راپۆرتی: درەو 🔹 ئەمڕۆ (31/5/2024) سەرژمێریی ئەزموونی لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەستیپێکردو (14) رۆژ دەخایەنێت. 🔹 سەرژمێرییە ئەزموونیییەکە لە (86) ناوچەی عیراق و هەرێمی كوردستان ئەنجامدەدرێت و (764) توێژەر و كارمەندی وەزارەتی پلاندانان سەرپەرشتی دەكەن، ئامادەکاری دەکرێت بۆ سەرژمێریی گشتی، کە بڕیار وایە لە (20ی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024) لە عێراقدا بەڕێوە بچێت. 🔹 بەگوێرەی خشتەکانی بودجەی ساڵی (2024)، حکومەتی عێراق، بڕی (300 ملیار) دیناری بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیی دانیشتوان تەرخانکردووە، کە (38 ملیار) دیناری پشکی هەرێمی کوردستان دەبێت. 🔻 بە بۆچونی توێژەران؛ 🔹 ئەنجامدانی سەرژمێریی ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. 🔹 هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن. 🔹 هەندێ هۆزی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی ئەوان. 🔹 دابەشکردنی بودجەی نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دەبێت هۆی سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. 🔹 سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. سەرەتا (27) ساڵ پێش ئێستا و لە ساڵی 1997، عێراق دوایین سەرژمێری گشتی دانیشتوانی ئەنجامدا. سەرەڕای ئەوەی لەو سەرژمێرییەدا چەندین گرفت لە ئارادابوو کە پرۆسەکە بەسەرکەتوو لە قەڵەم نەدرێت، لە سەروو هەمووشیانەوە ئەنجام نەدانی ئەو سەرژمێرییەبوو لە (3) پارێزگاکەی هەرێمی کوردستان و پرۆسەکە تەنها (15) پارێزگاکەی عێراقی لەخۆگرتبوو. ئەمەش وایکرد بەشێک لە توێژەران دان بە ئەنجامەکانیدا نەنێن و هێشتا داتاکانی سەرژمێری پێش خۆی کە (10) ساڵ بوو ئەنجام درابوو، بەڵام هەموو پارێزگاکانی عێراقی لەخۆگرتبوو بە گونجاوتر دەزانرا. بەڵام دوای تێپەڕبوونی چارەکە سەدەیەک بەسەر ئەو سەرژمێرییە ناتەواوەشدا، سەرەڕای بایەخە گرنگەکەی ئەو پرۆسەیە، هێشتا نەتوانراوە سەرژمێرییەکی گشتی لە عێراق ئەنجام بدرێت، چونکە سەرژمێریی گشتی تەنها پەیوەندی بە ژماردنی دانیشتوانەوە نییە، بەڵکو وردترین وردەکارییەکانی پێکهاتەی دیمۆگرافی وڵاتەکە دیاری دەکات، کە دواتر حکومەتەکان پشتی پێدەبەستن بۆ بنیاتنانی پلانەکانیان لە بوارەکانی پەروەردە، تەندروستی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و بازرگانی ... هتد. بۆیە دەبینین حکومەتەکانی عێراق بەناچاری بۆ داڕشتنی پلانەکانیان پشتیان بە ئاماری کۆن یان نافەرمی بەستووە، دەرەنجامیش هەڵەی گەورە و ناهاوسەنگی و نادادی کۆمەڵایەتی و ناعەدالەتی جوگرافی لە پلانەکانیان کەوتووەتەوەو دەکەوێتەوە، زیاتر لە گەیشتن بە ئەنجامە خوازراوەکان. هەر ئەم هۆکارانەشە پاڵ بەوەوە دەنێت و ناوێیەتی بەرپرسانی عێراق لە ئایندەی نزیکدا سەرژمێری گشتی لە عێراق ئەنجام بدەن. ئەمڕۆ (31/5/2024) سەرژمێریی ئەزموونی لە سەرجەم پارێزگاکانی عێراق و هەرێمی کوردستان دەستیپێکردو (14 رۆژ) دەخایەنێت سەرژمێرییە ئەزموونیییەکە لە 86 ناوچەی عیراق و هەرێمی كوردستان ئەنجامدەدرێت و (764) توێژەر و كارمەندی وەزارەتی پلاندانان سەرپەرشتی چۆنیەتی ئەنجامدانی پڕۆسەكە دەكەن، ئامادەکاری دەکرێت بۆ سەرژمێریی گشتی، کە بڕیار وایە لە (20ی تشرینی یەکەمی ساڵی 2024) لە عێراقدا بەڕێوە بچێت. بەگوێرەی خشتەکانی بودجەی ساڵی 2024، حکومەتی عێراق، بڕی (300 ملیار) دیناری بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری گشتیی دانیشتووان تەرخانکردووە، کە (38 ملیار) دیناری بۆ هەرێمی کوردستان دەبێت. مێژووی سەرژمێری لە عێراق بەپێی توێژینەوەیەکی (سەعد موحسین)، بەناوی "سەرژمێرییە ئەنجامدراوەکانی دانیشتوان لە عێراق"، لە ناوچەی نێوان دوو رووبار (میزۆپۆتامیا) کە لە ئێستادا بە عێراق ناودەبرێت لە سەردەمی سۆمەرییەکانەوە "سەرژمێری دانیشتووان"یان ئەنجام داوە. لەو سەردەمەدا سەرژمێرییەکان بۆ مەبەستی ئابووری و سەربازی ئەنجام دراوە بۆ دیاریکردنی ژمارەی گەنجان بە تایبەتیش لە ڕەگەزی نێر، کە توانای هەڵگرتنی چەکیان هەیە یان ژمارەی ئەو بازرگان و خێزانە دەوڵەمەندانەی کە باج دەدەن. لە سەردەمی شازادە کۆدیا، کە فەرمانڕەوایی میرنشینی "لەگش"ی سۆمەری لە ساڵی (2144 پێش زایین تا 2124 پێش زایین)کردووە، سەرژمێری بۆ دانیشتوانی میرنشینەکەی ئەنجامداوە، کە بە خەمڵاندن ژمارەیان نزیکەی (450 هەزار) کەس بووە. لە عێراقی هاوچەرخدا، لە ساڵی (1927)، حکومەتی ئەو کات هەوڵیدا یەکەم سەرژمێری دانیشتوان دوای دامەزراندنی دەسەڵاتی پاشایەتی لە عێراق ئەنجام بدات، بەڵام هەڵەو کەم و کورتی زۆر هاوشانی جێبەجێکردنی پڕۆسەکە بوو، ئەمەش وایکرد بەغدا ئەنجامەکانی هەڵبوەشێنێتەوە. لە ساڵی (1934) سەرژمێرییەکی تر بۆ دیاریکردنی ژمارەی ئەو دانیشتووانەی کە توانای بەشداریکردنیان لە هەڵبژاردن و جەنگدا هەیە ئەنجامدرا. ئەم سەرژمێرییە ژمارەی دانیشتووانی عێراقی بە زیاتر لە (3 ملیۆن و 200 هەزار) کەس دیاری کرد. سەرەڕای سادەیی داتاکانی، بەڵام وەک ئاماژەیەک بۆ دەوڵەت لە پلان و بەرنامە حکومییەکانیدا مایەوە، تا سەرژمێرییەکی دیکە لە ساڵی (1947) ئەنجامدرا، کە تێیدا ژمارەی عێراقییەکان گەیشتە (4 ملیۆن و 826 هەزار) کەس. ئەمجارە یەکەم هەوڵی عێراقە بۆ سەرژمێریکردنی دانیشتوان بە بەکارهێنانی ئامرازە تەکنیکییە مۆدێرنەکان، بە بەراورد بەو ئامێرانەی لەو کاتەدا لەبەردەستدا بوون، کە هانی بەغدای دا بۆ ئەوەی سیاسەتێک بگرێتەبەر، هەر دە ساڵ جارێک سەرژمێری دانیشتوان ڕێکبخات. ئەو سەرژمێرییانەش لەو کات بەدواوە رێکخرا، بریتی بوون لە؛ سەرژمێری ساڵی (1957)  کە تێیدا ژمارەی دانیشتوان گەیشتە (6 ملیۆن و 300 هەزار) کەس، 1965 (لە بری ساڵی 1967)، سەرژمێریەکانی ساڵانی (1977)و (1987) و (1997) ڕێکخرا، کە دوایین جار بوو سەرژمێری تێدا ئەنجامدرا. مەترسییەکانی پەکخستنی سەرژمێری بەبێ داتابەیسێکی بەهێز، "وڵات بە چاوی داخراوەوە بە ڕێگایەکی تاریکدا دەڕوات" ئەمەش وتە و تێڕوانینی "سەمیر خزەیەر هادی" بەڕێوەبەری جێبەجێکاری سەرژمێرییە لە عێراق. موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا بە ناونیشانی "بەربەستەکانی بەردەم سەرژمێری دانیشتووان و کاریگەرییە نەرێنییەکانیان لەسەر ئایندەی گەشەپێدان لە عێراق"، ئاماژەی بەوە داوە، خۆبەدوورگرتن لە جێبەجێکردنی سەرژمێری دانیشتوان بەو مانایەیە کە پێوەرەکانی ئاماری لە عێراقدا دەچنە ناو کایەی پێشبینیکردنەوە، ئەمەش ئەنجامەکەی دەرکەوتووە کە شکستی زۆربەی پلانەکانی گەشەپێدانی نیشتمانی لێکەوتووەتەوە، چونکە لەسەر بنەمای داتای خەمڵێنراوی جێی متمانە نییە. لە سایەی ئەنجامنەدانی سەرژمێری، عێراق شکستی خواردووە لەوەی قەبارەی گەشەی دانیشتوان بە وردی دیاری بکات، کە ئەمەش بووە بە ڕێگر لە سیاساتی کەمکردنەوەی خێرایی گەشەی دانیشتوان و سەریکێشاوە بۆ سەرهەڵدانی زیادڕەوییەکانی سەر زەوییە کشتوکاڵییەکان و زیادبوونی بەکاربردن و سەرهەڵدانی بێکاریی بەرفراوان. (لە بارەی خێرایی گەشەی دانیشتوانەوە بڕوانە خشتەکە). گەشەی دانیشتوانی عێراق (2015 - 2030)   هەروەها دەوڵەت کورتی هێناوە لەوەی بتوانێت ئاماری باوەڕپێکراوی لەبەردەست بێت، تا یارمەتی بدات لە دروستکردن و دەرکردنی بڕیارەکان، بۆ داڕشتنی پلانی سەرکەوتوو، کە هاوسەنگی لە نێوان قەبارەی دانیشتوان و دابەشکردنی خزمەتگوزارییەکانی پەروەردە و تەندروستی، خزمەتگوزارییە گشتییەکان بکات، ئەمەش زیانی جیددی بە هەموو لایەنەکانی گەشەپێدان لە عێراقدا بەجێهێشتووە. هۆکارەکانی دواخستنی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لە عێراق یەکەم؛ ئەمن، ئابوری و کۆرۆنا وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان سەرژمێری دانیشتوان لە عێراق دە ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت، بۆیە بڕیار بوو لە ساڵی 2007 ئەنجام بدرێت، بەڵام بەهۆی بارودۆخی ئەمنیەوە بۆ ساڵی 2009 دواخرا، دواتر بۆ ماوەی (10) ساڵ بە یەکجار دواخرا، لە ساڵی (2019) دووبارە دواخرا. پێی سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ دانیشتوانی عێراق، ئامادەکارییەکان بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێرییەکەی ساڵی (2019) دەستیپێکرد، ئومێدیان وابوو کە لە ساڵی (2020)دا بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە، بەڵام بەهۆی پەتای کۆرۆنا دواخرا، چونکە مەحاڵ بوو ڕێکخەران و ڕاسپێردراوان کە ژمارەیان (150 هەزار) توێژەری مەیدانی بوو بتوانن سەردانی ماڵەکان بکەن لەو بارودۆخەدا، بۆیە ناچار بوون کە وەزارەتی پلاندانان پڕۆژەکە دوابخات. لە ساڵی 2022 بەغدا نیازی خۆی ڕاگەیاند بۆ دووبارە ئەنجامدانی سەرژمێری، ئەوەش بەهۆی ئەو بودجە زۆرەی کە مەکتەبی ناوەندی ئامار پێویستی بوو، ڕووی نەدا، کە بڕەکەی (120 ملیۆن) دۆلار بوو، حکومەتی عێراقیش لەو کاتەدا نەیتوانی دابینی بکات. مەهدی ئەلعەلاق، ڕاوێژکاری باڵای سندوقی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند، لەگەڵ هاتنی حکومەتی نوێ و پەسەندکردنی بودجەی نوێ، تەرخانکردنی پێویست بۆ جێبەجێکردنی سەرژمێریی گشتی دابینکراوە. محەممەد شیعە ئەلسودانی، سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە مانگی شوباتی 2023، لە میانەی سەرۆکایەتیکردنی کۆبونەوە ئەنجومەنی باڵای دانیشتوانی عێراق، ڕایگەیاند، هەموو توانایەکی پێویست بۆ تەواوکردنی سەرژمێری لە کاتی خۆیدا دابین دەکرێت. سودانی جەختی لەوەش کردەوە کە حکومەتەکەی پشت بە ئەنجامی سەرژمێرییەکە دەبەستێت لە دانانی سیاسەتەکانی و جێبەجێکردنی بەرنامە ئابوورییەکانی، هەروەها ئامادەکردنی پلانی داهاتوو کە هاوکارە بۆ پێشخستنی کۆمەڵگا. هاوکات لە ئێستادا هەوڵەکان بۆ سەرژمێری گشتی لە وەزارەتی پلاندانانی عێراق خراوەتە گەڕ، عەبدولزەھرە ھنداوی، وتەبێژی وەزارەتی پلاندانانی عێراق رایگەیاند، لە مانگی (ئایاری 2024)دا سەرژمێری ئەزموونی ئەنجامدەدەن _هەر بەو جۆرەش لە ئێستادا دەست پێکردووە_ و پرۆسەکەش بەشێوەیەکی ھەڕەمەکی لە چەند ناوچەیەکدا ئەنجامدەدرێت کە سەرژمێری گشتی دەیانگرێتەوە. وا بڕیارە لە مانگی تشرینی یەکەمی (2024) کۆی پرۆسەکە لە عێراقد بە فەرمی بەڕێوەبچێت. دووەم؛ ناکۆکی و ململانێی سیاسی موحسین حەسەن، لە لێکۆڵینەوەکەیدا ئاماژەی بەوە کردووە، ئەنجامدانی سەرژمێری دانیشتوان پەیوەستە بە دیاریکردنی سروشتی پرۆسەی هەڵبژاردن لە عێراق، بەتایبەتی سەبارەت بە دیاریکردنی کورسی پەرلەمان و دیاریکردنی پشکی هەر پارێزگارێک لەو کورسیانە بەپێی دەستوور، کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕێگریکردن لە سەرژمێری لەلایەن هەندێک کەمینە کاریگەر و پارێزگا کەم دانیشتووانەکانەوە. بە مەبەستی پاراستنی نوێنەرایەتی پەرلەمانی خۆی لەسەر بنەمای پێوەرە خەمڵێنراوەکان. هەروەها ئەنجامدانی سەرژمێری ناکۆکی مێژوویی لەسەر مافی حوکمڕانی ناوچە جێناکۆکەکان یەکلایی دەکاتەوە، ئەمەش وایکردووە زۆرێک لە لایەنە سیاسییەکان لە دەرەنجامەکانی سڵ بکەنەوە. لە مادەی 140ی دەستووری عێراقدا هاتووە، سەرژمێرییەکی وردی دانیشتوانی ئەو ناوچانە ئەنجام بدرێت و دواتر ڕیفراندۆم لەسەر خواستی دانیشتووانیان بۆ پەیوەستبوون بە هەرێمی کوردستان یان مانەوە لەگەڵ بەغدا ئەنجام بدرێت. هەروەها ئەنجامی سەرژمێرییەکە پێویستی بە گۆڕانکاری لە بودجەی گشتیدا دەبێت. هەرێمی کوردستان پشکی لە بودجەدا بەرامبەر بەڕێژەی دانیشتوانەکەی وەردەگرێت، پرسێک کە ناکۆکی هەمیشەیی لە نێوان هەردوولا دروست کردووە، دوای ئەوەی بەغدا بڕیاری دا پشکی هەرێم بۆ 12.6% کەم بکاتەوە لەبری 17%، سەرەڕای ناڕەزایەتی کورد لەو بارەیەوە، بەهۆکارەکەی جیاوازیە لە دیاریکردنی ژمارەی دانیشتوانی هەرێم لە نێوان دوو لایەن. هەروەها دابەشکردنی بودجەی گشتی فیدراڵی لە نێوان پارێزگاکاندا بەندە بە ژمارەی دانیشتووانەکانیانەوە. بۆیە سەرژمێری دانیشتووان پاڵنەر دەبێت بۆ سەرهەڵدانی ژینگەیەکی لەباری ململانێ ی نێوان ئەو پارێزگایانەی کە هەوڵدەدەن پشکی دارایی خۆیان زیاد بکەن. بە بڕوای ئەو توێژەرە (حەسەن)، بیرۆکەی ئەنجامدانی سەرژمێری خۆی هێشتا بابەتی ناکۆکی نێوان پێکهاتەکانی کۆمەڵگەی عێراقییە. کورد بە دەرفەتی دەزانێت کە هێزی ڕەگەزی کورد پیشان بدات بەوی زۆرینەی لە ناوچە جێناکۆکەکاندایە و لە ڕێگەیەوە ئامانجیان لکاندنی ناوچە جێناکۆکەکانە بۆ بەدیهێنانی پێشکەوتن لە مەلەفی چارەی خۆنووسین، لە کاتێکدا هەندێک لە هۆزەکانی عێراق بە گونجاوترین دەرفەتی دەزانن کە قەبارەی دانیشتوانی خۆیان لە چوارچێوەی پارێزگا یان قەزاکەیاندا پیشان بدەن، لە کاتێکدا هۆزەکانی تریش وەک نیشانەیەکی نەخوازراو بۆ نەمانی کاریگەری خۆیان سەیری سەرژمێری دەکەن، پێیان وایە دەبێتە هۆی نیشاندانی لاوازی و کەمینەیی خۆیان. سەرەڕای ئەم کەشوهەوای گرژییە، ئامادەکارییەکان بۆ سەرژمێری بەردەوامە لە کاتێکدا حکومەت دڵنیایی دەدات لە پێویستی جێبەجێکردنی لە کاتی خۆیدا. پرسیاری سەرەتا و کۆتایی ئەوەیە؛ ئایا ئەمجارە سەرژمێری لە کاتی خۆیدا ئەنجام دەدرێت؟، یان دووبارە دوادەخرێتەوە؟ سەرچاوەکان وزارة التخطیط (جهاز المرکزي للإحصاء)، المٶشرات السکانیة، تقديرات سكان العراق للفترة (2015-2030)؛ https://shorturl.at/eQ32p الحرة (ارفع صوتك - بغداد)، لماذا عجز العراق عن إجراء تعداد سكاني منذ ربع قرن؟، 23  فبراير 2023؛ https://shorturl.at/h0t9x العالم الجديد، هل ينجح التعداد السكاني في 2024؟.. التخطيط تكشف عن التفاصيل، 27 تشرين الثاني 2023، (تقاریر)؛ https://shorturl.at/zxrwL

  سان ساراڤان لە ساڵی ٢٠٢٢ تا وەکو ئەمڕۆ زیاتر  لە ٤٥ کەس لە عێراق و هەرێمی کوردستان بە نەخۆشی تای خوێنبەربەربوون گیانیان لە لەدەستداوە و زیاتر لە ٣٥٠ کەسیش تووشی نەخۆشییەکە بوون. ئەم کارەساتە  هەندێکیان لە پارێزگاکانی خواروی عێراق بوون و هەرێمی کوردستانیش بێبەش نەبوو لەم پشکە ، پارێزگاکانی  زیقاربوون،  میسان موسەنا،  واسیت ، دیوانیە، بەغداد، کەرکوک ، بەسرە ، نەجەف، نەینەوا ، بابل و کەربەلا و هەولێری گرتۆتەوە. لە ئێستادا و لەم چەند رۆژەی رابردوودا  بەر هەواڵی بڵاو بوونەوەی تای خوێنبەربوون دەکەوین و دەبیستین کە چەند کەسێک  لە شاری کەرکووک بوونەتە قوربانی و ئەگەری بڵاوبوونەوەی زیاتریشی هەیە. لێرەدا وا بەباش ئەزانم کە چەند زانیارییەک بخەمە بەر دیدی خوێنەران تا زیاتر بەرچاو ڕوونی زیاتری هەبێت لە نەخۆشییەکە و بزانێت  کە گۆڕانی ژینگەیی  چەند کاریگەری هەیە لە بڵاوبوونەوەی وەم نەخۆشیانە، هەروەها خۆپارزیش چۆن بکات.   زۆنۆتیک ئەو زاراوەیە کە باس لەنەخۆشییەک دەکات کەدەتوانێت لە ئاژەڵ و بوونەوەرە نابڕبڕەییەکانەوە باز بدات بۆ مرۆڤ،  کە بەزۆنەتتیک یان زۆنەسیس دەناسرێت. پاڵنەرەکانی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لەئاژەڵەوە بۆ مرۆڤ: فراوانبوونی ژمارەی دانیشتووان و خراپتربوونی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا  فشاری زیاتر دەخاتەسەر زەوی، چونکە دارستانبڕین، شارنشینی، چڕبوونەوەی کشتوکاڵ و دەرهێنانی سەرچاوەکان دەرفەتی زیاتر دەڕەخسێنن بۆ گواستنەوەی ماددە نەخۆشخوازەکان لەئاژەڵەوە بۆ مرۆڤ. نەهێشتنی دارستانەکان و  ناوچە سروشتییەکان و فراوانبوونی شوێنی نیشتەجێبوون لەڕێی گۆڕینیان بۆ شوێنی نیشتەجێبوونی دەستکرد، ئەگەری سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە ئاژەڵییەکان زیاتر دەکات. کاتێک مرۆڤەکان دەستوەردان لەئیکۆسیستەمی جۆراوجۆردا دەکەن، ڤایرۆسە خەوتووەکان لەخانەخوێ سروشتیەکانیان لادەبەن و دەرفەتیان پێدەدەن دەست بەسەر خانەخوێیەکی نوێدا بگرن - مرۆڤ. ئاژەڵە کێوییەکان و هەندێك لەقرتێنەوکان و جۆرێك لەشەمشەمەکوێرە میوەخۆرەکان و مێشولەکان دەبن بەهەڵگر، کاریگەری لەسەر خۆیان نابێت بەڵکو دەبنە هۆی گواستنەوەی نەخۆشییەکە بۆ مرۆڤ. هەندێك نموونەی نەخۆشیە زونۆتیکیەکان: کۆڤید-١٩، تای خوێنبەربوونی قرم - کۆنگۆ ڤایرۆسی ئیبۆلا و نەخۆشی ڤایرۆسی ماربورگ، تای لاسا ڤایرۆسی، نەخۆشی هەناسەدانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست (MERS)، سارس ، ڤایرۆسی نیپاو نەخۆشییە ڤایرۆسییەکان تای دۆڵی ریفت، زیکا. تای خۆێنبەربوون تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی (VHF) کۆمەڵێک نەخۆشییە کە بەهۆی چەند ئەندامێکی سەر بەیەک خێزانی ڤایرۆسەوە دروستدەبێت زاراوەی «تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی» ئاماژەیە بۆ حاڵەتێک کە کاریگەری لەسەر زۆرێک لەسیستەمی ئەندامەکانی جەستە دەبێت و زیان بەکۆی سیستەمی دڵ و خوێنبەرەکان دەگەیەنێت و توانای کارکردنی جەستە لەسەر خۆی کەمدەکاتەوە. نیشانەکانی ئەم جۆرە حاڵەتە دەتوانن جیاواز بن بەڵام زۆرجار بریتین لەخوێنبەربوون یان خوێنتێزان. هەندێک لە VHFەکان دەبنەهۆی نەخۆشییەکی تاڕادەیەک سووک، لەکاتێکدا هەندێکی تر دەتوانن ببنەهۆی نەخۆشییەکی توندو مەترسی لەسەر ژیان. زۆربەی VHFەکان هیچ چارەسەرو ڤاکسینێکی ناسراویان نییە. تای خوێنبەربوونی ڤایرۆسی (VHF) لەڕێگەی بەرکەوتنی راستەوخۆ، خواردن، خواردنەوە، یان ژینگەوە بگوازرێتەوە بۆ مرۆڤەکان و دەتوانێت لەسروشتدا بەکتریا، ڤایرۆسی، یان مشەخۆر بێت. هەروەها  بەشێوەی ناڕاستەوخۆ ش بڵاودەبیتەوە وەك بەکار‌هێنانی کەلوپەل و کەرەسە ی بەرکەوتوانەوە. بەهۆی بەرکەوتنی نزیکمان لگەڵ ئاژەڵان لەکشتوکاڵدا، مەترسییەکی گەورەی تەندروستی گشتییە لەسەرانسەری جیهاندا. VHF  چەند خێزانێکی ڤایرۆسەوی هەیەو هەریەکێکیکان لەچەند ناوچەیەکی جیهاندا زیاتر کارایەو بڵاودەبێتەوە، بەپێی ئەو تایبەتمەندیانە پۆلێنکراون و ناویان لێنراوە، وەك ئەم خشتەیەی خوارەوە:  هەرچەندە VHF بەهۆی چەند خێزانێکی ڤایرۆسەوە دروست دەبێت، بەڵام ئەم ڤایرۆسانە کۆمەڵێک تایبەتمەندی هاوبەشیان هەیە: •ئەوان ڤایرۆسی RNAن، واتە ئەو ڤایرۆسانەی کەترشی ڕیبۆنۆکلیک (RNA)یان وەک مادەی بۆماوەیی خۆیان هەیە. ئەم ڤایرۆسانە باوترین هۆکارن بۆ سەرهەڵدانی نەخۆشی لەمرۆڤەکاندا چونکە ڤایرۆسەکانی RNA بەتێپەڕبوونی کات بەڕێژەیەکی بەرز دەگۆڕدرێن. •بەچینێکی چەوری پرۆتین لەدەرەوەیدا داپۆشراون، ئەمەش وا دەکات کەئاسانتر ئەم ڤایرۆسانە بەشێوازی فیزیایی (گەرمی، تیشکی خۆر، تیشکی گاما) و کیمیایی (بلیچ، پاککەرەوە، توێنەر) لەناوببرێت.. تای خۆێنبەربوونی ڤایرۆسیی قرم -کۆنگۆ چییە ؟ ئەو جۆرەی کەزۆر کارایە لەڕۆژهەلاتی ناوەڕاست و عێراق جۆری تای خۆێنبەربوونی ڤایرۆسیی قرم -کۆنگۆیە کە بەهۆی تووشبوون بەڤایرۆسێکی ( Nairovirusلە خێزانی Bunyaviridae) کە لەڕێی گەنەوە دروست دەبێت و بڵاو دەبێتەوە. ئەم نەخۆشییە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩٤٤ لەقرم  تایبەتمەند کرا و ناوی تای خوێنبەربوونی قرمی لێنرا. پاشان دواتر لەساڵی ١٩٦٩ وەک هۆکاری نەخۆشی لەکۆنگۆ ناسێندرا، بەم شێوەیە ناوی ئێستای نەخۆشییەکەی لێکەوتەوە. تای خوێنبەربوونی قرم-کۆنگۆ لەڕۆژهەڵاتی ئەوروپا، بەتایبەتی لەیەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، لەسەرانسەری دەریای ناوەڕاست، لەباکووری رۆژئاوای چین، ناوەڕاستی ئاسیا، باشووری ئەوروپا، ئەفریقا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و کیشوەری هیندستان دەبینرێت. رەگەزی ڤایرۆسی نایرۆ دوو سەرچاوەی نەخۆشین کەتووشی  مرۆڤ دەبن: گروپی تای خوێنبەربوونی قرم-کۆنگۆ (CCHFV)و ڤایرۆسی هەزارا لەخۆدەگرێت و هەروەها گروپی نەخۆشی مەڕەکانی نایرۆبی کە (NSDV) و دوگبێ ڤایرۆس (نایجیریا). بەشێوەیەکی بەرفراوان لەسەرانسەری ئاسیای ناوەڕاست و ئەفریقاو NSDV لەبەشێک لە ەفریقادا بڵاوبووەتەوە. هەردووکیان لەلایەن ئاژەڵە ماڵییەکانەوە وەک مەڕو بزن و رەشەوڵاخ لەژینگەدا دەپارێزرێن، مرۆڤەکان یان لەڕێگەی گەستنی گەنە تووشبووەوە یان بەکوتان لەسەربڕینی ئاژەڵە تووشبووەکانەوە تووشی ڤایرۆسەکە دەبن. کەواتە  لەڕێگەی پێوەدانی گەنەی جۆری هیالۆممەی تووشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ. ئاژەڵە ماڵیەکان لەخولی گواستنەوەدا وەک خانەخوێ یان خەزێنەی گەشەی ڤایرۆس خزمەت دەکەن. گەنەکان ڤایرۆسەکە لەژینگەدا دەپارێزن و دەتوانن بۆ ماوەیەکی زۆر بەتووشبووی بمێننەوەو بەگواستنەوە لەڕێگەی هێلکەدانەوە نەوەکانیان تووش بکەن. نایرۆڤایرۆسەکان جینۆمێکی زۆر گەورەتریان هەیە لەئەندامانی رەگەزەکانی تر، بەپلەی یەکەم لەبەرئەوەی بەشی L  دوو هێندە گەورەترە لەڕەگەزەکانی تری ڤایرۆسە ئاژەڵییەکان   هێماو نیشانەکان نیشانە سەرەتاییەکان، ماندووێتی، لاوازی گشتی، تا یان بەرزبوونەوەی گەرمی لەش، هێڵنج، رشانەوە، سکچوون، ئازاری جومگەو ماسولکەو ئێسك نیشانە مەترسیدارەکان خوێن بەربوون لەژێر پێست و لەئەندامەکانی ناوەوەو دەموچاو و گوێ.، تێکچوونی کارکردنی کۆئەندامی دەمار.، وڕێنە، کۆما. لەکارکەوتنی گورچیلە.، لەکارکەوتنی کۆئەندامی هەناسەدان.، لەکارکەوتنی جگەر. چەندە کوشندەیە؟ لەگەڵ گەشەکردنی نەخۆشییەکە، رەنگە پەڵەی گەورەی خۆێنتێزان  و خوێنبەربوونی توندی لووت و خوێنبەربوونی کۆنترۆڵنەکراو لەشوێنی دەرزی لێدان ببینرێت، کە لەنزیکەی چوارەمین رۆژی نەخۆشییەکە دەستپێدەکات و بۆ ماوەی نزیکەی دوو هەفتە بەردەوام دەبێت. ڕێژەی مردن لەنەخۆشی تای خوێنبەربوون بەپێی سەرچاوەی رێکخراوی تەندروستی جێهانی WHO لە ١٠٪ بۆ ٤٠٪ دایە، بەڵام رێکخراوی سی دی سی CDC دەڵێت رێژەی مردن بەم نەخۆشییە لە ٩٪ بۆ ٥٠٪یە. ئەوەی شایانی باسە ئەم نەخۆشییە ڤاکسینی نییە. رێكارەكانی خۆپارێزی و هۆشیارکردنەوەی خەڵکی بۆ كۆنترۆڵكردنی نەخۆشی تای خوێنبەربوون: - قه‌ده‌غه‌كردنی دیارده‌ی سه‌ربڕینی ئاژه‌ڵ له‌ده‌ره‌وه‌ی سەربڕخانە فه‌رمییه‌كان، سه‌ربڕینی ئاژه‌ڵ له‌ڕێگاكان و كۆڵانه‌كان و مه‌یدانی ئاژه‌ڵان قه‌ده‌غه‌ بکرێت.‌ پشكنینی پێش سه‌ربڕین و پشكنینی دوای سه‌ربڕین  ئەنجامبدرێت به‌مه‌به‌ستی دڵنیایی له‌ته‌ندروستی گۆشتی ئاژه‌ڵه‌كان. -راوکردکردنی ئاژەڵی کێوی قەدەغە بکرێت چونکە ئەشێت هۆکار بن بۆ بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە. -هاوردەکردنی ئاژەڵان لەو شوێنانەی کە پەتاکەی تێدا بڵاوبووەتەوە. -تێگەیشتن و شرۆڤەکردنی گۆرانکارییەکانی کەشوهەواو دروستکردنی ئەو هۆشیارییە لەناو خەڵکدا. -فراوانبوونی ناوچەی نیشتەجێ بەبێ پلان لەسەر ناوچە کێویەکان و کشتوکاڵیەکان  بەووردی لێکۆڵینەوەی لەسەربکرێت چونکە دەبێتە رەوکردنی گیاندارە کێوییەکان بەرەو ناوچەی نیشتەجێ، کە بەشێکیان هەڵگری نەخۆشییەکانن

راپۆرت: دره‌و رۆژی یه‌كه‌می ناونوسین كۆتایی هات، (5) كه‌س ناوی خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران تۆماركرد، نزیكه‌ی 30 كه‌سیش كه‌ بۆ ناونوسین رۆیشتن، هه‌ر له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ به‌هۆی ئه‌وه‌ی مه‌رجه‌كانیان تێدا نه‌بوو، ناویان تۆمار نه‌كرا، دیارترین ئه‌وانه‌ی ئه‌مڕۆ ناوی خۆیان نوسی (سه‌عید جه‌لیلی) بوو، سه‌رباری پێشبینییه‌كان بۆ دابه‌زینی ئاستی به‌شداری ده‌نگده‌ران له‌ هه‌ڵبژاردندا، به‌رپرسێكی ئێران ده‌ڵێ ئه‌مجاره‌ ئاستی به‌شداری له‌سه‌روو 70% ده‌بێت، له‌پاڵ ئه‌و مه‌رجانه‌ی كه‌ ده‌ستور بۆ كاندیدی سه‌رۆكایه‌تیی دیاریكردووه‌، ئه‌مجاره‌ مه‌رجی به‌شدارنه‌بوون له‌ "فیتنه‌كه‌ی 2009" بۆ كاندیده‌كان زیاد كراوه‌. ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا.    كردنه‌وه‌ی ده‌رگای ناونوسین له‌ به‌یانی ئه‌مڕۆوه‌ تۆماركردنی ناوی كاندیده‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران ده‌ستیپێكردووه‌و ماوه‌ی (5) رۆژ ناونوسین به‌رده‌وام ده‌بێت.ئه‌مه‌ چوارده‌یه‌مین خولی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تییه‌ له‌ ئێران، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌بوو له‌ 14ی حوزه‌یرانی 2025 به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام به‌هۆی مردنی ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆكی وڵاته‌وه‌ له‌ رووداوی هێلیكۆپته‌ره‌كه‌دا له‌ رۆژی 19ی ئه‌م مانگه‌دا، واده‌ی هه‌ڵبژاردن پێشخرا.  به‌گوێره‌ی ده‌ستوری كۆماری ئیسلامی، ئه‌گه‌ر سه‌رۆكی وڵات گیانی له‌ده‌ستدا، ده‌بێت له‌ماوه‌ی 50 رۆژدا هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی بكرێت.  دوای ته‌واوبوونی پرۆسه‌ی ناو تۆماركردن بۆ هه‌ڵبژاردن، ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور، وردبینی له‌ناوی كاندیده‌كان ده‌كات، رۆژی 11ی مانگی داهاتوو لیستی كۆتایی ناوی كاندیده‌كان راده‌گه‌یه‌نێت و رۆژی 12ی مانگی داهاتوو تاوه‌كو 26ی مانگ پرۆسه‌ی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ده‌چێت، له‌ 28ی مانگدا ده‌نگدانی گشتیی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی نوێ ده‌كرێت، به‌پێی ئه‌م خشته‌یه‌، كه‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ دایناوه‌، كاندیده‌كان ته‌نیا 15 رۆژ مۆڵه‌تیان له‌به‌رده‌مدایه‌ بۆ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن. كاندیده‌كانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی له‌ ئێران، به‌گوێره‌ی مه‌رجه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور رێگه‌یان پێده‌درێت به‌شداری پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بكه‌ن،‌ ره‌خنه‌گران ده‌ڵێن ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی رابردوودا به‌پێی "حه‌ز"ی خۆی و به‌سودی گروپێكی سیاسی دیاریكراو ناوی كاندیده‌كانی پشتڕاست یاخود ره‌تكردوه‌ته‌وه‌.  عیزه‌توڵا زرغامی وه‌زیری رۆشنبیری و گه‌شتوگوزار دوێنێ قسه‌ی بۆ رۆژنامه‌نوسان كرد، هیوای خواست ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور "بیر ته‌سك" نه‌بێت، بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنێكی "گه‌رم و گوڕ" به‌ڕێوه‌بچێت.  له‌ دواهه‌مین هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێراندا كه‌ ساڵی 2021 به‌ڕێوه‌چوو، ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستور كاندیدبوونی ژماره‌یه‌كی زۆر له‌ روخساره‌ سیاسییه‌ دیاره‌كانی ره‌تكرده‌وه‌، له‌وانه‌ مه‌حمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژادی سه‌رۆكی پێشووی وڵات، ئیسحاق جهانگیری جێگری یه‌كه‌می سه‌رۆك كۆماری ئه‌وكاته‌و عه‌لی لاریجانی سه‌رۆكی پێشووی په‌رله‌مان، به‌وهۆیه‌وه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ ركابه‌رێتیی تێدا نه‌بوو، دوای ئیبراهیم ره‌ئیسی، ده‌نگی پوچه‌ڵ له‌ ده‌نگی كاندیده‌كانی تری هه‌ڵبژاردن زیاتر بوو، ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌و دواین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیی له‌ ئێران كه‌مترین ئاستی به‌شداریی ده‌نگده‌ریانیان تێدا تۆماركراوه‌.  یه‌كه‌م كه‌س كه‌ ئه‌مڕۆ ناوی خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی وه‌كو كاندید تۆمار كرد (محه‌مه‌ڕه‌زا سه‌باغیان بافقێ) بوو، كه‌ نوێنه‌ری گه‌وره‌ترین بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌ له‌ په‌رله‌مانی ئێران، ئه‌م پیاوه‌ دوای ناونوسین قسه‌ی بۆ میدیاكان كرد، وتی: ئه‌وله‌ویه‌تم چاكسازیكردنه‌ له‌ په‌یكه‌ری ئیداری و سیاسی ئێراندا.  دووه‌م كه‌س كه‌ ناوی خۆی تۆمار كرد، (مسته‌فا كه‌واكبیان) سكرتێری حزبی (مردم سالاری) واتا حزبی دیموكراتی بوو، ئه‌میش دوای ناونوسین قسه‌ی بۆ میدیاكان كردو وتی ئه‌گه‌ر له‌ هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وێت، حكومه‌ته‌كه‌ی "حكومه‌تێكی دیموكراتی" ده‌بێت به‌ دروشمی "راستگۆیی له‌گه‌ڵ خه‌ڵك"دا. عه‌باس موقته‌دایی نوێنه‌ری خه‌ڵكی ئه‌سفه‌هان له‌ په‌رله‌مان، به‌هه‌مان شێوه‌ له‌ یه‌كه‌م رۆژدا ناوی خۆی نوسی، له‌دوای ئه‌ویش قودره‌تعه‌لی حیشمه‌تیان سه‌رۆكی خانه‌ی حزبه‌كان، ئاغای حیشمه‌تیان كه‌ له‌دایكبووی ساڵی 1953ی شارۆچكه‌ی (سنقر)ی پارێزگای كرماشانه‌، ئه‌ندامی خولی پێنجه‌می په‌رله‌مانی ئێرانه‌.  هه‌ر له‌ سه‌ره‌تای كردنه‌وه‌ی ده‌رگای خۆكاندیدكردنه‌وه‌، 30 كه‌س سه‌ردانی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانیان كردووه‌، به‌ڵام موحسین ئیسلامی وته‌بێژی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان رایگه‌یاند، دوای وردبینیكردن له‌ به‌ڵگه‌نامه‌كانیان مه‌رجی ئه‌وه‌یان تێدا نه‌بووه‌ ناوی خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی تۆماربكه‌ن.  جه‌لیلی خۆی كاندید كرد له‌ یه‌كه‌م رۆژی ناونوسین و ئه‌م ئێواره‌یه‌، سه‌عید جه‌لیلی ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی دیاریكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی رژێم، ناوی خۆی وه‌كو كاندید بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی تۆماركرد.  جه‌لیلی ئێستا ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی ستراتیژی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئێرانه‌، ئه‌و پێشتر ئه‌مینداری ئه‌نجومه‌نی باڵای ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بووه‌، له‌ماوه‌ی ساڵانی 2007 بۆ 2013 سه‌رۆكایه‌تی تیمی دانوستانكاری ئه‌تۆمی ئێرانی كردووه‌، ئاغای جه‌لیلی پیشتر دووجاری تر خۆی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران كاندید كردووه‌، له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی 2013 به‌ دروشمی "حیات گیبه " واتا ژیانێكی باش به‌شداری كرد، زیاتر له‌ 4 ملیۆن ده‌نگی به‌ده‌ستهێناو سێیه‌می هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ بوو، به‌ڵام له‌ دواین هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2021دا تا كۆتایی نه‌ڕۆیشت و له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆكی كۆچكردوو له‌ ركابه‌رێتیی هه‌ڵبژاردن كشایه‌وه‌. مه‌رجی كاندیدبوون چییه‌؟ لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌ربه‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆی ئێران ئه‌مڕۆ داوای كرد ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ "مه‌رجی یاساییان تێدایه‌"، ئه‌گه‌ر ده‌یانه‌وێت خۆیان بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كاندید بكه‌ن، سه‌ردان بكه‌ن بۆ تۆماركردنی ناوه‌كانیان.  به‌گوێره‌ی ده‌ستوری ئێران، ئه‌وانه‌ی خۆیان بۆهه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی كاندید ده‌كه‌ن، ده‌بێت (دیندار، سیاسیی، به‌ڕه‌چه‌ڵه‌ك ئێرانی، هه‌ڵگری ره‌گه‌زنامه‌ی كۆماری ئیسلامی، به‌ڕێوه‌به‌رو كارزان بن، پێشینه‌یان باش بێت، به‌ باوه‌ڕو ئه‌مانه‌ت پارێز بن و باوه‌ڕیان به‌ بنه‌ماكانی كۆماری ئیسلامی و مه‌زهه‌بی فه‌رمی وڵات هه‌بێت). له‌پاڵ ئه‌مانه‌دا، مه‌رجی ته‌مه‌نیش بۆ كاندیده‌كان دیاریكراوه‌و ده‌بێت ته‌مه‌نیان له‌نێوان 40 بۆ 75 ساڵ بێت.  رۆژی 27ی ئه‌م مانگه‌، لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئێران چه‌ند مه‌رجێكی تریشی خسته‌ پێش چاوی ئه‌وانه‌ی به‌نیازی خۆكاندیدكردنن، رایگه‌یاند" وابه‌سته‌ نه‌بوون به‌ گروپه‌ نایاساییه‌كان و نه‌بوونی دۆسیه‌ی ئه‌منیی له‌نمونه‌ی به‌شداریكردن له‌ فیتنه‌كه‌ی ساڵی 2009" له‌و مه‌رجانه‌ن كه‌ بۆ خۆكاندیدكردن دانراون.  سه‌رباری ئه‌مه‌ش، هێشتا هه‌ندێك له‌ سیاسه‌تمه‌داران و چالاكانی سیاسی ئێران پێیانوایه‌ به‌له‌به‌رچاوگرتنی دابه‌زینی ئاستی به‌شداری خه‌ڵك له‌دواین هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی و هه‌ڵبژاردنی ئه‌مدواییه‌ی په‌رله‌مان كه‌ هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایان به‌ڕێوه‌چوو، ره‌نگه‌ ئه‌مجاره‌یان حكومه‌ت به‌مه‌به‌ستی زیادكردنی رێژه‌ی به‌شداریی، رێگه‌ به‌ كاندیدبوونی هه‌ندێك كه‌س بدات كه‌ پێشتر كاندیدبوونیان ره‌تكراوه‌ته‌وه‌. مه‌حمو‌د ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد كه‌ پێشترو له‌ هه‌ردوو هه‌ڵبژاردنی 2016و 2021 كاندیدبوونی ره‌تكراوه‌ته‌وه‌، ئه‌مجاره‌ش به‌نیازه‌ خۆی كاندید بكاته‌وه‌و وه‌كو خۆی ده‌ڵێ جارێ بیری لێ ئه‌كاته‌وه‌.  عه‌لی لاریجانی یه‌كێك له‌و كه‌سانه‌ی تره‌ كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی 2021دا كاندیدبوونی ره‌تكرایه‌وه‌، به‌پێی قسه‌ی كه‌سه‌ نزیكه‌كانی، ئه‌مجاره‌ به‌نیازه‌ سه‌رله‌نوێ خۆی كاندید بكاته‌وه‌. له‌سه‌رده‌می هه‌ڵبژاردنه‌ سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی 2009دا كه‌ ناكۆكی لێكه‌وته‌وه‌و بزوتنه‌وه‌ی سه‌وز له‌ ئێران سه‌ریهه‌ڵدا، ئاغای لاریجانی سه‌رۆكی په‌رله‌مان بوو، ماوه‌ی 12 ساڵ بوو ئه‌م پۆسته‌ی به‌ده‌سته‌وه‌ بوو، هه‌ندێك له‌ جوڵانه‌وه‌ سیاسییه‌كان، ئه‌و سه‌رده‌مه‌ لاریجانییان تۆمه‌تبار ده‌كه‌ن به‌وه‌ی پشتیوانی له‌ "فیتنه‌كه‌ی ساڵی 2009"  كردووه‌، له‌ ئه‌ده‌بیاتی سیاسی كۆماری ئیسلامی ئێراندا مه‌به‌ست له‌ "فیتنه‌كه‌" ئه‌و ناڕه‌زایه‌تییانه‌ بوو كه‌ به‌هۆی ده‌ره‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن و سه‌ركه‌وتنی مه‌حمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا سه‌ریهه‌ڵدا، كه‌ ناڕه‌زایه‌تی له‌و شێوه‌یه‌ له‌ ئێراندا، تا ئه‌و سه‌رده‌مه‌ بێ پێشینه‌ بوو، ئه‌وكات محه‌مه‌د خاته‌می سه‌رۆكی پێشووی ئێران ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی وه‌كو "كوده‌تای هه‌ڵبژاردن به‌سه‌ر خه‌ڵك"دا ناوبرد. له‌وكاته‌وه‌ تائێستا (میر حسێن موسه‌وی)و (مه‌هدی كه‌ڕوبی) كه‌ دوو كاندیدی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی بوون، ماڵبه‌ند كراون، واتا له‌ ماڵه‌كه‌ی خۆیاندا ده‌ستبه‌سه‌رن.  سه‌ید مه‌جید میرئه‌حمه‌دی سه‌رۆكی لیژنه‌ی ئاسایشی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئێران، له‌دواین ساته‌كانی ناونوسینی ئه‌مڕۆی كاندیده‌كانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران قسه‌ی بۆ میدیاكان كرد، له‌باره‌ی ئاستی ئاماده‌یی وه‌زاره‌تی ناوخۆ بۆ پرۆسه‌ی ده‌نگدان به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی وتی: ئێمه‌ له‌ڕووی ئه‌منییه‌وه‌ هیچ كێشه‌یه‌كمان بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی نییه‌و ژێرخانمان هه‌یه‌، به‌ڵام ئه‌م بابه‌ته‌ په‌یوه‌ندی به‌ رێككه‌وتنی نێوان وه‌زاره‌تی ناوخۆو ئه‌نجومه‌نی پاراستنی ده‌ستوره‌وه‌ هه‌یه‌.  میرئه‌حمه‌دی باسی له‌وه‌كرد، وه‌زاره‌تی ناوخۆ كێشه‌ی نییه‌ له‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی به‌ڕێوه‌بچێت، بڕیاربوو هه‌ڵبژاردنی 2025 به‌ته‌واوه‌تی به‌ ئه‌لیكترۆنی بكرێت، به‌ڵام وه‌كو ئاغای شاهچراغی سه‌رۆكی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان رونیكرده‌وه‌، به‌و ژێرخانه‌ ئه‌لیكترۆنییه‌ی ئێستا هه‌یه‌، وه‌زاره‌تی ناوخۆ ئاماده‌ نییه‌ هه‌ڵبژاردنی به‌شێوه‌ی ئه‌لیكترۆنی به‌ڕێوه‌ببات.  به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌وانه‌ی كه‌ پێشبینی ده‌كه‌ن ئه‌مجاره‌ش ئاستی به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئێران دابه‌زین به‌خۆوه‌ ببینێت، ئاغای میرئه‌حمه‌دی ده‌ڵێ: به‌گوێره‌ی دواین راپرسی كه‌ به‌ر له‌ سێ رۆژ له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی ئیرشاده‌وه‌ بۆمان نێردراوه، ئاستی به‌شداری گه‌یشتوه‌ته‌ سه‌روو 70%.   

