بە ڕێژەی (11.5%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)).   چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (30 ترلیۆن و 885 ملیار و 581 ملیۆن و 871 هەزار و 237) دینار. لە کاتێکدا کۆی پوختەی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (36 ترلیۆن و 153 ملیار و 969 ملیۆن و 806 هەزار و 678) دینار. واتە بڕی (5 ترلیۆن و 268 ملیار و 387 ملیۆن و 935 هەزار و 441) دیناری بەڕێژەی (14.4%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات، ئازار و نیسانی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)).   پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (3 ترلیۆن و 67 ملیار و 776 ملیۆن و 675 هەزار و 492) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (176 ملیار و 141 ملیۆن و 739 هەزار) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (161 ملیۆن و 366 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (16 ملیار و 534 ملیۆن و 900 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 875 ملیار و 100 ملیۆن و 36 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (2 ترلیۆن و 63 ملیار و 281 ملیۆن و 925 هەزار و 747) دیناری بە ڕێژەی (72%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (811 ملیار و 181 ملیۆن و 110 هەزار و 150) دیناری بە ڕێژەی (28%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕوانە (خشتەی ژمارە (6)).   تەوەری سێیەم؛ داهاتی نەوتی عێراق لە چوار مانگی یەکەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق (وەک لە خشتەی ژمارە (7)دا هاتووە)، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق "سۆمۆ" لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی (2023) بڕی (393 ملیۆن و 48 هەزار و 679) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بە تێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 275 هەزار و 976) بەرمیلی فرۆشراو، هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە لەو ماوەیەدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.17) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە. کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (29 ملیار و 932 ملیۆن و 165 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 353) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (40 ترلیۆن و 503 ملیار و 10 ملیۆن و 294 هەزار) دینار. ئەگەر ئەو ئامارانە وردتر بکەینەوەو بەپێی مانگەکانی ساڵەکە ئاماژەیان پێبدەین، ئەوا داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق بەم شێوەیە دەبێت. 1.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی کانونی دووەمی (2023) بڕی (101 ملیۆن و 245 هەزار و 95) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 265 هەزار و 971) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (75.695) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.5) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.8) دۆلار هەرزانتر ساغکردووەتەوە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 663 ملیۆن و 788 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 450) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (11 ترلیۆن و 112 ملیار و 492 ملیۆن و 600 هەزار) دینار. 2.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی شوباتی 2023 هەر بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی شوباتی (2023) بڕی (92 ملیۆن و 255 هەزار و 610) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 294 هەزار و 843) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.556) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (82.59) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (6.03) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 62 ملیۆن و 704 هەزار) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەتێکڕا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەتێکڕا بەرامبەر (هەزار 341) دینار بووە _لە هەفتەی یەکەمدا بەهای دۆلارێک (هەزار و 450) دینار بووە بەڵام دوای ئەوە دەبەزێندراوە بۆ (هەزار و 310)دینار_، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 471 ملیار و 86 ملیۆن و 64 هەزار) دینار. 3.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی ئازاری 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (100 ملیۆن و 913 هەزار و 27) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 255 هەزار و 259) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (74.385) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (78.43) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (4) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 506 ملیۆن و 401) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (9 ترلیۆن و 833 ملیار و 385 ملیۆن و 310 هەزار) دینار. 4.    داهات و بڕی نەوتی هەناردەکراوی عێراق لە مانگی نیسانی 2023 بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق لە مانگی ئازاری (2023) بڕی (98 ملیۆن و 634 هەزار و 947) بەرمیل نەوتی لە ڕێگەی سۆمۆوە فرۆشتووە، واتە بەتێکڕای ڕۆژانەی (3 ملیۆن و 287 هەزار و 832) بەرمیل، بەپێی ئامارەکان ئەو بڕە نەوتەی هەناردەکراوە بە تێکڕا هەر بەرمیلێکی بە (76.174) دۆلاری ئەمریکی فرۆشراوە، لە کاتێکدا نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە بازاڕەکانی جیهان بەهاکەی (84.64) دۆلار بووە، واتە حکومەتی عێراق لە مانگی ناوبراودا بەتێکڕا نەوتەکەی بە (8.46) دۆلار هەرزانتر فرۆشتووە. بەپێی ئاماری کۆتایی وەزارەتەکەش کۆی داهاتی فرۆشراوی نەوتی عێراق لەماوەی ناوبراودا بریتی بووە لە بڕی (7 ملیار و 699 ملیۆن و 272) دۆلار. لە ماوەی ناوبراودا بەهای یەک دۆلاری ئەمریکی لە بانکی ناوەندی عێراق بەرامبەر (هەزار 310) دینار بووە، بۆیە کۆی بەهای نەوتی هەناردەکراوی عێراق بریتی بووە لە (10 ترلیۆن و 86 ملیار و 46 ملیۆن و 320 هەزار) دینار. سەرچاوەکان؛ یەکەم؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة نیسان لسنة 2023 للموازنە الاتحادیة دووەم؛ ڕاگەیەنداوەکانی وەزارەتی نەوتی عێراق، دەربارە داهات و هەناردەکردنی نەوت لە ڕێگەی کۆپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ) لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی 2023، لەم لینکانەی خوارەوە بەردەستن؛ -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر كانون الثاني الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1419 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر شباط الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1455 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر آذار الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1480 -    وزارة النفط تعلن عن الاحصائية النهائية للصادرات النفطية لشهر نیسان الماضي؛ https://oil.gov.iq/?page=1527 سێیەم؛ بەهای فرۆشتنی دۆلار لە بانکی ناوەندی عێراق (1/1/2023 – 30/4/2023) -    البنک المرکزي العراقي، نتائج نافذة بيع العملة الأجنبية، مزادات سابقة؛ https://cbi.iq/currency_auction/all چوارەم؛ تایبەت بە تێکڕای نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهان، بڕوانە؛ https://countryeconomy.com/raw-materials/brent?dr    

درەو: لەناو سەنتەری شاری چەمچەماڵ بە 10 فیشەك خواناس وریا گلی كوژرا، بكوژ ناسراوەو بانگەشەكاری رەوتێكی ئیسلامیە، بەڵام تا ئێستا دەستگیر نەكراوە، كەسە نزیكەكانی دەڵێن: خواناس لەسەر فیكر و بیرورا كوژراوەو پەیوەندی بە كێشەی كۆمەڵایەتی و شەڕ و كێشەی هاوڕێیەتیەوە نیە، ئەو پێشتر لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا دەڵێت"هیچ تاوانێك بایی ئەوە نیە تۆ رووح لە مرۆڤێك بسەنیتەوەو بیكوژیت"، خواناس لەیەك كاتدا شانۆكارو وێنەكێشەو یاریزانی كۆنگفۆ بووە، خۆیشی دەڵێت من "پاشای شەقام"م. چۆن كوژرا؟ كاتژمێر 5:50 خولەكی دوێنێ، لەناو سەنتەری شاری چەمچەماڵ ماتوڕسوارێك بە 10 فیشەك كۆتایی بە ژیانی خواناس وریا گلی هێنا، ئەو دوو رۆژبوو لە ئیمارات گەڕابووە، بە وتەی باوكی "لەوێ كرێكاری دەكردو لە یەكێك لە گەراجەكانی ئۆتۆمبێل كاریكردووە". بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی گفتوگۆی كردووە، خواناس لە خانەوادەیەكی دیارو بێ كێشەی چەمچەماڵ و هۆزی گلین، باوكی خواناس (وریا گلی) یەكێكە لە رۆماننوسە دیارەكان و خاوەنی دەیان رۆمانە (ئەم برینە ساڕێژ نابێت، مادر بزرگ، پاسەكەی نەنكم، ئەو مامم بوو، جێسیكا.. كچی شیرینم...). خواناس گەنجێكی خوێندەوارو خاوەن فیكرو بیروڕای تایبەتی خۆی بوو، لە كوڕو سمینارو دانیشتنەكاندا قسەو رەخنەی تایبەتی خۆی هەبوو، تەنانەت لە مەراسیمی بڵاوكردنەوەی كتێبی (جێسیكا.. كچی شیرینم) لە 28/3/2023 بەڕێوەچووە، خواناس یەكێك لەوانەبووە قسەی كردووەو گفتوگۆی كردووە، خۆی دەڵێت: هەڵدەستێت و قسەی خۆی دەكات و لە ئاكاوتنی تایبەتی خۆی نوسیویەتی: ئێوارەی ئەمڕۆ بەشداریمان كرد لە ناساندنی كتێبی نوسەر مامۆستا Wrya Glee باوكی ئازیزم بەناوی: "جێسیكا-كچی شیرەكە" (ڕۆمان)، هاوكات هەندێك تێڕوانینی خۆمان ئاڕاستەی بەڕێزیان كرد. پاشای شەقام خواناس وریا گلی لەدایكبووی ساڵی 2001ی چەمچەماڵە، خێزاندارەو خاوەنی منداڵێكە بەناوی رامین تەمەن 3 ساڵە، ئەو گەنجێكی شیكپۆش و بەڕەونەق بوو، هونەرمەندو شێوەكاربوو، لە ئاكاونتی خۆی لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك نوسیویەتی (ئەكتەر، شێوەكار، پاڵەوانی كۆنگفو شاوڵین و یاریزانی هونەری جەنگی تێكەڵ) نازناویشم (پــــــاشای شەقــام)ە. خواناس وەكو ئەكتەرو شانۆكارو دەرهێنەر كاریكردووە لە رۆژی 8ی مارسی 2023 نوسیویەتی "پیرۆزمان بێت خەڵاتی یەكەم باشترین ئەكتەرو خەڵاتی یەكەم باشترین دەق بۆ نمایشی شانۆی (پاڵیۆراو) كە وەكو دەرهێنەرو ئامادەكارو رێكخەری دەق تییایدا بەشداربووم"، خواناس وەك وێنەكێش چەند وێنەیەكی داناوەو وەك كاری وێنەی خۆی لە ئاكاوتنی خۆی، لە هەمانكاتدا سەرقاڵی هونەری كۆنگفۆ بووەو چەندین وێنەی خۆی لەكاتی وەرزشكردندا بڵاوكردووەتەوە. خواناس لە كاتی كوشتنی ماریا سام لە 10ی ئازاری 2022 لە هەولێر، نوسیویەتی: هیچ تاوانێك بایی ئەوە نیە تۆ رووح لە مرۆڤێك بسەنیتەوە، بیكوژیت. ناكرێت هیچ كەسێك بكوژرێت لەسەر سەرپۆشلادان و جگەرەكێشان و ئایین گۆڕین، شانازی بەوەوە دەكەم بۆ یەك دەقەش چاوم نە نوقاندووە لە ناهەقی. خواناس بۆ كوژرا؟ لەسەرەتاداو لە چەند كاتژمێری دوای كوشتنی خواناس وریا گلی، رەمەك رەمەزان قایمقامی چەمچەماڵ بە میدیاكانی وت" تاوانبارەكە ناسراوە، هەموو لایەك دڵنیا دەكەینەوە كە بە زووترین كات دەستگیردەكرێت، بكوژ هاوڕێی خواناس بووەو پێشتر كێشەیان هەبووە". بەڵام وریا گلی باوكی رەتیدەكاتەوە خواناس كێشەی لەگەڵ كەس هەبووبێ و دەڵێت" كوشتنی خواناس هیچ پەیوەندی بە شەڕو دەمەقاڵیەوە نیە چونكە ئەو مانگێكە لێرە نیەو دوو رۆژە لە ئیمارات گەڕاوەتەوە". لە ئێستادا باس لە دوو بۆچوون دەكرێت یەكەمیان دەڵێن: بكوژ كێشەی لەگەڵ خواناس هەبووەو بۆیە پەنای بردووە بۆ كوشتنی، بەڵام بۆچوونی دووەم كە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی خواناس دەڵێن: رووداوەكە زۆر روونە، هیچ پەیوەندی بە قسەو فیكر و بیروڕای تایبەتی خواناسەوە هەبووە، كە بانگەشەی تاكەكەسی و ئازادی بیرورای كردووە، ئەو لەسەر فیكری خۆی تیرۆركراوە. خواناس لە هۆزی گلیە، هۆزەكەی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە لەسەر فیكر تیرۆر كراوە، پەیجی فەرمی هۆزی گلی نوسیویه‌تی "  خواناس وریا نازم گلی گەنجێكی شانۆكارو چالاكی عەشیرەتی گلی و چەمچەماڵەو ماتۆڕسوارێك بە دەستڕێژی گولـلە لە ناوبازاڕی چەمچەماڵ تیرۆری كرد، هۆكاری تیرۆر كردنەكەی نە كێشەی كۆمەڵایەتییەو نە لەسەر قەرزو پارەیە، بەڵكو لەسەر فیكر ئەم گەنجە تیرۆر كرا". (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە هاوڕێ و كەسە نزیكەكانی كرد، هەموویان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە خواناس خاوەنی شێوازێك لە بیروبۆچون و رای شەخسی خۆی بووەو لەسەر فیكرو بیڕای جیاوازی خۆی تیرۆركراوە. بەپێی وتەی كەسە نزیكەكانی (خواناس)، بكوژ ناوی (هێرش كەریم)ەو پێشمەرگەیە لە هێزەكانی (70)ی یەكێتیی، بەڵام بكوژ لە ئێستادا لە ژێر كاریگەری رەوتێكی ئیسلامیدایەو لە ئاكاونتی تایبەتی خۆی لە فەیسبوك  (Hersh karim) لەدوای كوشتنی (خواناس)ه‌وه‌ نوسیویەتی:" نا رێگە نادەم جنێو بە رسول الله صلی الله علیه وسلم بدرێت نا رێگە نادەم... هەر كەسێك دومنی پێغەمبەر (ص) بێت دوژمنمانە هەتا قیامەت". لە تۆڕی كۆمەڵایەتی (تیك تۆك)یش بەناوی هێرش شوانی (Hersh Shwani) ئاكاونتی هەیەو تەواوی ئەو بابەتانەی بڵاویكردووەته‌وە وتارو لێدوانەكانی (مەلا هەڵۆ حەمەڕەشید) بانخوازی ئیسلامیە. تائێستا دەزگا حكومی و ئەمنییەكان بەرەسمی راگەیاندراویان لەسەر كوشتنی خواناس بڵاو نەكردووەتەوە، بەڵام خانەوادەكەی دەڵێن" بۆمان روون نەبووەتەوە هۆكاری سەرەكی كوشتنی خواناس چیە، بەڵام ئەوەی تا ئێستا دیارە لەسەر بابەتی ئایینی و جیاوازی بیروڕا كوژراوە".    