  درەو: یەكێتی و پارتی بەبێ بەرچاو روونی و گرنتیكردنی پۆستە باڵاكان ئەستەمە بچنە هەڵبژاردنەوە، پارتی گرنتی دەوێت كە مەسرور بارزانی بەبێ سەرئێشە سەرۆكایەتی كابینەی دەیەم وەربگرێت، یەكێتیش دەیەوێت پۆستێكی باڵا لەبەرامبەر مەسرور بارزانی، بۆ قوباد تاڵەبانی مسۆگەربكات، رەنگە دواجار نێچیرڤان بارزانی بە وەرگرتنی پۆستی سەرۆككۆمار، پۆستی سەرۆكی هەرێم بۆ قوباد تاڵەبانی جێبهێڵێت، چەند رۆژی داهاتوو وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری دەكرێت، چاوەڕوان دەكرێت لە مانگی ئەیلول یان ئۆكتۆبەری داهاتوو بێت، ململانێ و ناكۆكیەكانی نێوان ئەو دوو هێزە بۆ دیاریكردنی نەخشەی سیاسی دوای هەڵبژاردنەكانە، باس لە چەند سیناریۆیەك دەكرێت.... دوای بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و دەستەی دادوەری هەڵبژاردنەكان، وێنەكە زیاتر رونبووەتەوە بۆ هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، چاوەڕوان دەكرێت لە چەند رۆژی داهاتوودا كۆمسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عێراق، داوا لە سەرۆكی هەرێمی كوردستان بكات، وادەیەكی نوێ بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان دیاری بكات، بڕیارە سەرۆكی هەرێمی كوردستانیش پاڵپشت بەو دەسەڵاتەی لە یاسای سەرۆكایەتی هەرێمدا هاتووە، بۆ جاری پێنجەم مەرسومێك دەربكات بۆ دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردن كە چاوەڕوان دەركێت لە نێوان (15/9 بۆ 15/10) دیاری بكات بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان . ئەم هەڵبژاردنە بۆ یەكێتی و بۆ پارتیش زۆرترین ناكۆكی و گفتوگۆی نێوانیان و ململانێ و كێبەركێی لەسەر درووست بوو، لە ماوەی دوو ساڵی رابردوودا زۆرترین گفتوگۆ و كۆبوونەوەو ناكۆكی نێوانیان لەسەر یاسای هەڵبژاردن  وشێوازی هەڵبژاردنەكان بوو، دواتریش هەردوولا كێشەكانیان بردە بەغداد بۆ یەكلاكردنەوە، سەرئەنجام : •    سكاڵاكەی یەكێتی لە دادگای فیدراڵی، هەرێمی كوردستانی كردە چوار بازنەی هەڵبژاردن، كۆتاكانی هەڵوەشاندەوە، كورسیەكانی پەرلەمانی بە 100 كورسی جێگیركرد، كۆمسیۆنی هەڵبژاردنی عێراقیشی دیاریكرد بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردن. •    ئەنجامی سكاڵاكەی پارتی لە رێگەی مەسرور بارزانیەوە، هەڵبژاردنی دواخست، پێنج كورسی كۆتای گەڕاندەوە، پەنجەمۆر و تۆماری دەنگدەرانی جارێكی تر نوێكردەوە. لە دووساڵی رابردوودا یەكێتی ئامادەی هەڵبژاردن نەبوو، هەموو هەوڵێكی بە ئاراستەی دواخستن و نەكردنی هەڵبژاردن بوو، لەدوای بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و هەڵبژاردنی كەركوكیشەوە، پارتی ئامادەی هەڵبژاردن نەبوو نەیویست بەم بارودۆخ و بەم شێوازەی ئێستا هەیە هەڵبژاردن بكرێت، هەموو ئەم ناكۆكیانەی نێوان ئەم دوو هێزە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە تا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان و نەخشەی دوای هەڵبژاردن رێككنەكەوتوون و هەریەكەیان دەیانەوێت ئەچێنداو پلانی خۆی بۆ دوای هەڵبژاردن مسۆگەر بكات ئینجا بچێتە هەڵبژاردنەوە. نەخشەی دوای هەڵبژاردن هێشتا وادەی هەڵبژاردنی نوێ دیاری نەكراوە، ئەنجامی هەڵبژاردن دیار نیە، بەڵام ئامانجی سەرەكی ململانێكانی یەكێتی و پارتی هێندەی پەیوەندی بە دوای هەڵبژاردنەوە هەیە هێندە پەیوەندی بە ئێستای پرۆسەكەوە نیە، پارتی دەیەوێت بەرچاوی روون بێت نەخشەی حوكمڕانی هەرێم لە دوای هەڵبژاردن چۆن دەبێت، یەكێتی دەیەوێت چیدیكە تەنیا جێگرایەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردن نەبێت و یەكێك لە پۆستە باڵاكانی هەرێم لای یەكێتی بێت. (درەو) قسەی لەگەڵ بەشێك لە بەرپرسانی پارتی و یەكێتی كرد بۆ سیناریۆكانی دوای هەڵبژاردن یاخود یەكێتی و پارتی دەیانەوێت نەخشەی دوای هەڵبژاردن چۆن بێت و پۆستەكان چۆن دابەشبكرێن؟. بەرپرسانی یەكێتی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون دەڵێن، ئەم هەڵبژاردنە هەڵبژاردنی راستكردنەوەی هاوسەنگییە لە نێوان پارتی و یەكێتی، ئاماژەكان بەو ئاراستەیەن، هەر لە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و دەستەی دادوەری هەموو بەو ئاراستەیەن كە پشكی یەكێتی هاوشێوەی پارتی بێت و سەنگی یەكێتی نزیك بكەنەوە لە پارتی، بە نمونەی ( دابەشكردنی كورسیی كۆتاكان لە نێوان زۆنی سەوز 2 كورسی و زۆنی زەرد 3 كورسی، دابەشكردنی هەرێم بۆ چوار بازنە، ئەنجامدانی هەڵبژاردن بە كۆمسیۆنێك كە سەرۆكەكەی یەكێتیە)، هەموو ئەمانە ئاماژەن بەوەی ئەو بڕیارانە لە قازانجی یەكێتی و لە بەرژەوەندی ئەو بۆچوونەیە كە دەیەوێت هاوسەنگی درووست ببێتەوە. بەڵام بەرپرسانی پارتی كە (درەو) قسەی لەگەڵ كردوون دەڵێن، درك بەوە دەكرێت كە دیزاینێكی ئامادەكراو هەیە بۆ ئەوەی هەڵبژاردن لەبەرژەوەندی یەكێتی بێت، بەڵام هەوڵی پارتی بەو ئاراستەیەیە نەیەڵێت ئەو نەخشەو دیزاینە ئامادەكراوە سەربگرێت، توانراویشە بەشێك لە دیزایینەكە هەڵبوەشێندرێتەوە بەتایبەت كە پارتی نەیهیشێت هەڵبژاردن لە 10ی حوزەیران بكرێت و تا سێ مانگی تریش خوا دەزانێت چی روودادەدات، بۆیە پارتی بە بێ بەرچاو روونی و بەبێ ئەوەی ئەنجامی هەڵبژاردنی لێوە دیار بێت ناچێتە هەڵبژاردنەوە، ئێستا بەشێك لە داواكانی پارتی جێبەجێكراون، پارتی چاوەڕێی دیاریكردنی وادەی نوێ دەكات و بەشدار دەبێت. سیناریۆكان بە پێی بەدواداچوونەكانی (درەو) گفتوگۆكانی ناوخۆی یەكێتی بە ئاراستەی ئەوەیە كە نایەوێت وەك رابردوو پۆستە باڵاكانی هەرێم بۆ پارتی جێبهێڵێت، دەیەوێت پۆستێكی سیادی لە هەرێم لای یەكێتی بێت ( سەرۆكی هەرێم یان سەرۆكی حكومەت)، پارتی دیموكراتی كوردستانیش دەیەوێت بەرچاوی روون بێت و گرنتی ئەوەی هەبێت كە مەسرور بارزانی بە بێ سەرئێشە كابینەی دەیەم وەردەگرێت. لە ئێستادا بۆ دوای هەڵبژاردن گفتوگۆ لەسەر دوو سیناریۆ دەكرێت: سیناریۆی یەكەم: یەكێتی و پارتی بە بێ رێككەوتنی پێشوەختە لەسەر دابەشكردنی پۆستە باڵاكان دەچنە هەڵبژاردنەوە، دواتر پارتی هاوشێوەی خولەكانی پێشوو دەستبە دانووستان دەكات بۆ پێكهێنانی حكومەت، ئەگەر یەكێتی بە ئاسانی هاتە ناو دانوستانی حكومەتەوە ئەوا یەكێتی و پارتی پێكەوە پۆستەكان دابەشدەكەن و حكومەت پێكدەهێنن، ئەگەر نەهات ئەوا پارتی تموحی وەزارەتی زۆر دەخاتە بەردەم چەند حزبێكی تر و شەریكیان دەكات بۆ ئەوەی (50+1) پێكبهێنێت و حكومەت پێكدەهێنێت شوێنی وەزارەت و پۆستەكان بۆ یەكێتی دیاری دەكات  و دواتر یەكێتی بە ناچاری دەچێتە حكومەتەوە ( وەك ئەوەی لە خولی پێشوو روویدا، یەكێتی سەرەتا نەچووە ناو حكومەت، پارتی بە ژمارەیەك وەزیر تموحی خستە بەردەم بزووتنەوەی گۆڕان و پۆست و كورسیەكانی وەزارەتی بۆ یەكێتی جێهێشت، دواتر یەكێتی بە ناچاری چووە حكومەتەوە). سیناریۆی دووەم:   پارتی و یەكێتی جۆرێك لە لێكتێگەیشتن یاخود رێككەوتنی پێشوەخت دەكەن لەسەر ئاییندەی حوكمڕانی هەرێم و دابەشكاری لە پۆستەكانی هەرێم، ئێستا یەكێتی تموحی زیاترەو دەیەوێت پۆستە باڵاكانی هەرێم لەگەڵ پارتی بەش بكات. پۆستەكانی (سەرۆكی هەرێم، سەرۆكی حكومەت، سەرۆكی پەرلەمان، سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری). پارتی دیموكراتی كوردستان سورە لەسەر ئەوەی مەسرور بارزانی پۆستی سەرۆكی كابینەی دەیەم وەربگرێت و خولێكی تر سەرۆكی حكومەت بێت، یەكێتی هەستی بە سوربوونی پارتی كردووەو دەیەوێت بەم بیانووە پۆستێكی باڵا لە پارتی وەربگرێت كە ئەویش پۆستی سەرۆكی هەرێمە بۆ قوباد تاڵەبانی، چونكە ئەستەمە جارێكی تر قوباد تاڵەبانی جێگری مەسرور بارزانی قبوڵ بكات، چاوەڕوان دەكرێت بۆ وەرگرتنی پۆستی زیاتر یەكێتی داوای پۆستی سەرۆكی حكومەت بكات. لە حاڵەتی پێدانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بە قوباد تاڵەبانی، دەبێت پۆستێكی دیكە بدرێتە نێچیرڤان بارزانی، كە ئەویش یان پۆستی سەرۆككۆماری عێراقە كە بەشێك سەردان و جموجوڵەكانی ئەم دواییەی نێچیرڤان بارزانی بۆ وڵاتانی دەرەوە بەو نیەتە دەبیینن كە ئامادەكارییە بۆ وەرگرتنی پۆستی سەرۆككۆماری عێراق بۆ داهاتوو، یاخود راییەكی تر هەیە لەناو پارتی نێچیرڤان بارزانی دەكرێتە سەرۆكی پارتی و مەسعود بارزانی دەكرێتە مەرجەعی پارتی و لە بارەگای بارزانی دەبێت. ئەو پۆستانەی كە پارتی و یەكێتی وەك پۆستی باڵا سەیری دەكەن و لەنێوان خۆیان ئاڵوگۆڕی پێدەكەن:    •    سەرۆكی هەرێم •    سەرۆكی حكومەت •    سەرۆكی پەرلەمان •    سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری •    جێگرانی سەرۆكی هەرێم •    جێگری سەرۆكی حكومەت •    جێگرو سكرتێری سەرۆكی پەرلەمان •    سەرۆككۆماری عێراق •    جێگری سەرۆكی پەرلەمانی عێراق دابەشكاری پۆستەكان: •    سەرۆكی حكومەت بۆ مەسرور بارزانی •    سەرۆكی هەرێم بۆ قوباد تاڵەبانی •    سەرۆككۆمار بۆ نێچیرڤان بارزانی •    سەرۆكی پەرلەمان ئەگەر لای یەكێتی بێت ( شاڵاو كۆسرەت رەسوڵ، سالار مەحمود، لوقمان وەردی) •    جێگری سەرۆكی پەرلەمان ئەگەر لای یەكێتی بێت ( لوقمان وەردی، سالار مەحمود) ئەگەر سەرۆكی هەرێم بۆ قوباد تاڵەبانی بێت سەرۆكی پەرلەمان یان جێگری سەرۆكی پەرلەمان بۆ پشكی هەولێریەكانی یەكێتی دەبێت. . رەنگە لە ئێستادا لێكدانەوەكان و بۆچوونەكان بەو شێوەیەبن، بەڵام رەنگە گۆڕانكاری و رووداوەكانی داهاتوو بەشێك لە سیناریۆكان بگۆڕێت، چونكە تەنیا ئەنجامی هەڵبژاردن كاریگەری لەسەر دابەشكاری پۆستەكان نابێت، بەڵكو وڵاتانی هەرێمایەتی بەتایبەت ئێران و توركیا و ئەمریكاش كاریگەریان لەسەر دیاریكردن و دەستنیشانكردنی كارەكتەرەكان دەبێت بۆ پۆستە باڵاكانی هەرێمی كوردستان و عێراق.  

درەو: پوختەی کارگێڕیی لە ماوەی ساڵەکەدا دۆخی مافی مرۆڤ خراپتر بوو، بەهۆی زیادبوونی ئاستەنگەکانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر ئازادییە بنەڕەتییەکان و فەزای مەدەنیی. رووداوەکانی ساڵ بریتی بوون لە پەلاماری پچڕپچڕ لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا و شانە پەیوەستەکانی؛ پێکدادانی لێرەولەوێ لەنێوان هێزەکانی ئاسایشی عێراق و دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و سوریا لە ناوچە دوورەدەستەکان؛ ئۆپەراسیۆنەکانی سوپای تورکیا لەدژی بنکەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان لە عێراق؛ هەروەها هەبوونی میلیشیا کە بە تەواوی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتدا نین، لەوانە یەکەکانی حەشدی شەعبی کە پەیوەستن بە ئێرانەوە؛ لەگەڵ روودانی تووندوتیژی بە پاڵنەری مەزهەبیی، ئیتنیکیی و دارایی. چەندین گرفتی گەورەی مافی مرۆڤ هەبوون، وەک راپۆرتی متمانەپێکراو لەسەر: کوشتنی نایاسایی یان هەڕەمەکیی، هەروەها کوشتنی بێ دادگاییکردن؛ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ؛ ئەشکەنجە و کەیسەکانی مامەڵە یان سزای دڕندانە، نامرۆڤانە و شکۆشکێن لەلایەن کاربەدەستانی حکومەت؛ دۆخی سەخت و مەترسی لەسەر ژیان لە بەندیخانە؛ دەستگیرکردن و راگرتنی هەڕەمەکیی؛ دەستوەردانی هەڕەمەکیی یان نایاسایی لە تایبەتمەندی (خصوصیة)؛ سزادانی ئەندامانی خێزان لەسەر بانگەشەی تاوانی ئەنجامدراو لەلایەن تاکەکەس؛ پێشێلکاریی گەورە لەکاتی ناکۆکیی، وەک پەلامار کە بۆتە هۆی مردن یان برینداربوونی کەسی مەدەنیی؛ سنووردارکردنی بەرچاوی ئازادیی ڕادەربڕین و راگەیاندن، هەروەها تووندوتیژی یان هەڕەشەی بەکارهێنانی تووندوتیژی دژی رۆژنامەنووسان؛ دەستگیرکردن و دادگاییکردنی بێبنەما لەدژی رۆژنامەنووسان، سانسۆر، هەروەها هەبوونی یاساکانی تاوانی ناوزڕاندن؛ سنووردارکردنی زۆر لەسەر ئازادیی ئەنتەرنێت؛ دەستوەردانی گەورە لە مافی گردبوونەوەی ئاشتیانە و ئازادیی رێکخراوەیی؛ بەربەستی یاسایی لەسەر ئازادیی جووڵەی ئافرەتان؛ هەروەها گەڕاندنەوەی زۆرەملێی ئاوارە ناوخۆییەکان بۆ ئەو شوێنانەی هەڕەشە لەسەر ژیان و ئازادییان هەیە؛ گەڕاندنەوەی زۆرەملێی پەنابەران بۆ ئەو وڵاتانەی رووبەڕووی ئەشکەنجە یان چەوساندنەوە دەبنەوە، لەوانە ئازاردانی گەورەی وەک هەڕەشە لەسەر ژیان  یان ئازادیی یان مامەڵەی خراپی تر کە بە تەنها پێکهێنەری پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤن؛ گەندەڵیی زۆری حکومیی؛ بەربڵاوی تووندوتیژی جێندەریی، لەوانە تووندوتیژی خێزانیی و شێوەی تری ئەم جۆرە تووندوتیژییە؛ تاوانەکانی تووندوتیژی یان هەڕەشەی بەکارهێنانی تووندوتیژی لەدژی ئەندامانی گروپە کەمینەکان، ئاوارە ناوخۆییەکان و ئاوارە گەڕاوەکان؛ تاوانەکانی تووندوتیژی یان هەڕەشەی بەکارهێنانی تووندوتیژی دژی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ؛ بازرگانیکردن بە مرۆڤ، لەوانە کاری زۆەملێ؛ سنووردارکردنی زۆر لەسەر ئازادیی رێکخراوەیی کرێکاران؛ هەروەها هەبوونی خراپترین جۆرەکانی کارکردنی منداڵ. حکومەت هەندێک هەنگاوی ناوە بۆ دەستنیشانکردن، لێکۆڵینەوە و دادگاییکردن و سزادانی ئەو بەرپرسانەی لەوانەیە پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤیان ئەنجام دابێت. حکومەت لێکۆڵینەوە و دادگاییکردنی ئەنجامداوە لەدژی تۆمەتبارانی داعش بە تۆمەتی ئەئجامدانی تاوانەکان و پێشێلکارییەکانی تر، لە هەندێک کەیسدا، راپۆرت دراوە لەسەر حوکمدانی ئەندامانی گومانلێکراوی داعش بەپێی یاسای دژەتیرۆر. بەشی 1. رێزگرتن لە شکۆی کەس a.    بێبەشکردنی هەڕەمەکیی لە ژیان و جۆرەکانی تری کوشتنی نایاسایی یان کوشتن بە پاڵنەری سیاسیی چەندین راپۆرت هەبوون کە حکومەت یان کاربەدەستەکانی کوشتنی نایاسایی یان هەڕەمەکییان ئەنجامداوە، لەوانە کوشتنی بێ دادگاییکردن. بانگەشە دەکرێت، لە 25 ئەیلول، میلیشیاکانی پەیوەست بە ئێران کە بەشێکن لە هێزەکانی حەشدی شەعبی وابەستە بە حکومەت، تەقەیان کردوە لەکەسایەتی هاوڕەگەخوازی ناسراوی تیکتۆک و هونەرمەندی ئارایشت (نور ئەلسەفار) و کوشویانە. پێش تەقەکردنەکە، ئەلسەفار رووبەڕووی پێشێلکاریی و گێچەڵی ئۆنلاین بۆتەوە بەهۆی شوناسی رەگەزیی و جێندەرییەوە. حکومەت هەنگاوی زیاتری ناوە بۆ دادگاییکردنی ئەوانەی بەپرسن لە کوشتنی بێ دادگاییکردن. بۆ نموونە، لە 25 حوزەیران، دادگای تاوانی زیقار حکومی هەتاهەتایی سەپاند بەسەر مقدم عمر نزار لە یەکەی وەڵامدانەوەی بەپەلەی وەزارەتی ناوخۆ، لەسەر سەرکوتکردنی خۆپیشاندانەکانی 2019 کە بووە هۆی کوشتنی بەلای کەمەوە 25 کەس و برینداربوونی 200 کەسی تر. کوشتنی بێ دادگاییکردن لەلایەن چەکداری نەناسراو و تووندوتیژی بە پاڵنەری سیاسیی چەندبارە روویانداوە لە سەرانسەری وڵات. لە مانگی تەموز سێ کاربەدەستی باڵا لە هەرێمی کوردستان کوژران. پۆلیس راپۆرتیدا لە کوژرانی (محمد میرزا سیندا)، کاربەدەستێکی باڵای پێشووی هەواڵگریی سەربە پارتی دیموکراتی کوردستان، لە ئەنجامی تەقینەوەی ئۆتۆمبیلەکەی لە شاری زاخۆ لە پارێزگای دهۆک. ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان رایگەیاند کە پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) بەرپرسە لە کوشتنەکە؛ بەڵام نوێنەرانی یەکینەکانی پاراستنی گەل، باڵی چەکداریی پەکەکە، نکوڵیان کرد لە تێوەگلانی پەکەکە. لە 7 تەموز، چەکداران لە سلێمانی دوو ئەندامی پارتی دیموکراتی دیموکراتی کوردستانی ئێران، کە بنکەیان لە باکورە، کوشت و یەکێکی تریان بریندار کرد. لە مانگی مایس، کاروان گەزنەیی، سیاسەتمەداری یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، بانگەشەی کرد کە لە هەوڵێکی کوشتن رزگاری بووە. میلیشیا ناحکومییەکان و وابەستەکانی داعش بەشداربوون لە کوشتنەکان. رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە گروپە میلیشیاکانی حەشدی شەعبی کە هاوپەیمانی ئێرانن، لە سەرانسەری وڵات بەشداربوون لە کوشتن، رفاندن و بەزۆر پارەسەندن (ابتزاز)، بەتایبەتی لە پارێزگا تێکەڵەکان لەڕووی ئیتنیکیی و ئاینییەوە. چالاکوانانی مافی مرۆڤ، بەتایبەتی ئەوانەی رەخنەیان گرتووە لە سیاسەتمەداران و میلیشیاکان، دەڵێن رووبەڕووی گێچەڵ بوونەتەوە. لە 25 مایس، لە دیالە چالاکوانی مافی مرۆڤ (عمر جلال ئەلقەسیسی) لە هەوڵێکی کوشتن رزگاری بوو، پاش ئەوەی گروپێکی چەکدار بەتووندی هێرشیان کردە سەری و لێیاندا.   لە 1 کانونی دووەم، داعش دوو کەسیان کوشت کە ساڵی 2021 لە کەرکوک رفێندرابوون. لە کۆتایی ساڵەکەدا، هێشتا لێکۆڵینەوە بەردەوامە. b.    بێسەروشوێنکردن راپۆرتی بەردەوام هەبوو لەسەر بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لەلایەن یان لەجیاتی دەسەڵاتەکانی حکومەت، لەناویاندا پۆلیسی فیدراڵی و یەکەکانی هێزەکانی حەشدی شەعبی. لەمانگەکانی نیسان و ئەیلول، کۆمسیۆنی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ (UN Committee on Enforced Disappearances) داوای لە حکومەت کرد پێداویستیی و مافەکانی قوربانییان دابین بکات، لەوانە ناساندنی بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ وەک تاوانێکی سەربەخۆ لە یاسای نیشتیمانیدا بۆ یارمەتیدانی دادگاییکردن و داڕشتنی ستراتیژێکی هەمەلایەنی گەڕان و لێکۆڵینەوە، هەروەها دڵنیاییکردن لەوەی هەموو دەستبەسەرکراوان تۆمارکراون. روانگەی عێراقی بۆ مافەکانی مرۆڤ د ەڵێت نزیکەی 12،000 خێزانی عێراقی راپۆرتیان پێشکەشکردوە لەسەر کەسانی بێسەروشوێن لەنێوان 2017 و 2023، هەروەها جەخت دەکاتەوە لەوەی پێدەچێت ژمارە راستەقینەکە بەرزتر بێت. لە 30 ئاب، کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی خاچی سوور (ICRC) راپۆرتیدا لەسەر وەرگرتنی 994 داواکاریی گەڕان بۆ کەسانی بێسەروشوێن لە نیوەی یەکەمی ساڵەکە. چارەنووس و شوێنی 171 کەس یەکلای کرایەوە و پێنج کەس شادبوونەوە بە خێزانەکانیان لە دەرەوەی وڵات. لە مانگی حوزەیران، رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (Amnesty International) داوای لە دەسەڵاتداران کرد هەنگاوی کۆنکریتی بنێن بۆ یەکلاکردنەوەی چارەنووسی بەلای کەمەوە 643 پیاو و کور کە لە حوزەیرانی 2016 بە زۆرەملێ بێسەروشوێنکراون لەلایەن یەکەکانی حەشدی شەعبی لەکاتی ئۆپەراسیۆنەکانی رزگارکردنی فەلوجە لە داعش. لێبوردنی نێودەوڵەتی تێبینی کردوە کە لێپرسینەوە لە هیچ یەکەیەک نەکراوە لەسەر بێسەروشوێنەکردنەکان. c.    ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێن و پێشلێکاریی تری پەیوەندار دەستوری فیدراڵی ئەشکەنجە و دانپیانانی زۆرملێی قەدەغە کردوە، بەڵام راپۆرتی متمانەپێکراو هەبوون لەسەر بەکارهێنانیان لەلایەن بەرپرسانی حکومەتەوە. یاسا چوارچێوەی یاسایی و مەرجە رێکارییەکانی دیاری نەکردووە بۆ رێگرتن لە ئەشکەنجە. ئەشکەنجە لە بەندیخانەکان، بنکەکانی دەستبەسەرکردن و زیندانەکان زۆرجار شاراوەن لە چاودێریی کارای یاسایی. ئەو جۆرە رەفتارانەی دەچنە خانەی ئەشکەنجە، بە یاسا پێناسە نەکراون، هەروەها یاسا دەسەڵاتی تەواوی بەخشیوە بە دادوەران، بۆ بڕیاردان لەسەر پەسەندکردنی دانپیانانی تۆمەتبار وەک بەڵگە و زۆرجار بەبێ رەچاوکرنی شێوازی وەرگرتنی دانپیانان. دادگاکان بەشێوەیەکی رۆتینی دانپیانانی زۆرەملێیان وەک بەڵگە پەسەندکردوە، کە لە زۆر کەیسی دژەتیرۆری پەیوەست بە داعش، تاکە بەڵگەی رەچاوکراو بوون. چەندین راپۆرتی رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان ئاماژەیانداوە بەوەی کاربەدەستانی حکومەت ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێنیان بەکارهێناوە. پۆلیسی فیدراڵ، هێزەکانی حەشدی شەعبی و چەند یەکەیەکی دیاریکراوی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان و ئاسایشی ناوخۆ، بێ لێپسینەوە کاریان کردوە. بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان هەنگاوی بەرچاوی ناوە بۆ رێزگرتن لە سەروەریی یاسا لەناو دامەزراوەکانی ئاسایش، لەوانە پێشکەشکردنی راهێنان بە زیاتر لە 400 ئەفسەری پێشمەرگە و فەرمانبەر لەسەر بابەتەکانی مافی مرۆڤ، هەستیاری جێندەریی و پاراستنی کەسانی مەدەنیی. راپۆرتی متمانەپێکراو هەبوون لەسەر ئەوەی کە هێزە حکومییەکان، لەناویاندا پۆلیسی فیدراڵی، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، و هێزەکانی حەشدی شەعبی، پێشێلکاریی و ئەشکەنجەیان ئەنجامداوە لەدژی خەڵک، بەتایبەتی عەرەبی سوننە، لەکاتی دەستگیرکردن، راگرتنی پێش دادگایکردن و بەندکردنی پاش حوکمدان. بەندکراوانی پێشوو، راگیراوان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ دۆکۆمێنتی کەیسەکانی ئەشکەنجە و مامەڵە یان سزای دیکەی تووند، نامرۆڤانە و شکۆشکێنیان کردوە لە دەزگاکانی سەربە وەزارەتی ناوخۆ، هەروەها، تاڕادەیەکی کەمتر، لە بەندیخانەکانی وەزارەتی بەرگری. بەپێی بەرپرسانی دادپزیشکیی، هەندێک قوربانیی نیشانەی لێدانی تووندیان هەبووە، لەگەڵ شکاویی ئێسک. رێکخراوە ناحکومەییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر کەیسەکانی مردن لە بنکەکانی راگرتنی پێش دادگاییکردن، بنکەکانی دیپۆرتکردن و بەندیخانەکان، بەهۆی بەردەوامیی ئەشکەنجەی سیستیماتیک و هەلومەرجی خراپی بنکەکانی دەستبەسەرکردن. لە مانگی مایس، سەرۆکی پێشووی "لیژنەی 29" بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی فەریق ئەبو رەغیف دەستگیرکرا و راگیرا پاش "فەرمانێکی ڕوونی"ی وەزیری  ناوخۆ لە ئەنجامی تۆمەی گەندەڵیی و کاری نامرۆڤانە. سەرەتای ساڵی 2021، راگیراوان کاربەدەستانیان ئاگادارکردەوە لە تۆمەتی ئەشکەنجەدان لەلایەن لیژنەی 29 بە مەبەستی وەرگرتنی دانپیانان. لە مانگی مایس، سەرۆک وەزیران راسپاردەکانی لیژنەی تایبەتی لێکۆڵینەوەی پەسەندکرد بۆ رادەستکردنی بەڵگەنامەکانی لێکۆڵینەوە لە لیژنەی 29 بە دەسەڵاتی دادوەریی بۆ دڵنیایی بوون لە لێپرسینەوە. قاسم حەمود مەنسور، بەرپرسێکی حکومی دەستگیرکراو لەلایەن لیژنەکە، لە نەخۆشخانە کۆچی دوایی کرد؛ وێنە بینراوەکان لەلایەن رۆژنامەنووسان بەڵگەیان دەرخست لەسەر برینداربوونی سەری و کەوتنی ددانەکانی لە ئەنجامی بەکارهێنانی هێز. راپۆرتدراوە کە تۆمارە پزیشکییەکان و وێنەکان پاڵپشتی بانگەشەی برینداربووونی راگیراوانی تر دەکەن لەکاتی راگرتن. لەناو میتۆدەکانی ئەشکەنجەدان کە باسکران لەلایەن راگەیاندنەکانەوە و  پشتڕاستکرانەوە لەلایەن چاودێرانی مافی مرۆڤەوە، لێدان بە تێلی  ئاسن و کارەبادان لە کۆئەندامی زاوزێ هەبوون. لە مانگی ئاب، رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ (Human Rights Watch) راپۆرتیدا لەسەر روودانی مردن بەشێوەی هەفتانە لەناو بەندیخانەکانی حکومەت لە ئەنجامی ئەشکەنجە، لێدان یان بەدخۆراکیی، بەتایبەتی بەندیخانەی ئەلهوت لە پارێزگای زیقار و بەندیخانەی ناوەندیی ئەلرەسافە و بەندیخانەی ئەلحیلە. هاوکات بەندیخانەکان رووداوەکانی خۆکوشتنیان تۆمارکرد، هەروەها پەرلەمانتاران هۆشدارییاندا لە "ئەشکەنجەدانی سیستماتیک" لە بەندیخانەکان. خانمە رۆژنامەنووسی کوردی ئێرانی (نەزیلە مەعروفیان)، بانگەشەی ئەوەی کرد لە مانگی کانونی یەکەم بۆ ماوەی 13 رۆژ لە بەندیخانەیەکی سلێمانی ئەشکەنجەدراوە. سەرۆکی رێکخراوی ناحکومیی سەنتەری ستراتیژیی بۆ مافەکانی مرۆڤ، فازل ئەلغەراوی، ئاماژەی بەوە کرد کە لە تشرینی دووەمی 2022 ئۆفیسی سەرۆک وەزیران لیژنەیەکی پێکهێنا بۆ وەرگرتنی سکاڵاکانی ئەشکەنجە لە بەندیخانەکان. لە کۆتایی ساڵدا، هیچ زانیارییەکی گشتی بەردەست نەبوو سەبارەت بە کاری لیژنەکە یان ژمارەی سکاڵا وەرگیراوەکان. لە مانگی ئاب، وەزارەتی داد لێکۆڵینەوەیەکی راگەیاند لەسەر گرتە ڤیدیۆیەکی بڵاوکراوە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان کە بەندکراوێک نیشان دەدات کە ئەشەکەنجە دەدرێت تا مردن لە بەندیخانەی ناوەندیی تاجی لە باکوری بەغداد. دۆخی بەندیخانە و بنکەکانی دەستبەسەرکردن دۆخی بەندیخانە و بنکەکانی دەستبەسەرکردن سەختن و زۆرجار مەترسین لەسەر ژیان، بەهۆی کەمی خۆراک، قەرەباڵغی لەڕادەبەدەر، ئازاردانی جەستەیی و دەستنەگەیشتنی گونجاو بە شوێنەکانی خاوێنی و چاودێریی تەندروستی، هەروەها هەڕەشەی نەخۆشییە گوێزراوەکان. دۆخی ئازاردانی جەستەیی: ژمارەی تۆمەتباران بە ئەندامێتی داعش کە دەستبەسەرکراون لەلایەن حکومەتەوە بۆتە هۆی خراپتربوونی قەرەباڵغی بەسیستەمکراوی ناو بەندیخانە حکومییەکان. فەرمانگەی چاکسازیی عێراق، کە بەشێکە لە وەزارەتی داد، 29 چاکسازیی لە ناو ووڵات بەڕێوەدەبات. وەزارەتەکانی داد، بەرگری و ناوخۆ 24 بنکەی دەستبەسەرکردن بەڕێوەدەبەن. هەروەها خزمەتگوزاری دژەتیرۆر بەلای کەمەوە یەک بنکەی راگرتنی پێش دادگاییکردن بەڕێوەدەبات. لە مانگی نیسان، وەزارەتی داد پشتڕاستی کردەوە کە بەندیخانەکان گەیشتوونەتە 300 لەسەدی توانای خۆیان. وەزارەتی داد رایگەیاند کە بەڕێوەبەری بەندیخانەی رەسافە لەسەرکارلابراوە پاش دووپاتکردنەوەی ئەوەی بەندیخانەکە گەیشتۆتە 400 لەسەدی توانای خۆی. ئەندامانی لیژنەی مافی مرۆڤی ئەنجومەنی نوێنەران، دۆخی بەندیخانەکانی ئافرەتانیان سەرکۆنە کرد وەکو پێشێلکاریی مافەکانی  مرۆڤیان ناساند و رایانگەیاند کە زۆرینەی بەندکراوان لەو خێزانەناوە هاتوون کە پەیوەستبوون بە داعشەوە. بەپێی وەزارەتی داد، دەسەڵاتدارەکان  منداڵی تا تەمەنی 12 ساڵانیان لەگەڵ دایکیان بەندکردوە کە تۆمەتبارن بە پەیوەستبوون بە داعشەوە. لەماوەی ساڵەکەدا، بەپێی هەندێک راپۆرت، 100 منداڵ لەگەڵ دایکیان لە بەندیخانە بوون. راپۆرتەکان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە نزیکەی 60 بەندکراوی گەورە مردوون. بەلای کەمەوە 400 ئافرەت لە بەندیخانەیەکی ئاسایش-تووند لە بەغداد دەستیان بە مانگرتن لە خواردن کرد وەک ناڕەزایی بەرامبەر حکومدانیان وەک ئەندامی داعش و بانگەشەی ئەوەیان کرد کە دادگاییکردنەکانیان نادادپەروەرانە بوون، هەروەها بۆ دەرخستنی هەلومرجی خراپی بەندیخانە. رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی راپۆرتیداوە کە دادگاکان سزای بەندکردنی درێژ و سزای مردنیان سەپاندووە بەسەر کەیسە پەیوەستەکان بە داعش "پاش حکومدان بەزۆری لەسەر بنەمای دانپیانان کە بانگەشە دەکرێت لەڕێگەی ئەشکەنجەوە وەرگیراون." بەپێی رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ، زۆربەی پیاوەکان لەسەر تیرۆر حوکمدراون و لەسێدارەدراون بەبێ شەفافیەت، ئاگادارکردنەوەی پێشوەختە و توانای پەیوەندیکردن بە خێزانەکانیان یان پارێزەرەکانیان. رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ ئاماژەی بەمە داوە وەک یەکەم "لەسێدارەدانی بەکۆمەڵ" پاش ئەوەی بەگشتی ئەم پیادەکردنە لەلایەن حکومەتی پێشووەوە لە ساڵی 2020 راگیرا. لە مانگی ئەیلول، موسعەب ئالوسی، هاوکار لە کۆڕبەندی نێودەوڵەتی کەنداو (Gulf International Forum) راپۆرتیدا کە دەسەڵاتداران  راگیراوەکانیان بۆ ماوەی درێژ هێشتۆتەوە پێش دەرکردنی سزاکانیان، هەروەها پاسەوانی بەندیخانەکان راگیراوانیان رووبەڕووی چەندین جۆر ئەشکەنجە کردۆتەوە. هەروەها گوتی میلیشیاکان، پارتە سیاسییەکان، تاقمە خێڵەکییەکان و تاقمەکانی تر دەیان "بنکەی دەستبەسەرکردنی نهێنیی" بەڕێوەدەبەن کە تێیدا ئەشکەنجەی سیستماتیک پیادەدەکەن. لە مانگی تەموز، وەزارەتی داد دانینا بە بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکان لە بەندیخانەکان بەهۆی قەرەباڵغیی و رایگەیاند هەماهەنگی دەکات لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی بۆ باشترکردنی هەلومەرجی تەندروستی بەندکراوان. وەزارەت روونیکردەوە "دۆخی تەندروستی لەناو بەندیخانەکان" یەکێکە لە "گەورەترین بەربەستەکان کە رووبەڕووی کاری وەزارەت دەبێتەوە"، لەبەرئەوەی "نەخۆشییەکان لەناو بەندکراوان بڵاوبوونەتەوە" لە ئەنجامی قەرەباڵغیی. گروپە نێودەوڵەتیی و ناوخۆییەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە دەسەڵاتداران لە چەندین رووداودا ڕێگرییان  کردوە لە سەردانی کەسوکار بۆ لای ڕاگیراوان و حوکمدراوان. لە چەندین کەیسدا، کەسوکاری ڕاگیراوان ناچاربوون بەرتیلی گەورە بدەن بەرامبەر سەردانی کەسی بەندکراویان لە بەندیخانە. بانگەشە دەکرێت کە پاسەوانەکان داوای بەرتیلیان کردوە یان لە بەندکراوانیان داوە کاتێک بەندکراوان داوایان کردووە پەیوەندی بکەن بە کەسوکارەکانیان  یان پارێزەرەکانیان.   لە سەرانسەری هەرێمی کوردستانی عێراق، شەش بنکەی چاکسازیی هەیە: سێ بۆ پیاوانی بەندکراو و سێ بۆ ئافرەتان و نەوجەوانانی بەندکراو. چاکسازییە تەرخانکراوەکان بۆ ئافرەتان و نەوجەوانان بە تێکەڵیی سزادراو و راگیراوی پێش دادگاییکردنی تێدایە، لەکاتێکدا ڕاگیراوانی پیاو لە بەشەکانی ڕاگرتنی بنکەکانی پۆلیس دەهێڵرێنەوە لە سەرانسەری هەرێمی کوردستانی عێراق. کۆی ژمارەی بەندکراوان زیاترە لە توانای هەر یەکێک لە چاکسازییەکان بەڕێژەی 157 لەسەد. بەپێی کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، کۆی ژمارەی بەندکراوان دەگاتە 4،922 کەس، لەناویاندا 181 نەوجەوان هەیە. دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لە هەندێک لە چاکسازییەکان و بنکەکانی ڕاگرتنی پۆلیس، نەوجەوانان لەگەڵ گەوران لەهەمان قاوش دانراون، لەبەرئەوەی لە هەرێمی کوردستان تەمەنی بەرپرسیارێتی یاسایی 11 ساڵە. کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستان، کە کۆمیسیۆنێکی سەربەخۆیە و بەرپرسیارە بەرامبەر پەرلەمانی هەرێمی کوردستان، راپۆرتیداوە کە چاکسازییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق، کۆمەڵێک گرفتی درێژخایەنیان هەیە، وەک قەرەباڵغیی، خراپی خزمەتگوزارییەکانی ئاو، ئاوەڕۆ، خاوێنی، بەکارهێنانی تووندوتیژی لەماوەی ڕاگرتنی پێش دادگاییکردن و کۆنیی ژێرخانی چاکسازیی ئافرەتان و نەوجەوانان. ژمارەی سنوورداری کارمەندانی تەندروستی کە ناتوانن خزمەتگوزارییە تەندروستییە گونجاوەکان پێشکەش بە هەموو بەندکراوان بکەن . کارگێڕیی: حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەڵێن هەنگاویان ناوە بۆ چارەسەرکردنی تۆمەتەکانی خراپ مامەڵەکردن لە بەندیخانە و بنکەکانی ڕاگرتنی حکومەت؛ بەڵام ئاستی ئەم هەنگاوانە بەتەواوی نەزانراون. کاربەدەستانی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیانداوە کە بەندینخانەکانی هەرێمی کوردستان چاودێریی دەکرێن لەلایەن کۆمسیۆنی نێودەوڵەتی خاچی سوور (ICRC) و نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (UNAMI) و بەندکراوان دەتوانن راپۆرت بدەن لەسەر کەیسەکانی ئەشکەنجە لەڕێگەی کارگێڕیی بەندیخانە، داواکاری گشتی یان ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ. سەرەڕای دەربڕینی نیگەرانییەکان، دەسەڵاتداران نیشانە جەستییەکانی ئەشکەنجەیان پشتگوێ خستووە، هەروەها ڕێکارەکانی سکاڵاکردن نادادپەروەرانەن ناکاریگەرن. زۆر لە بەندکراون بڕیاردەدەن راپۆرت نەدەن لەسەر مامەڵەی خراپ بەهۆی نەبوونی متمانە بە دەسەڵاتەکان یان ترس لە تۆڵەسەندنەوە. چاودێریی سەربەخۆ: بەندیخانەکانی سەربە فەرمانگەی چاکسازییەکانی عێراقی فیدراڵ رێگەدەدەن بە سەردانی بەردەوامی چاودێرانی سەربەخۆی ناحکومیی. وەزارەتی داد راپۆرتیدا لەسەر 68 سەردان بۆ چاکسازییەکانی گەوران و 23 سەردان بۆ چاکسازییەکانی نەوجەوانان. کۆڕبەندی نێودەوڵەتی کەنداو (Gulf International Forum) ڕایگەیاند وەزارەتی داد نەک تەنها رێگری کردووە لە رێکخراوەکانی مافی مرۆڤ سەردانی بەندیخانەکان بکەن، بەڵکو هاوکات رەتیکردۆتەوە هەلومەرجی بەندیخانەکان ئاشکرا بکات. d.    دەستگیرکردن و بەندکردنی نایاسایی دەستوری فیدراڵ و یاسا، دەستگیرکردن و بەندکردنی نایاسایی قەدەغە دەکەن، هەروەها ماف دەدەن بە هەر کەسێک لە دادگا تانەبدات لە یاساییبوونی دەستگیرکردن و بەندکردنی. بەڵام سەرەڕای ئەم گەرەنتیانە، چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر دەستگیرکردن و بەندکردنی نایاسایی، بەزۆری لەدژی عەرەبی سوننە و ئاوارە ناوخۆییەکان. ڕێکارەکانی گرتن و مامەڵەی بەندکراوان بەپێی یاسا، گرتن و هێشتنەوەی کەسەکان قەدەغەیە بەبێ فەرمانی دادوەر یان دادگا، یان ئەگەر هێزەکانی جێبەجێکردنی یاسا تۆمەتبار لەکاتی ئەنجامدانی کردەی تاواندا دەستگیربکەن. یاسا قەدەغەی کردوە، جگە لە دەسەڵاتە رێگەپێدراوەکان بە یاسا، هیچ دەسەڵاتێکی تر کەس دەستبەسەربکات. بەڵام چالاکوانانی ناوخۆیی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە کە یەکەکانی حەشدی راگەیاندنە ناوخۆییەکان و گروپەکانی مافی مرۆڤ راپۆرتیانداوە، کە دەسەڵاتداران گومانلێکراویان دەستگیرکردوە لە هەڵمەتی پشکنیکی ئاسایشی بێ مۆڵەت، بەتایبەتی بەپێی یاسای دژەتیرۆر، هەروەها زۆرجار ئەم دەستگیرکراوانەیان بۆ ماوەی درێژ بەندکردوە بەبێ تۆمارکردن یان بردنە پێش دادگا. حکومەت هەندێک جار دەستگیرکراوانی ئازادکردوە، بەگشتی پاش ئەنجامگیری کە بەڵگەی پێویست نەبووە بۆ حوکمدانیان لە دادگاکان، بەڵام زۆری تر لە بەندیخانە ماونەتەوە لە چاوەڕوانی یەکلاکردنەوەی تۆمەتی تر. یاسا رێگەدەدات بە ئازادکردن بە کەفالەتی کەسیی بۆ دەستگیرکراوان لەسەر تاوان (بەڵام ئاسایش نا). دەسەڵاتداران بەدەگمەن دەستگیرکراوان بە کەفالەت ئازاد دەکەن. یاسا دەسەڵات دەدات بە دادوەر، پارێزەری بێبەرامبەر دیاریبکات بۆ نەداران. پارێزەرانی دیاریکراو لەلایەن دادگاوە زۆرجار سکاڵا دەکەن لە دەستنەگەیشتنی گونجاو بە بەندکراوان کە دەبێتە ڕێگر لە ڕاوێژکاریی نێوان پارێزەران و دەستگیرکراوان. لە زۆر کەیسدا، دەستگیرکراوان نەیانتوانیوە پارێزەرەکانیان ببینن تا رۆژی دیاریکراوی دادگاییکردن.   دەستگیرکردنی نایاسایی: چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر دەستگیرکردن و ڕاگرتنی نایاسایی لەلایەن هێزەکانی حکومەتەوە، لەوانە هێزەکانی ئاسایشی عێراق، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانی عێراق، هێزەکانی حەشدی شەعبی و هێزەکانی ئاسایشی هەرێمی کوردستان. ئامارێکی دروست بەردەست نەبوو لەسەر ژمارەی کرداری لەم جۆرە یان ماوەی دەستبەرسەرکردنەکان. دەسەڵاتداران زۆرجار خێزانی دەستگیرکراوانیان لە گرتن و شوێنی دەستبەرسەرکردن ئاگادارنەکردۆتەوە، ئەمەش بۆتە هۆی دەستبەسەرکردن بەبێ پەیوەندی، ئەگەر نەڵێین بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ. هاوکات ڕێکخراوە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە کە لە زۆر دۆخدا، دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵ، بەندکراوانیان لە هۆکاری دەستگیرکردن یان تۆمەتی ئاڕاستەکراو ئاگادارنەکردۆتەوە. زۆربەی راپۆرتەکان لەسەر دەستگیرکردن و ڕاگرتنی نایاسایی، پەیوەستن بە کەیسی گومانلێکراوان یان هەوادارانی داعش و وابەستەکانیان و ئەندامانی خێزانەکانیان. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ، چالاکوانان و رۆژنامەوانان، ڕاپۆرتی چەندبارەیان داوە کە دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە نایاسایی ڕۆژنامەنووس، چالاکوان و خۆپیشاندەرانیان دەستگیرکردوە. ئەوانەی دەستگیرکراون بانگەشەی ئەوە دەکەن زانیاریان پێنەدراوە لەسەر ئەو تۆمەتانەی ئاڕاستەیان کراوە و دواجار بەبێ بردنە پێش دادوەر ئازادکراون، هەروەها هەندێکیان ڕاپۆرتیانداوە کە مامەڵەی خراپیان لەگەڵ کراوە. لە مانگی ئاب، کارمەندانی هەواڵگریی ئاسایشی هەرێمی کوردستان لە زاخۆ رۆژنامەنووس (ئیسماعیل کاشانی)یان دەستگیرکرد، پاش ئەوەی کاشانی رەخنەی لە حکومەتی هەرێمی کوردستان گرت لەسەر ئەگەری گەندەڵیی و خراپ بەڕێوەبردنی موچەی فەرمانبەرانی گشتی. دوو رۆژ دواتر ئازادکرا، بەڵام بەپێی راپۆرتەکانی راگەیاندنە ناوخۆییەکان، دەسەڵاتداران فەرمانی دەستگیرکردنی کاشانیان نیشان نەداوە، ئەگەرچی پاش دەستگیرکردنی ماڵەکەیان پشکنیوە.   ڕاگرتنی پێش دادگاییکردن: وەزارەتەکانی داد، بەرگری، ناوخۆ و کار و کاروباری کۆمەڵایەتی دەسەڵاتی یاساییان پێدراوە بۆ هێشتنەوەی ڕاگیراوان پێش دادگاییکردن. هەروەها خزمەتگوزارییەکانی ئاسایش، کە راستەخۆ بەرپرسیارن بەرامبەر ئۆفیسی سەرۆک وەزیران، لە هەندێک دۆخی سنووردار و بۆ ماوەی کورت دەتوانن ڕاگیراوان پێش دادگاییکردن ڕابگرن. ڕاگرتنی پێش دادگاییکردن بۆ ماوەی درێژ، کێشەیەکی سیستماتیکی بوو و زۆرجار ماوەکە یەکسان یان زیاتر بووە لە زۆرترین ماوەی سزای دیاریکراو بۆ ئەو تۆمەتانە، بەبێ پەیڕەوکردنی ڕێکاری دادوەریی یان پێداچوونەوەی دادوەریی، بەتایبەتی بۆ ئەوانەی کە تۆمەتبار بوون بە پەیوەندی لەگەڵ داعش. لە مانگی ئەیلول کۆڕبەندی نێودەوڵەتی کەنداو (Gulf International Forum) ڕایگەیاند هەندێک ڕاگیراو بە دەستبەسەرکراوی هێڵراونەتەوە بۆ ماوەی چەندین مانگ یان ساڵ پێش حوکمدانیان، لەکاتێکدا کەسانی تر لە بەندیخانە ڕاگیراون بەبێ ئەوەی بەفەرمی تۆمەتیان ئاراستە بکرێت. بەپێی چاودێران، دەوڵەت و تاکەکەسەکان تۆمەتی فەرمییان ئاراستەی 28،000 ڕاگیراو کردووە، لەکاتێکدا 29،000 ڕاگیراوی تر هێشتا چاوەڕوانی تۆمەتەکانیانن. بەپێی ڕێکخراوە ناحکومییەکان، زۆری ژمارەی ڕاگیراوانی پێش دادگاییکردن دەرئەنجامی کەڵەکەبوونی دادبینی کەیسەکانە لە دادگاکان، سەرەڕای چەند هۆکارێکی تری وەک زۆری ژمارەی بەندکراوان، ڕاگرتنی تۆمارنەکراو، هێواشیی پرۆسەی لێکۆڵینەوەی تاوان، کەمیی ژمارەی دادوەران و کارمەندی دادوەریی ڕاهێنراو، ناکارایی یان خەمساری دەسەڵاتداران بۆ بەکارهێنانی کەفالەت یان مەرجەکانی تری ئازادکردن، نەبوونی ئاڵوگۆڕی زانیاری، بەرتیل و گەندەڵیی. ڕاگرتنی پێش دادگاییکردن بۆ ماوەی درێژ، بەتایبەتی بەربڵاوبوو لەو ناوچانەی کە لە داعش ئازادکراون، کە ژمارەیەکی زۆر دەستبەسەرکراوی پەیوەست بە داعش و بەکارهێنانی شوێنی هەموارکراو، بۆتە هۆی قەرەباڵغی زۆر و نەگونجاوی خزمەتگوزارییەکان. ڕاپۆرت هەبوو لەسەر هێشتنەوەی بەندکراوان پاش بڕیاری دادوەریی بۆ ئازادکردنیان، هەروەها ئازادکردنی نایاسایی. ڕاپۆرت هەبوو کە دەسەڵاتداران هەندێک کەسیان بەبێ دادگایکردن بۆ ماوەی چەندین مانگ یان ساڵ پاش گرتنیان هێشتا بە دەستبەرسەری هێشتۆتەوە، بەتایبەتی ئەوانەی بەپێی یاسای دژەتیرۆر دەستگیرکراون. هەندێک کات دەسەڵاتداران چەندین دەستگیرکراویان بەدابڕاوی و بێ پەیوەندیی دەستبەسەردەکەن، بەبێ دەستگەیشتن بە پارێزەر یان بەبێ بردنە بەردەمی دادوەر لە ماوەی ڕێگەپێدراوی یاساییدا. دەسەڵاتەکانی بەندیخانە و بنکەکانی ڕاگرتن، هەندێک کات ئازادکردنی ڕاگیراو یان بەندکراویان دواخستوە کە بێتاوانیان سەلمێنراوە، بەهۆی نەبوونی تۆماری بەندکراو یان گرفتی تری ڕۆتین، یان بەرتیلیان سەندوە لە بەندکراوان پێش ئازادکردنیان پاش تەواوکردنی ماوەی سزاکانیان. لە مانگی ئەیلول، ڕاگەیاندنە ناوخۆییەکان راپۆرتیاندا لەسەر چیرۆکی شەش بەندکراوی ئازادکراو کە باسی مامەڵەی خراپ و ڕاگرتنی درێژخایەنی پێش دادگاییکردنیان کرد لەکاتی بەندکردنیان لە بەندیخانەکانی وەزارەتی داد، هەروەها ئاماژەیاندا بە هەندێک بەندکراو کە ناچاکراون بەرتیل بدەن بۆ دیاریکردنی رۆژی دادگاییکردنیان و خۆپاراستن لە ڕاگرتن بۆ سێ ساڵ پێش دادگاییکردن. ڕێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕاگیراوانیان هێشتۆتەوە بۆ ماوەی درێژ لە قۆناغی پێش دادگاییکردن. دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان تێبینی ئەوەیان کردوە کە داواکارانی گشتی و پارێزەرانی بەرگری زۆرجار رووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە لە ڕاپەڕاندنی کارەکانیان و دادگایکردنەکان بەشێوەی ناپێویست دوادەخرێن لەبەر هۆکاری کارگێڕیی. بەپێی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤی هەرێمی کوردستان، هەندێک بەندکراو لە بنکەکانی ئاسایشی ناوخۆیی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ ماوەی درێژکراوە ڕاگیراون، تەنانەت پاش دەرکردنی فەرمانەکانی دادگا بۆ ئازادکردنیان. پارێزەرانی دابینکراو لەلایەن ڕێکخراوێکی ناحکومیی نێودەوڵەتییەوە دەستگەیشتنی بەردەوامیان هەبووە و نوێنەرایەتی یاساییان پێشکەش کردوە بە تۆمەتبارانی نەوجەوانی پەیوەست بە داعش کە دادگا پارێزەری بۆ دیاری نەکردون، هەروەها بۆ هەموو نەوجەوانانی نوێنەرایەتی نەکراو لە هەرێمی کوردستان. e.    بێبەشکردن لە دادگاییکردنی دادپەروەر و کراوە دەستوری عێراق دامەزرێنەری دادوەرییەکی سەربەخۆیە، بەڵام هەندێک ماددەی یاسایی سەربەخۆیی و بێلایەنی دەسەڵاتی دادوەرییان سنووردار کردووە. دادگای باڵای فیدراڵی بڕیار دەدات لەو پرسانەدا کە پەیوەستن بە فیدراڵیزم و دەستورەوە، هەروەها ئەنجومەنێکی باڵای دادوەریی جیاواز بەڕێوەبەر و سەرپەرشتیاری سیستمی دادگایە، لەناویاندا بابەتەکانی تەمبێکردن (ڕێککاریی). بەپێی ڕاپۆرتەکان، گەندەڵیی و تەنگپێهەڵچنین کاریگەرییان هەیە لەسەر هەندێک دادوەر لە کەیسەکانی تاوان لە ئاستی دادگاییکردن و لە ئاستی تێهەڵچوونەوە لە دادگای تێهەڵچوونەوە. چەندین هەڕەشە و کوشتن لەلایەن پێکهاتەی مەزهەبیی، خێڵەکیی، توندڕەوی تووندوتیژ و تاوانکار، بوونەتە هۆی زیانگەیاندن بە سەربەخۆیی دادوەریی و زۆرجار دادوەران، پارێزەران و ئەندامانی خێزانەکانیان رووبەڕووی هەڕەشەی کوشتن و پەلامار دەبنەوە. بۆ نموونە لە مانگی نیسان، سەندیکای پارێزەران راپۆرتیدا کە پارێزەرێک هەڕەشەی لێکراوە و پەلاماردراوە لەلایەن داواکارانەوە لە دۆسییەکی دادگادا کە پارێزەرەکە پێشکەشی کردبوو. سەندیکا ڕایگەیاند کە پەلامارەکە بەشێکە لە دیاردەی زیادبوونی پەلامارەکان لەدژی پارێزەران، کە ژمارەکە لەنێوان پێنج تا دە پەلامارە لە مانگێکدا لە سەرانسەری وڵات. ئەنجومەنی دادوەریی کوردستان لەڕووی یاسایی، دارایی و کارگێڕییەوە سەربەخۆیە لە وەزارەتی دادی حکومەتی هەرێمی کوردستان، بەڵام بەپێی راپۆرتەکان، سەرکردە باڵاکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەرییان هەبووە لەسەر کەیسە هەستیارەکان لەڕووی سیاسییەوە. هەروەها راپۆرت هەبوو کە بەهێزترین حیزبەکانی هەرێمی کوردستان، پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتیمانی کوردستان، کاریگەرییان هەیە لەسەر دامەزراندنی دادوەران و بڕیارەکانی دەسەڵاتی دادوەریی. ڕێکخراوە نێودەوڵەتیی و ناوخۆییەکانی مافی مرۆڤ دووپاتیان کردەوە کە زۆرجار دادوەران لێکۆڵینەوەیان نەکردووە لە بانگەشەی متمانەپێکراو کە هێزەکانی ئاسایش ئەشکەنجەیان بەکارهێناوە لەدژی گۆمانلێکراوانی تیرۆریزم و زۆرجار تۆمەتبارانیان حوکمداوە تەنها لەسەر بنەمای دانپیانانی زۆرەملێ. Both local and international human rights organizations asserted judges frequently failed to investigate credible allegations that security forces tortured terrorism suspects and often convicted defendants based solely on coerced confessions. ڕێکارەکانی دادگاییکردن دەستور و یاسا مافی دادگاییکردنی ڕەوا و کراوەی داوە بە هەموو هاووڵاتیان، بەڵام دەسەڵاتی دادوەریی ئەم مافەی بۆ هەموو تۆمەتباران جێبەجێ نەکردووە. هەندێک بەرپرسی حکومەت و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، لەوانە نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (UNAMI) راپۆرتیانداوە کە ڕێکارەکانی دادگاییکردن لە ئاستی ستانداردە نێودەوڵەتییەکاندا نەبوون. بەپێی یاسا کەسی تۆمەتبار مافی هەیە وەک بێتاوان مەزەندە بکرێت تا تاوانەکەی دەسەلمێنرێت. ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان ئاماژەیانداوە بەوەی دادوەران لە کەیسەکانی پەیوەست بە داعش، هەندێک جار تاوانباریی تۆمەتبارییان سەلماندوە تەنها لەڕێگەی ئامادەبوونی کەسەکە لە شوێنێکی جوگرافیی نزیک لە چالاکییەکانی گروپە تیرۆریستیەکە، یان بەهۆی پەیوەندیی هاوسەریی یان خزمایەتیی لەگەڵ تۆمەتبارێکی تر. بەپێی یاسا، پێویستە ڕاگیراوان بەخێرایی ئاگاداربکرێنەوە لە وردەکارییەکانی تۆمەتی ئاراستەکراو و مافیان بۆ دادگایکردنێکی ڕەوا و کراوە و خێرا. بەڵام، بەشێوەیەکی ڕۆتینیی بەرپرسان سەرکەوتوو نەبوون لە ئاگەدارکردنەوەی خێرای ڕاگیراوان یان لە پێشکەشکردنی وردەکاری تۆمەتەکانیان کە ئاڕاستەیان کراوە. دادگاییکردنەکان کراوە بوون، تەنها لە هەندێک کەیسی ئاسایشی نیشتیمانیی نەبێت. چەندین تۆمەتبار ڕووبەڕووی دواکەوتنی ناپێویستی دادگاییکردن بوونەتەوە. مافەکانی تۆمەتبار بەپێی یاسا بریتین لە مافی ئامادەبوون لەکاتی دادگاییکردن و مافی دیاریکردنی پارێزەری تایبەت یان دیاریکراو لەلایەن دادگاوە لەسەر تێچووی گشتی ئەگەر پێویستی کرد. تۆمەتباران زۆرجار کات و ڕێوشوینی گونجاویان نەبووە بۆ ئامادەکردنی پەراوی بەرگریی. دەستنەگەیشتنی گونجاوی تۆمەتباران بە پارێزەری بەرگری کەموکوڕییەکی بەرچاو بووە لە ڕێکارەکانی لێکۆڵینەوە، دادگاییکردن و تێهەڵچوونەوە. ئەمە بەتایبەتی باو بووە لە دادگاکانی دژەتیرۆر، کە کارمەندانی دادوەریی هەوڵیانداوە بەخێرایی حوکم و سزای هەزاران گومانلێکراوی داعش بدەن، هەندێک جار لەڕێگەی دادگاییکردنی بەکۆمەڵ.   هاوکات بەپێی یاسا تۆمەتباران مافیان هەیە وەرگێڕی بێبەرامبەر بەکاربهێنن، ئەگەر پێویستی کرد. تواناکانی وەرگێڕەکان جیاوازی زۆری هەبووە. هەندێک کات شاندە دیپلۆماسیە بیانییەکان خۆیان وەرگێڕیان دابین کردوە، کاتێک هاووڵاتی خۆیان دادگاییکراون. کاتێک وەرگێڕ بەردەست نەبووە، دادوەرەکان دانیشتنی دادگایان دواخستوە و تۆمەتبارانی بیانییان گەڕاندۆتەوە بۆ زیندان. دادوەرانی لێکۆڵینەوە بەڵگەکان کۆدەکەنەوە و بڕیاردەدەن پرسەکە ڕەوانەی دەستەی دادگا بکرێت. دەستەی دادگا لە دۆسیەی لێکۆڵینەوە دەڕوانێت، دانیشتنی دادگا ئەنجام دەدات و دادبینیی دەکات لەسەر تاوانباری یان بێتاوانیی. تۆمەتباران، بەپێی یاسا، نابێت ناچاربکرێن وتە یان دانپیانان پێشکەش بکەن. بەڵام هەمیشە تۆمەتباران و پارێزەرەکانیان مافی دەستگەیشتنیان پێنەدراوە بە بەڵگەکان، یان بەرپرسانی حکومەت داوای بەرتیلیان کردوە بەرامبەر دەستگەیشتن بە پەراوەکانی کەیسەکە. لە چەندین کەیسدا، دادوەران پشتیان بەستوە بە دانپیانانی زۆرەملێ یان ناچارەکیی، وەک بەڵگەی سەرەکیی یان تاکە بەڵگە بۆ سزادان، بەبێ پشتڕاستکردنەوە بە بەڵگەی پزیشکی دادوەریی یان وتەی شاهیدی سەربەخۆ. یاسا حوکمی داناوە بۆ دووبارە دادگاییکردنەوەی ئەو بەندکراوانەی حوکمدراون لە ئەنجامی دانپیانانی زۆرەملێ یان ناچارەکیی یان بەڵگەی دابینکراو لەلایەن هەواڵدەری نهێنییەوە، بەڵام رێکخراوە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە ئەم یاسایە بەشێوەیەکی هەڵبژێردراو جێبەجێ دەکرێت.   تا مانگی ئادار، شێروان شێروانی و گوهدار زێباری هێشتا لە زیندان بوون، دوو لە بەندکراوانی "بادینان"، کە ئاماژەیە بۆ ئەو ناوچەیەی پارێزگای دهۆک کە ئەفسەرانی هێزەکانی ئاسایش و هەواڵگری پارتی دیموکراتی کوردستان (پاراستن) دەیان چالاکوان، ڕۆژنامەوان و خۆپیشاندەریان لە ساڵی 2020 دەستگیرکرد. بڕیاربوو شێروانی و زێباری لەماوەی ساڵەکەدا ئازادبکرێن، بەڵام سزاکەیان درێژکرایەوە پاش ئاراستەکردنی تۆمەتی نوێ، ڕاستەوخۆ پێش ڕێکەوتی دیاریکراو بۆ ئازادکردنیان.  لە مانگی تەموز، هێزەکانی ئاسایشی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە دهۆک رۆژنامەنووس (ئومێد بەڕۆشک)یان دەستگیرکرد، پاش ئەوەی بەڕۆشکی لە کۆنفراسێکی رۆژنامەوانیدا رەخنەی گرت لە درێژکردنەوەی ماوەی سزای شێروانی و داوایکرد لەدژی بڕیارەکە خۆپیشاندان بکرێت. زیندانیی و ڕاگیراوی سیاسی ڕاپۆرت هەبوو لەسەر هەبوونی زیندانیی و ڕاگیراوی سیاسیی. بەڵام سەخت بوو هەڵسەنگاندن بکرێت بۆ ئەم بانگەشانە، بەهۆی نەبوونی شەفافیەتی حکومەت، بەربڵاوی گەندەڵی لە رێکارەکانی دەستگیرکردن، هێواشی بەڕێکردنی کەیس و دەستگەیشتنی زۆر سنووردار بە بەندکراوان، بەتایبەتی ئەوانەی لە زیندانەکانی دژەتیرۆر، هەواڵگری و شوێنە سەربازییەکاندا دەستبەسەرن. حکومەت هیچ بەندکراوێک وەک زیندانیی یان ڕاگیراوی سیاسیی نابینێت و بانگەشە دەکات کە هەموو دەستبەسەرکراوان یاساکانی تاوانیان پێشێلکردوە. بەڵام نەیارانی سیاسیی حکومەت بانگەشە دەکەن حکومەت خەڵکی زیندانیی کردوە، بەهۆی چالاکیی یان بڕوای سیاسیی، لەژێر پەردەی تۆمەتی تاوانەکانی وەک گەندەڵیی تا تیرۆریزم و کوشتن. ڕێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان ڕاپۆرتیانداوە کە رۆژنامەوانان و چالاکوانانی سیاسیی ڕووبەڕووی دەستگیرکردن و گێچەڵ بوونەتەوە بەدرێژایی ساڵ بەهۆی وتەی ڕەخنەیی لەدژی حکومەت، ئێران و میلیشیاکان. f.    ساڕێژکردنەوە (قەرەبووکردنەوە)ی قۆناغی ڕاگوزەر چەند چالاکوانێکی بزووتنەوەی تشرینی 2019 کە لە تاراوگە لە وڵاتانی بیانیی دەژین، ڕاپۆرتیانداوە کە هەڕەشەی چەندبارە لە سەلامەتی خۆیان و خێزانەکانیان کراوە، لەوانە هۆشداری لەوەی ئازاریان پێدەگات ئەگەر بگەڕێنەوە بۆ عێراق. هەندێک لە چالاکوانەکان چوونە دەرەوەی وڵات بەهۆی کردنەوەی دۆسیەی تاوان لەدژیان، کە لەو بڕوایەدان بە ئامانجی رێگرتنە لە پیادەکردنی مافی ئازادیی رادەبڕین و تۆڵەسەندنەوەیە بەرامبەر سەرکردایەتیکردنی خۆپیشاندانەکان لەدژی حکومەت. g.    دەستبەسەراگرتن و گەڕاندنەوەی موڵک دەستوری فیدراڵ و یاسا دەستبەسەرداگرتنی موڵک قەدەغە دەکەن، تەنها بۆ سوودی گشتی نەبێت، ئەویش بەرامبەر قەرەبووی دادوەرانە. دەستبەسەرداگرتنی ماڵ و موڵک لە ساڵی ڕابوردودا بەردەوام بوو لە کەمبوونەوە، بەتایبەتی موڵکی  دەستبەسەراگیراوی پێکهاتە ئاینیی و ئیتنیکییەکان یان گومانلێکراوان بە ئەندامێتی داعش. لە مانگی مایس، دەزگا هەواڵییە هەرێمایەتییەکان ڕاپۆرتیاندا لەسەر دەستبەسەراگرتنی بەربڵاوی موڵک لە ناوەڕاستی بەغداد لەلایەن میلیشیا هاوپەیمانەکانی ئێران عەسائیبی ئەهلی حەق، کەتائیبی حیزبوڵا و ڕێکخراوی بەدر، بە هەڕەشە و تەنگپێهەڵچنین لەدژی خاوەن موڵکەکان و لەڕێگەی یەکەکانی حەشدی شەعبی پەیوەست بە خۆیان. لە مانگی ئاب، سەرۆک وەزیران، وەزیری ناوخۆی ڕاسپارد لێکۆڵینەوەیەک بکاتەوە لەم ڕاپۆرتانەی دەستبەسەراگرتنی نایاسایی موڵک.   h.    دەستوەردانی هەڕەمەکیی یان نایاسایی لە تایبەتمەندیی، خێزان، ماڵ یان پەیوەندییەکان دەستوری فیدراڵ و یاسا، کرداری لەم جۆرە قەدەغە دەکات، بەڵام چەندین ڕاپۆرت هەبوون کە حکومەت رێزی لەم قەدەغەکردنانە نەگرتووە. هێزە حکومییەکان زۆرجار چوونەتە ماڵان، بەبێ مۆڵەتی دادوەری یان ڕێگەپێدانی گونجاو. راپۆرت هەبوو کە دەسەڵاتداران هاوسەر یان ئەندامانی تری خێزانی کەسانی هەڵهاتویان دەستگیر کردوە – بەتایبەتی عەرەبی سوننە کە داواکراون بە تۆمەتی تیرۆریزم – ئەمەش بۆ ناچارکردنی هەڵهاتوان بۆ خۆبەدەستەوەدان. i.    پێشێلکارییە پەیوەستەکان بە ناکۆکیی پێشێلکارییە پەیوەستەکان بە ناکۆکیی سەرچاوەیان گرتووە لە پەلامارە پچڕپچڕەکانی داعش و شانە پەیوەستەکانی؛ پێکدادانی لێرەولەوێ لەنێوان هێزەکانی ئاسایشی عێراق و داعش لە ناوچە دوورەدەستەکان؛ هەبوونی میلیشیاکان کە بەتەواوی لەژێر کۆنترۆڵی حکومەتدا نین، لەوانە یەکەکانی حەشدی شەعبی کە پەیوەستن بە ئێران؛ ناکۆکیی چەکداریی بەردەوامی نێوان تورکیا و پەکەکە؛ هەروەها تووندوتیژی بە پاڵنەری مەزهەبیی، ئیتنیکیی و دارایی. داعش پەلاماری هەڕەمەکیی ئەنجامداوە لەدژی خەڵکی مەدەنیی، زۆرجار لەناو کۆمەڵگە شیعییەکان. حکومەت چەند سکاڵایەکی فەرمیی دەرکردوە سەبارەت بە پەلامارەکانی تورکیا لەناو خاکی سەروەری عێراق. کوشتن: ڕێکخراوی ناحکومیی سەربەخۆ (ژماردنی تەرم لە عێراق - Iraq Body Count) کوژرانی خەڵکی مەدەنی لە وڵات تۆماردەکات، راپۆرتیداوە کە تا مانگی ئاب 398 کەسی مەدەنی بەهۆی پێکدادانی ناوخۆیی کوژراون.   