شیکاری: درەو لە (18ی کانونی یەکەمی 2023) بۆ چوارەم جار هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە (15) پارێزگای عێراق بە کەرکوکیشەوە بەڕێوەدەچێت. بەڵام لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هاتووە، ئێستاش نزیک دەبینەوە لە (5) ساڵ بەسەر وادەی بەسەرچوونی یاسایی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانە، بەڵام هیچ لایەنێکی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێم ناکەن! سەرەتا بەپێی دەقە دەستوورییەكان، سیستەمی دەوڵەتی عێراق لە ڕووی سیاسی و كارگێڕییەوە سیستەمێكی لامەركەزیە، هەر لەو پێناوەشدا دەرچواندنی یاسا و ڕێنماییەکان لە ئەنجومەنی نوێنەران دەبێت خزمەت بەو بنەما دەستوورییە بکەن کە لامەركەزییەتە، یەکێک لەو یاسا گرنگانەش یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکان و پاشان هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانە کە دەستەبەری لامەرکەزی بۆ ئەو پارێزگایانە دەکات کە لە چوارچێوەی هەرێمێکدا ڕێکنەخراون. بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەو پسپۆری و دەسەڵاتە فراوانانەی كە دەستوری كۆماری عێراق بە پارێزگاكانی داوە، هەروەها بۆ دەوڵەمەندكردنی ئەو یاسایانەی تایبەتن بە گۆڕینی باری دەوڵەت لە دەوڵەتێكی سادەوە بۆ دەوڵەتێكی فیدراڵی، لە نێویاندا یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکانە. ئه‌نجومه‌نی‌ پارێزگاكان‌، ئه‌نجومه‌نێكی‌ هه‌ڵبژێردراوه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكەوە‌، له‌ڕووی‌ كارگێڕی‌‌ و دارایی ‌‌و یاساییه‌وه‌ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌سه‌رۆكایه‌تی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ وه‌زیران ‌و له‌ڕووی‌ چاودێرییه‌وه‌ ده‌كه‌وێته‌ ژێر چاودێریی‌ په‌رله‌مانه‌وه‌. ده‌سه‌ڵاتی‌ ئه‌نجومه‌ن چاودێریكردنه‌ له‌سنوری‌ كارگێڕی‌ پارێزگاكه‌دا‌و مافی‌ ئه‌وه‌ی‌ هه‌یه‌ بڕیار‌و پێڕه‌و و رێنماییه‌كان بۆ رێكخستنی‌ كاروباری‌ كارگێڕی‌ ‌و دارایی‌ له‌سنوری‌ پارێزگاكه‌دا ده‌ربچوێنێ‌، تا بتوانرێت سه‌رپه‌رشتی‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ كاروباری‌ پارێزگا به‌پێی‌ پره‌نسیپی‌ لامەرکەزی‌ كارگێڕی‌ بكات. رێخۆشکردن بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق "محەمەد شیاع سودانی" لەگەڵ وەرگرتنی متمانەی لە ئەنجومەنی نوێنەران، وەک سەرۆک وەزیرانی عێراق، لە رۆژی 27/10/2022 لە چوارچێوەی تەوەری یاسایی بەرنامەی کاری حکومەتەکەی ئاماژەی بە چەند خاڵێک دابوو، لەوانەش؛ "هەمواری یاسای هەڵبژاردن لە ماوەی شەش مانگدا..." هاوکات لە کۆتا خاڵی ئەم تەوەرەدا هاتووە؛ "ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک بەهەمان کات و رێوشوێنەکانی هەڵبژاردنی سەرجەم پارێزگاکانی عێراق بەپێی یاسای بەرکار کە ساڵێک تێپەڕ نەکات بەسەر بەرواری پێکهێنانی حکومەت". بەدوایدا ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018ی لە (26/3/2023) پەسەند کرد. لە (مادەی (5) بڕگەی یەکەم خاڵی/ ا )دا هاتووە "بە هەماهەنگی لەگەڵ کۆمسیۆن لەسەر ئەنجومەنی وەزیران پێویستە کاتێک دیاری بکات بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (20/12/2023) تێنەپەڕێت". کاتێکیش حکومەتی عێراق لە (17/3/2023) ڕایگەیاند کە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023 – 2024 - 2025)ی ڕەوانەی پەرلەمانی عێراق کردووە، لە پرۆژە یاساکەدا حکومەتی عێراق لە چوارچێوەی خەرجی حاکیمەدا جێگەی خەرجی بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کردبوویەوە. لە (5/5/2023) وتەبێژی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژارنەکانی عێراق ڕیگەیاند؛ "ڕێوشوێنی هونەری پێویستیان بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق دەستپێکردووە". کاتێکیش لە (12/6/2023) پرۆژە یاسای بودجەی عێراق لە ئەنجومەنی نوێنەران پەسەندکراو ڕەوانەی سەرۆکایەتی کۆمارکرا، سەرۆک کۆماریش لە (20/6/2023) موسادەقەی لەسەر پرۆژەکە کرد. وەک چۆن لە پرۆژەکەی ئەنجومەنی وەزیراندا هاتبوو بڕی (43 ملیار و 769 ملیۆن و 149 هەزار) دینار بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق تەرخانکراوە. هاوکات هەر لە هەمان رۆژی (20/6/2023)دا نوسینگەی ڕاگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، "ئەنجومەنی وەزیران ڕۆژی (18ی کانونی یەکەمی 2023)ی وەک وادەی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پارێزگاکان دیاریکردوە". ئاماژەی بەوەش کردووە، بڕیارەکە وەک پابەندبونە بەو بەرنامە وەزارییەی کە حکومەت پەسەندی کردوە و لە مانگی تشرینی یەکەمی ساڵی ڕابردوش لەلایەن پەرلەمانەوە پەسەندکراوە.  ئەمە لەکاتێکدا عێراق لەدوای ساڵی (2003)ەوە هەنگاو بەرەو چوارەمین خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دەنێت، کە؛ یەکەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 30ی کانونی دووەمی 2005 بەڕێوەچووە. دووەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 31ی کانونی دووەمی 2009 بەڕێوەچووە. سێیەم: هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە 20ی نیسانی 2013 بەڕێوەچووە. چوارەم: بڕیارە لە (18ی کانونی یەکەمی 2023) هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان لە (15) پارێزگای عێراق بە کەرکوکیشەوە بەڕێوەبچێت. بەڵام لە هەرێمی کوردستان تەنها دوو خولی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بەڕێوەچووەو دیارنیە خولی سێیەم چۆن و کەی بەڕێوەدەچێت، ئەمە لە کاتێکدایە بەپێی یاسا لە (24ی 6ی 2018)ەوە كۆتایی بە ماوەی یاسایی كاری ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان هاتووە، بەپێی یاسا دوای كۆتایی هاتنی ماوەی یاسایی، ئەنجومەنەكان دەتوانن (90) ڕۆژی تر لەسەر كارەكانیان بەردەوام بن، ئەو ماوەیەش لە (24ی 9ی 2018) کۆتاییهات. واتە لە ئێستادا نزیک دەبینەوە لە (5) ساڵ بەسەر وادەی بەسەرچوونی یاسایی کارکردنی ئەو ئەنجومەنانە وهیچ لایەنێکی پەیوەندیدار باس لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ناکەن و هیچ هەوڵێکیش نیە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن. ژمارەی کورسی و پارێزگاکان و سیستمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق بەپێی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023ی هەمواری سێیەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاکانی ژمارە (12)ی ساڵی 2018، ژمارەی کورسی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق کە ژمارەیان (15) پارێزگایە جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان. هیچ پارێزگایەک نابێت کورسییەکانی لە (12) کورسی کەمتربێت و هەر پارێزگایەک ژمارەی دانیشتوانی بۆ هەر کوردسییەک زیاتر بوو لە (200 هەزار) کەس ئەوا کورسییەکانی بۆ زیاد دەکرێت لەسەر بنەمای ئاماری وەزارەتی پلاندانی عێراق لە ساڵی (2019)، کۆی ژمارەی ئەندامانیش (275) ئەندامە، وەک پابەندبوون بە دەستوری هەمیشەیی عێراق ڕێژەی (25%)ی کورسییەکان بۆ کۆتای ئافرەتان دەستەبەرکراوە، سەرەڕای دیاریکردنی کورسی کۆتای پێکهاتەکان بۆ هەر ئەنجومەنی پارێزگایەک، بەم شێوەیەکی لای خوارەوە؛ خشتەی (1) هەر وەک لە مادەی (12)ی یاساکەدا هاتووە هەموو پارێزگایەک یەک بازنەی هەڵبژاردن دەبێت. بۆ داباشکردنی کورسیش بەسەر براوەکانی هەڵبژاردن پشت بە سیستمی (سانتلیگۆی هەموارکراو) دەبەسترێت، وەک لە مادەی (7)ی بڕگەی یەکەمدا هاتووە؛ دەنگی ڕاستەقینەی هەر لیستێک لە بازنەیەکی هەڵبژاردن ڕێکدەخرێن دابەشی ژمارەکانی (1.7، 3، 5، 7، 9... هتد) دەکرێن تا دەگات بە دواین ژمارەی کورسی تەرخان کراوی هەر پارێزگایەکەک. لێرەدا بە خشتەیەکی گریمانەیی ئەوە ڕوندەکەینەوە کە ئەگەر (7) لیستی سیاسی لە پارێزگای کەرکوک لە سەر (16) کورسی ئەنجومەنی پارێزگاکە رکاربەری بکەن و دەنگەکانیان بەشێوەیەکی گریمانەیی بەو شێوەیە بێت کە لە خشتەکەدا هاتووە، ئەوا؛ لیستی یەکەم؛ (6) کورسی دەباتەوە. لیستی دووەم؛ (3) کورسی دەباتەوە. لیستی سێیەم؛ (4) کورسی دەباتەوە. لیستی چوارەم؛ (1) کورسی دەباتەوە. لیستی پێنجەم؛ (2) کورسی دەباتەوە. لیستی شەشەم و حەوتەم؛ هیچ کورسییەک بەدەست ناهێنن. خشتەی (2)

راپۆرت: درەو ئەمڕۆ ساڵڕۆژی پێشمه‌رگه‌ی كۆمەڵەیە، لەم یادەدا ناكۆكییەكی نوێ لەناو (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران)دا تەقییەوە، یەكگرتنەوەی دوو كۆمەڵەكە تەنیا (7) مانگ بڕی كرد، دوو رێبەرەكە (موهتەدی)‌و (ئێلخانیزادە) كێشەیان نەماوە، بەڵام رەوتێكی نوێ لەناو كۆمەڵە سەریهەڵداوە‌و رێبەرایەتی هەردووكیان رەتدەكاتەوە. دوێنێ شەو ئەم ناكۆكییە نوێیە تەقییەوە، ناكۆكییەك كە هاوكات لەگەڵ هاتنی وەفدی كۆماری ئیسلامی بۆ هەرێم كوردستان دروستبووە‌و باسی "جووت ئامۆزا"و "خەتی كوردایەتی"‌و "پرسی چەك دانان"ی تێدا دەكرێت. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. جووت ئامۆزاو رەوتی سێیەم لە كۆمەڵەدا یەكگرتنەوەی هەردوو حزبی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان)‌و (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران)  تەنیا (7) مانگی خایاند، سەرلەنوێ كێشەی سەریهەڵدایەوە، بەڵام سروشتی كێشەكانی ئەمجارە جیاوازە لەوانەی پێشتر. (عەبدوڵای موهتەدی)‌و (عومەر ئێلخانیزادە) دوای 15 ساڵ ناكۆكی، پایزی ساڵی رابردوو یەكیانگرتەوە، بەڵام یەكگرتنەوەكە شۆڕ نەكرایەوە، ئێستا لە هەردوولاوە رەوتێكی نوێ سەریهەڵداوە كە دەیەوێت بەمزوانە بە فەرمی بوونی خۆی رابگەیەنێت، رەوتێك كە وەكو ئەوەی باسدەكرێت، زۆرینەی پێشمەرگەكانی هەردوو رێبەرەكەی كۆمەڵە لەخۆی دەگرێت‌و دژی چەك دانانە‌و لەبارەی ئایندەی رۆژهەڵاتی كوردستانەوە لە فیدراڵیەت زیاتر دەڕوات‌و خواستی سەربەخۆیی كوردی هەیە لە حاڵی دروستبوونی هەر گۆڕانكارییەك لە ئێراندا.  ئەم رەوتە وەكو ئەوەی هەندێك لە پێشمەرگەكانی باسی لێ دەكەن، دژی كەمپنشین كردنن، دەیانەوێت بگەڕێنەوە بۆ چیاكانی رۆژهەڵاتی كوردستان‌و لەوێ خەباتی چەكداری دەستپێبكەنەوە.  ئەم رەوتە نوێیە لە كەمپە كۆنەكەی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) لە ئۆردوگای (بانە گەورە)ی ناوچەی (زڕگوێز)ی سلێمانی سەریهەڵداوە، ئەمە ئەو كەمپەیە كە عومەر ئێلخانیزادە دوای جیابونەوەی لە عەبدوڵای موهتەدی تێیدا جێگیربوو، ئێلخانیزادە ئێستاش ئەو كەمپە بە ماڵی خۆی دەزانێت، بۆیە بەرلەوەی پێشمەرگەكانی رەوتی سێیەم لەوێدا خۆیان رابگەیەنن، ئەو گەڕایەوە ناو كەمپەكە، ئەم جموجوڵە كێشەیەكی نوێی لەناو هەناوی كۆمەڵەدا تەقاندەوە.  ئێستا هێزەكانی ئاسایشی سلێمانی لە ناوچەكە جێگیربوون، بۆ ئەوەی رێگری لە دروستبوونی پێكدادان بكەن، بەرپرسانی حكومەتی هەرێمیش لە ناكۆكییەكە ئاگاداركراون. پێشمەرگەكانی رەوتی سێیەم پێیانوایە ئێلخانیزادە لەگەڵ موهتەدیدا كە "بە جووت ئامۆزا" ناویان دەبەن، دەستیان بە یەكدا كردووە بۆ لێدانی ئەوان، موهتەدی لە دەرەوەی وڵات‌و ئێلخانیزادە بە نوێنەرایەتی ئەویش جوڵە دەكات.  هەندێك لەو پێشمەرگانەی كە رەوتی سێیەمییان لە ناو كۆمەڵەدا دروستكردووە‌و (درەو) قسەی لەگەڵدا كردوون دەڵێن" عومەر ئێلخانیزادە دوێنێ شەو ویستویەتی كودەتا بكات‌و هێزێكی زۆری كۆمەڵەی لەگەڵ خۆیدا هێناوە، بەڵام كودەتاكەی سەركەوتوو نەبووە". ئەم رەوتە نوێیە وەكو خۆیان باسی دەكەن، دژی هەردوو رێبەرەكەی كۆمەڵەن واتا عەبدوڵای موهتەدی سكرتێری كۆمەڵە‌و عومەر ئێلخانیزادەی جێگری سكرتێر، پێیانوایە ئەم دوو رێبەری كۆمەڵە "سیاسەتی دژە كوردستانی"یان گرتوەتە بەر، موهتەدی‌و ئێلخانیزادە تۆمەتبار دەكەن بەوەی لەگەڵ راستڕەوترین باڵی سیاسی ئۆپۆزسیۆنی ئێراندا هاوپەیمانێتییان پێكهێناوە، بۆ ئەمەش كوڕەكەی محەمەد رەزا شای پەهلەوی بە نمونە دەهێننەوە، لەپاڵ ئەمەدا رەخنەیان هەیە لەوەی كۆمەڵە لەلایەن موهتەدی‌و ئێلخانیزادەوە بە بنەماڵەیی كراوە‌و سكرتێرو جێگری سكرتێر كەسوكاری خۆیان لە جومگە سەرەكییەكانی كۆمەڵەدا داناوە.  پێشمەرگە ناڕازییەكان پێیان خۆش نییە وەكو رەوتی سێیەم ناوببرێن، ئەوان دەڵێن حزبی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) هەڵنەوەشاوەتەوە‌و لەژێر ئەو ناوەدا بەردەوام دەبن‌و كۆنگرە دەبەستن، ئەگەر ئێلخانیزادە بیەوێت دەتوانێت بەشداری كۆنگرەكە بكات، ئەگەر بەمەش قایل نییە، با لەگەڵ موهتەدی بمێنێتەوە‌و واز لە كۆمەڵەی زەحمەتكێشان بهێنێت. چی روودەدات ؟ كۆتاییەكانی ساڵی 2007، عومەر ئێلخانیزادە لە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران جیابووەوە كە (عەبدوڵای موهتەدی) رێبەرایەتی دەكات، موهتەدی‌و ئێلخانیزادە ئامۆزای یەكترن، پەیوەندی خزمەیەتییان رێگر نەبوو لەوەی جیابونەوە لەناو كۆمەڵەدا روونەدات، بەڵام ئێستا كە یەكیانگرتوەتەوە، تۆمەتبار دەكرێن بەوەی بە خزمایەتی هەردووكیان هەموو جومگەكانی كۆمەڵەیان كۆنترۆڵكردووە.  بەر لە جیابونەوە، عومەر ئێلخانیزادەو هاوڕێكانی لەناو كۆمەڵەدا رەوتێكیان دروستكرد بەناوی "رەوتی چاكسازی‌و ریفۆرم"، رەخنەیان هەبوو لەوەی عەبدوڵای موهتەدی دەستبەرداری پۆستی سكرتێری حزب نابێت‌و دەیەوێت هەتا هەتایە لە پۆستەكەی بمێنێتەوە، ئەم رەوتە دوای هەندێك دانوستان لەگەڵ عەبدوڵای موهتەدی، نەگەیشتە هیچ ئەنجامێك، دواجار بڕیاریدا جیاببێتەوە.  