راپۆرت هەبوو لەسەر کوژرانی مەدەنیی بەهۆی ئۆپەراسیۆنە سەربازیەکانی سوپای تورکیا لە باکوری وڵات. لە مانگی نیسان، ڕاگەیاندنەکان ڕاپۆرتیاندا کە دوو کەسی مەدەنیی کورد لە دهۆک کوژراون لە ئەنجامی پەلاماری ئاسمانی تورکیا. لە مانگی ئاب، ڕاگەیاندنەکان ڕاپۆرتیاندا کە یەک کەسی مەدەنیی کوژراوە و یەک کەسی تر بریندار بووە لە ئەنجامی پەلاماری درۆن لە دهۆک، هەروەها چوار کەسی مەدەنیی کوژراون و یەکێکی تر بریندار بووە لە ئەنجامی پەلاماری ئاسمانی تورکیا لە سلێمانی. لە مانگی ئەیلول، ڕاگەیاندنەکان ڕاپۆرتیاندا کە هێزەکانی ئاسایش کوژرانی کەسێک و برینداربوونی کەسێکی تریان پشتڕاست کردۆتەوە لە ئەنجامی پەلاماری درۆنی تورکیا لەدژی ئامانجێک کە بانگەشە دەکرێت پەکەکە بێت لە ناحیەی سەنگەسەر لە پارێزگای سلێمانی. سەرەڕای شکستی مەیدانیی، داعش هێشتا ئەنجامدەرێکی سەرەکیی پێشێلکاریی و تاوان بوو. پاشماوەی چەکدارانی داعش، بەشێوەی شانەی نوستوو و تیمی پەلاماردەر هەستاون بە پەلاماری نیشانشکێن، بۆسە، ڕفاندن و کوشتن لەدژی هێزەکانی ئاسایش و سەرکردە جڤاکییەکان. ئەم پێشێلکارییانە بەتایبەتی بەدیدەکران لە پارێزگاکانی ئەنبار، دیالە و کەرکوک. لە 26 ئادار، داعش بەرپرسیارێتی ڕاگەیاند لە کوشتنی سەربازێک و بریندارکردنی یەکێکی تر لەمیانەی پەلامارێک لە ئەنبار لە رۆژئاوای وڵات. لە 11 حوزەیران، وەزارەتی بەرگری ڕایگەیاند لە ئەنجامی پەلامارێکی داعش لە کەرکوک دوو ئەفسەر کوژراون و سێ سەرباز برینداربوون. رۆژی 8 ئەیلول، داعش پەلاماری خاڵێکی پشکنینی سوپایدا لە باکوری رۆژهەڵاتی وڵات و سەربازێک برینداربوو. رۆژی 30 تشرینی دووەم، داعش بۆمبێکی چێنراوی تەقاندەوە هاوکات لەگەڵ پەلامارێکی چەکداریی کە بووە هۆی کوژرانی 11 کەسی مەدەنیی و برینداربوونی فریاگوزاران و کەسانی ئاسایی لە ڕۆژهەڵاتی پارێزگای دیالە. ڕفاندن: راپۆرتی بەردەوام هەبوون لەسەر بێسەروشوێنکردنی زۆرەملێ لەلایەن یان بەناوی هێزە حکومییەکان، لەوانە هێزەکانی ئاسایشی عێراق، هێزەکانی حەشدی شەعبی، هەروەها لەلایەن میلیشیاکانی دەرەوەی حەشدی شەعبی و باندە تاوانکارییەکان. ڕۆژی 3 ئاب، سەرۆکی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند 2.644 (1.244 ئافرەت و 1.402 پیاو) لە کۆی 6.417 ئێزیدی رفێنراو لەلایەن داعش لە ساڵی 2014 هێشتا بێسەروشوێنن. ئەندامانی پێکهاتەکانی تر قوربانیی پێشێلکارییەکانی مافەکانی مرۆڤ بوون کە هێزەکانی داعش ئەنجامیاندان. ڕۆژی 21 ئادار، رۆژنامەنووس، توێژەر و چالاکوانی مافی مرۆڤ ئیلیزابێس تسێرکۆڤ (Elizabeth Tsurkov)، هەڵگری جووت رەگەزنامەی رووسیی-ئیسرائیلی، دیارنەما پاش دەرچوون لە شوقەکەی بە مەبەستی ئەنجامدانی توێژینەوە بۆ تێزەکەی. لە کۆتایی ساڵدا، هیچ کەس هەواڵی نازانێت لە پاش بێسەروشوێن بوونییەوە، بەڵام ڤیدیۆیەک لە وەتسئاپ بڵاوکرایەوە کە تسێرکۆڤ "داندەنێت" بە هاندانی ناکۆکیی شیعە-شیعە و بزووتنەوەی تشرین بە هەماهەنگی لەگەڵ "مۆساد و سی ئای ئەی". چەند سەرچاوەیەکی جیاواز، لەوانە ڕاگەیاندنێکی رۆژنامەوانیی ئۆفیسی سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل، کەتائیبی حیزبوڵایان تۆمەتبارکرد بە ڕفاندنەکە. پێشێلکاریی تری پەیوەست بە ناکۆکیی: لەمیانەی ساڵەکەدا، ناکۆکیی بۆتە هۆی پچڕانی ژیانی سەدان هەزار کەس لە سەرانسەری ووڵات، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی بەغداد، ئەنبار، دیالە، سەلاحەدین و نەینەوا. هێزە حکومییەکان، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق و هێزەکانی حەشدی شەعبی، خاڵی پشکنینیان لەسەر رێگەکان دانابوو کە بوونە هۆی ئاستەنگکردنی هاتوچۆی هاوکاریی مرۆیی بۆ ئەو کۆمەڵگەیانەی کە پێویستیان بوو، بەتایبەتی لە ناوچەکانی وەک دەشتی نەینەوا و شەنگال لە پارێزگای نەینەوا، کە ناکۆکیی هەیە لەنێوان حکومەتی ناوەندیی و حکومەتی هەرێم لەسەر سنوورە کارگێڕییەکان. لە مانگی ئەیلول، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، یەک ساڵ درێژکردنەوەی پەسەندکرد بۆ تیمی لێکۆڵینەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاندانی لێپرسینەوە لە تاوانەکانی داعش (UNITAD)، کە سەرەتا لە ساڵی 2017 پێکهێنرا بۆ پاڵپشتیکردنی هەوڵە ناوخۆییەکانی لێپرسینەوە لە داعش لەسەر ئەو کردارانەی لەوانەیە بچنە چوارچێوەی تاوانی جەنگ،. تاوان دژی مرۆڤایەتی و جینۆساید، لەڕێگەی کۆکردنەوە، هەڵگرتن و پاراستنی بەڵگەکان. ناکۆکییە خێڵەکییەکان بەردەوامبوون و چەکی بێ مۆڵەتیان تێدا بەکارهاتووە، ئەگەرچی دەسەڵاتەکانی ئاسایش دەستیانگرتوە بەسەر ئەم جۆرە چەکانەدا. وەزارەتی ناوخۆ، لەڕێگەی فەرمانگەی کاروباری هۆزەکان، زیاتر لە 2.400 ناکۆکیی خێڵەکیی چارەسەرکردوە و دەستیگرتووە بەسەر زیاتر لە 45.000 پارچە چەکی بێ مۆڵەت، پاش زیادکردنی ئۆپەراسیۆنەکانی ئاسایش بۆ بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی پەرەسەندوو. ڕاپۆرتی ساڵانەی نەتەوە یەکگرتووەکان دەربارەی منداڵان و ناکۆکیی چەکداریی، کە رۆژی 5 تەموز بڵاوکرایەوە، پشتڕاستی کردۆتەوە لە ساڵی 2022 نزیکەی 202 پێشێلکاریی گەورە ئەنجامدراون لەدژی 173 منداڵ (125 کوڕ، 48 کچ)، لەناویاندا هەشت منداڵ کە قوربانیی چەند پێشێلکارییەک بوون. لە کۆتایی کانونی یەکەم 2022، "936 منداڵ (927 کوڕ و  9 کچ) هێشتا ڕاگیراون بە تۆمەتی پەیوەست بە ئاسایشی نیشتیمانیی، لەوانە لەسەر بانگەشەی وابەستەبوون یان وابەستەبوونی ڕاستەقینەیان بە گروپە چەکدارەکان، بەتایبەتی داعش." بەشی 2. ڕێزگرتن لە ئازادییە مەدەنییەکان a. ئازادیی ڕادەربڕین و ئازادیی کارمەندانی ڕاگەیاندن و میدیاکانی تر دەستوری فیدراڵ مافی ئازادیی ڕادەربڕینی زامن کردوە، لەگەڵ ئازادیی کارمەندانی ڕاگەیاندن و میدیاکانی تر، ئەگەرچی ئەمە مەرجدارە بە پێشێل نەکردنی نیزام و ئادابی گشتی و دەرنەبڕینی پاڵپشتیی بۆ حیزبی بەعسی قەدەغەکراو. سەرەڕای ئەمە، چالاکوانانی میدیا و چالاکوانانی کۆمەڵایەتی رووبەڕووی چەندین جۆری فشار و گێچەڵ بوونەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، لەئەنجامدا ئاستەنگی سەرەکیی بۆ پیادەکردنی ئازادیی رادەربڕین، بریتی بوو لە خود-سانسۆرکردن بەهۆی ترسی ڕاستەقینە لە تۆڵەسەندنەوە لەلایەن حکومەت، حیزبە سیاسییەکان، هێزە ئیتنی و مەزهەبییەکان، میلیشیاکان، گروپە تیرۆریستی و توندڕەوەکان یان باندە تاوانکارەکان. داکۆکیکارانی ئازادیی ڕادەربڕین دەڵێن لەبەرئەوەی یاسا بەدیاریکراوی پێناسەی ئەو کردانەی نەکردووە کە دەچنە چوارچێوەی پێشێلکردنی نیزام و ئادابی گشتی، دەسەڵاتداران دەتوانن ناڕۆشنیی یاساکە بەکاربهێنن بۆ کپکردنی ئازادی ڕادەربڕین. ئازادیی ڕادەربڕین: تاکەکەسەکان نەیانتوانیوە بەئاشکرا یان بەڕێگەی تایبەت ڕەخنە لە حکومەت بگرن بەبێ ترسی تۆڵەسەندنەوە. میلیشیا چەکدارەکان گێچەڵیان بە چالاکوانان و بزووتنەوە سیاسییە نوێیە ریفۆرمخوازەکان کردوە، بەشێوەی ئۆلاین یان ڕووبەڕوو، لەڕێگەی وەک بڵاوکردنەوەی زانیاری ساختەی ئۆنلاین، هاککردن و هەڕەشەی تر یان بەکارهێنانی تووندوتیژی جەستەیی بۆ بێدەنگکردنیان و ڕاگرتنی چالاکییەکانیان. لە مانگی ئاب، ڤۆڵکەر تورک، کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافی مرۆڤ، لەمیانەی سەردانێکی فەرمیی بۆ عێراق، نیگەرانیی دەربڕی لە ژمارەیەک کرداری ئەنجامدراو لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە – بۆ نموونە، کردنەوەی دۆسیەی ناوزڕاندن لەدژی رۆژنامەوانان و چالاکوانانی کۆمەڵی مەدەنیی – کە "کاریگەری سەختی" هەبووە لەسەر ئازادیی رادەربڕین، بەتایبەتی بۆ داکۆکیکارانی ژینگەیی. گێچەڵی یاسایی لەلایەن حیزبە ئیسلامییە رادیکاڵەکان و گروپە میلیشیاکانی هاوپەیمانی ئێران بە بەکارهێنانی دۆسیەی یاسایی هەڵبەستراو لەدژی چالاکوانان، داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ و ڕۆژنامەوانان، بۆتە هۆی سنووردارکردنی ئازادیی رادەربڕین و بەشداریکردنی مەدەنیی. رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی ڕاپۆرتیانداوە لەسەر ئاستی بێوێنەی گێچەڵی یاسایی، بەتایبەتی لەڕێگەی تۆمەتبارکردنی هەڵبەستراوی بەشداریکردن لە چالاکیی تاوانکاریی و سزادانی تەمومژاوی لەسەر "ناڕەزایی" یان "ناوزڕاندن" پاش بڵاوکردنەوەی سەرنج و رەخنە دژی کاربەدەستانی حکومەت. هەندێک جار ناودەبرێن بە دۆسیەی یاسایی هەڵبەستراو، ساختە یان وەڕسکار، ئەم دۆسیە یاساییانە ماددەی یاسایی تەمومژاوی بەکاردەهێنن و پشتدەبەستن بە شرۆڤەی زۆر کراوەی یاسا. زۆر کەیسی دۆسیەی هەڵبەستراو ناگات بە ڕای گشتی بەهۆی ترسی قوربانییەکان لە زیانپێگەیاندنی زیاتر. حکومەت زیاتر بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی کردوە بە ئامانج. لە مانگی کانونی دووەم، وەزارەتی ناوخۆ رێنمایی نوێی دەرکرد بۆ تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و سەکۆیەکی دانا کە هاووڵاتیان دەتوانن راپۆرت بدەن لەسەر هەر ناوەڕۆکێک "کە پێشێلی ئادابی گشتی بکات، پەیامی نەرێنیی و نەشیاوی تێدابێت و زیان بگەنێت بە سەقامگیریی کۆمەڵایەتی." بەپێی ڕێکخراوی لێبووردنی نێودەوڵەتی، لەنێوان مانگەکانی کانوونی دووەم و حوزەیران، دەسەڵاتداران بەلای کەمەوە 20 کەسیان دادگاییکردووە پەیوەست بە ئازادیی رادەبڕینەوە. هێزەکانی ئاسایش، بەگشتی ئەوانەی لەژێر فەرماندەیی وەزارەتی ناوخۆ، ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتیمانیی یان هێزەکانی حەشدی شەعبین، هەروەها هێزەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان (بەتایبەتی ئاسایش) ئەو خۆپیشاندەر و چالاکوانانەیان دەستگیر و بەنکردوە کە رەخنەگری دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندیی و حکومەتی هەرێمی کوردستانن، ئەمەش بەپێی وتەی بەرپرسانی حکومەت، نوێنەرانی ڕێکخراوە ناحکومییەکان و راپۆرتەکانی ڕاگەیاندنەکان. لە 13 شوبات، ڕوانگەی مافی مرۆڤی عێراقی ڕایگەیاند کە دەسەڵاتدارەکان بەکارهێنەرانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیان بە هەڕەمەکیی دەستگیرکردوە لەسەر بڵاوکردنەوەی "ناوەڕۆکی کواڵیتی نزم."  بەپێی راپۆرتەکان، دەسەڵاتەکان بەشێوەیەک مامەڵەیان لەگەڵ ئەم دەستگیرکراوانە کردووە وەک ئەوەی لە کردەکانی "تیرۆریزم" تێوەگلابن و زیانیان گەیاندبێت بە دامەزراوە گشتییەکان یان زیانیان گەیاندبێت بە سامانی گشتی. پارتە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق، یەکێتی نیشتیمانی کوردستان و پارتی دیموکراتی کوردستان، ئەولەویەتی دەستگەیشتن دەدەن بەو دەزگایانەی خۆیان یان ئەندامەکانیان خاوەندارێتی یان کۆنترۆڵیان دەکەن. دەزگا میدیایایەکانی هەرێمی کوردستان کە پاڵپشتی سیاسیی و دارایی بەهێزیان نییە، ئاماژەیان بە سەختی دەستگەیشتن بە زانیاری یان شوێنەکانی ڕاپۆرت داوە. تووندویژی و گێچەڵ: رۆژنامەنووسان بەردەوامبوون لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشە، ترساندن و پەلامار لەلایەن میلیشیاکان یان هێزەکانی ئاسایش. کۆمەڵەی داکۆکیکردن لە ئازادیی ڕاگەیاندن (Press Freedom Advocacy Association) تا کۆتایی مانگی مایس، 345 کەیسی پێشێلکاریی دژی ڕۆژنامەوانان لەسەر ئاستی نیشتیمانیی تۆمارکردووە، کە زۆرینەی کەیسەکان لە بەغداد و هەولێر بوون. هێزەکانی حکومەت چەندبارە ڕێگریان کردوە لە راپۆرتدانی رۆژنامەوانان بە بیانوی هۆکاری ئاسایش. هەندێک ڕێکخراوی میدیایی راپۆرتیانداوە لەسەر دەستگیرکردن و گێچەڵکردن بە رۆژنامەوانان، هەروەها هەوڵەکانی حکومەت بۆ ڕێگرتن لە ڕووماڵکردنی پرسە سیاسییە هەستیارەکان، لەوانە پرسەکانی ئاسایش، گەندەڵیی و شکستخواردنی حکومەت لە دابینکردنی خزمەتگوزاری گونجاو. ڕێکخراوی پەیامنێرانی بێسنوور (Reporters Without Borders (RSF)) نزیکەی 20 دەستگیرکردنی رۆژنامەوانیان تۆمارکردوە لە هەرێمی کوردستان لەماوەی ساڵەکەدا. ڕێکخراوی پەیامنێران بۆ مافەکان و پەرەپێدان (Organization of Reporters for Rights and Development) کە بنکەی لە هەولێرە، راپۆرتیداوە لە ماوەی شەش مانگی یەکەمی ساڵەکەدا، 49 پێشێلکاریی ئەنجامدراون لەدژی 99 ڕۆژنامەوان و بلۆگەری تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی نیشتەجێی هەرێمی کوردستان. پەیامنێرانی بێسنوور (RSF) تیشکی خستەسەر زیادبوونی پێشێلکارییەکان لەدژی ڕۆژنامەوانان لە هەرێمی کوردستان، چەند ڕۆژنامەوانێک بەشێوەیەکی نایاسایی دەستگیرکراون و لە رۆژی ئازادکردنیان تۆمەتی نوێیان ڕووبەڕوو کراوەتەوە ئەمەش بۆتە هۆی درێژکردنەوەی ماوەی ڕاگرتنیان.   لە سەرانسەری ووڵات ڕاپۆرت هەبوو لەسەر لێدان، دەستبەسەرکردن و هەڕەشەی کوشتن لەدژی کارمەندانی میدیا، بەتایبەتی لەدژی ئەو رۆژنامەوانانەی بۆ دەزگاکانی ئۆپۆزسیۆن و دەزگا ناحیزبییەکان کاردەکەن. لە مانگی ئاب، ڕۆژنامەوانێک لە هەڵەبجە راپۆرتیدا کە هەڕەشەی کوشتنی لێکراوە لەلایەن کەسانێکەوە کە لەو بڕوایەدایە سەربە هەواڵگری ئێرانین، بەهۆی ڕووماڵکردنی دەستوەردانی ئێران لە سیاسەتی هەرێم. لە مانگی ئەیلول، ڕۆژنامەوانێکی دهۆک راپۆرتیدا کە هەڕەشەی کوشتنی لێکراوە بەهۆی رووماڵکردنی گەندەڵیی حکومەت لە شارەکە. سانسۆر یان سنووردارکردنی ناوەڕۆک بۆ ئەندامانی ڕاگەیاندن و میدیاکانی تر، لەناونیاندا میدیای ئەلەکترۆنی: یاسا، بەرهەمهێنان، هاوردەکردن، بڵاوکردنەوە یان هەڵگرتنی بابەتی نووسراو، کێشراو، فۆتۆگراف یان فیلم قەدەغە دەکات کە پێشێلی ئاکار یان ئادابی گشتی بکات. سزاکان بۆ حوکمدان بریتین لە پێبژاردن و بەندکردن. ترس لە تۆڵەسەندنەوەی توندوتیژ، بەهۆی بڵاوکردنەوەی ڕاستییەکان یان بۆچوونی رەخنەیی لە لایەنە سیاسییەکان، ڕێگربووە لە دەربڕینی ئازاد. چاودێریی و سانسۆری حکومەتی فیدراڵ، و تاڕادەیەکی کەمتر حکومەتی هەرێمی کوردستان، هەندێک کات دەستوەردان دەکەن لە کارەکانی میدیا، هەندێک کات ئەمە دەبێتە هۆی داخستنی دەزگا میدیاییەکان، بەربەستکردنی رووماڵ، بێبەشکردن لە دەستگەیشتن بە زانیاری گشتی و دەستوەران لە خزمەتگوزاری ئەنتەرنێت. هەندێک دادگای هەرێمی کوردستان لە کەیسەکانی ڕۆژنامەوانان، یاسای سزادانی عێراقی بەکاردەهێنن کە زۆر تووندترە، لەجیاتی یاسای ڕۆژنامەوانی هەرێمی کوردستان، کە پاراستنی زیاتر دابین دەکات بۆ ئازادیی رادەربڕین و دەستبەسەرکردنی رۆژنامەوان قەدەغە دەکات.   لە کۆتایی ساڵدا، حکومەتی هەرێمی کوردستان یاسای مافی دەستکەوتنی زانیاری جێبەجێ نەکردوە کە لە ساڵی 2013 دەرچووە. ڕۆژنامەوانان و داکۆکیکارانی ئازادیی ڕۆژنامەگەریی بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دەسەڵاتی دادوەریی بێلایەن نەبووە لە کەیسەکانی ئازادیی ڕۆژنامەگەریی یان لە داوا یاساییەکان لەدژی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەهۆی شکستخواردن لە دابینکردنی زانیاری. لە مانگی کانونی دووەم، دادگای تێهەڵچوونەوەی هەولێر داوایەکی یاسایی ڕەتکردەوە کە دەزگای هەواڵی پەرەگراف بەرزی کردبووەوە لەدژی سەرۆک وەزیرانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەسەر ڕەتکردنەوەیان بۆ دابینکردنی زانیاری لەسەر بودجەی گشتی. لە 22 مایس، وەزارەتی ڕۆشنبیری و لاوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕێنماییەکی بڵاوکردەوە بۆ رێکخستنی دامەزراوە میدیاییەکان لە هەرێمی کوردستانی عێراق. ڕێنماییەکە ڕێکارەکانی مۆڵەتپێدانی تووندتر کردوە بۆ دامەزراوە میدیاییەکانی هەرێمی کوردستان، رسومی مۆڵەتی زیادکردوە و دەسەڵاتی بەخشیوە بە وەزارەت بۆ چاودێرییکردنی ناوەڕۆکە بڵاوکراوەکان و سنووردارکردنی ئەو بابەتانەی دامەزراوەکان دەتوانن پەخشیان بکەن. ئەمە جاری یەکەم بوو وەزارەت کۆنترۆڵی خۆی بسەپێنێت بەسەر ئەو شتانەی تاکەکەسان دەتوانن لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بیڵێن. میدیا ناوخۆییەکان چالاک بوون و بۆچوونی هەمەجۆریان دەربڕی، کە بەگشتی ڕەنگدانەوەی بۆچووونە سیاسییەکانی خاوەن دامەزراوەکانن. هاوکات میدیاکان خود-سانسۆریان پەیڕەوکردوە بەمەبەستی پابەندبوون بە بەربەستەکانی حکومەت لەسەر "پێشێلکردنی ئادابی گشتی" هەروەها لە ترسی تۆڵەسەندنەوەی کەسایەتییە سیاسییەکان، حیزبەکان، میلیشیاکان، گروپە تیرۆریستییەکان، باندە تاوانکارییەکان، بەرپرسانی حکومەت و کەسە تایبەتەکان. حیزبە سیاسییەکان کاریگەریی بەهێز یان کۆنترۆڵی تەواویان هەیە لەسەر زۆرینەی چەند سەد بڵاوکراوەی چاپکراوی رۆژانە و هەفتانە، لەگەڵ دەیان وێستگەی ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن و سەکۆکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و کەسایەتییە کاریگەرەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان. یاساکانی ناوزڕاندنی نووسراو/زارەکیی: یاسا ناوزڕاندنی نووسراو و زارەکیی، سوکایەتی بە پیرۆزییەکان، تۆمەتدانەپاڵ و سووکایەتیکردن بە سەرکردەکانی حکومەتی وەک تاوان هەژمارکردوە. بەرپرسانی دادوەریی، میلیشیاکان و حکومەت، لە کەیسەکانی ناوزڕاندن، فەرمانی دەستگیکردنیان بەکارهێناوە، بۆ ترساندن، بێدەنگکردن و لەهەندێک دۆخدا بۆ "ناچارکردن"ی چالاکوانان و ڕۆژنامەوانان بە ئاشکراکردنی شوێنی خۆحەشاردانیان. ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ راسپاردەیان کرد حکومەت یاساکە هەمواربکات، وەک دەڵێن بەکاردەهێنرێت بۆ بێدەنگکردنی ناڕەزایی و داواکارییەکان بۆ چاکسازیی. لە 25 ئادار، محمد نعمان دەستگیرا و پاشان ئازادکرا لە کەیسێکی ناوزڕاندنی تۆمارکراو لە تشرینی یەکەمی 2022 لەلایەن سەرۆک وەزیرانەوە. لە کۆتایی ساڵدا نعمان هێشتا چاوەڕوانی دادگاییکردن بوو. لە 30 مایس، دادگای کەتن لە موسڵ بڕیاری بێتاوانی دەرکرد بۆ داکۆیکاری مافی مرۆڤ و ڕۆژنامەوان یاسر ئەلحەمدانی لە تۆمەتەکانی ناوزڕاندن و سوکایەتیکردن بە بەرپرسانی حکومەت لەمیانەی کارەکەی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی. ڕۆژنامەوانانی هەرێمی کوردستانی عێراق راپۆرتیانداوە لەوەی ترسیان هەیە دەستگربکرێن یان ڕابگیرێن لەسەر ناوزڕاندن ئەگەر ڕووماڵی رەخنەیی بکەرە دەسەڵاتدارەکان بکەن. لە مانگی ئەیلول، دامەزراوە میدیاییەکان راپۆرتیاندا دادگایەکی هەڵەبجە، سەرۆکی ڕێکخراوی هەڵوێست، کە رێکخراوی ناحکومییە و چاودێریی و هەڵسەنگاندن دەکات بۆ کاری دامەزراوە گشتییەکان، بە شەش مانگ بەندکردن سزادا لەسەر ناوزڕاندن، پاش ئەوەی رێکخراوەکە ڕاپۆرتیدابوو لەسەر گەندەڵیی لە بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی هەڵەبجە. ئاسایشی نیشتیمانیی: میلیشیاچەکدارەکانی حەشدی شەعبی چەندبارە هەڕەشەیان کردوە لە جڤاتی سوننە و کەمینەکانی تر بە تۆمەتی تیرۆریزم و بەمەبەستی بێدەنگکردنی ناڕەزایی، بەتایبەتی لەو ناوچانەی میلیشیاکان دەستیانگرتوە بەسەر زەوی و چالاکییە ئابورییەکانی ناوچەکە و ڕێگرییان کردوە لە گەڕانەوەی ئاوارە سوننەکان.   کاریگەری ئەکتەرە ناحکومییەکان: ئەکتەرە ناحکومییەکان و نمیچە حکومییەکان، لەناویاندا گروپە میلیشیاییەکانی دەرەوەی دەسەڵاتی دەوڵەت، گروپە تیرۆریستەکان و باندەکانی تاوان، هەڕەشەی تووندوتیژییان لە ڕۆژنامەنووسان کردووە بەهۆی رۆماڵکردنی بابەتە هەستیارەکان. ئازادیی ئەنتەرنێت حکومەت دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێتی سنووردار کردوە یان پچڕاندوە و سانسۆری خستۆتە سەر بابەتەکانی سەر ئەنتەرنێت، هەروەها ڕاپۆرتی جێگەی متمانە هەبوون لەسەر ئەوەی حکومەت چاودێریی پەیوەندییە تایبەتەکانی سەر ئەنتەرنێت دەکات، بەبێ دەسەڵاتی یاسایی گونجاو. بەربەستەکانی حکومەت لەسەر دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێت بە نهێنی ئەنجام دەدران، و حکومەت ڕایگەیاند دەسەڵاتی یاسایی تەواوی هەیە بۆ چاودێرییکردنی پەیوەندییە تایبەتەکان لەسەر ئەنتەرنێت. سەرەڕای بەربەستەکان، کەسایەتییە سیاسییەکان و چالاکوانان ئەنتەرنێتیان بەکارهێنا بۆ ڕەخنەگرتن لە سیاسییەکان، بۆ ڕێکخستنی خۆپیشاندانەکان، هەروەها بانگەشەکردن بۆ کاندیدەکان لەڕێگەی سەکۆکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە. میلیشیاکان هاککردن (بۆت) و هەڵمەتی زانیاری چەواشەیان بەکارهێنا بۆ پەلاماردان و ناوزڕاندنی چالاکوانان، بەربژێرە سەربەخۆکانی هەڵبژاردن و کۆمسیۆنی هەڵبژاردن. بەپێی خانەی ئازادیی (Freedom House)، دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان، دەستگەیشتن بە ئەنتەرنێتیان پچڕاندووە لەکاتی خۆپیشاندانەکان و یاسای لاستیکییان بەکارهێناوە بۆ بەتاوانکردنی هەندێک چالاکیی ئۆنلاین. ڕێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی ڕاپۆرتیانداوە حکومەت و هێزە میلیشیاکان چاودێریی پەڕەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی چالاکوانانیان کردووە و چالاکوانان ڕووبەڕووی گێچەڵ یان دۆسیەی تاوان بوونەتەوە لەسەر بنەمای چالاکیی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیان. لە هەرێمی کوردستان، هەندێک ڕۆژنامەوانی سەربەخۆ وتیان ئەو گروپانەی سەربە حیزبە سیاسییە سەرەکییەکانن چەواشەکارانە ڕاپۆرتی پۆستەکانیان کردوون لای کارگێڕیی فەیسبووک وەک پێشێلکاریی مافی کۆپیکردن، ئەمەش وەک هەوڵدان بۆ ئەوەی ڕێگرییان لێ بکەن لە بڵاوکردنەوەی زانیاری. هەندێک دامەزراوی میدیایی ڕاپۆرتیانداوە کە رووبەڕووی پەلاماری ئەلەکترۆنی بوونەتەوە، لەوانە پێچەوانەکردنەوەی ترافیکی ئۆنلاین (DDoS)، پاش بڵاوکردنەوەی بابەتەکانیان لەسەر گەندەڵیی حکومەت، کە بانگەشە دەکەن ئەم پەلامارانە بە پاڵپشتی دەوڵەت کراون بە ڕەچاوکردنی کات و پێشکەوتوویی پەلامارەکان. b.    ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتییانە و پێکهێنانی ڕێکخراو حکومەت چەندبارە ئازادییەکانی گردبوونەوەی ئاشتییانە و پێکهێنانی ڕێکخراوی سنووردار کردوە. ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتییانە دەستوری فیدراڵ ئازادیی دابین کردوە بۆ گردبوونەوە و خۆپیشاندانی ئاشتییانە کە "بە یاسا ڕێکخراوە" و حکومەت بەگشتی رێزی لەم مافە گرتوە. ڕێنماییەکان مەرجیان داناوە بۆ ڕێکخەرانی ناڕەزایی، حەوت رۆژ پێش خۆپیشاندان، داوای مۆڵەت بکەن و زانیاری ورد پێشکەش بکەن لەسەر داواکاران، هۆکاری خۆپیشاندانەکە و بەشداران. ڕێنماییەکان هەموو جۆرە "دروشم، ئاماژە و بابەتێکی چاپکراو و وێنە و نیگار" قەدەغە دەکات کە "تایەفەگەریی، ڕەگەزپەرستیی یان جیاکاریی" تێدا بێت لەدژی هاووڵاتیان. هاوکات ڕێنماییەکان هەر شتێک قەدەغە دەکات کە دژی دەستور یان یاسا بێت، هاندەر بێت بۆ تووندوتیژی، کینە یان کوشتن، یان سوکایەتی بێت بە ئیسلام، "ئەخلاق، ئاداب، ئایین، گروپە پیرۆزەکان، یان پێکهاتەکانی عێراق بەگشتی." دەسەڵاتەکان بەگشتی بەپێی ڕێنماییەکان مۆڵەت دەدەن. لە هەرێمی کوردستانی عێراق هیچ نموونەیەک نەبوو لەسەر تووندوتیژی لەدژی خۆپیشاندەران. چەندین  خۆپیشاندان، لەوانە خۆپیشاندانی خۆڕسک، ئەنجامدراون تەنانەت کاتێک دەسەڵاتەکان مۆڵەتیان نەداوە، لەکاتێکدا کە خۆپیشاندەران پێداگری دەکەن دەستور تەنها داوایان لێدەکات حکومەت ئاگاداربکەنەوە، نەک داوای مۆڵەت بکەن. لەبەرئەوەی دەسەڵاتەکان بەگشتی تەنها وەڵامی زارەکەیی دەدەنەوە بۆ داواکارییەکانی خۆپیشاندان، سەخت بوو تۆماری حکومەت دۆکیومێنت بکرێت سەبارەت بە بەخشین یان ڕەتکردنەوەی مۆڵەتەکانی خۆپیشاندان. لە 2 ئەیول، هێزەکانی ئاسایشی عێراق تەقەمەنی زیندوویان بەکارهێنا بۆ بڵاوەپێکردنی ئاپۆڕایەکی خۆپیشاندەرانی کورد کە داوایان دەکرد ئەو ڕێگە خێرایە بکرێتەوە کە ئەندامانی حەشدی شەعبی دایانخاستبوو بۆ ڕێگرتن لە گەڕانەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان بۆ بنکەکانیان لە کەرکوک. هێزەکانی ئاسایشی عێراق چوار خۆپیشاندەری کوردیان کوشت و دەیانی تریان بریندارکرد و 30 کەسیان دەستگیرکرد، کە دواتر ئازادکران پاش لۆبیکردنی حیزبە کوردییەکان بۆ ئازادکردنیان. سەرۆک وەزیران بەڵێنیدا لێپرسینەوە لەوانە بکرێت کە بەرپرسیارن لە تووندوتیژییەکە و سەرکۆنەی پێکدادانی تووندوتیژی کرد. لە کۆتایی ساڵدا، ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکەی حکومەت هێشتا بڵاونەکراوەتەوە و هیچ یەکێک لەوانەی تێوەگلاون بەفەرمیی تۆمەتبار نەکراون. ئازادیی  پێکهێنانی ڕێکخراو دەستوری فیدراڵ مافی داوە بۆ پێکهێنان و پەیوەندیکردن بە ڕێکخراوەکان و حیزبە سیاسییەکان، لەگەڵ چەند ئاوارتەیەکی یاسایی، وەک قەدەغەکردنی دەربڕینی پاڵپشتیی بۆ حیزبی بەعس یان "پرنسیپەکانی زایۆنیزم" یان ئیسرائیل. لە چوارچێوەی ئەم پێوەرانە، حکومەت بەگشتی رێزی لەم مافە گرتوە.   ڕێکخراوە ناحکومییە تۆمارکراوەکان لە فەرمانگەی ڕێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی فیدراڵ لە بەغداد، پێویستە لە فەرمانگەی ڕێکخراوە ناحکومییەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق دووبارە خۆیان تۆماربکەن بۆ ئەوەی بتوانن لە هەرێمی کوردستان کاربکەن، هەروەها ئەو ڕێکخراوە ناحکومییانەی لە هەرێمی کوردستانی عێراق تۆمارکراون، پێویستە لای فەرمانگەی ڕێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی فیدراڵ خۆیان تۆماربکەن، بۆ ئەوەی بتوانن لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان کاربکەن. لە مانگی ئاب، فەرمانگەی ڕێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕایگەیاند کۆمەڵێک گۆڕانکاری کردوە لە ڕێکارەکانی تۆمارکردن و نوێکردنەوەی مۆڵەت، پاش ئەوەی ڕێکخراوە ناحکومییەکان سکاڵایان کردووە کە ڕێکارەکان زۆر بارگرانن. بەڵام ڕێکخراوە ناحکومییەکان ڕاپۆرتیاندا کە هیچ بەرەوپێشچوونێکی بەرچاو بەدینەهاتووە پاش ئەو ڕاگەیاندنە. بەپێی راپۆرتەکانی رێکخراوە ناحکومییەکان، دەسەڵاتەکان دەتوانن بڕیاربدەن لە پەیکەری ناوخۆیی رێکخراوە ناحکومییەکان و هەندێک کات تەنانەت لە هەڵبژاردنی ناوی رێکخراو. نوێنەری یەکێک لە رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیداوە کە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان لە بەغداد شەش مانگی پێچوو بۆ بەڕێکردنی کارەکانی تۆمارکردن و پەسەندکردنی ناوی رێکخراوەکەیان. بەرپرسانی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان بە رێکخراوە ناحکومییەکەیان راگەیاندوە کە وڵات "بەهرەمەندە بە دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ" و پرسیاریان کردووە لە "پێداویستی و سوودی" تۆمارکردنی رێکخراوێک کە بایەخ بەم پرسانە دەدات. رێکخراوی تری ناحکومیی راپۆرتیانداوە دەربارەی ئاستەنگی هاوشێوە، بەتایبەتی ئەگەر ناوی رێکخراوەکە ئاماژە بێت بۆ مافەکانی مرۆڤ یان دیموکراسی، هەروەها هەندێک تۆمارکردن زیاتر لە یەک ساڵ دەخایەنێت. c.    ئازادیی ئایین بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە (ئازادیی ئایینی نێودەوڵەتی) لەم لینکە: https://www.state.gov/religiousfreedomreport/. d. ئازادیی جووڵە d. Freedom of Movement دەستوری فیدراڵ و یاسا، دان دەنێن بە مافی هاووڵاتیان بۆ ئازادیی جووڵەی ناوخۆیی، گەشتی دەرەوە، کۆچکردن و گەڕانەوە. بەڵام حکومەت بەشێوەیەکی ناتەبا ئەم مافانە جێبەجێ دەکات. یاسا و نەریت بەگشتی رێز لە ئازادیی جووڵەی ئافرەت ناگرن. هاوکات، دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی رۆتینیی ئاستەنگیان دروستکردوە بۆ جووڵەی ئاوارە ناوخۆییەکان لە سەرانسەری وڵات. جووڵەی ناو وڵات: یاسا رێگەدەدات بە هێزەکانی ئاسایش جووڵەی ناو وڵات سنووردار بکەن، هەروەها رێوشوێنی تری ئاسایشیی و سەربازیی پەیڕەو بکەن وەک کاردانەوە بەرامبەر هەڕەشە و پەلاماری ئاسایشیی. چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر هێزەکانی حکومەت، لەناویاندا هێزەکانی ئاسایشی عێراق و هێزەکانی حەشدی شەعبی، کە گوڵبژێرانە رێنماییەکانیان جێبەجێکردوە، لەوانە بە پاڵنەری ئیتنیکیی و مەزهەبی، و بۆ مەبەستی پارە بەزۆرسەندنی تاوانکارانە (أبتزاز)، هەروەها داواکردنی مۆڵەتی نیشتەجێبون بۆ سنووردارکردنی هاتنی خەڵک بۆ ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵیان. چەندین رێکخراوی ناحکومیی نێودەوڵەتی راپۆرتیانداوە کە یەکەکانی حەشدی شەعبی رێگریان کردوە لە کەسانی مەدەنیی، لەوانە عەرەبی سوننە و ئەندامانی پێکهاتە ئیتنیکیی و ئاینییەکان، لە گەڕانەوە بۆ ماڵەکانیان پاش سەرکەوتنی هێزەکانی حکومەت بەسەر داعشدا. لە مانگی ئەیلول،  هێزەکانی حەشدی شەعبی چەندین بەربەستیان دانا لەسەر رێگەی نێوان کەرکوک و هەولێر بۆ رێگرتن لە کردنەوەی بنکەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان لە کەرکوک و رێگرتن لە جووڵەی ئازادی هاووڵاتیان لە ناوچەکەدا. دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان جووڵەیان سنووردارکرد لە هەندیک ناوچەی دیاریکراو بۆ ئەو کەسانەی نیشتەجێی ئەو ناوچانە نین. پێویستە کەسانی نیشتەجێ و نانیشتەجێ لە بنکەی ئاسایشی خۆجێی خۆیان تۆماربکەن. هاووڵاتیانی هەموو پێشینە ئیتنیکیی و ئاینییەکان، لەناویاندا کورد، کاتێک لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشوری عێراقەوە دەچنە هەرێمی کوردستان، دەبێت بە خاڵەکانی پشکنیندا تێپەڕن و پشکنیی بۆ خۆیان و ئۆتۆمبیلەکانیان بکرێت. حکومەتی فیدراڵ ئاستەنگی هاوشێوەی سەپاندوە بەسەر ئاوارە ناوخۆییەکانی خەڵکی پارێزگای نەینەوا و ناوچە جێناکۆکەکان. لە مانگی ئاب، لە ڕاپرسییەکی درەو میدیا لەگەڵ 910 عەرەبی عێراقی، 83 لەسەد راپۆرتیاندا کە ئەزموونی "خراپ" یان "زۆر خراپ"یان هەبووە لە خاڵەکانی پشکنینی ئاسایشی هەرێمی کوردستانی عێراق.   یاسا و نەریت بەگشتی نەیانتوانیوە ڕێزبگرن لە ئازادیی جووڵەی ئافرەتان. دەشێت ئافرەت مافی نەفەقەی هاوسەریی لەدەستبدات ئەگەر "ناڕەوا" داواکاری مێردەکەی رەتکردەوە بۆ گواستنەوە بۆ ناو ماڵەکەی، یان جێهێشتنی ماڵ بەبێ مۆڵەت، و "بەبێ هۆکارێکی مەشروع"، یان رازینەبوون بە گەشتکردن لەگەڵ مێردەکەی "بەبێ پاساوێکی مەشروع". یاسای هەرێـمی کوردستانی عێراق دەقی کردوە کە پیاو لێپرسینەوەی لێکدەێت ئەگەر بەرپرسیارێتییەکانی هاوسەریی لەئەستۆنەگرت، وەک جێهێشتنی ماڵی هاوسەریی. هاوکات ئافرەت پێویستی بە مۆڵەتی کەسێکی نزیکی نێرینە هەیە بۆ دەرهێنانی بەڵگەنامەکانی باری شارستانیی، کە پێویستن بۆ دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکان، بەشەخۆراک، چاودێریی تەندروستی، کار، پەروەردە و خانووبەرە. دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی رۆتینیی جووڵەی ئاوارە ناوخۆییەکانیان سنووردار کردوە لە سەرانسەری وڵات. ئەو خێزانە عەرەبە سوننانەی لە ساڵی 2017 ئاوارەبوون بۆ کەمپەکانی رۆژئاوای موسڵ، رێگریان لێکراوە لە گەڕانەوە بۆ ناوچە رەسەنەکانی خۆیان بەهۆی نەبوونی بەڵگەنامەی فەرمیی؛ ناکارایی هەماهەنگیی لەنێوان حکومەتی فیدراڵ، حکومەتی هەرێمی کوردستان و دەسەڵاتە خۆجێیەکان بۆ لابردنی بەربەستە یاساییەکان و بونیاتنانەوەی خانووە وێرانبووەکان؛ هەروەها ڕەتکردنەوە لەلایەن کۆمەڵگە خۆجێیەکانەوە. هاوکات، چەندین ناوچەی وڵات کە لە کۆنترۆڵی داعش ئازادکران، لەوانە موسڵ و ناوچەی شەنگال، هێشتا ئەزموونی سنووردارکردنی جووڵە دەکەن بەهۆی ژمارەی لەڕادەبەدەری خاڵەکانی پشکنینی هێزەکانی حەشدی شەعبی، ترساندنەکانی هێزەکانی ئاسایشی عێراق و کردارەکانی هێزەکانی تری حکومەت و میلیشیا چەکدارەکان پەیوەست بە قاچاجچێتی. بەهۆی نەبوونی هەماهەنگیی نێوان دامەزراوەکانی حکومەتی فیدراڵ، زۆرجار دەسەڵاتە خۆجێیەکان داننانێن بە مۆڵەتی گەڕانەوەی ئاوارەکان و پابەندنابن بە فەرمانەکانی حکومەتی ناوەندیی بۆ ڕێخۆشکردن بۆ گەڕانەوەی شکۆمەندانە.   گەشتی دەرەوە: حکومەت داوای مۆڵەتی دەرچوون دەکات لەو هاووڵاتیانەی تەمەنیان لەخوار 18 ساڵانە و وڵات بەجێدەهێڵن، بەڵام ئەم مەرجە بەردەوام پەیڕەو ناکرێت. e. پاراستنی پەنابەران کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران (UNHCR) مەزەندەی کردووە زیاتر لە 297.000 پەنابەر لە عێراق دەژین، لەناویاندا زیاتر لە 268.000 پەنابەری سوری. عێراق دەوڵەتی لایەن نییە لە پەیماننامەی پەنابەرانی 1951 یان  پرۆتۆکۆلی 1967 پەیوەست بە باری پەنابەران. باری پەنابەران و مامەڵەکردن لەگەڵ پەنابەران بەڕێوەدەبرێت بەپێی یاسای پەنابەری سیاسیی ژمارە (51)ی ساڵی 1971، کە تەنها داندەنێت بە پەنابەرانی سیاسیی و ئەوەی ناودەبرێت بە پەنابەری سەربازیی، هەروەها یاساکە نەیتوانیوە پاراستنی کاریگەر دابین بکات و مافەکانی هەموو پەنابەران (refugees) و پەناخوازان (asylum seekers) زامن بکات. حکومەتی فیدراڵ مۆڵەتی نشینگە نادات بە پەناخوازان. لەناو هەرێمی کوردستانی عێراق، پەنابەران و پەناخوازان دەتوانن مۆڵەتی نشینگە بەدەستبهێنن، ئەگەرچی رێکارەکان جیاوازن بەپێی پارێزگاکان. حکومەتی فیدراڵ دانیپێدانا کە نەبوونی پاراستن و هاوکاریی بۆ پەنابەران، گەڕاوەکان و پەناخوازان، هەروەها کەسانی تری جێگەی بایەخ، مایەی نیگەرانییە، بەڵام هیچ هەنگاوێکی نەناوە بۆ باشترکردنی دۆخەکە. دەستگەیشتن بە مافی پەنابەریی: ئەگەرچی یاسا دانیناوە  بە پەنابەری سیاسیی و ئەوەی ناودەبرێت بە پەنابەری سەربازیی، بەڵام حکومەتی فیدراڵ ئەم بارەی نەبەخشیوە بە پەنابەران و پەناخوازانی سوری. لەجیاتی ئەوە پەنابەرە سورییەکانی پێناسەکردوە وەک "ئاوارەی ناوچە سنوورییەکانی سوریا کە لەبەر هۆکاری مرۆیی وەرگیراون." بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان دانیناوە بە باری سورییەکان وەک پەناخواز، هەروەها نزیکەی 99 لەسەدی پەنابەرە سورییەکان لە هەرێمی کوردستانن. نزیکەی 64 لەسەدی سورییەکان لە ناو شارەکان دەژین و ئەوانی تر لە 10 کەمپی پەنابەرانن. پرۆسەی داواکردنی مافی پەنابەریی گەرەنتیی رێکاریی نییە و مافی کارا نییە بۆ تێهەڵچوونەوە، دەستگەیشتن بەگشتی لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوونە، لەگەڵ هەبوونی کەموکوڕی بۆ گروپە زۆر دۆخناسکەکان، لەوانە ئەندامانی کۆمەڵگەی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) و ئەندامانی گروپی کەمایەتی و نەتەوەی دیاریکراو. بۆ نموونە، هەرێمی کوردستانی عێراق رێگەینەدا بە هاووڵاتیانی ئەفغانی پەنابەر خۆیان وەک پەناخواز تۆماربکەن، بە بیانوی ئەوەی هەنگاوی لەم جۆرە دەبێتە هۆی هاتنی لێشاوی پەنابەخوازانی ئەفغانی. گەڕاندنەوەی زۆرەملێ: لە 16 تەموز، حکومەت سێ کوردی سوری دیپۆرت کردەوە پاش دەستگیرکردنیان بە تۆمەتی پێشێلکردنی رێنماییەکانی نشینگە. لەو کاتەدا، میدیاکان راپۆرتیاندا لەسەر هەبوونی 33 پەنابەری تری سوری لە بەغداد کە دەستبەسەرکراون  بە تۆمەتی پێشێلکردنی رێنماییەکانی نیشینگە و لەژێر مەترسی دیپۆرت کردنەوەدان. پێشێلکاریی بەرامبەر پەنابەران و پەناخوازان: پەنابەران ئاماژەیانداوە بە چەندبارەبوونەوەی گێچەڵی سێکسیی، لەناو کەمپ و لە شارەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق. رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر کەیسەکان کە کارمەندانی کارگێڕیی کەمپ، پەنابەرانیان رووبەڕووی چەندین جۆر پێشێلکاریی و ترساندن کردۆتەوە. ئازادیی جووڵە: پەنابەرە سورییەکان بەردەوام رووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە سەبارەت بە نشینگە و جووڵە لە ناوچەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان. دەسەڵاتدارانی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرنجیانداوە، ئاوارە ناوخۆییەکان و پەنابەران ئازادیی جووڵەی ناوخۆییان هەیە لەناو هەرێمی کوردستانی عێراق. نەریتێکی جێگیر هەیە بۆ سەردانی کورتی خێزان لە سوریا، لەبەر چەند هۆکارێکی سنووردار و پاش رەزامەندی حکومەتی هەرێمی کوردستان. کار: حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان بەگشتی ئاستەنگیان دانەناوە لەسەر کارکردنی پەنابەران و پەناخوازان لە کەرتی تایبەت، ئەگەر باری پەنابەریی فەرمییان هەبێت. لەسەر بنەمای کۆمەڵێک بڕیار و نەریت، فەلەستینەییەکان بەگشتی مامەڵەی هاووڵاتیان لەگەڵ دەکرێت، بەڵام نەبوونی رێککەوتن لەنێوان حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر باری پەنابەران، هۆکارە بۆ سەختبوونی دەستگەیشتنیان بە کار یان هاتوچۆ لەنێوان هەردوو ناوچەکە. پەنابەرانی فەلەستینی تۆمارکراو لە لیژنەی هەمیشەیی بۆ کاروباری پەنابەران لە وەزارەتی ناوخۆ، کارتێکی وەزارەتی ناوخۆیان بۆ  دەرکراوە کە رێگەیان پێدەدات دەستیانبگات بە خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک پەروەردە، تەندروستی و بەشەخۆراک لەڕێگەی سیستمی دابەشکردنی گشتی عێراق. کارابوونی کارتی پەنابەری فەلەستینی دەوەستێتە سەر ئەوەی کەی هاتووە بۆ عێراق؛ ئەوانەی لە ساڵی 1948 هاتن کارتێکی پێنج ساڵیان وەرگرت و ئەوانەی لە ساڵی 1967 یان دواتر هاتن کارتی سێ ساڵیان وەرگرتووە. لە هەرێمی کوردستان پانابەرە فەلەستینیەکان رێگەیان پێدەدرێت لە کەرتی تایبەت کاربکەن و مۆڵەتی نشینگەی مرۆیی نوێ بکەنەوە. پەنابەرە سورییەکان توانیویانە مۆڵەتی نیشنگە و کارکردنی دەرچوو لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان بەدەستبهێنن و نوێ بکەنەوە لەناوەوە و لە دەرەوەی کەمپەکانی پەنابەران لە هەرێمی کوردستان. دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵ داوا لە پەنابەران دەکەن لە لیژنەی هەمیشەیی وەزارەتی ناوخۆ خۆیان تۆماربکەن. کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران (UNHCR) بەردەوام پەنابەران ئاگاداردەکاتەوە لە مەترسییەکانی دەستگیرکردن، ڕاگرتن یان دیپۆرت کردنەوە لەکاتی گەشتکردن بۆ ناوچەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستانی عێراق کاتێک هەڵگری مۆڵەتی دەرچووی هەرێمی کوردستانن، یان کاتێک بە مۆڵەتی لیژنەی هەمیشەیی وەزارەتی ناوخۆی عێراق دێنە هەرێمی کوردستان. f.    