لەدوای جیابونەوە، عومەر ئێلخانیزادە‌و هاوڕێكانی نەیانتوانی ناوی كۆمەڵە (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) بۆ خۆیان ببەن، ناچاربوون حزبێكی نوێی بەناوی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) رابگەیەنن، ناوی حزبەكەیان بە بەراورد بە ناوە رەسەنەكەی كۆمەڵە دوو گۆڕانكاری تێدا بوو، وشەی "شۆڕشگێڕ"‌و وشەی "ئێران"ی تێدا لابرا، ئەمە ئاماژەیەك بوو بۆ ئەوەی ئەم حزبە نوێیەو رێبەرەكانی باوەڕیان بە مانەوەی لەچوارچێوەی ئێراندا نییە‌و بۆ داهاتووی رۆژهەڵاتی كوردستان باوەڕیان بە سەربەخۆیی هەیە، ئێستا ئێلخانیزادە لەلایەن هاوڕێ كۆنەكانییەوە بەوەی تۆمەتبار دەكرێت لە خەتی كوردایەتی لایداوە.  ئەم حزبە لە كۆتاییەكانی 2007ەوە بەم ناوەوە بەردەوام بوو لە كاركردن تاوەكو رۆژی 27ی تشرینی دووەمی 2022، بەڵام بەر لە یەكگرتنەوە لەگەڵ موهتەدی، بەمدواییانە لە هەناوی ئەویشدا هەندێك كێشەو گرفتی نوێ سەریهەڵدا، دیسان كێشمەكێش لەسەر رێبەرایەتی حزب‌و پرسی دیموكراتی هاتە ئاراوە، دوان لەوانەی رێبەرایەتی رەوتی رەخنەیان لەناو كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستاندا دەكرد‌و ئێستاش بەردەوامن، بریتین لە هەریەكە لە خاتوو (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی)، ئەمە سەرەتای سەرهەڵدانی رەوتێكی نوێ بوو لەناو كۆمەڵەكەی ئێلخانیزادەدا.  رەوتەكەی خاتوو (فەریبا)‌و (رەزا كەعبی) هێشتا پەیجی فەرمی (كۆمەڵە)یان لە تۆڕی كۆمەڵایەتی فەیسبوك بە دەستەوەیە، ئەم رەوتە ئەمڕۆ لە پەیجی كۆمەڵەوە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە، تێیدا بەبێ ناوهێنان، هەریەكە لە (موهتەدی)‌و (ئێلخانیزادە) تۆمەتبار دەكەن بەوەی "لەپێناو مەبەستە سیاسییە تەسكەكانی خۆیاندا یەكگرتنەوەیان كردووە"‌و دەڵێن:" لە دوای تێپەڕبوونی چەند مانگ لە ڕاگەیەندنی دەسپێكی فەرمیی پرۆسەی یەكگرتنەوە بۆ یەكخستنی ڕیزەكانی هەردوولاو ئامادەكاری بۆ گرتنی كۆنگرەی هاوبەشی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان‌و كۆمەڵەی شۆڕشگێری زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران، دەبێ ڕابگەیەنین كە بە هۆی بەڕێوەنەچوونی رێككەوتنەكان‌و لادان لە ئامانجەكانی یەكگرتنەوەو ناكۆكیی سیاسی، ئەم پرۆسەیە بە سەرەنجام نەگەیشت". ئەم رەوتە لەم بەیاننامەكەیدا، هاتنەدەرەوەی خۆی لە رێككەوتنەكەی موهتەدی‌و ئێلخانیزادە راگەیاندووە‌و جەخت لەسەر بەردەوامبوونی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) دەكات.  سەرباری ئەوەی هەندێك لەوانەی لە كۆمەڵەوە نزیكن باسلەوە دەكەن، رەوتی پێشمەرگە ناڕازییەكان جیاوازن لەگەڵ رەوتەكەی خاتوو (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی)، بەڵام وادەردەكەوێت ناكۆكییەكانی دوێنێ شەو لەوەوە سەرچاوەی گرتبێت ئێلخانیزادە مەترسی هەیە رەوتە نوێیەكان لەژێر ناوی كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان دەستبەكار ببنەوە، كۆمەڵەیەك كە ئێلخانیزادە هەڵیوەشاندوەتەوە‌و لەگەڵ كۆمەڵەكەی موهتەدیدا یەكیخستووە.  ناڕەزایەتی لەناو حزبی ناڕازیدا ! ئێلخانیزادە كە لە عەبدوڵای موهتەدی جیابووەوە، لە حزبە تازەكەیدا پەیڕەوەكەی بەو جۆرە دانا بوو سكرتێری حزب تەنیا بۆ دوو خول لە پۆستەكەیدا بمێنێتەوە، كۆنگرەش دوو ساڵ جارێك بەڕێوەبچێت، واتا بە تێكڕا هەر كەسێك تەنیا (4) ساڵ بتوانێت رێبەرایەتی كۆمەڵە نوێیەكە بكات، ئەمە بۆ نیشاندانی ئەوەی كە كۆمەڵە نوێیەكە جیاوازە لە كۆمەڵەكەی عەبدوڵای موهتەدی‌و تێیدا ئاڵوگۆڕی دەسەڵات دەكرێت.  بەڵام وا دەرنەچوو، عومەر ئێلخانیزادە كە لە كۆتاییەكانی 2007وە پۆستی سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستانی وەرگرت، تاوەكو بەر لە یەكگرتنەوە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوو، هەر لە پۆستەكەیدا مایەوە، ئەمە لەكاتێكدا بوو بەپێی پەیڕەو دەبوو ئەوپەڕی تاوەكو ساڵی 2011 سكرتێر بێت‌و ئیتر بۆ هەتا هەتایە دەستبەرداری ئەو پۆستە ببێت.  بەر لەوەی ناڕەزایەتییەكانی ناو كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان بتەقێتەوە، بەتایبەتیش ئەو رەوتەی كە (فەریبا محەمەدی)‌و (رەزا كەعبی) رێبەرایەتیی دەكەن، عومەر ئێلخانیزادە بڕیاریدا بچێتە گفتوگۆوە بۆ یەكگرتنەوە لەگەڵ كۆمەڵەكەی عەبدوڵای موهتەدی، ئەمە باشترین ستراتیژی بەردەست بوو بۆ ئەو، لەبری ئەوەی بە یەكجاری لە پۆستی سكرتێری كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان لاببرێت، لەچوارچێوەی رێككەوتنی یەكگرتنەوەدا پێگەیەكی نوێ بۆ خۆی زامن بكات.  دوای ساڵ‌و نیوێك گفتوگۆ، هەردوو كۆمەڵەكە یەكگرتنەوەی خۆیان راگەیاند، ئەم یەكگرتنەوەیە تاكە شتێك كە تێیدا یەكلاكرایەوە ئەوە بوو كە عومەر ئێلخانیزادە دەبێت بە جێگری سكرتێری كۆمەڵە‌و عەبدوڵای موهتەدیش هەر لە پۆستی سكرتێری حزبدا دەمێنێتەوە.  بۆ ئەم یەكگرتنەوەیە، ئێلخانیزادە دەستبەرداری ناوی حزبەكەی (كۆمەڵەی زەحمەتكێشانی كوردستان) بوو، چووەوە ژێر چەتری (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) بە رێبەرایەتی موهتەدی، كە بەر لە 15 ساڵی بەهۆی رەخنەكانییەوە لە موهتەدی، لێی جیابووەوە.  یەكگرتنەوەی دوو كۆمەڵەكە هاوكات بوو لەگەڵ ئەو شەپۆلە خۆپیشاندانە سەرتاسەرییەی كە ساڵی رابردوو كۆماری ئیسلامی ئێرانی گرتەوە، ناڕەزایەتییەكە كە لە فەرهەنگی حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستاندا ناوی لێنراوە "شۆڕشی ژینا" وەكو ئاماژەیەك بۆ خاتوو (ژینا ئەمینی) ئەو كچە كوردەی كە لەكاتی دەستگیركردنیدا لەلایەن پۆلیسی ئادابەوە لە تاران گیانی لەدەستداو ناڕەزایەتییەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا‌و دواجار ناڕەزایەتییەكە لەلایەن هێزەكانی كۆماری ئیسلامییەوە سەركوتكرا.  واتا یەكگرتنەوەی هەردوو كۆمەڵەكە لە دۆخێكی ئاسایدا نەبوو، لەكاتێكدا روویدا كە لەسەر ئاستی جیهان پێشبینی ئەوە دەكرا شۆڕشی "ژینا" كۆتایی بە دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی بهێنێت، بەر لە دوو كۆمەڵەكە، هەردوو حزبی دیموكراتی كوردستانیش یەكگرتنەوەیان راگەیاندبوو، ئەوكات كۆمەڵەكان لەژێر فشاری لایەنگرانیاندا بوون بۆ یەكگرتنەوە.  عەبدوڵای موهتەدی‌و عومەری ئێلخانیزادە خۆیان یەكیانگرتەوە، بەڵام لەماوەی 7 مانگی رابردوودا نەیانتوانی ئەم یەكگرتنەوەیە شۆڕبكەنەوە بۆ بنكەی خوارەوەی حزبەكانیان، دەبوو دوای یەكگرتنەوەكە ئامادەكاری بۆ سازدانی كۆنگرەیەكی نوێ بكەن، بەڵام بەبەهانەی ئەوەی ئێران پەرەسەندنی خێرا بەخۆوە دەبینێت، تائێستا كۆنگرەكەیان نەكردووە، ئەمە یەكێك لەو رەخنانەیە كە ئێستا رەوتی سێیەم لە هەریەكە لە موهتەدی‌و ئێلخانیزادەی دەگرن.  وەفدی ئێران لە كوردستانە تەقینەوەی ناكۆكییە نوێیەكەی ناو (كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران) لەكاتێكدایە، چەند رۆژێكە وەفدێكی كۆماری ئیسلامی هاتوەتە هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بزانێت ئایا پارتی‌و یەكێتیی وەكو دوو لایەنی دەسەڵاتداری هەرێم پابەندی بە رێككەوتنی "كۆنوسی ئەمنی" نێوان عێراق‌و ئێران سەبارەت بە ئاسایشی سنورەكان.  لەچوارچێوەی ئەم رێككەوتنە ئەمنییەدا، كۆماری ئیسلامی دوو بژاردەی خستوەتە بەردەم پارتی‌و یەكێتیی، كە ئەمانەن:  •    حزبەكانی رۆژهەڵاتی كوردستان لەناو خاكی هەرێمدا چەك بكرێن‌و لە دوو كەمپی سەربە نەتەوە یەكگرتووەكان لە سنوری سلێمان‌و هەولێر جێگیربكرێن.  •    یاخود چەك بكرێن‌و بەیەكجاری لە هەرێمی كوردستان بكرێنە دەرەوە.  كورتەیەك لەبارەی كۆمەڵەوە كۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتكێشانی كوردستانی ئێران ساڵی 1968‌و لەسەردەمی رژێمی شاهەنشاهی ئێراندا لەلایەن ژمارەیەك خوێندكاری كوردەوە بەتایبەتی لە زانكۆكانی تاران‌و تەورێز، وەكو رێكخراوێكی سیاسی چەپی شۆڕشگێڕ دامەزرێندراوە، بەهۆی دۆخی پڕ كۆتوبەندی سیاسی سەردەمی دواین شای ئێرانەوە، ئەم حزبە تاوەكو ساڵی 1979‌و كەوتنی شا، چالاكی نهێنی هەبووە، بەڵام لەدوای كەوتنی محەمەد رەزا شاوە، ئیتر چالاكی ئاشكرای دەستپێكردووە.  دامەزرێنەری سەرەكی ئەم حزبە (فوئاد مستەفا سوڵتانی)یە لەگەڵ هەریەكە لە (حەمەحسێن كەریمی، سدیق كەمانگەر، ئیرەج فەرزاد، یەدوڵڵا بیگلەریی، شوعەیب زەكەریایی، ساعید وەتەندۆست، فاتح شێخولئیسلامی، عەبدوڵا موهتەدی). ئەمڕۆ كە ناكۆكییەكی نوێ لەناو كۆمەڵەدا تەقیوەتەوە، ساڵڕۆژی پێشمەرگەی كۆمەڵەیە، بەبۆنەی یەكەم شەهیدی كۆمەڵەوە كە ناوی (خانەی موعینی)یە‌و لەناوچەی ماوەتی كوردستانی عێراق شەهید كراوە، ئەوانەی ئاگاداری بارودۆخەكەن دەڵێن پێشمەرگە ناڕازییەكان بە مەبەست ئەمڕۆیان بۆ راگەیاندنی رەوتە نوێیەكەیان هەڵبژاردووە.   

شیكاری: درەو   پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی نێوان ساڵانی (2009 - 2022)، واتە لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا؛ 🔹  لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان (658 هەزار و 795) پرۆسەی هاوسەرگیری تۆمارکراوە کە (618 هەزار و 795) حاڵەتیان ڕاستەوخۆ لە دادگاکان تۆمار کراون (40 هەزار و 180) حاڵەتیان مارەبڕینی دەرەکی بوونەو لە دادگا پەسەندکراون. واتە بە تێکڕا؛ ساڵانە (47 هەزار و 70) حاڵەت، مانگانە (3 هەزار و 922) حاڵەت و رۆژانە (129) مارەبڕین تۆمارکراون. 🔹  لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا (104 هەزار و 913) خێزان هەڵوەشاونەتەوە، واتە؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (7 هەزار و 494) حاڵەت، مانگانە (624) حاڵەت و هەموو رۆژێک زیاتر لە (20) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. ساڵی (2022) بەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە. 🔹  لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 625) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (116) حاڵەت، مانگانە (10) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان 2009 – 2022 1.    هاوسەرگیری (مارەبڕین)؛ پاڵپشت بە داتاو ئامارەکانی ئەنجومەنی دادوەری هەرێمی کوردستان لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا سەرجەم ئەو گرێبەستانەی بەمەبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێمی کوردستان بە فەرمی تۆمار کراون ژمارەیان (618 هەزار و 795) گرێبەست بوونەوە بەزترین ئاستی ژمارە مارەبڕین لە ساڵی (2012) تۆمار کراوە کە بریتی بووە لە (56 هەزارو 2) حاڵەت، کەمترین حاڵەتیش لە ساڵی (2016) تۆمار کراوە کە ژمارەکەی بریتی بووە لە (31 هەزار و 183) حاڵەت. (بڕوانە خشتەو چارتی ژمارە (1)). هاوکات هەر بەپێی داتاکان (پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی) کە بریتین لەو مارەبڕینانەی لە دەرەوەی دادگا ئەنجامدراون و دواتر لە دادگاکان تۆمار کراون لە ماوەی ساڵانی (2009 - 2022) ژمارەیان بریتی بووە لە (40 هەزار و 180) حاڵەت بۆ وردەکاری بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (2)). کەواتە سەرجەم ئەو مارەبڕینانەی لە ناو و دەرەوەی دادگا ئەنجام دراون پێکەوە ژمارەیان (658 هەزار و 975)، بە تێکڕای ساڵانە دەکاتە (47 هەزار و 70) حاڵەت و مانگانەش دەبێتە (3 هەزار و 922) حاڵەتی مارە بڕین و بە تێکڕای رۆژانەش (129) حاڵەت دەبێت. وەک لە خشتەی ژمارە (1) رونکراوەتەوە. خشتەی ژمارە (1)     2.    جیابوونەوە (تەڵاق)، بەپێی داتاکان لە ماوەی (2009 - 2022) ژمارەی هەڵوەشانەوەی خێزان بریتی بووە لە (104 هەزار و 912) حاڵەتی جیابوونەوەو کە  بە تێکڕا؛ ساڵانە (7 هەزار و 494) حاڵەت، مانگانە (624) حاڵەت و هەموو رۆژێک زیاتر لە (20) حاڵەتی تەڵاق تۆمارکراوە. (وەک لە خشتەی ژمارە (1))دا هاتووە. هەر بەپێ ئامارەکان ساڵی (2022) بەرزترین ڕێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمارکراوە کە ژمارەکەی گەیشتووە بە (13 هەزار و 967) حاڵەت. (بڕوانە چارتی ژمارە(3)). کەواتە هەر بەپێی داتاکان ساڵی (2022) ژمارەی تۆمارکردنی گرێبەستی هاوسەرگیری لە دادگاکانی هەرێم بەراورد بە ساڵی (2012) رێژەی جیابوونەوە لە (11%)ەوە بەرزبووتەوە بۆ (25%) لەم بارەیەوە (بڕوانە گرافیکی ژمارە (1)).   3.    ڕێگەپێدان بە هێنانی ژنی دووەم؛ پاڵپشت بە داتاکان لە (14) ساڵی ڕابردوودا (هەزار و 625) حاڵەت؛ بە تێکڕا؛ ساڵانە (116) حاڵەت، مانگانە (10) حاڵەت و هەموو سێ رۆژ جارێک پیاوێک ڕێگەی پێدراوە ژنی دووەم بهێنێت. بەرزترین حاڵەتی ڕێگەدان بە هێنانی ژنی دووەم لە ساڵی (2010) تۆمارکراوە کە (297) حاڵەت و کەمترینیشی لە ساڵی (2017) بووە کە (41) حاڵەتی تێدا تۆمار کراوە. بڕوانە (خشتەی ژمارە (1) و چارتی ژمارە (4))   داتاو ئامارەکانی هاوسەرگیری و هەڵوەشانەوەی خێزان لەسەر پارێزگاکانی هەرێم 2009 – 2022 1.    هاوسەرگیری (مارەبڕین)؛ بەپێی داتاکان لە ماوەی (14) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر (229 هەزار و 198) حاڵەتی مارەبڕین و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و (201 هەزار و 494) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (154 هەزار و 990) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (33 هەزار و 113) حاڵەتی مارەبڕین تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8)) 2.    جیابوونەوە؛ بەپێی داتاکان لە ماوەی ساڵانی (2009 - 2022) پارێزگای هەولێربەرزترین رێژەی تەڵاقی تێدا تۆمارکراوە کە بریتی بووە لە (42 هەزار و 650) حاڵەتی تەڵاق و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت بە (40 هەزار و 424) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (16 هەزار و 532) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (5 هەزار و 306) حاڵەتی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8)). 3.    پەسەندکردنی مارەبڕینی دەرەکی؛ بەهەمان شێوەی حاڵەتەکانی پێشوو لە (14) ساڵی ڕابردوودا پارێزگای هەولێر زۆرترین حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمارکراوە کە (17 هەزار و 353) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی و پارێزگای سلێمانی لە دوای پارێزگای هەولێر دێت و بە (11 هەزار و 39) حاڵەت و پاشان پارێزگای دهۆک بە (10 هەزار و 490) حاڵەتی تۆمارکراو دێت. لە دوای ئەوانیش بەپێی ئەو داتایانەی ئەنجومەنی دادوەری هەرێم بڵاوی کردووەتەوە کە ساڵانی (2015 - 2020)ی تێدا نیە (هەزار و 297) حاڵەتی مارەبڕینی دەرەکی تێدا تۆمار کراوە. بۆ وردەکاری (بڕوانە خشتەی ژمارە (2) و چارتی ژمارە (5 - 8))          

(2) جیسۆن لیل - گۆڤاری ئایدیای دیپلۆماتیك لە بەرزی (27000) پێ  بە نزیكەی (8000) مەتر، بە كێشی (150) كیلۆگرام، لە توانایدایە بۆ ماوەی (25) كاتژمێری بەردەوام بفڕێت جیهان پێی ناوەتە ناو قۆناغی شەڕی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان (درۆنەكان). لە چوار شەڕی گەورەداـ كە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا لە نێوان دەوڵەتاندا ڕوویداوە لە هەریكە لە لیبیا، ناگۆڕنی قەرەباغ، سووریا و ئۆكرانیا، ئەم فڕۆكە بێفڕۆكەوانە چەكهەڵگرانە ڕۆڵی كاریگەر و گرنگ و یەكلاكەرەوەیان بینیوە. لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا لە میانەی مشتوومڕ و گفتوگۆ لە بارەی درۆنەكانەوە فۆكس دەخرێتە سەر بەكارهێنانیان لە دژی لایەنە كارا و كاریگەرە ناحكوومییەكان، وەكو بزووتنەوەی تاڵیبان، یان گریمانە و پێشهاتەكان سەبارەت بە ڕۆڵی پێشبینیكراوی درۆنەكان لە شەڕەكانی نێوان ئەمریكا و ڕكابەر و دژبەرەكانی، وەكو چین. ئەم مشتوومڕ و گفتوگۆیانە پاڵی بە هەندێك لە توێژەرانەوە ناوە تا بگەنە ئەو دەرەنجامەی، كە فڕۆكە درۆنەكان ئاڵۆز و لاوازن تاكو ئاستێك كە بەكارهێنانی سنووردار و بێكەڵكە لە شەڕی نێوان دەوڵەتەكان.   هەندێك لە چاودێران و لێكۆڵەرەوەكان باس لەوە دەكەن، كە ئەم فڕۆكانە پێدەچێت هۆكارێك بن بۆ بەهێزكردنی سەقامگیری و ئاسایشی نێودەوڵەتی. لە ڕاستیدا، ئەگەری هەڵكشانی ناكۆكی و ململانێكانی نێوان دەوڵەتان لەوانەیە سنووردار بێتەوە ئەگەر درۆنەكان بخرێنە خوارەوە، لە بری ئەوەی مرۆڤ بەرەو ئامانجەكانیان ئاراستەیان بكات. بەڵام بەڵگە بەردەستەكان ئاماژە بۆ ئاراستەیەكی تر دەكەن، كە زیاتر جێگای نیگەرانییە. بۆیە فڕۆكە بێفڕۆكەوانە هەرزان و كەم زیانەكان، تایبەتمەندی ڕاستەقینە بۆ ئەو سوپایانە بەرجەستە دەكەن، كە شانبەشانی زرێپۆش و بۆمبهاوێژەكان بەكارییان دەهێنن. لە دوای بەرپابوونی ئەو چوار شەڕ و ململانێیەی ئەمدواییەی جیهان، كە درۆنەكانی تیادا بەكارهێنرا، دەركەوت كە درۆنەكان توانای پێكانی ئامێرە سەربازییە ئاساییەكانیان بەو شێوەیەش دەتوانێت سەركەوتنی سەربازی بەدەست بێنێت و ڕۆڵیش دەگێڕن لە درووستكردنەوەی هاوسەنگی جوگرافیای سیاسی. لە كاتێكدا كە درۆنەكان بوونەتە بەشێك لە كەشتیگەلی ئاسمانی بەشێكی بەرچاو لە وڵاتانی جیهان، چونكە لە ساڵی (2015)وە تاكو ئەمڕۆ، چەندین لایەن و كاراكتەری جیهانی نوێ خۆیان ئامادە دەكەن بۆ قۆستنەوەی ئەو هەلەی كە ئەم فڕۆكانە بۆیان دەستەبەر دەكەن بە مەبەستی دەستگرتن بە سەر خاكی ئەوانیتر، یان هەڵگیرساندنی بڵێسەی چەند ناكۆكییەك، كە لە ڕابردوودا مابوونەوە و سڕ كرابوون "واتا ململانێیەك كە ئاگری شەڕەكەی وەستێنراوە، بەڵام بەبێ گەیشتن بە ئاشتی ماوەتەوە"، كەواتا حكوومەتەكان و لێكۆڵەرەوەكان پێویستیان بە دووبارە بیركردنەوەیە لەو ڕۆڵەی، كە ئەم چەكە نوێیە دەیگێڕێت لە ڕووی زیادكردنی مەترسییەكانی هەڵكشانی تووندوتیژی لە نێوان دەوڵەتاندا. كەشتیگەلێك دەكرێت خۆیانی لێ دەرباز بكەن: زاناكان ماوەیەكی زۆر پێیان وابوو، كە چەكە هێرشبەرەكان ئاشتی و سەقامگیری تێكدەدات، لەبەر ئەوەی كە تێچوونی هێرش و پەلاماردانەكان كەمدەكاتەوە، لە كاتێكدا كە مەترسی ئەمنی لە نێوان ئامانجە پێشبینیكراوەكانی درووست دەكات. لە ڕاستیدا، فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان ئەم بیرۆكەیە دەخەنە مەودایەكی دوورترەوە. ئەو ئامێر و فڕۆكانەی ئاراستە دەكرێن و كارپێكردنیان خۆییە تێچوونیان زۆر كەمترە لەو فڕۆكانەی لە لایەن فڕۆكەوانێكەوە ئاراستە دەكرێت، بەڵكو دەشكرێت سوپاكان بۆ كاری پڕ مەترسی ئاراستەیان بكەن بەبێ هیچ ترسێك لە لەدەستدانی مرۆڤ. سەرەڕای ئەمەش، لەبەر ئەوەی كە نرخی درۆنەكان هەرزانە و وڵاتان دەتوانن بە ئاسانی ژمارەیەكی زۆرییان لێ بكڕن، بە جۆرێك كە بەسە بۆ گەمارۆدان و تەنگەتاوكردنی بەرگرییەكانی دوژمن بە خێرایی. لەم چەند شەڕەی دواییدا سوپاكانی دەوڵەتان دەیان و سەدان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانیان بەكار هێناوە، پێشبینیش دەكرێت لە ململانێكان و شەڕەكانی ئایندەدا بە هەزارانی تریان لێ بڵاوبێتەوە، ئەگەر نەڵێین دەیان هەزار، ئەوەش لە پێناە لەناوبردنی و تێكشكاندنی هێزە ئۆپۆزسیۆنەكان یان لاوازكردنیان پێش ئەوەی بكەونە خۆیان و توانای وەڵامدانەوەیان هەبێت. بەمجۆرە درۆنە چەكدار و هەرزانەكان لە نرخدا وایكردووە دەوڵەتەكان نەتوانن دەستبەرداریان ببن، بەڵكو زیاتر گەشە و بەردەوامیان پێدەدەن. لە ڕاستیدا، بە هۆی هەرزانی نرخ و كەمی تێچوونیانەوە سوپا شەڕكەرەكان توانای لەدەستدانی ژمارەیەكی زۆری ئەم فڕۆكانەیان هەیە، مادام هێندەی ترییان لێ دەمێنێتەوە تاكو بەشی لەناوبردن و وێرانكردنی ئامانجە دەستنیشانكراوەكان بكات. تەنانەت ئەگەر هەموو فڕۆكەیەكی بێفڕۆكەوان لە سەر ئاستی "تاك" ڕووبەڕووی مەترسییەكانیش بێتەوە، بەڵام درووستكردن و بڵاوكرانەوەیان بە شێوەیەكی بەرفراوان ئارامی و ئاسایشیان بۆ دابین دەكات. دەشكرێت هێرشی بە كۆمەڵی درۆنەكان بەهێزترین یەكەكانی بەرگری لەناو ببات. چاودێران بە خێرایی تەماشای ئەم تاكتیكە تازەیان كرد لە شەڕی ناگۆرنی قەرەباغ، كە تیایدا ئازەربایجان فڕۆكە دووانە باڵی هاوسەنگی بەكارهێنا، كە لە دەیەی چلەكانی سەدەی ڕبردووەوە ئامادە كراوە بۆ ئەوەی لە دوورەوە كار بكات و كۆنترۆڵ بكرێت. ئەو فڕۆكانە بەكارهێنەرانی ئامێری ڕاداری ئەرمەنییەكانیان ناچار كرد تاكو سیستمەكانیان كار پێبكەن، بەم شێوەیەش شوێن و پێگەكانیان ئاشكرا كرا و فڕۆكەوانە ئازەرییەكان توانیان لە مەودایەكی دوورەوە بە فڕۆكەی (هاروپ)ی ئیسرائیلی لەناویان ببەن. ڕاستە كە ئازەربایجان لە كۆتاییدا (11) فڕۆكەی لە جۆری (AN2)ی لەدەستدا، بەڵام ستراتیژەكەیان یارمەتیدان لە درووستكردنی كەلێن و لاوازی لە هێڵەكانی بەرگری ئاسمانی ئەرمینیا. حكوومەتەكان پێویستی زۆرییان بە دووبارە بیركردنەوەیە لەو ڕۆڵەی، كە درۆنەكان دەیگێڕن لە ڕوو زیادكردنی كێرڤی تووندوتیژی لە نێوان دەوڵەتان. بەڵگەكانی تایبەت بە شەڕو پێكدادانەكانی ئەمدواییەی جیهان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، كە فڕۆكە بێفڕۆكەوانە سەرەتاییە چەكهەڵگرەكان پێدەچێت لە ڕاستیدا زیاتر بەردەوام بێت لەوەی لە سەرەتادا لێی پێشبینی دەكرا. سیستمەكانی بەرگری ئاسمانی پێشكەوتووی ڕووسیا وەك سیستمی (S-300) و (پانتسیر)ی كورتمەودا، سەلماندی كە تاكو ئاستێكی پێشبینی نەكراو لە لیبیا و ناگۆرنی قەرەباغ و سووریا لاواز بووە. لە هەر یەكێك لەم دۆخانەدا، فڕۆكە درۆنەكان توانیویان لە ڕادار و بەكارهێنانی كەلێن و بۆشایی ڕووماڵكردن بەپێی سیستمی كۆن خۆیان دەرباز بكەن، كە دامەزراوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ فڕۆكەی ئەزموونیی قەبارە گەورەتردا. ئەم فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە ژمارەیەكی زۆر لە فڕۆكەكانی (پانتسیر)ی ڕووسیایان لە لیبیا و سووریا تێكشكاند و لە شەڕی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیاش توانیان بە سەر سیستمی بەرگری ئاسمانی مۆدیل كۆندا زاڵبن. سەبارەت بەو دەوڵەتانەی، كە هەوڵی شكاندنی ئەو چەقبەستووییە جیۆسیاسیە دەدەن، كە درێژەی خایاند، دەبینین كە دەركەوتنی درۆنەكان لە جیهاندا بە شێوەیەكی ڕێژەیی نرخیان هەرزانە و دەتوانرێت بە ئاسانی خۆیان لێ ڕزگار بكرێت، هەروەها دەرفەتی باش بۆ بەكارهێنەرانی دەستەبەر دەكەن، لە لایەكی تریشەوە ئەم فڕۆكانە یارمەتی دەوڵەتان دەدەن بۆ دەستبەسەردانگرتنی خاكی بەرامبەرەكان بەوپەڕی خێرایی، سەرەڕای زاڵبوون بە سەر نەیارەكانیان لە ماوەیەكی زۆر كورتدا و توانایان هەیە لە داهاتوودا زیانی گەورەتر بە دژبەرەكانیان بگەیەنن. درۆنەكان.. بگۆڕی یاساكانی یاریەكە: لە هەلومەرجی ئێستای جیهاندا، درۆنەكان زیاتر سەنجڕكێش بوون لەبەر ئەوەی كە لە گۆڕینی هاوكێشەكانی گۆڕەپانی شەڕدا سەركەوتوو بوون. بۆ نموونە توركیا بە مەبەستی درووستكردنی كاریگەری تایبەتی درۆنەكان بەكاردەهێنێت، بە تایبەتی دوای ئەوەی كە هێرشێكی ئاسمانی فڕۆكەكانی سووریا لە شوباتی (2022)دا كوژرانی (36) سەربازی توركی لێكەوتەوە، كە لە نزیك پارێزگای ئیدلب لە باكووری سووریا كارییان دەكرد.     حكوومەتی ئەنقەرە بە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە جۆری (TB2) وەڵامی دایەوە بۆ لەناوبردن و تێكشكاندنی دەیان تانك و سیستمی بەرگری ئاسمانی و زرێپۆشی سووریا، كە لە ئەنجامدا كوژرانی سەدان سەربازی سووری لێكەوتەوە. بە لەجیاتی سووریای بێچارە، ڕووسیا داوای ئاگربەستی لەگەڵ توركیا كرد. ڕۆڵی فڕۆكەكانی (TB2)ی توركیا یەكلاكەرەو بوو لە شكاندنی ئەو چەقبەستووییە سەربازیەی لە كاتی پرۆسەی گەردەلوولی ئاشتیدا لیبیای گرتەوە. ڕۆڵی هاوبەشی درۆنەكان لە جۆری (TB2) و هێزە زەمینییەكان بریتی بوو لە "كۆكردنەوەی كێشی دوو هێز"، كە لە ئەنجامدا سوپای نیشتیمانی لیبیای كردە دەرەوەی تەرابلوسی پایتەخت و مۆڵگەكەیان لە ناوچەی تەرهوونە.   توركیا لە ئێستادا بە شەشەم دەوڵەتی بەرهەمهێن و گەشەپێدەر و هەناردەكاری فڕۆكەی بێفڕۆكەوان (درۆن) دادەنرێت، ئەوەش لە دوای ویلایەتە یەكگرتوەكان و ئیسرائیل و چین و پاكستان و ئێران. قۆناغی یەكەمین شێوازی سەرەتایی پەرەپێدان و درووستكردنی مۆدێلی فڕۆكەی  (بەیرەقدار TB2)ی توركی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (2007)، دواتر لە حوزەیرانی ساڵی (2009)دا ئەم فڕۆكە نوێیە یەكەمین گەشتی ئاسمانی خۆی بە سەركەوتوویی ئەنجامدا، دوای ئەوەی كۆمپانیای توركیا بۆ پیشەسازی بەرگری بە ناوی (بیكار) ڕێككەوتنێكی واژۆ كرد بۆ پەرەپێدانی قۆناغی دووەمی بەرهەنهێنانی (بەیرەقدار TB2) لە كانوونی یەكەمی ساڵی (2011). ڕاستەوخۆ لە دوای دەستپێكردنی قۆناغی دووەم لە كانوونی دووەمی (2012) و ئەنجامدانی یەكەمین تاقیكردنەوە لە تشرینی دووەمی ساڵی (2014)، یەكەم گرووپی (6) فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی بەیرەقدار درایە فەرماندەیی هێزی زەمینی توركیا، بە دوای ئەم هەنگاوەدا (6) فڕۆكەی تر لە حوزەیرانی ساڵی (2015)دا درا بە هێزی زەمینی توركیا و بە شێوەیەكی فەڕمی ئەم فڕۆكانە لەو كاتەوە پێشكەشی هێزەكانی سوپای توركیا كران. سیستمی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی (بەیرەقدار TB2)ی توركی لە (6) گالیسكەی ئاسمانی  و دوو وێستگەی زەمینی بۆ كۆنترۆڵكردن و (3) وێستگەی وەرگرتنی داتا و زانیارییەكانی سەر زەوی و دوو وێستگەی چاودێری ڤیدیۆیی پێكهاتووە، سەرەڕای چەند ئامێر و كەلوپەلی پشتیوانی سەرزەمین. توركیا بەردەوامە لە سەر پەرەپێدانی ئەم جۆرە لە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان لە ڕێگای بەرزكردنەوەی ئاستی كاركردنی سیستمی كامێرا، كە لە سەری دانراوە. لە ئێستادا توركیا پلان بۆ ئەوە دادەڕێژێت كە ژمارەی درۆنی (بەیرەقدار TB2) لە ناو سوپا و هێزەكانی ئاسایش لە قۆناغی داهاتوودا بگەیەنێتی (120) فڕۆكە.   سەردەمی زێڕینی درۆنەكان (1)

شیكاری: درەو لە دوای وڵاتی سعودییەوە عێراق گەورەترین خەرجی هەیە بەراورد بە وڵاتانی نەوتی ناوچەکە، تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراویش عێراق لە دوای هەریەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت. لە کورتهێنانیشدا لە پێش هەموانەوەیە. ئەو داهاتەی لە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023)ی عێراقدا خەمڵێندراوە بە زیاتر لە (103 ملیار و 502 ملیۆن) دۆلار، زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاساو پرۆژە یاساکانی وڵاتانی (مسر، ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە خەمڵێندراوە. هاوکات خەرجییەکانیشی زیاتر لە (153 ملیار و) دۆلارە، ئەم بڕەش زیاترە لە خەرجی هەریەک لە وڵاتانی (کوەیت، قەتەر و بەحرەین) پێکەوە. ئەو کورتهێنانەشی لە یاساکەدا هاتووەو بە زۆرتر لە (49 ملیار و 505 ملیۆن) دۆلار دەخەمڵێنرێت، زیاترە لە خەرجییەکانی وڵاتانی (ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە. قەبارەی بودجەی بەشێک لە وڵاتانی نەوتی بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە یاساو پرۆژە یاساکانی بودجەی هەر یەک لە وڵاتانی (سعودییە، عێراق، ئێران، مسر، کوەیت، قەتەر، ئیمارات و بەحرەین) بۆ ساڵی (2023)، لە دوای وڵاتی سعودییەوە عێراق گەورەترین خەرجی هەیە بەراورد بەو وڵاتانەی دیکە، تایبەت بە داهاتی خەمڵێندراویش عێراق لە دوای هەریەک لە سعودییەو ئێرانەوە دێت. بە مانایەکی دیکە ئەو داهاتەی لە یاسای بودجەی (2023)ی عێراقدا خەمڵێندراوە زیاترە لەو داهاتەی کە لە یاساو پرۆژە یاساکانی وڵاتانی (مسر، ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە خەمڵێندراوە. هاوکات خەرجییەکانیشی زیاتر لە خەرجی هەریەک لە وڵاتانی (کوەیت، قەتەر و بەحرەین)ە پێکەوە. ئەو کورتهێنانەشی لە یاساکەدا هاتووە زیاترە لە خەرجییەکانی وڵاتانی (ئیمارات و بەحرەین) پێکەوە. لێرەدا داهات و خەرجی هەریەک لەو وڵاتانە بۆ ساڵی (2023) کە لە یاساو پرۆژە یاساکانیاندا هاتووە، روندەکەینەوە.   یەکەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی سعودییە بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە داتاکان، بودجەی گشتی سعودییە بۆ ساڵی (2023) لەرووی (خەرجی و داهات)یشەوە یەکێکە لە بودجە زەبەلاحەکانی وڵاتانی ناوچەکە، بە جۆرێک داهاتی ئەو وڵاتە بە (ترلیۆنێک و 123 ملیار) ریالی سعودی خەمڵێندراوە، کە بەرامبەرە بە (298 ملیارو 718 ملیۆن) دۆلار. خەرجییەکانیشی بە (ترلیۆنێک و 114 ملیار) ریالی سعودی خەمڵێندراوە، کە بەرامبەرە بە زیاتر لە (296 ملیار و 324 ملیۆن) دۆلار. بەم پێیەش بڕی (9 ملیار) ریاڵ سەررێژی دەبێت، کە هاوتایە بە (2 ملیار و 394 ملیۆن) دۆلار. دووەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە دواین دەقی پرۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی (2023)، داهاتی گشتی عێراق بە (134 ترلیۆن و 552 ملیار و 919 ملیۆن و 63 هەزار) دیناری عێراق خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (103 ملیار و 502 ملیۆن و 245 هەزار و 433) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییەو ئێرانەوە بە گەورەترین داهاتی خەمڵێندراو لە قەڵەم دەدرێت. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی عێراقیشە لە دوای سعودییەوە بە گەورەترین خەرجی دێت کە بە (198 ترلیۆن و 910 ملیار و 343 ملیۆن و 590 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (153 ملیار و 7 ملیۆن و 956 هەزار و 608) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی عێراق دەگاتە (64 ترلیۆن و 357 ملیار و 424 ملیۆن و 527 هەزار) دینار، کە هاوتایە بە (49 ملیار و 505 ملیۆن و 711 هەزار و 175) دۆلاری ئەمریکی و ئەم کورتهێنانەش گەورەترین کورتهێنانە بەراورد بە کورتهێنانی بودجەی گشتی وڵاتانی نەوتی ناوچەکە. سێیەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی ئێران بۆ ساڵی 2023  پاڵپشت بە "پڕۆژە یاسای بودجەی 1402ی هەموو وڵات"ی ئێران کە بە مانگی ئازاری 2023 دەستپێدەکات و بە ئازاری 2024 کۆتایی دێت و لە خشتەی ژمارە (1)ی پرۆژەکەدا هاتووە؛ داهاتی گشتی ئێران بە (51 کوادریلیۆن و 90 ترلیۆن و 83 ملیار و 711 ملیۆن) ریاڵی ئێرانی خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (122 ملیار و 616 ملیۆن و 200 هەزار و 906) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییەوە بە گەورەترین داهاتی خەمڵێندراو لە قەڵەم دەدرێت. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی ئەو وڵاتەیە لە دوای سعودییەو عێراقەوە دێت کە بە هەمان بڕی داهات خەرجییەکانیش خەمڵێندراوە، بۆیە پرۆژە یاساکە بە جۆرێک داڕێژراوە کە هیچ کورتهێنانێک رووینەداوە یان روونادات. چوارەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی مسر بۆ ساڵی 2023 ئەگەر چی هیچ یاساو پرۆژە یاسایەکی بودجەی وڵاتی مسر بۆ ساڵی (2023) بەردەست نیە، بەڵام بەپێی لێدوانی وەزیری دارایی مسر، پێشبینی کردووە کە پرۆژە یاسای (2023 - 2024) کە لە مانگی تەموزی ئەمساڵ دەچێتە پەرلەمانی ئەو وڵاتە، داهاتی گشتی وڵات بریتی دەبێت لە (2 ترلیۆن و 100 ملیار) جونیەی مسری کە هاوتایە بە (68 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، بەم پێیەش داهاتی گشتی ئەو وڵاتە دوای داهاتی گشتی هەریەک لە وڵاتانی (سعودییە، ئێران و عێراق)ەوە دێت. هەر تایبەت بە خەرجییەکانی ئەو وڵاتە بەپێی لێدوانی وەزیری دارایی مسر بریتی دەبێت لە (3 ترلیۆن) جونیەی مسری کە بەرامبەرە بە زیاتر لە (97 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی. بەم پێیەش کورتهێنانی گەورە لە بودجەی گشتی ئەو وڵاتە روودەدات، کە بریتی دەبێت لە (900 ملیار) جونیە و هاوتایە بە (29 ملیار و 200 ملیۆن) دۆلاری ئەمریکی، ئەم بڕەش هێشتا کەمترە لە دوو لەسەر سێی ئەو کورتهێنانەی لە بودجەی گشتی عێراقدا روودەدات. پێنجەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی کوەیت بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە زانیارییەکانی وەزارەتی دارایی کوەیت، تایبەت بە پرۆژە یاسای بودجەی ساڵی (2023 - 2024)، داهاتی گشتی کوەیت بە (19 ملیار و 452 ملیۆن و 500 هەزار) دیناری کوەیتی خەمڵێندراوە، کە هاوتایە بە (63 ملیار و 415 ملیۆن و 150 هەزار) دۆلاری ئەمریکی، ئەم داهاتەش لە دوای سعودییە، ئێران، عێراق و مسرەوە دێت لە رووی گەورەیی داهاتی خەمڵێندراوەوە. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (کوەیت)ە بە (26 ملیار و 287 ملیۆن و 500 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (85 ملیار و 667 ملیۆن و 910 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی کوەیت دەگاتە (6 ملیار و 826 ملیۆن) دینار، کە هاوتایە بە (22 ملیار و 252 ملیۆن و 760 هەزار) دۆلاری ئەمریکی.   شەشەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی قەتەر بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە یاسای ژمارە (10)ی یاسای بودجەی گشتی دەوڵەت بۆ ساڵی دارایی (2023)، داهاتی گشتی قەتەر بە (228 ملیار) ریاڵی قەتەری خەمڵێندراوە کە هاوتایە بە (62 ملیار و 631 ملیۆن و 600 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (قەتەر)ە بە (199 ملیار) ریاڵ خەمڵیندراوە، کە بەرامبەرە بە (54 ملیار و 665 ملیۆن و 300 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی سەرڕێژی بودجەی گشتی قەتەر دەگاتە (29 ملیار) ریاڵ، کە هاوتایە بە (7 ملیار و 966 ملیۆن و 300 هەزار) دۆلاری ئەمریکی. کە نزیکە لە داهاتی خەمڵێندراوی وڵاتێکی وەک بەحرەین و گەورەترین سەرڕێژەی داهاتە لەنێوە وڵاتە نەوتییەکانی ناوچەکە. حەوتەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی ئیماراتی عەرەبی بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە داتاکانی وەزارەتی دارایی ئیماراتی عەرەبی تایبەت بە بودجەی ساڵانی (2023 - 2026)، تەنها بۆ ساڵی (2023) داهاتی گشتی ئیمارات بە (63 ملیار و 613 ملیۆن) درهەمی ئیماراتی خەمڵێندراوە کە بەرامبەرە بە (17 ملیار و 321 ملیۆن و 819 هەزار و 900) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی ئیماراتی عەرەبییە بە (63 ملیار و 66 ملیۆن) درهەم خەمڵیندراوە، کە دەکاتە (17 ملیار و 172 ملیۆن و 871 هەزار و 800) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی سەرڕێژی بودجەی گشتی ئیمارات دەگاتە (547 ملیۆن) درهەم، کە هاوتایە بە (148 ملیۆن و 948 هەزار و 100) دۆلاری ئەمریکی. هەشتەم؛ قەبارەی بودجەی گشتی بەحرەین بۆ ساڵی 2023 پاڵپشت بە دەقی پرۆژە بودجەی بەحرەین بۆ ساڵانی (2023 - 2024) بەپێی مادەکانی (1، 2 و 3) داهاتی گشتی بەحرەین بە (3 ملیار و 103 ملیۆن و 386 هەزار) دیناری بەحرەینی خەمڵێندراوە کە بەرامبەرە بە (8 ملیار و 241 ملیۆن و 351 هەزار و 862) دۆلاری ئەمریکی. هەرچی خەرجی خەمڵێندراوی (بەحرەین)ە بە (3 ملیار و 596 ملیۆن و 965 هەزار) دینار خەمڵیندراوە، کە دەکاتە (9 ملیار و 552 ملیۆن و 100 هەزار و 254) دۆلاری ئەمریکی. بەو پێیەش قەبارەی کورتهێنانی بودجەی گشتی بەحرەین دەگاتە (493 ملیۆن و 579 هەزار) دینار، کە هاوتایە بە (ملیارێک و 310 ملیۆن و 748 هەزار و 392) دۆلاری ئەمریکی. بۆ بەرچاو ڕوونی بڕوانە خشتەو چارتی هاوپێچ سەرچاوەکان 1.    اليوم.. السعودية تعلن الميزانية العامة للعام 2023، الإيرادات والمصروفات الفعلية للميزانية السعودية (2000 – 2023)، 2022/12/07؛ https://www.argaam.com/ar/article/articledetail/id/1607480 2.    دەقی رەشنوسی بودجەی گشتی عێراق، 2023-06-09؛ https://www.awene.com/detail?article=88564 3.    لایحه بودجه ۱۴۰۲ کل کشور+ پیوست ها؛ https://shenasname.ir/wp-content/uploads/2023/01/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%A7%D8%AD%D8%AF%D9%87%D9%88%D8%AC%D8%AF%D8%A7%D9%88%D9%84%D9%83%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%84%D8%A7%D9%8A%D8%AD%D9%871402.pdf 4.    مصر تتوقع 97 مليار دولار نفقات لموازنة العام المالي المقبل، 09/05/2023؛ https://www.aljazeera.net/ebusiness/2023/5/9/%D9%85%D8%B5%D8%B1-%D8%AA%D8%AA%D9%88%D9%82%D8%B9-97-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%86%D9%81%D9%82%D8%A7%D8%AA-%D9%84%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9 5.    63.5  مليار دولار إيرادات موازنة الكويت في 2023-2024، 31/01/2023؛ https://www.skynewsarabia.com/business/1592932-635-%D9%85%D9%84%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D9%95%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%88%D8%A7%D8%B2%D9%86%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%8A%D8%AA-2023-2024 6.    الجريدة الرسمية لدولة قطر، العدد ١، ١٩يناير ٢٠٢٣، قانون رقم (10) لسنة 2022 باعتماد الموازنة العامة للدولة للسنة المالية 2023؛ https://www.almeezan.qa/PDF/2023/1.pdf 7.    الإمارات العربية المتحدة، وزارة المالية، دولة الإمارات تعتمد الميزانية العامة للاتحاد 2023-2026 بإجمالي مصروفات تقديرية 252.3 مليار درهم، 10 أكتوبر 2022؛ https://mof.gov.ae/%D8%AF%D9%88%D9%84%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A5%D9%85%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D8%AA-%D8%AA%D8%B9%D8%AA%D9%85%D8%AF-%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%8A%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%A7%D9%85%D8%A9-2/ 8.    نص مشروع ميزانية الدولة البحرین للسنتين الماليتين 2023-2024، 02/04/2023؛ https://www.akhbar-alkhaleej.com/news/article/1327522  

ئامادەكردنی: جیهانگیر سدیق گوڵپی پێش ئه‌وه‌ی ده‌قی په‌سه‌ندكراوی یاسای بودجه‌مان به‌رچاو بكه‌وێت بۆچونه‌كان وابوون كه‌ سه‌ره‌ڕای ته‌ڵه‌و كه‌موكوڕیه‌ زۆره‌كان سه‌باره‌ت به‌ پشكی هه‌رێم به‌ڵام هێشتا ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ زیاتر بێت كه‌ بتوانرێت سودێكی ڕێژه‌یی له‌بودجه‌كه‌ وه‌ربگرێت به‌تایبه‌تیش كه‌ وا ده‌رده‌كه‌وت زۆربه‌ی ده‌سكارییه‌كانی لیژنه‌ی دارایی چاككرابن. به‌ڵام پاش ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ ده‌قی په‌سه‌ندكراوی یاسای بودجه‌كه‌م خوێنده‌وه‌، ناتوانم چاوم له‌دیوه‌ مه‌ترسیداره‌كه‌ی دابخه‌م و پێشموایه‌ كه‌ ئه‌م یاسایه‌ چه‌قۆیه‌كه‌ بۆ له‌تكردنی هه‌رێم و كۆتایهێنان به‌قه‌واره‌ی هه‌رێم، هه‌موو رێكاره‌كانیش بۆ ئاسانكاری و جێبه‌جێكردنی ئه‌وه‌ له‌ یاساكه‌دا چه‌سپێنراون. له‌ یاساكه‌دا هه‌موو پاساو و ڕێكاره‌كانی گازنده‌كردنی پارێزگای سلێمانی و ده‌ستێوه‌ردانی ڕاسته‌وخۆی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق و مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان له‌ ناواخن و بڕگه‌كانی بودجه‌كه‌دا ئاماده‌كراون، به‌هه‌مان شێوه‌ چه‌ند خاڵ و بڕگه‌یه‌كیش دانراون بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیا نه‌وتییه‌كان له‌ هه‌رێم ناچار بكه‌ن تاكو كۆی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم به‌ هه‌مو قۆناغه‌كانیه‌وه‌ بكه‌وێته‌ ژێر ده‌ستی به‌غدا. ئه‌گه‌ر ناكۆكیه‌ ناوخۆییه‌كان وه‌لا نه‌نرێن و هه‌وڵه‌كان یه‌كنه‌خرێن، ئه‌و پلانه‌ی بۆ هه‌رێم دانراوه‌ مه‌ترسییه‌كه‌ی زۆر گه‌وره‌یه‌ له‌سه‌ر قه‌واره‌ی هه‌رێم به‌گشتی و له‌سه‌ر هه‌موو پارزگاكانی و هه‌موو هاوڵاتیه‌كانیشی، ئه‌وه‌یش  له‌ دواڕۆژیكی نزیكدا ده‌رده‌كه‌وێت. بڕگه‌و ته‌ڵه‌ی زۆر له‌یاساكه‌دا هه‌ن كه‌ عێراق بتوانێت به‌كاریان بهێنێت بۆ گوشار دروستكردن و نه‌ناردنی شایسته‌ی هه‌رێم به‌ئه‌ندازه‌ی پێویست، به‌ڵام مه‌ترسیدارترینیان دوو خاڵن، ‌یه‌كه‌میان خاڵی هه‌شته‌می ماده‌ی 13یه‌ تایبه‌ت به‌ جیاكردنه‌وه‌ی ته‌مویلی پارێزگاكان‌، دووه‌میش بڕگه‌كانی (ب و ج)ی خاڵی دووه‌می ماده‌ی 12یه‌ كه‌ تایبه‌ته‌ به‌ ڕاده‌ستكردنی نه‌وتی هه‌رێم و خه‌رجكردنی تێچووه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ بابه‌‌تی حسابكردنی ته‌رخانكراو بۆ تێچووی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم. یه‌كه‌م/ سه‌باره‌ت به‌دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم دوو خاڵی جێی سه‌رنج له‌یاساكه‌دا هه‌ن: 1- به‌پێی بڕگه‌ی (ب) له‌ خاڵی یه‌كه‌م له‌ ماده‌ی 12/ ئه‌گه‌ر هه‌نارده‌كركردنی نه‌وتی هه‌رێم ده‌ست پێنه‌كاته‌وه‌، ئه‌وا ده‌بێ حكومه‌تی هه‌رێم نه‌وته‌كه‌ی ڕاده‌ستی وه‌زاره‌تی نه‌وتی به‌غدا بكات بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆیی، لێره‌دا كێشه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ نرخی نه‌وت بۆ به‌كارهێنانی ناوخۆیی كه‌متره‌و له‌ عێراقدا به‌نرخی پاڵپشتیكراو ده‌درێته‌ پاڵاوگه‌كان، له‌م كاته‌یشدا كۆمپانیاكانی نه‌وت له‌ هه‌رێم گرفتیان بۆ دروست ده‌بێت، چونكه‌ خه‌سڵه‌تی گرێبه‌سته‌كانی هه‌رێم به‌وجۆره‌یه‌ كه‌ دابه‌شكاریی تێچوو و قازاجی هه‌ردوولا له‌سه‌ر بنه‌مای داهاته‌كه‌یه‌ كه‌ ئه‌ویش په‌یوه‌سته‌ به‌نرخه‌وه‌. ئه‌م گوشاره‌ له‌سه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیاكان بۆئه‌وه‌یه‌ كه‌ كۆمپانیاكان نه‌توانن به‌رده‌وام بن له‌به‌رهه‌مهێنان تاكو ناچاربن گرێبه‌ست له‌گه‌ڵ به‌غدا بكه‌ن، حكومه‌تی هه‌رێمیش ناچاربێت به‌ڕێوه‌بردنی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌قۆناغه‌كانی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌یشدا ڕاده‌ستی به‌غدا بكات، لێره‌وه‌ یه‌كێك له‌ بۆچونه‌كان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هۆكاری دووباره‌ی ده‌سپێنه‌كردنه‌وه‌ی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌ ڕێگه‌ی توركیاوه‌ ویستی به‌غدای له‌سه‌ر بێت. 2- به‌پێی بڕگه‌ی (ج) له‌هه‌مان خاڵ و هه‌مان ماده‌، تێچووی به‌رهه‌مهێنان و گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر بنه‌مای تێكڕای تێچووی به‌رمیلێك نه‌وتی ناوچه‌كانی تری عێراق ده‌درێت، له‌كاتێكدا كه‌ هه‌مووان ده‌زانن تێچووی نه‌وتی هه‌رێم زیاتره‌. به‌مجۆره‌ ئه‌و ته‌رخانكراوانه‌ی كه‌ دانراون بۆ تێچووی نه‌وتی هه‌رێم به‌شی نیوه‌ی تێچووه‌كه‌ی ده‌كه‌ن، له‌م كاته‌دا هه‌رێم یان ده‌بێت له‌ ته‌رخانكراوه‌كانی تر ئه‌و كورتهێنانه‌ پڕبكاته‌وه‌ یان تێچووی نه‌وت و شایسته‌ی كۆمپانیاكان وه‌ك پێویست نه‌دات، له‌هه‌ردوو باره‌كه‌دا مه‌رامی به‌غدا جێبه‌جێ ده‌بێت، ئه‌گه‌ر له ‌ته‌رخانكراوه‌كانی تر كورتهێنانی تێچووی نه‌وت پڕبكاته‌وه‌ ئه‌وكات ته‌رخانكراوه‌كانی تری هه‌موو پارێزگاكانی هه‌رێم به‌تایبه‌تیش هی پرۆژه‌كان كه‌مده‌بنه‌وه‌، ئه‌وكات به‌رپرسانی سلێمانی گازنده‌ ده‌گه‌یه‌ننه‌ به‌غدا، به‌غدایش ده‌ست به‌جێبه‌جێكردنی پلان و ئه‌جێنداكه‌ی ده‌كات. خۆ ئه‌گه‌ر حكومه‌تی هه‌رێم شایسته‌ی كۆمپانیاكان به‌كه‌می خه‌رج بكات و هه‌ر ئه‌وه‌نده‌یان بۆ خه‌رج بكات كه‌ له‌ بودجه‌كه‌ بۆیان ته‌رخانكراوه‌، ئه‌وكات هه‌م قه‌رزار ده‌بێت و هه‌م گرفتی له‌گه‌ڵ كۆمپانیاكان بۆ دروست ده‌بێت. به‌بێ چاره‌سه‌ركردنی پرسی تێچووی كۆمپانیاكان هه‌رێم توشی گرفتی گه‌وره‌ ئه‌بێت، كه‌مكردنه‌وه‌ی تێچووی نه‌وتی كۆمپانیاكان له‌ هه‌رێم پێویستی به‌هه‌وڵی به‌غدا هه‌یه‌ به‌ڵام به‌غدا ئه‌و كاره‌ بۆ هه‌رێم ناكات. به‌غدا له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دایه‌ حكومه‌تی هه‌رێم و كۆمپانیاكان ناچار بكات تاكو دۆسه‌ی نه‌وت ڕاده‌ستی ئه‌و بكرێت. دووه‌م/ سه‌باره‌ت به‌ مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆی به‌غدا له‌گه‌ڵ پارێزگاكانی هه‌رێم به‌پێی ناوه‌ڕۆكی خاڵی هه‌شته‌می ماده‌ی (13) ئه‌گه‌ر گرفت و گازنده‌ دروستبوو له‌سه‌ر خه‌رجكردنی موچه‌و پاره‌ی پرۆژه‌كان له‌لای پارێزگاكان، ئه‌وا له‌سه‌ر سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقه‌ ڕێكاری پێویست بگرێته‌به‌ر به‌ ته‌مویلكردنیشه‌وه‌، واته‌ پشكی پارێزگاكان‌ ڕاسته‌وخۆ بدات، واته‌ مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان‌ بكات. هه‌موان ده‌زانن ئه‌گه‌ر پشكی هه‌رێم له‌به‌غداوه‌ بێت هه‌موو شتێكی دیاره‌، پێشتریش یه‌كێك له‌و پاساوانه‌ی بۆ گوشاركردن له‌ حكومه‌تی هه‌رێم به‌كارده‌هێنرا بۆ ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ به‌غدا ئه‌وه‌ بوو كه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ی له‌به‌غداوه‌ دێت دیاره‌و ناتوانرێت جیاكاری و زوڵمی تێدا بكرێت. به‌درێژایی ئه‌م بیست ساڵه‌ هه‌ر پاره‌یه‌ك له‌به‌غداوه‌ هاتبێت هیچ جیاكاری و كێشه‌یه‌ك له‌دابه‌شكردن و خه‌رجكردنی نه‌بووه‌و هیچ گازنده‌یه‌ك نه‌بووه‌‌، پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئێستا بۆچی ئه‌م هه‌مو پێداگریه‌ له‌سه‌ر ئه‌و خاڵه‌ ده‌كرێت. به‌بۆچونی من ئه‌و خاڵه‌ بۆ ئه‌وه‌ دانراوه‌ كه‌ ده‌ستی حكومه‌تی به‌غدا بكاته‌وه‌ بۆئه‌وه‌ی له‌مه‌ودوا مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان بكات و بگه‌ڕیته‌وه‌ سه‌رده‌می مه‌ركه‌زیه‌تی جاران و هه‌رێم وه‌ك قه‌واره‌ كۆتایی پێ بێت، ڕاسته‌ ئه‌مه‌ ویستی به‌غدایه‌، به‌ڵام هۆكاری چه‌سپاندنه‌كه‌ی له‌م یاسایه‌دا بۆ ناكۆكییه‌ ناوخۆییه‌كانی هه‌رێم ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. له‌ بودجه‌كه‌دا پێشوه‌خته‌ پاساوی گازنده‌كردنی پارێزگای سلێمانی ئاماده‌كراوه‌، چونكه‌ ئه‌گه‌ر به‌رپرسانی پارێزگای سلێمانی ویستی جێبه‌جیكردنی ئه‌و بڕگه‌یه‌یان هه‌بێت ئه‌وا ئه‌توانن به‌شی موچه‌و پرۆژه‌كانی سلێمانی له‌سه‌ر ئه‌و ژماره‌ گه‌ورانه حساب بكه‌ن كه‌ وه‌ك پشكی هه‌رێم دانراون به‌وپێیه‌ داواكاری پێشكه‌ش بكه‌ن، له‌كاتێكدا هه‌ر له‌ یاساكه‌دا كۆمه‌ڵێك خاڵ و بڕگه‌ دانراون بۆ ئه‌وه‌ی حكومه‌تی هه‌رێم نه‌توانێت كۆی ئه‌و به‌شه‌ی بۆی دیاریكراوه‌ خه‌رج بكات یان دابه‌شی بكات، كه‌ ئه‌وه‌یش ده‌بێته‌ پاساوی گازنده‌كردنه‌كه‌، ئه‌مه‌یش له‌به‌ر ئه‌م خاڵانه‌ی خواره‌وه‌: 1- جگه‌ له‌كورتهێنانی ته‌رخانكراوه‌كانی تێچووی نه‌وت كه‌ زیاتر له‌ (2) ترلیۆن دینار ده‌بێت، چه‌ند بڕێكی تریش له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم حسابن كه‌ كێشه‌ بۆ حكومه‌تی هه‌رێم دروستده‌كه‌ن، له‌وانه‌ بڕی (1) ترلیۆن و (428) ملیار دینار تێچووی گواستنه‌وه‌ی نه‌وتی هه‌رێم له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم حساب كراوه‌ له‌كاتێكدا كه‌ ئه‌وه‌ له‌ناو خه‌رجیه‌ سیادیه‌كانیش هاتووه‌، به‌ڵام پاشتریش وه‌ك به‌شێك له‌ ته‌رخانكراوی خه‌رجییه‌كانی وه‌به‌رهێنانی هه‌رێم حساب كراوه‌، له‌كاتێكدا حكومه‌تی هه‌رێم ناتوانێت ئه‌و پاره‌یه‌ بۆ هیچ بابه‌تێك خه‌رج بكات جگه‌ له‌كرێی گواستنه‌وه‌ی نه‌وت وه‌ ئه‌و بڕه‌ بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌یش هێشتا كه‌مه‌. 2- وه‌ك له‌ خاڵی 1 له‌سه‌ره‌وه‌ ئاماژه‌مان بۆ كرد، كورتهێنانی كۆی تێچووی نه‌وت له‌گه‌ڵ ئه‌و بڕه‌ی كه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ی نه‌وت ته‌رخانكراوه‌و دووباره‌ له‌سه‌ر پشكی هه‌رێم حسابكراوه‌ ده‌گه‌نه‌ زیاتر له‌ (3) ترلیۆن (428) ملیار دینار، پاش ئه‌وه‌ نزیكه‌ی (1) ترلیۆن دیناریش له‌ساڵه‌كه‌دا له‌ پشكی هه‌رێم ده‌بڕدرێت بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌كانی بانكه‌كان، به‌مجۆره‌ نزیكه‌ی (4) ترلیۆن و (428) ملیار دینار له‌و بودجه‌یه‌ی كه‌ به‌ژماره‌ وه‌ك پشكی هه‌رێم حسابكراوه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ناتوانێت خه‌رجی بكات یان دابه‌شی بكات، لێره‌وه‌ مه‌ترسیه‌كه‌ ده‌ستپێده‌كات. ئه‌گه‌ر لایه‌نه ‌سیاسییه‌كانی هه‌رێم نه‌گه‌نه‌ تێگه‌یشتنێكی هاوبه‌ش و دروست، ئه‌وا یه‌كسه‌ر به‌رپرسانی پارێزگای سلێمانی له‌لای به‌غدا گازنده‌ ده‌كه‌ن و به‌غدا ده‌ست به‌جێبه‌جێكردنی پلانه‌كه‌ی ده‌كات. بۆ ڕونكردنه‌وه‌ی زیاتر له‌خواره‌وه‌ ژماره‌كان به‌مجۆره‌ ده‌خه‌مه‌ڕوو:         16.609  ترلیۆن دینار كۆی پشكی هه‌رێم له‌ناو یاسای بودجه‌      + 0.228  ته‌رخانكراو بۆ پێشمه‌رگه‌      -  1.428 تێچووی گواستنه‌وه‌ی نه‌و‌ت كه‌ به‌هه‌ڵه‌ خراوه‌ته‌ سه‌ر پشكی هه‌رێم      -   2.000  بۆ پڕكردنه‌وه‌ی كورتهێنانی تێچووه‌كانی نه‌وت      -   1.000 بۆ دانه‌وه‌ی قه‌رزی بانكی بازرگانی عێراقی =   12.409  پوخته‌ی ئه‌و پاره‌یه‌ی كه‌ حكومه‌تی هه‌رێم ئه‌توانێت خه‌رجی بكات و دابه‌شی بكات له‌كۆی ئه‌و پشكه‌ی كه‌ له‌بودجه‌ی عێراق بۆی دانراوه‌. (هه‌رچه‌نده‌ پاره‌ی پترۆدۆلار له‌ بودجه‌كه‌ بۆ هه‌رێم به‌جیا دیاری نه‌كراوه‌ به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌غدا ویستی هه‌بێت ئه‌وا بڕێكی تریش بۆ پشكی هه‌ریم زیاد ئه‌بێت). به‌مجۆره‌ حكومه‌تی هه‌رێم له‌بڕی زیاتر له‌ 16 ترلیۆن دینار ته‌نها ده‌توانێت ده‌وروبه‌ری 12 ترلیۆن دینار خه‌رج بكات یان دابه‌ش بكات، به‌مه‌ش به‌شی پارێزگاكان به‌تایبه‌تیش له‌ پاره‌ی پرۆژه‌كان كه‌مده‌بێته‌وه‌، ئه‌مه‌یش ده‌كرێته‌ پاساوی گازنده‌كرن لای به‌غدا. واته‌ به‌ هه‌موو جۆرێك ئه‌م یاسایه‌ وا داڕێژراوه‌ كه‌ به‌غدا مامه‌ڵه‌ی ڕاسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ پارێزگاكان بكات و ده‌سه‌ڵاتی خۆی به‌سه‌ر ته‌واوی دۆسیه‌ی نه‌وتی هه‌رێمدا بسه‌پێنێت و به‌ فیعلی هه‌رێم وه‌ك قه‌واره‌ بوونی نه‌مینێت.

  راپۆرت: درەو بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی 2023، بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار پابەندی دارایی خستوەتە سەرشانی حكومەتی هەرێم، مەبەستی لە پابەندی دارایی ئەو بڕە پارەیە كە دەبێت حكومەتی هەرێم لەپێناو وەرگرتنی شایستە داراییەكانی خۆی، بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵی بگەڕێنێتەوە، لەم بڕە پارەیە مانگانە زۆنی سەوز بڕی (68 ملیار) دینار دەگەڕێنێتەوە، زۆنی زەرد بڕی (ترلیۆنێك‌و 40 ملیار) دینار، واتا بە بەراورد بە زۆنی زەرد، زۆنی سەوز بڕێكی زۆر كەمتر دەدات، بەتایبەت (4%)ی داهاتی نەوت لە سنوری زۆنی سەوزەو (96%) لەزۆنی زەردە. وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا.   چەند وەردەگرێت‌و چەند دەدات ؟ بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەی 2023ی عێراقدا هاتووە، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانەی شایستە داراییەكانی خۆی لە بەغداد وەرگرێت، دەبێت ئەو پابەندییە داراییانە جێبەجێ بكات كە دەكەوێتە سەر شانی. لە بودجەی عێراقدا مانگانە بە تێكڕا بڕی (ترلیۆنێك‌و 526 ملیار) دینار وەكو شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان ئەژماركراوە، لەبەرامبەر ئەمەدا بڕی (ترلیۆنێك‌و 210 ملیار) دینار وەكو پابەندی دارایی لەسەر شانی هەرێم دانراوە‌و دەبێت بگەڕێنێتەوە بۆ حكومەتی فیدراڵ. پابەندییە داراییەكانی هەرێم چییە ؟ ئەو بابەتانەی وەكو پابەندی دارایی لەسەر شانی هەرێم دانراوە لە بودجەی فیدراڵی عێراقدا، بریتییە لە: •    بڕی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار پارەی فرۆشی 400 هەزار بەرمیل نەوتی هەرێم لە مانگێكدا بە نرخی سۆمۆ. •    بڕی (65 ملیار) دینار پارەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم لە مانگێكدا (لە بودجەدا داهاتی مانگانەی خاڵە سنورییەكانی هەرێم بە 130 ملیار دینار ئەژماركراوە) •    بڕی (53 ملیارو 700 ملیۆن) دیناری مانگانە بۆ گەڕاندنەوەی قەرزەكانی بانكی بازرگانی عێراق (TBI). جگە لە قەرزەكانی (بانكی بازرگانی عێراق)، دوو پابەندییە داراییەكەی تری سەر شانی هەرێمی كوردستان كە بریتین لە گەڕاندنەوە داهاتی نەوت‌و 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكان، بە هاوبەشی دەكەونە سەر شانی پارتی‌و یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری دوو زۆنی هەرێمی كوردستان. دابەشبوونی نەوت لەنێوان پارتی‌و یەكێتیدا بەگوێرەی یاسای بودجەی فیدراڵ، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت مانگانە بەشی خۆی لە بودجەی عێراق وەربگرێت، دەبێت داهاتی 400 هەزار بەرمیل نەوتی رۆژانە بۆ حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە، كە بەهاكەی مانگانە بە (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار ئەژماركراوە. دابینكردنی ئەم پابەندییە داراییەی هەرێم كوردستان، زۆرینەی هەرە زۆری دەكەوێتە زۆنی زەردەوە كە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی دیموكراتی كوردستانە، چۆن؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت ئاستی بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لە هەردوو زۆنی زەردو سەوز دەستنیشان بكرێت لەسەر بنەمای ئەو (400 هەزار) بەرمیل نەوتەی كە لە بودجەدا بۆ هەرێمی كوردستان دیاریكراوە. پشكی زۆنی سەوز لە نەوتی كوردستاندا كۆی گشتی ئەو نەوتەی كە داهاتەكەی بۆ حكومەتی هەرێمەو لە زۆنی سەوزەوە (واتا ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی) دەخرێتە ناو بۆری نەوتی هەرێمەوە، رۆژانە بڕەكەی (17هەزارو 610) بەرمیلە. واتا نەوتی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی بە تێكڕا رێژەی (4%)ی كۆی گشتی نەوتی هەرێم پێكدەهێنێت (بەگوێرەی ئەو 400 هەزار بەرمیل نەوتەی كە لە بودجەدا بەشێوەی رۆژانە بۆ هەرێم دیاریكراوە).   بەپێی داتاكانی چارەكی یەكەمی 2023، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگەكانی نەوت لە سنوری زۆنی سەوز، بەمشێوەیە بووە:   •    كێڵگەی نەوتی (تەقتەق)، رۆژانە بڕی (3 هەزارو 610) بەرمیلی بەرهەمهێناوە. •    كێڵگەی نەوتی (گەرمیان)، رۆژانە (12) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمهێناوە. •    كێڵگەی نەوتی (چیاسورخ)، رۆژانە (2) هەزار بەرمیل نەوتی بەرهەمدەهێنێت. •    نەوتی (كۆندێسەیت)ی كێڵگەی (كۆرمۆر)، رۆژانە (15 هەزار) بەرمیل دەخاتە بۆری نەوتی كوردستانەوە، بەڵام داهاتی ئەم نەوتە كە مانگانە (34 ملیار) دینارە بۆ كۆمپانیای (دانەغاز)ی ئیماراتی دەڕوات نەك حكومەتی هەرێم (ئەمە بەپێی ئەو گرێبەستەی كە وەزارەتی سامانە سروشتییەكان لەگەڵ كۆمپانیای دانەغاز كردویەتی)، كۆمپانیای نەوتی باكور ئەم كێڵگەیە بە موڵكی خۆی دەزانێت‌و سكاڵای یاسای تۆماركردووە، داوا دەكات حكومەتی هەرێم رادەستی بكاتەوە، ئەم كێڵگەیە تێكڕای پێداویستی هەرێمی كوردستان بۆ غازی ماڵان‌و بەشێكی زۆری غازی وێستگەكانی كارەباش دابین دەكات. پشكی زۆنی زەرد لە نەوتی كوردستاندا لەبەرامبەردا زۆنی زەرد (واتا ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی كە هەردوو پارێزگای هەولێرو دهۆك دەگرێتەوە) رێژەی (96%)ی ئەو نەوتە دابین دەكات كە بڕەكەی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەیە‌و لە بودجەدا هەرێمی پێوە پابەندكراوە. تێكڕای ئەو نەوتەی رۆژانە لە سنوری زۆنی زەرددا بەرهەم دەهێنرێت، بڕەكەی (382 هەزارو 390) بەرمیلە لە كۆی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانە. بەگوێرەی داتاكانی چارەكی یەكەمی 2023، بەرهەمی رۆژانەی كێڵگە نەوتییەكانی زۆنی زەرد، بەمشێوەیە بووە: •    بەرهەمی كێڵگەی (خورمەڵە)، ئەم كێڵگەیە كە كۆمپانیای نەوتی باكور بە موڵكی خۆی دەزانێت‌و داوا دەكات حكومەتی هەرێم رادەستی بكاتەوە،  بەر لە راوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێم لە 25ی ئازاری ئەمساڵدا، رۆژانە بڕی (145 هەزار) بەرمیلی تێدا بەرهەمهێنراوە.   •    كێڵگەی (تاوكی)، بەرهەمی رۆژانەی (93 هەزارو 879) بەرمیلە •    كێڵگەی (شێخان)، بەرهەمی رۆژانەی (53 هەزارو 700) بەرمیلە، ئەم كێڵگەیەش لەوانەیە كە كۆمپانیای نەوتی باكور داوای دەكاتەوە‌و بە موڵكی خۆی دەزانێت. •    كێڵگەی (سەرسەنگ)، بەرهەمی رۆژانەی (35 هەزارو 31) بەرمیلە. •    كێڵگەی (ئەتروش)، بەرهەمی رۆژانەی (39 هەزار) بەرمیلە. •    كێڵگەی (هەولێر)، بەرهەمی رۆژانەی (12 هەزارو 800) بەرمیلە. •    كێڵگەی (سەرتە)، بەرهەمی رۆژانەی (3 هەزارو 160) بەرمیلە. •    كێڵگەی (باشیك)، بەرهەمی رۆژانەی (841) بەرمیلە. •    كێڵگەی (بجیل)، بەرهەمی رۆژانەی (6 هەزارو 500) بەرمیلە. •    كێڵگەی (ئیسفنێ)، بەرهەمی رۆژانەی (6 هەزار) بەرمیلە. پابەندی دارایی نەوت بە پارە ئێستا ئەگەر لەسەر بنەمای یاسای بودجە، بڕی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە بە پارە ئەژمار بكرێت، ئەوا دەبێت هەرێمی كوردستان مانگانە بە فرۆشی نەوت، بڕی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار داهات بۆ حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە. تێكڕای داهاتی نەوت لە سنوری سلێمانی كە بۆ حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێتەوە لەچوارچێوەی نرخی (400 هەزار) بەرمیلی رۆژانەدا، بریتییە لە نرخی (17 هەزارو 610) بەرمیلی رۆژانە، كە بەهاكەی لە مانگێكدا بریتییە لە (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار. واتا لەكۆی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینار پابەندی دارایی سەرشانی هەرێم، سلێمانی مانگانە بڕی (43 ملیارو 680 ملیۆن) دیناری دابین دەكات. لەبەرامبەردا سنوری هەولێرو دهۆك وەكو ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی، مانگانە بڕی (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دیناری داهاتی ئەو نەوتە دابین دەكات كە دەبێت حكومەتی هەرێم بگەڕێندرێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ، ئەم بڕە پارەیەش بەهای فرۆشی (382 هەزارو 390) بەرمیل نەوتی رۆژانەی سنوری پارتییە. بەشێوەیەكی گشتی، كۆی داهاتی نەوتی هەرێمی كوردستان كە لەسەر بنەمای نرخی فرۆشی كۆمپانیا "سۆمۆ" دیاریكراوە‌و بۆ مانگێك بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە، بەمشێوەیە دابین دەكرێت: •    داهاتی نەوتی سنوری هەولێرو  دهۆك: بڕی (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار. •    داهاتی نەوتی سنوری سلێمانی: (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار. ئەم ژمارانە دەریدەخەن، بارگرانی گەورەی پابەندی دارایی سەرشانی هەرێمی كوردستان لە بواری نەوتدا، بەشە زۆرەكەی دەكەوێتە سەر شانی زۆنی زەرد‌و ناوچەی دەسەڵاتدارێتیی پارتی.  داهاتی دەروازە سنورییەكان بەپێی یاسای بودجەی 2023ی عێراق، هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی بتوانێت بەشی خۆی لە بودجەی گشتی عێراق وەربگرێت، لەپاڵ گێڕانەوەی داهاتی (400 هەزار) بەرمیل نەوتی رۆژانە، دەبێت مانگانەش رێژەی 50%ی داهاتی دەروازە سنورییەكانی بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ بگەڕێنێتەوە. تێكڕای داهاتی دەروازە سنورییەكانی هەرێم، لە بودجەی گشتی عێراقدا بۆ ماوەی ساڵێك بەبڕی (ترلیۆنێك‌و 560 ملیار) دینار دیاریكراوە، واتا مانگانە بڕی (130 ملیار) دینار. رێژەی 50%ی ئەم داهاتە مانگانە بەشێوەی لێبڕین "مەقاصە" دەگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ. لەسەر بنەمای یاسای بودجەی فیدراڵ، دەبێت هەرێمی كوردستان هەموو مانگێك بڕی (65 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكانی بۆ بەغداد بگەڕێنێتەوە، ئەم بڕە پارەیە بەگوێرەی داهاتی دەروازە سنورییەكان چۆن دابەش دەبێت بەسەر زۆنی سەوزو زەرددا ؟ •     بە نزیكەیی بڕی (25 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان لە ئیدارەی سلێمانییەوە دابین دەكرێت كە رێژەی (38%)ی تێكڕای ئەم پابەندییە داراییەی سەرشانی حكومەتی پێكدەهێنێت. •    لەبەرامبەردا بڕی (40 ملیار) دیناری لە داهاتی دەروازە سنورییەكانی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتییەوە دابین دەكرێت كە رێژەی (62%)ی تێكڕای پابەندی دارایی سەر شانی حكومەتی هەرێم لەم بوارەدا پێكدەهێنێت. لە كۆی گشتیدا بۆ داهاتی نەوت كە مانگانە بڕەكەی (ترلیۆنێك‌و 92 ملیار) دینارە، سنوری سلێمانی (43 ملیارو 680 ملیۆن) دینار پڕ دەكاتەوە بەرێژەی (4%)‌و سنوری هەولێرو دهۆك (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار پڕدەكەنەوە بەرێژەی (96%). •    واتا لە سنوری سلێمانی مانگانە (43 ملیار) دینار داهاتی نەوت‌و (25 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێنێتەوە‌و بە هەردوو داهاتەكەوە مانگانە (68 ملیار) دینار پابەندی دارایی بودجە دەكەوێتە سەرشانی ئیدارەی سلێمانی. •    لەبەرامبەردا، سنوری هەولێرو دهۆك (ترلیۆنێك‌و 48 ملیار) دینار داهاتی نەوت‌و (40 ملیار) دینار داهاتی دەروازە سنورییەكان بۆ خەزێنەی حكومەتی فیدراڵ دەگەڕێنێتەوە، واتا بەكۆی گشتی لە بودجەی عێراقدا بڕی (ترلیۆنێك‌و 88 ملیار) دینار پابەندی دارایی دەكەوێتە سەر شانی ئیدارەی پارتییەوە. سەرچاوەكان: -    یاسای بودجەی پەسەنكرداوی 2023ی عێراق -    راپۆرتی ئامانج رەحیم سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران لەبارەی شایستەو پابەندییەكانی هەرێم لە بودجەی فیدراڵدا. -    راپۆرتی رێكخراوی روونبیین لە بارەی بەرهەمی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لە چارەكی یەكەمی 2023   راپۆرتی پەیوەندیدار ئەگەر دووئیدارەیی دروست ببێتەوە ؟ ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێميی لە كوردستان

راپۆرت: درەو ئەگەر یەكێتیی ناڕەزایەتی دەرببڕێت‌و پەنا بۆ بڕگەی (هەشتەم)ی ماددەی 14ی یاسای بودجەی عێراق ببات، دەتوانێت لە بەشە بودجەی سلێمانی خەرجی موچە‌و خەرجی دامودەزگاكانی پڕ بكاتەوە ؟ خەرجی موچە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیدا مانگانە بڕەكەی (370 ملیار) دینارە، خەرجی دامودەزگاكانیش (38 ملیار) دینارە، واتا مانگانە لانی كەم ئیدارەی سلێمانی پێویستی بە (408 ملیار) دینار هەیە. ئەگەر بەغداد مامەڵەی راستەوخۆ بكات لەگەڵ سلێمانی خەرجی موچەی سلێمانی لەناو خەرجی گشتی هەرێمی كوردستان چۆن جیادەكرێتەوە‌و پێوەرەكانی چین؟ وردەكاری زیاتر لەم راپۆرتەدا. چیرۆكی مامەڵەی بەغداد لەگەڵ سلێمانی دوای مشتومڕێكی زۆر‌و نێوەندگیری هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح، دواجار یەكێتیی لەوەدا بەسەر پارتیدا سەركەوت كە بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم لەناو بودجەی فیدراڵدا، بچەسپێنێت. بڕگەی هەشتەم لە ماددەی 14ی یاسای بودجەی پەسەندكراوی عێراق دەڵێ: •    حكومەتی هەرێمی كوردستان پابەند دەبێت بە دابینكردنی شایستەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم‌و خانەنشینان‌و پابەندبوون بە شایستە داراییەكانی پارێزگاكان، بەپێی ئەو پێوەرانەی لەم یاسایەدا هاتووە. بەپێچەوانەی ئەمە، پێویستە لەسەر سەرۆك وەزیرانی حكومەتی فیدڕاڵی هەموو رێوشوێنێكی پێویست بگرێتەبەر بۆ جێبەجێكردنی ئەم بڕگەیە تەنانەت بە پێدانی پارەش بە پارێزگا ناڕازییەكە. پارتی هەر لە سەرەتاوە دژی جێگیركردنی ئەم بڕگەیە بوو لە بودجەدا، وەكو هەوڵ بۆ دەستوەردان لە كاروباری ناوخۆی هەرێم لەلایەن حكومەتی فیدراڵ لەلایەك‌و پەرتكردنی هەرێمی كوردستان لەلایەكی تر ناوی برد. هەوڵی یەكێتیی بۆ چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم لەكاتێكدا بوو بەمدواییە‌و دوای (6) مانگ دابڕان، قوباد تاڵەبانی‌و تیمی یەكێتیی گەڕانەوە بۆ ناو كۆبونەوەكانی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمەش لەچوارچێوەی رێككەوتنێكدا بوو لەگەڵ مەسرور بارزانی سەرۆكی حكومەت سەبارەت بە چۆنیەتی ئیدارەدانی داهات‌و خەرجی لە هەرێمی كوردستان، رێككەوتنێك كە بواری داهات‌و خەرجییەكانی حكومەتی لە مەسرور بارزانی‌و وەزیری دارایی سەندوەتەوە‌و داویەتییە دەست لیژنەی وزاری كە وەزیری هەرسێ پێكهێنەرە سەرەكییەكەی حكومەت (پارتی+ یەكێتیی+ بزوتنەوەی گۆڕان) تێیدا بەشدارن.    چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغداد لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم بە هەوڵی یەكێتیی، نیشاندەری ئەوەیە هێشتا یەكێتیی متمانەی بەو رێككەوتنە نییە كە بۆ گەڕانەوەی بۆ ناو كۆبونەوەكانی حكومەت لەگەڵ مەسرور بارزانی كردویەتی، ویستویەتی دەرەچەیەكی دارایی بۆ پارێزگای سلێمانی بدۆزێتەوە لەحاڵی ئەوەی جارێكی تر پەیوەندییەكانی هەردوولا تێكچوو، بەتایبەتیش لەكاتێكدا ئیتر هەناردەی نەوت وەكو سەرچاوەی 77%ی داهاتەكانی حكومەت لەدەستی هەرێمی كوردستاندا نەماوەو حكومەتی فیدراڵ بڕیاری لەسەر دەدات‌و لەمەودوا هەرێم وەكو سەرچاوەی سەرەكی داهاتی خۆی چاوی لەو پارەیە دەبێت كە بەگوێرەی یاسای بودجە لە بەغدادەوە بۆی دەنێردرێت. هەوڵ بۆ مامەڵەی راستەوخۆ سلێمانی لەگەڵ بەغداد لەبواری موچەدا نوێ نەبوو، لە ساڵی 2016وە بزوتنەوەی گۆڕان دەستی بۆ جوڵاندنی ئەم بابەتە برد، هۆشیار عەبدوڵا كە دوو خول ئەندامی پەرلەمانی عێراق بووە دەڵێ:" یەكەم كەس من ئەو بیرۆكەیەم تەرح كرد‌و رەزامەندیم كاك نەوشیروانم بۆ  وەرگرت، ئەوكات تەنانەت لەناو فراكسیۆنی گۆڕان‌و ژوری حكومەت‌و پەرلەمانی گۆڕانیشدا هەبوون دەیانوت ئەم بیرۆكەیە جێبەجێ ناكرێت، هەندێكی تریش دەیانوت ئەمە خیانەتەو كوردستان لاواز دەكات". ئەوكات كە فراكسیۆنی گۆڕان لە بەغداد ئەم بیرۆكەیان پێشنیازكرد، هیچ یەكێك لە فراكسیۆنە كوردییەكان پاڵپشتیان لێ نەكرد‌و بیرۆكەكە تەنیا وەكو بابەتێكی گفتوگۆ مایەوە‌و نەتوانرا لەناو لیژنەی دارایی پەرلەمانی عێراقدا تەرح بكرێت. ساڵی 2021 هەمان هەوڵ دووبارە بووەوە، ئەمجارەیان لەلایەن گروپی (هیوا) كە لە ژمارەیەك پەرلەمانتاری (بزوتنەوەی گۆڕان- كۆمەڵ- یەكگرتوو- سەربەخۆ) پێكهاتبوون، ئەوكات یەكێتیی لەم بڕگەیەدا هەندێك هاتە پێشەوە‌و بڕگەكە لەناو لیژنەی دارایی تەرح كرا، بەڵام دواجار قوباد تاڵەبانی نوێنەرەكانی یەكێتیی لەناو ئەم هەوڵە كێشایەوە‌و چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغدادی لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم شكست پێ هێنا. ئەمجارەو بۆ بودجەی 2023، یەكێتیی خۆی سەرۆكایەتی هەوڵی چەسپاندنی بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی بەغدادی لەگەڵ پارێزگاكان كرد‌و بڕگەكە چەسپێندرا. یەكێتیی ناڕازی دەبێت ؟ بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆی حكومەتی فیدراڵ لەگەڵ پارێزگاكانی هەرێم بەپێی ئەوەی لە یاسای بودجەدا هاتووە، ئەوكاتە دەكەوێتە بواری جێبەجێكردن كە یەكێتیی وەكو دەسەڵاتداری سنوری سلێمانی، ناڕەزایەتی دەرببڕێت لەبارەی چۆنیەتی دابەشكردنی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بەسەر پارێزگاكاندا. یەكێتیی دەمێكە لە پشكی سلێمانی لە بودجە‌و داهاتەكانی هەرێمی كوردستان ناڕازییە، ناڕەزایەتییەك كە تەمەنی زیاتر 30 ساڵە. لە یەكەم كابینەی حكومەتی كوردستانەوە كە ساڵی 1992 دروستكرا، یەكێتیی گلەیی لە پشكی خۆی هەبوو، ئەوكات تاكە سەرچاوەی داهاتی كوردستان داهاتی گومرگەكان بوو (هێشتا داهاتی نەوت‌و پشكی بودجەی عێراق بوونی نەبوو)، یەكێتیی چاوی لەسەر داهاتی گومرگی (ئیبراهیم خەلیل) بوو، دەیوت پارتی پشكی سلێمانی لەداهاتەكانی ئەو گومرگە نادات. ئەوكاتیش پارتی باسی لە داهاتی گومرگی (باشماخ)‌و دەروازە سنورییەكانی تری یەكێتیی دەكرد، مەسعود بارزانی لە كتێبی بیرەوەرییەكانی خۆیدا دەڵێ" داهاتی سنورەكانی یەكێتیی لەگەڵ ئێران لە داهاتی ئیبراهیم خەلیل كەمتر نەبوو". لەوكاتەوە تائێستا سلێمانی بەردەوام كورتهێنانی هەبووە لە دابینكردنی خەرجی موچەدا، سەرباری ئەوەی بارزانی نكولی لەوە دەكات ئیدارەی یەكێتی لە سلێمانی داهاتیان لە ئیدارەی سلێمانی كەمتر بووبێت، بەڵام لە ساڵی 1998دا كە شەڕی ناوخۆیی راوەستاوە‌و یەكێتی‌و پارتی دەستیان بە گفتوگۆی ئاشتیی كردووە، لە وەڵامی دەستپێشخەرییەكدا كە لەو ساڵەدا (عەزیز محەمەد) سكرتێری پێشووی حزبی شیوعی بۆ ئاشتیی كردویەتی، پارتی بەفەرمی رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئەوەی "كورتهێنانی داهاتی سلێمانی پڕبكاتەوە، بەمەرجێك پارەكە بۆ كارو پرۆژە خزمەتگوزارییەكان تەرخان بكرێت". بەمە دەردەكەوێت لە شوباتی ساڵی 1998وە پارتی بە فەرمی دانی بەوەدا ناوە داهاتەكانی سلێمانی بەشی خەرجییەكانی ناكات‌و پێویستی بە یارمەتیی هەولێرو دهۆك هەیە. ناڕەزایەتی یەكێتیی لەبارەی دۆخی دارایی خۆی لەماوەی زیاتر لە 30 ساڵی رابردوودا بەمشێوەیە بەردەوام بووەو ناوبەناو سەریهەڵداوەتەوە، بەر لە جەژنی رەمەزانی پێشوو، هەمان دۆخ سەریهەڵدایەوە، خەرجی موچە لە سلێمانی توشی كورتهێنان  بوو بەهۆی نەمانی نەختینەی داراییەوە، هەندێك لە موچەخۆران موچەكانیان وەرنەگرت، هەردوو حزب لە میدیاكانیانەوە دەستیانكرد بە هێرشكردن بۆسەر یەكتر. لە رێككەوتنی گەڕانەوەی تیمی یەكێتیدا بۆ ناو حكومەت ئەوە چەسپێندراوە كە نەختییەی دارایی بكرێت بابەتێكی سیادی، بەڵام بۆ موچەی مانگی نیسان سلێمانی هەندێك كێشەی لەمبارەیەوە هەبوو. ئێستا كە ئیتر توركیا هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستانی راگرتووە‌و پابەندبوونی خۆی بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی پاریسەوە نیشانداوە، ئەمە بەواتای ئەوە دێت دەبێت حكومەتی هەرێم‌و پارتی‌و یەكێتیش وەكو دوو حزبی دەسەڵاتدار، سەرنجیان لەسەر داهاتی نەوت هەڵگرن‌و جەخت لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی ئەو پارەیە بكەن كە وەكو شایستەی دارایی هەرێمی كوردستان لە بەغدادەوە دێت، لەپاڵ ئەمەدا جموجوڵی بازرگانی لە دەوازە سنورییەكان پەرەپێبدەن‌و كاراتر لە بواری كۆكردنەوەی داهاتی ناوخۆیدا كاربكەن. رەنگە ئەمە هۆكارەكە بێت كە ئەمجارەیان بە بەراورد بۆ جارەكانی پێشتر یەكێتیی نەك كۆسپی لەبەردەم بڕگەی مامەڵەی راستەوخۆ بەغداد پارێزگاكان دروست نەكرد، خۆی سەركردایەتی هەوڵەكەی كرد‌و چەسپاندی.   ئێستا كە ئیتر دەرفەت دروستبووە لەبەردەم ئەوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەران لە بەغدادەوە وەربگرێت، یەكێتیی لەمەودوا ناتوانێت پاساوی دواكەوتنی موچە بخاتە ئەستۆی پارتییەوە. پشكی سلێمانی لە بودجەی عێراقدا ؟ ئەگەر وا گریمانە بكرێت لە داهاتوودا یەكێتیی دەنگ هەڵدەبڕێت‌و ناڕەزایەتی نیشان دەدات لەبارەی ئەو بڕە پارەی كە لە هەولێرەوە وەكو موچەی فەرمانبەران بۆی دەنێردرێت، بۆ ئەمەش پەنا بۆ بڕگەی (هەشتەم)ی ماددەی 14ی بودجەی عێراق دەبات‌و لەسەر ئەم بنەمایە سەرۆك وەزیرانی عێراق خەرجی موچەی سلێمانی لە پشكی هەرێم جیادەكاتەوە‌و خۆی راستەوخۆ بۆ سلێمانی دەنێرێت، ئایا بڕی ئەو پارەیە چەند دەبێت؟ ئایا بەشی خەرجی موچەی سلێمانی دەكات؟ بەپێی ئەوەی لەیاسای بودجەی فیدراڵدا هاتووە، تێكڕای ئەو بڕە پارەی كە بەغداد وەكو شایستەی دارایی موچەخۆران بۆ هەرێمی كوردستانی دەنێرێت، مانگانە بڕەكەی (906 ملیار) دینارە، لەم بڕە پارەیە پشكی سلێمانی جیادەكرێتەوە‌و راستەوخۆ دەنێردرێت، بەڵام ئایا بە چ پێوەرێك پشكی سلێمانی دیاری دەكرێت؟ بەپێی ئەوەی یاسای بودجەدا دەستنیشان كراوە، پێوەرەكانی عێراق بۆ دیاریكردنی پشكی پارێزگاكان پەیڕەو دەكرێت بۆ دیاریكردنی پشكی پارێزگای ناڕازی لە هەرێم، پێوەرە عێراقییەكانیش لەم بوارەدا بریتین لە (رێژەی هەژاریی‌و ژمارەی دانیشتوان). ئەگەر ئاماری وەزارەتی پلاندانانی عێراق وەربگرین بۆ دیاریكردنی پشكی سلێمانی لە بەشی هەرێمی كوردستان لە بودجەدا، بەگوێرەی رێژەی دانیشتوان، ئەوا سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی رێژەی نزیكەی (43%)ی تێكڕای دانیشتوانی هەرێم پێكدەهێنێت، بەم پێوەرەش دەبێت 43%ی كۆی پشكی هەرێم لە بودجەی عێراق بۆ سلێمانی بنێردرێت. ئەمە هەمان ئەو پێوەرەیە كە لەدوای كەوتنی رژێمی سەددام (2003)‌و یەكگرتنەوەی هەردوو حكومەتەكەی پارتی‌و یەكێتییەوە (2005) كاری پێدەكرا. لەدوای روخانی سەددامەوە ئیتر داهاتی گومرگەكان ئەو سەرەنجە زۆری لەسەر نەماو ناردنی 17%ی بودجەی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان بوو بە شادەماری ململانێ ئابورییەكانی هەردوو حزب.   ساڵی 2005 پشكی هەرێم لە بەغداوە بڕەكەی (3 ملیارو 134 ملیۆن) دۆلار بووە، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشكراوە بەسەر هەردوو ناوچەی دەسەڵاتی پارتی‌و یەكێتیدا: - رێژەی 54% بۆ سنوری پارتی - رێژەی 46% بۆ سنوری یەكێتیی  ئەگەر هەمان پێوەر بۆ دیاركردنی پشكی سلێمانی لە بودجە 2023 ئەژمار بكەین، دەبێت رێژەی 46%ی كۆی خەرجی موچەی هەرێم بۆ سلێمانی دەڕوات. چۆن ؟ ئەو پارەیەی بڕیارە بەگوێرەی یاسای بودجە تەنیا بۆ موچە لەبەغدادەوە مانگانە بۆ هەرێم بنێردرێت، بەمشێوەیە:   - ساڵی (9 ترلیۆن‌و 300 ملیار) دینار بۆ موچەی فەرمانبەران، بۆ هەر مانگێك دەكاتە (775) ملیار دینار. - ساڵی  (ترلیۆنێك‌و 346 ملیار) دینار بۆ  موچەی خانەنشینی واتا مانگانە بڕی (112) ملیار دینار. - ساڵی  (228 ملیارو 304 ملیۆن) دینار بۆ موچەی پێشمەرگە واتا مانگانە بڕی (19 ملیار) دینار. تێكڕای خەرجی موچەی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەدا مانگانە بڕەكەی (906 ملیار) دینارە، ئەگەر رێژەی 46%ی كۆی ئەم پارەیە بۆ سلێمانی جیابكرێتەوە، واتا مانگانە بەغداد بڕی (417 ملیار) دینار بۆ سلێمانی دەنێرێت. خۆی ئەگەر ئەو پێوەرە كاری پێبكرێت كە ئەم ساڵانەی دوایی لەناو هەرێمی كوردستان كاری پێكراوە كە رێژەی 43% بۆ سلێمانی‌و 57% بۆ هەولێرو دهۆكە، ئەوا بڕەكە كەمتر دەبێتەوە‌و تێكڕای پشكی سلێمانی لە بودجەی عێراق مانگانە بڕەكەی دەبێت بە (390 ملیار) دینار. پارەكەی بەغداد بەشی موچەی سلێمانی دەكات ؟ بەر لەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە بدرێتەوە دەبێت سەرەتای ژمارەی موچەخۆران لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی دەستنیشان بكرێت. ساڵی 1994و لەسەردەمی كابینەی یەكەمی حكومەتدا، تێكڕای خەرجی موچە لە هەرێمی كوردستان مانگانە بڕەكەی (86 ملیۆن) دیناری سویسری بووە، لەمە بڕی (26 ملیۆن‌و 200 هەزار) دیناری بەتەنیا بۆ موچەی سنوری پارێزگای سلێمانی بووە، ئەمە لە پاڵ بڕی (7 ملیۆن) دیناری تردا كە بۆ  موچەی فەرمانبەرانی كەركوك تەرخانكراوە، واتا لە یەكەم كابینەی حكومەتدا موچەی سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی رێژەی 40%ی تێكڕای خەرجی موچەی كوردستانی پێكهێناوە. ئەم ژمارانە گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە، ئێستا خەرجی موچە لە سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی مانگانە بڕەكەی (370 ملیار) دینارە. ئەم خەرجییە دەریدەخات ئەگەر یەكێتیی بیەوێت بەشێوەی راستەوخۆ موچەی فەرمانبەرانی سنوری خۆی لە بەغدادەوە وەربگرێت، دەتوانێت بە ئاسانی خەرجییەكە پڕبكاتەوە، چونكە ئەگەر بەغداد لەسەر بنەمای رێژەی 46%ی خەرجی موچە بۆ سلێمانی دابین بكات دەبێت مانگانە بڕی (417 ملیار) دینار بنێرێت، خۆ ئەگەر لەسەر پێوەرەكەی حكومەتی هەرێمیش كاربكات ئەوا دەبێت مانگانە بڕی (390 ملیار) دینار بنێرێت، لە هەردوو حاڵەتەكەدا ئەم بڕە پارانە خەرجی موچەی فەرمانبەرانی سلێمانی پڕدەكەنەوە‌و زیادەشیان دەبێت. خەرجییەكانی تر چۆن پڕدەكرێنەوە ؟ جگە لە خەرجی موچە، ئێستا سنوری دەسەڵاتی یەكێتیی مانگانە پێویستی بە بڕی (38 ملیار) دینارە بۆ رایكردنی كاروباری دامودەزگا حكومییەكانی، ئەم بڕە پارەیە بەمشێوەیە دابەشبووە: •    20 ملیار دینار بۆ خەرجی نەسریەی دامودەزگاكان •    18 ملیار دینار بۆ شارەوانییەكان‌و خۆڵ‌و خاشاك‌و دەرمان‌و خزمەتگوزارییە گشتییەكان ئیدارەی سلێمانی هەر پشتبەست بە یاسای بودجەی عێراق‌و بە هەمان پێوەری پێشوو دەتوانێت  لە خەرجییە فیدراڵییەكانی بواری (پەرەپێدانی پارێزگاكان، پترۆدۆلار، وەبەرهێنان‌و نەوت.. هتد) سودمەد ببێت‌و خەرجی دامودەزگاكانی پڕبكاتەوە، سەرباری ئەمەش رێژەی 50%ی داهاتی هەردوو دەوازەی پەروێزخان‌و باشماخ‌و دەروازە سنورییەكانی تری بۆ دەگەڕێتەوە، ئەمە جگە لە داهاتی ناوخۆ كە ئێستا مانگانە بڕەكەی لەنێوان (50 بۆ 60 ملیار) دینارە. بەگوێرەی داتاكانی سایتی "شەفافیەت"، بۆ مانگی ئایاری رابردوو بە تێكڕا داهاتی سنوری سلێمانی بڕەكەی (103 ملیار) دینار بووە، لەمە نزیكەی (45 بۆ 50 ملیار) دیناری داهاتی دەروازە سنورییەكان بووە، واتا ئەگەر رێژەی 50%ی داهاتی سنورەكانیش بۆ ئیدارەی سلێمانی بگەڕێتەوە، ئەوا مانگانە داهاتی سنوری سلێمانی نزیكەی (70 بۆ 75 ملیار) دینار دەبێت، بەم داهاتەش دەتوانرێت خەرجی فەرمانگەكان بە ئاسانی پڕبكرێتەوە كە مانگانە بڕەكەی (38 ملیار) دینارە. پوختەی داهاتی سنوری سلێمانی -    لەكەمترین حاڵەتدا (390) ملیار پشكی سلێمانی لە بەغدادەوە. -    داهاتی ناوخۆی سلێمانی (75) ملیار دیناری بۆ دەمێنێتەوە. -    كۆی گشتی: (465) ملیار دینار پوختەی خەرجی سنوری سلێمانی -    بۆ خەرجی موچە (370) ملیار دینار. -    بۆ خەرجی فەرمانگەكان (38) ملیار دینار. -    كۆی گشتی: (408) ملیار دینار •    داهات 465 - خەرجی 408 = 57 ملیار دینار سەڕرێژ دەبێت و دەتوانرێت بۆ وەبەرهێنان خەرجبكرێت.   راپۆرتی پەیوەندیدار ئەگەر دووئیدارەیی دروست ببێتەوە ؟ ئەگەرەكانی دروستبوونی دوو هەرێميی لە كوردستان  

  درەو: سەكۆی رۆژنامەوانیی هۆڵەندی (Reporters Online)ی سەربەخۆ: 🔹کوردەکانی عێراق ناچار بوون دەستبەرداری ئەو خەونە بن کە لە رێگەی نەوتەوە بگەن بە سەربەخۆیی. 🔹هاوڵاتیان سەرزەنشتی سەركردەكانیان دەكەن, كە واز لەململانێ و خۆ دەوڵەكەندكردن ناهێنن. 🔹ئەگەر ئێستا پارتێكی سیاسی لەناوچە كوردیەكان دروستبێت, كورسی زیاتری پەرلەمان لەهەردوو پارتە دەسەڵاتدارەكانی كوردستان بەدەست دەهێنێت, لەكاتێكدا بەشێكی بەرچاوی هاوڵاتیان بەشدار دەنگدان ناكەن. 🔹ئەنجامی راپرسیەكانی ئەم دواییە شتێكی كتوپڕنین, بە لەچاوگرتنی نەمانی متمانەی خەڵك بە پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان. 🔹دەركەوتنی پارتی نوێ‌ دەریخست, ئەوەیان پێناكرێت كە لێیان چاوەڕێدەكرێت كە خزمەتكردنی هاوڵاتیانە, تەنانەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش هیچ بەدیلێكیان نیە پێشكەشی بكەن, ئۆپۆزسیۆنن لەپێناو ئۆپۆزسیۆن بوون. 🔹لەسەر ئاستی ناوخۆ یەكێتی و پارتی بەزەحمەت دەتوانن پێكەوە حوكم بكەن, لەسەر ئاستی بەغدادیش هەر بەو شێوەیەیە. 🔹ئەوەی هەژموونی بەسەر سیاسەتی كوردیدا كردووە, ترساندنی خەڵكە بە دوژمن, دەسەڵاتداران بانگەشەی ئەوە دەكەن  بەغداد دەیەوێت قەبارەی كورد لاواز بكات, ئەمە میكانیزمێكی بەربڵاوە بۆ كۆكردنەوەی كورد لەدەوری سەركردەكانی. 🔹لەگەڵ ئەوەشدا, راپرسیەكان ئاستی بێزاری خەڵك دەردەخەن لەسیاسیەكانی كورد, ئەوەش بەشێوەیەكی سەرەكی بۆ شكستی سیاستەكانیان دەگەڕێتەوە. 🔹رێژەی باج بەرزتر دەكرێتەوە, لەبەرامبەر خزمەتگوزاریەكی كەم, پێویستی هاوڵاتیان بەكارەبای موەلیدەی گەڕەكان لەزیادبوندایە, هاوڵاتیان پەنا بۆ كڕینی تانكەری ئاو دەبەن, بەهۆی ئەوەی چەند رۆژێك ئاو بە بەلوعەكانیاندا نایەت, ئەوەش وایكردووە, نارەزایی هاوڵاتیان زیاتربێت . 🔹لەگەڵ ئەوەی رێگاوبانی نوێ‌ دروستكراوە(رێگای بازنەیی هەولێرو رێگای خێرای دهۆك بۆ هەولێر) زۆرێك لە رێگاكانی تر چاكسازیان تیادا ناكرێت, ئەوەش وایكردووە چاڵ و چۆڵی زۆریان تیادا دروستبێت و ببنە مەترسی بۆ سەر جوڵەی هاتوچۆ. 🔹كوردەكان بەڵێنیاندا لەگەڵ دەرهێنان و فرۆشتنی نەوت و غازدا, تەواوی كێشەكانیان چارەسەر ببێت و پشت بە بەغداد نەبەستن, بەڵام ئێستا بە روونی دەركەوت ئەوە راست نەبوو. 🔹هۆكارەكانن دیارن, گەندەڵی و خۆ دەوڵەمەندكردن و ناكۆكی نێوان پارتی و یەكێتیە, لەگەڵ ئەوەی سیاسیەكان هەوڵدەدەن ئۆباڵەكەی بخەنە ئەستۆی خەڵكی تر. 🔹كاروبارەكان بەشێوەیەكی هەڵە رۆیشتن, كاتێك راپرسی (2017) سەربەخۆیی, بەغدادو هاوپەیمانەكانی بێزاركرد. 🔹هەولێر تەنیا دەسەڵاتی لە ناوچە كوردستانیەكان و شاری كەركوك لەدەست نەدا, ئەوە تەنها سەرەتا بوو, بەغداد توانی هەژموونی خۆی بەسەر هەرێمی كوردستاندا فراوان بكات. 🔹راپرسیەكی سەرنج راكێش ئاماژە بەوەدەكات (80%) كوردەكان, بە بەرژوەندی خۆیانی دەزانن, كە هەرێمی كوردستان مافی دەرهێنانی نەوتی بەشێوەیەكی سەربەخۆ لەدەستداوە, لەكاتێكدا (17%) دژی ئەوەبوون بەغداد سەرپەرشتی بكات. 🔹كوردەكانی عێراق لەهەموو كات زیاتر لاوازترن, خەونی سەربەخۆیی ونبوو, بەغدادو ئێران و توركیا لەهەموو كات زیاتر بەهێزترن, هاوڵاتیانی كورد سەرزەنشتی سەركردەكانیان دەكەن. 🔹دواجار نەبونی خواستی هاوكاری لەنێوان پارتی و یەكێتی, خەونی دروستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆی كوردی لە باربرد, وەك ئەوەی تەنها كەفی سابون بوبێت.   How a Kurdish dream went up in smoke