دۆخ و مامەڵەی ئاوارە ناوخۆییەکان   دەستوری فیدراڵی و سیاسەتی نیشتیمانی لەسەر ئاوارەبوون باس لە مافەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان دەکات، بەڵام تەنها چەند یاسایەک بەدیاریکراوی ئەمە دەکات. بەپێی نەخشەی دیاریکردنی ئاوارەیی رێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی (IOM Migration Displacement Tracking Matrix)، تا 31 ئاب، نزیکەی 1.14 ملیۆن کەس ئاوارەی ناوخۆیین؛ لەمانە 166.360 کەس لە 25 کەمپی ئاوارەکان نیشتەجێن. حکومەت و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، لەناویاندا ئاژانسەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، پاراستن و کۆمەکی تر بۆ ئاوارەکان دابین دەکەن. وەک بەشێک لە گۆڕانکاری لە وەڵامدانەوەی مرۆیی بە سەرکردایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان، نەتەوە یەکگرتووەکان دەستیکرد بە ڕادەستکردنی هەماهەنگیی و دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان بۆ دانیشتوانی ئاوارە بە دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەڵام راپۆررتەکانی رێکخراوە ناحکومییەکان ئاماژەن بۆ ئەوەی ناچالاک کردنی سیستمی هێشوویی فریاگوزاری مرۆیی نەتەوە یەکگرتووەکان لە 31 کانونی یەکەم 2022، بۆتە هۆی دروستبوونی کەموکوڕی بەرچاو لە خزمەتگوزارییە گرنگەکان بۆ دانیشتوانی ئاوارەی ناوخۆیی، لەبەرئەوەی بەرپرسانی حکومەت ئامادەنین یان ناتوانن ئەم ئەرکانە لەئەستۆبگرن. حکومەتی فیدراڵ بەپەلە کەمپەکانی ئاوارە ناوخۆییەکانی داخست و کۆمەڵگە نافەرمییەکانی چۆڵکرد، ئەمەش بووە هۆی دووبارە ئاوارەبوون و زیادبوونی دۆخناسکیی دانیشتوانی پێشوو. لە هەندێک ناوچە، تووندوتیژی و نائارامیی، لەگەڵ گرژییە درێژخایەنە سیاسیی، خێڵەکیی، ئیتنیکی و مەزهەبییەکان، رێگربوون لە بەرەوپێشچوونی ئاشتەوایی نیشتیمانی و چاکسازیی سیاسی، ئەمەش ژینگەی پاراستنی ئاوارە ناوخۆییەکانی ئاڵۆزتر کردووە. هەزاران خێزان ئەزموونی دووبارە ئاوارەبوونیان کردووە، بەهۆی کێشەی ئابووری و ئاسایش. ئاوارەکردنی بەزۆر، بارگرانیە لەسەر توانای دەسەڵاتە خۆجێیەکان لەو ناوچانەی رێژەی ئاوارەکان زۆرن. هاوکات ئاوارەبوون بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا کاریگەری هەبووە لەسەر ناوچەکانی گەڕانەوە لە سەرانسەری وڵات. ئەو خێزانانەی دەگەڕێنەوە ناوچەکانی خۆیان رووبەڕووی کێشەی وێرانبوونی ماڵەکانیان، دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییکان و سنوورداری دەرفەتەکانی کار دەبنەوە. زۆربەی گەڕاوەکان نیگەرانن لە باڵادەستیی گروپەکانی هێزەکانی حەشدی شەعبی یان پاشماوەکانی داعش، هەروەها ئەو میلیشیانەی پەیوەستن بە پەکەکە لە شەنگال. خێزانە ئاوارەکان، بەتایبەتی ئەوانەی بە پەیوەندیدار بە داعش سەیردەکرێن، لەناویاندا قوربانییەکان و رزگاربووانی تاوانەکانی داعش، زۆرجار نەیانتوانیوە بەڵگەنامەی مەدەنیی گرنگ وەربگرن یان نوێبکەنەوە، کە بەبێ ئەمەش نەیانتوانیوە کار بدۆزنەوە، بچن بۆ قوتابخانە یان ئازادانە هاتوچۆ بکەن. لە هەندێک دۆخدا، ئەمە بۆتە هۆی دووبارە ئاوارەبوونەوە یان گەڕانەوە بۆ کەمپەکانی ئاوارە ناوخۆییەکان.   هاوکاریەکانی حکومەت چڕبۆتەوە لە کۆمەکی دارایی بۆ گەڕاوەکان، بەڵام پارەدانەکان پچڕپچڕ بوون و ژمارەیەکی زۆر داواکاریی ئاوارەکان کەڵەکەبوون. دەسەڵاتە خۆجێیەکان بەردەوام بوون لە جێبەجێکردنی یاساکانی قەرەبووکردنەوەی حکومەت بەشێوەیەکی جیاکارانە و ئەو خێزانانەیان بێبەش کردوە کە گومانی پەیوەندییان لەگەڵ داعش لێدەکرێت. زۆر خێزان، بەتایبەتی لە نەینەوا، داواکاریان پێشکەش کردوە، بەڵام هێشتا قەرەبووی داراییان وەرنەگرتووە کە مافی شایستەی خۆیانە بەپێی یاسا، لەبەرئەوەی تا مانگی حوزەیران ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بودجەی فیدراڵی پەسەند نەکردبوو. دەسەڵاتەکان رێگریان کردوە لە پێشکەشکردنی داواکاریی بۆ قەرەبووکردنەوەی دارایی لەلایەن هەندێک خێزان کە گومانی پەیوەندییان لەگەڵ داعش لێدەکرێت، لەئەنجامدا، چەندین ئاوارەی ناوخۆیی سەرچاوەیان نییە بۆ بونیاتنانەوەی ژیانیان. هەموو هاوڵاتیان مافی وەرگرتنی خۆراکیان هەیە بەپێی سیستمی دابەشکردنی گشتی (بەشەخۆراک)؛ بەڵام دەسەڵاتەکان بەشێوەیەکی هەڕەمەکیی و ناڕێک دابەشکردنی خۆراک ئەنجام دەدەن، لەگەڵ دەستگەیشتنی سنووردار لەو ناوچانەی دوا شوێنی ئازادکراوو بوون. دەسەڵاتەکان هەموو مانگێک هەموو بڕگە خۆراکییەکانیان دابەش نەکردوە، هەروەها هەموو ئاوارەکان دەستیان نەگەیشتوە بە دابەشکردنی خۆراک لەهەر پارێزگایەک. بەپێی راپۆرتەکان، هەندێک ئاوارە مافی  دەستگەیشتنیان بە بەشە خۆراک و خزمەتگواری تر لەدەستداوە، چونکە هاوڵاتیان دەتوانن تەنها لە شوێنی نیشتەجێبوونیان بەشە خۆراک وەربگرن لەو پارێزگایەی لێی تۆمارکراون. بەپێی کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران، حکومەت لە ناوەڕاستی ساڵ بڕیاریدا رێگەبدات بەو ئاوارانەی لە کەمپەکانی هەرێمی کوردستان دەژین خۆیان تۆماربکەن بۆ پرۆگرامی کەمکردنەوەی هەژاریی لەچوارچێوەی تۆڕی پاراستنی کۆمەڵایەتی. دەسەڵاتە خۆجێیەکان هەندێک کات بڕیاریانداوە لەسەر دەستگەیشتنی ئاوارەکان بە خزمەتگوزارییە خۆجێیەکان. بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان دووپاتی دەکەنەوە کە هەموو ئاوارەکان و پەنابەران لە هەرێمی کوردستان سوودمەندن لە دەستگەیشتن بە هەموو خزمەتگوزاری و ژێرخانە گشتییەکان (وەک ئاوی خواردنەوە، کارەبا، پەروەردە، چاودێریی تەندروستی، ڕێگەوبان و سیستمی ئاودێری) ئەمەش لەسەر بنەمای یەکسانیی لەگەڵ دانیشتوانی خۆجێی، بەوتەی خۆیان ئەمە بەرجەستەی رژدبوونی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکات بۆ پاراستنی مافە بنەڕەتییەکانی مرۆڤ و شکۆی مرۆڤ لە دۆخە سەختەکاندا.   نزیکەی ملیۆنێک لە ئاوارە ناوخۆییەکان و پەنابەرانی وڵات لە هەرێمی کوردستانی عێراق نیشتەجێن، بەپێی سەنتەری هاوبەشی هەماهەنگی قەیران، نزیکەی 30 لەسەدیان لە کەمپەکان و 70 لەسەد لە دەرەوەی کەمپەکان دەژین. بەرپرسانی حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندن بە دانەخستنی کەمپەکان تا ئاوارەکان خۆبەخشانە دەگەڕێنەوە بۆ شوێنی رەسەنی خۆیان. بەپێی ئامارەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان، چل لەسەدی ئاوارە ناوخۆییەکان عەرەبی سوننەن، 30 لەسەد ئێزیدین، 13 لەسەد کوردن (سەر بە ئاینی جیاواز) و 7 لەسەد مەسیحین، ئەوانی تر ئەندامی گروپەکانی تری پێکهاتە ئاینییەکانن. ئەو ئاوارە مەسیحیانەی دەگەڕێنەوە بۆ شارۆچکەی تلکێف، ئاماژەیانداوە بە ترس لە لیوای 50ی حەشدی شەعبی کە ئەو ناوچەیەی داگیرکردوە، هەروەها هەبوونی بنکەی ڕاگرتن و گواستنەوە و داداگا، کە بەپێی راپۆرتی لیژنەی خاچی سوری نێودەوڵەتی (ICRC) لەوانەیە ئافرەت و منداڵی گومانلێکراو بە ئەندامێتی خێزانی داعش لەوێ ڕاگیرابن. تەنها ژمارەیەکی کەمی دانیشتوانی ئێزدیی عێراق کە لەنێوان 400.000 تا 500.000 کەس بوون، گەڕاونەتەوە ناوچەکانی خۆیان، رێژەی گەڕانەوە بۆ شەنگال بۆ ئێزیدییەکان و ئەوانی تر بە تەنها 35 لەسەد مەزەندە دەکرێت. زۆربەیان بڕیاریانداوە لە کەمپەکان بمێننەوە و دەڵێن کە نەبوونی پلانی بونیاتنانەوە و خزمەتگوزاری گشتی و ئاسایش، رێگرن لە گەڕانەوەیان بۆ ماڵەکانیان. بەرەوپێشچوونێکی کەم هەبوو لە جێبەجێکردنی رێککەوتنی هەمەلایەنی شەنگال لەنێوان حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان، کە داوای فراوانکردنی هەوڵەکانی بونیاتنانەوە دەکات بۆ پاڵپشتیکردنی گەڕانەوەی خۆبەخشانەی ئێزیدییەکان کە هێشتا ئاوارەن لە هەرێمی کوردستانی عێراق یان لە دەرەوە. هەندێک لە کۆمەڵگەکانی شەنگال، لەناویاندا ئێزیدییەکانی شەنگال، پاڵپشتیی رێککەوتنەکە ناکەن، چونکە دەسەڵاتدارەکان بەشدارییان پێنەکردوون لە دانوستانەکاندا. بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ئاوارە ناوخۆییەکان لە عێراق، تکایە بڕوانە بابەتەکانی سەنتەری چاودێریی ئاوارەبوونی ناوخۆیی لەم لینکە: https://www.internaldisplacement.org g.    کەسانی بێدەوڵەت عێراق بەشداری کردووە لە زیادبوونی کەسانی بێدەوڵەت، لەوانە لەڕێگەی جیاکاریی لەدژی ئافرەتان لە یاسای رەگەزنامە. کەسانی بێدەوڵەت رووبەڕووی ئاستەنگی زۆر دەبنەوە بۆ دەستگەیشتن بە مافە بنەڕەتییەکانیان، لەوانە دەستگەیشتن بە پەروەردە، هەلی کار و چاودێریی تەندروستی. کەسانی تر هێشتا لەژێر مەترسیی بێدەوڵەوت بووندان بەهۆی بەربەستە کارگێڕیی، کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکانی دەستگەیشتن بە یان تۆمارکردن بۆ بەڵگەنامە مەدەنییەکانی وەک بڕوانامەی  لەدایکبوون، هاوسەرگیریی و مردن. کۆمسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ کاروباری پەنابەران (UNHCR) و ڕێکخراوە ناحکومییەکان داکۆکیکردن، هۆشیاری یاسایی و پاڵپشتی بەدەستهێنانی بەڵگەنامە مەدەنییەکان پێشکەش دەکەن بەو کەسانەی لەژێر مەترسیی بێدەوڵەت بووندان. منداڵی ئاوارە کە بەڵگەنامەی مەدەنییان نییە رووبەڕووی ڕەتکردنەوە دەبنەوە لەلایەن کۆمەڵگەی خۆجێییەوە، لەگەڵ بێبەشکردن لە چوونە قوتابخانە و دەستگەیشتن بە چاودێریی تەندروستی و بێبەشکردن لە مافە بنەڕەتییەکان. زۆربەی ئەم منداڵانە لەژێر حوکمڕانی داعشدا لەدایکبوون و بڕوانامەی لەدایکبوونیان پێدراوە کە بە نادروست هەژماردەکرێت لەلایەن حکومەتی عێراقەوە. ئەمانە رووبەڕووی گرفتی زۆر دەبنەوە لە بەدەستهێنانی بەڵگەنامە مەدەنییەکان، بەهۆی گومانی وابەستییان بە داعشەوە. ئەمە سەختترە بۆ ئەو ئافرەتانەی سەرۆک خێزانن و ناتوانن بڕوانامەی لەدایکبوون بۆ منداڵەکانیان وەربگرن بەبێ ئامادەبوونی هاوسەر یان بڕوانامەی مردنی هاوسەر. ئەم ئافرەت و منداڵانە رووبەڕووی لەکەدارکردن دەبنەوە بەهۆی پەیوەستکردنیان بە داعش، ئەمەش دەیانخاتە بەردەم مەترسی زۆری خۆکوشتن، تۆڵەسەندنەوە و ئیستغلالی سێکسیی. ئەگەرچی هەندێک لە کۆمەڵگەکان فەرمانیان دەرکردوە و هەنگاویان ناوە بۆ بێبەریکردنی ئافرەتان لە گوناهبارکردنی پەیوەست بە ئیستغلالی سێکسییان لەلایەن چەکدارانی داعشەوە، بەڵام هێشتا کوشتن لەسەر "شەرەف" مەترسییە. بەگشتی کۆمەڵگەکان ئەو منداڵانەیان پەسەند نەکرد کە باوکیان چەکداری داعش بوون. نەبوونی پلانێکی نیشتیمانیی یەکگرتوو بۆ تۆمارکردنی ئەو منداڵانەی دایکیان عێراقییە و باوکیان ئەندامی داعش بووە، ئەم منداڵانە رووبەڕووی مەترسی بێدەوڵەتبوون دەکاتەوە. جڤاتی ئێزیدی بەئامادەباشییەوە پێشوازی کرد لە گەڕانەوەی ئافرەتە ئێزیدییەکان کە لە کۆیلایەتی داعش رزگاریان بوو، بەڵام پێشوازیان لەو منداڵانە نەکرد کە لە ئەنجامی لاقەکردن لەلایەن داعشەوە لەدایکبوون. جڤاتی ئێزیدی زۆرجار ئافرەتەکانی ناچارکردوە، هەندێک جار لەژێر هەڕەشەی دەرکردن لە کۆمەڵگە، دەستبەرداری منداڵی لەم جۆرە بن و بیدەن بە خانەی بێسەرپەرشتان، ئەگەرچی سیستمێکی لەخۆگرتن (تبني)ی یاسایی نییە. ئەو ئافرەتانەی بڕیاردەدەن منداڵەکانیان بهێڵنەوە، ڕووبەڕووی وەدەرنان لە کۆمەڵگە و کوشتن لەسەر "شەرەف" دەبنەوە. ڕێکخراوە ناحکومییە نێودەوڵەتییەکان، پەناگە و ڕەوانەکردن پێشەکەش دەکەن بە ئافرەتانی ئێزیدی و لە هەندێک کەیسدا یارمەتی دایکانیان داوە خێزان بۆ ئەو منداڵانە بدۆزنەوە کە ناچارکراون دەستبەرداریان بن. ئەو منداڵانەی هاوکاری نەکراون، بێ دایک و باوکن، بێ بەڵگەنامەن، ڕوون نییە لەدایکبووی کام وڵاتن و ڕەگەزنامەیان دیار نییە. یاسای رزگاربووانی ئێزیدی لە جینۆسایدی داعش، حوکمی دیاریکراوی تێدا نییە لەسەر بار یان سوودەکان بۆ منداڵانی داعش و دایکیان، بەتایبەت ئەو منداڵانەی لە ئەنجامی تووندوتیژی سێکسیی لەدایکبوون. بەشی 3. ئازادیی بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسیی دەستوری فیدراڵ و یاسا هاووڵاتیانیان توانادار کردوە بۆ هەڵبژاردنی حکومەتەکەیان لە هەڵبژاردنی خولیی (دوري) ئازاد و رەوا، کە لەڕێگەی دەنگدانی نهێنییەوە ئەنجام دەدرێت لەسەر بنەمای مافی دەنگدانی گشتی و یەکسان. هەڵبژاردنەکان و بەشداری سیاسیی پێشێلکارییەکان و سەرپێچییەکان لەدوا هەڵبژاردنەکان: لە کانونی یەکەم، کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردن، لە 15 پارێزگای ناوچەکانی ناوەڕاست و  باشور هەڵبژاردنی پارێزگاکانی ئەنجامدا. هاووڵاتیان رەوایەتیی ئەنجامەکانیان پەسەندکرد سەرەڕای راپۆرتەکان لەسەر بانگەشەی گەندەڵیی، لەوانە کڕینی دەنگ، ترساندن و پێشێلکردنی رێکارەکانی هەڵبژاردن. حیزبە سیاسییەکان و بەشداری سیاسیی: حیزبە سیاسییەکان و هاوپەیمانێتیەکان رێکخراون لەسەر هێڵی ئایینی یان ئیتنیکیی، ئەگەرچی هەندێک حیزب هێڵە تائیفیەکانیان تێپەڕاندووە. ئەندامێتی لە هەندێک لە حیزبە سیاسیەکان، دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی هەندێک جیاوگ و سوودی تایبەت لە بوارەکانی کار و پەروەردە. چاودێرانی هەڵبژاردن ئاماژەیاندا بە گەندەڵیی وەک بەربەستی سەرەکیی بۆ دامەزراندنی حیزبی سیاسیی و هێمایان کرد بۆ ئەوەی زۆر کەس ناچارکراون بەرتیل بدەن بە کاربەدەستانی هەڵبژرادن بۆ دڵنیابوون لەوەی داواکارییەکانیان پەسەند دەکرێت. رسومی دیاریکراو بۆ دامەزراندن و تۆمارکردنی حیزبی سیاسیی 30.000 دۆلاری ئەمریکییە، بەڵام چاودێرانی هەڵبژاردن راپۆرتیانداوە کە پاش بەرتیلدانی پێویست، تێچووی راستەقینە دەگاتە دوو هێندەی ئەو بڕە. پرۆسەکە تا ماوەی یەک ساڵ دەخایەنێت، بەپێی ئەوەی چەند بەرتیل دراوە و تاچەند کەسایەتییە سیاسییە ناسراوەکان پاڵپشتیی ئەو حیزبە دەکەن. چاودێرانی تر راپۆرتیانداوە لەسەر گرفتەکانی تۆمارکردنی حیزبەکان، بەتایبەتی ئەوانەی هەوڵ دەدەن حیزبی سەربەخۆ، مەدەنیی و عەلمانی تۆماربکەن. هەندێک باس لە رووبەڕووبوونەوەی چەندین ئاستەنگ دەکەن بۆ تۆمارکردنی حیزبەکانیان، کە پێدەچێت ئەو ئاستەنگانە نوێ بن بەمەبەستی رێگرتن لە تۆمارکردنی ئەم حیزبانە. بەشداری ئافرەتان و ئەندامانی گروپە پەراوێزخراو یان دۆخناسکەکان: هیچ یاسایەک بەشداری ئافرەتان یان ئەندامانی کەمایەتییەکانی لە پرۆسەی سیاسیی سنووردار نەکردوە، هەروەها ئەم گروپانە بەشدارییان کردوە. دەستوری فیدراڵ فەرمان دەدات کە ئافرەتان دەبێت 25 لەسەدی ئەندامانی پەرلەمان و ئەنجومەنە خۆجێیەکان پێکبهێنن. کاندیدی ئافرەت 29 لەسەدی کۆی کاندیدەکانیان پێکدەهێنا و ئافرەتان 97 کورسی پەرلەمانیان بردەوە، لەناویاندا 54 ئافرەت کە پشتیان نەبەست بە پرۆسەی کۆتا. سەرەڕای ئەمە، بانگەشەی ئەوە دەکرێت کە زۆرجار گفتوگۆ سیاسییەکان ئەندام پەرلەمانە ئافرەتەکان پەراوێز دەخەن. تۆڕی ئافرەتانی عێراق پشتڕاستی کردەوە کە چەندین دابونەریت هاوشان لەگەڵ بەربەستە یاساییەکان، رێگرن لە بەشداری چالاکانەی ئافرەتان لە ژیانی گشتی، بەتایبەتی لە سیاسەت. بەپێی ئەزموونی خۆیان، سیاسەتمەداران، چاودێران و نوێنەرانی کۆمەلی مەدەنیی، راپۆرتیانداوە کە هەندێک ئافرەتی ئەندام پەرلەمان هیچ سەربەخۆییەکیان نییە کاتێک دێتە سەر قسەکردن یان دەربڕینی بۆچوونی گشتی و کاتێک پێویستیان بە وەرگرتنی رێنمایی یان رەزامەندیی سەرکردە پیاوەکانی حیزبەکانیان هەیە. لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تەنها دوو قەوارەی سیاسیی لەلایەن ئافرەتانەوە سەرکردایەتی دەکرێن. لە هەندێک ناوچەی گوندنشین، ئافرەتان پێویستە لەگەڵ پیاو بچن بۆ دەنگدان لە وێستگەی دەنگدان. لە 329 کورسی پەرلەمان، یاسا نۆ کورسی داناوە بۆ ئەندامانی گروپەکانی کەمایەتییەکان: پێنج بۆ کاندیدە مەسیحییەکانی پارێزگاکانی بەغداد، نەینەوا، کەرکوک، هەولێر و دهۆک؛ یەک بۆ ئێزیدی؛ یەک بۆ سابیئەی مەندائی؛ یەک بۆ شەبەک و یەک بۆ کوردی فەیلی لە پارێزگای واست. پێنج کاندیدی گروپە کەمایەتییەکان کورسی زیاتریان بردەوە لە کۆتای دیاریکراو، لەوانە سێ ئێزیدی و دوو کاکەیی. حکومەتی هەرێمی کوردستان سیستمی کۆتا پەیڕەودەکات بۆ پاراستنی مافەکانی ئافرەتان و ئەندامانی گروپی کەمایەتییە ئیتنیی و ئاینییەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستان رێژەی 30 لەسەدی تەرخانکردوە بۆ ئافرەتان لە پەرلەمانی کوردستانی عێراق و ئەنجومەنە جۆخێیەکان. یاسا 11 کورسی تەرخانکردوە بۆ کەمایەتییەکان لەسەر هێڵی ئیتنیکی نەک ئاینیی: پێنج بۆ کاندیدە کلدو-ئاشوریەکان، پێنج بۆ کاندیدە تورکمانەکان و یەک کورسی بۆ ئەرمەنەکان. هیچ کورسیەک تەرخان نەکراوە بۆ گروپەکانی تر کە خۆیان جیادەکەنەوە، بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان لە رووی ئینتیکییەوە وەک کورد یان عەرەب هەژماریان دەکات: وەک ئێزیدی، شەبەک، سابیئەی-مەندائی، کاکەیی و کوردی فەیلی.   حیزبە سیاسییە گەورەکان هاوپەیمانی دەکەن لەگەڵ حیزبی کەمایەتییەکان، یان لە هەندێک دۆخدا حیزبی سیاسی کەمایەتییەکان دروست دەکەن، بۆ مەبەستی هاوپەیمانی لە هەڵبژاردنەکانی فیدراڵ و هەرێمی کوردستانی عێراق، هەروەها هانی عێراقیەکانی تر دەدەن دەنگ بدەن بە کاندیدی کەمایەتیەکانی هاوپەیمانی خۆیان بۆ کورسیەکانی کۆتا. سەرکردە ئاینییەکان و چالاکوانانی کەمایەتییەکان، سکاڵا دەکەن لەوەی ئەم پرۆسەیە بێبەشیان دەکات لە مافی دەنگدان و داوای چاکسازیی دەکەن لە پرۆسەی دەنگدان بۆ سنووردارکردنی دەنگی کەمایەتییەکان تەنها بۆ کورسی کۆتای تەرخانکراو بۆ کەمایەتی پەیوەندار، هەروەها داوای کورسی کۆتای زیاتر دەکەن لە ئەنجومەنی نوێنەران و پەرلەمانی کوردستانی عێراق. بەشی 4. گەندەڵیی لە حکومەت یاسا سزای تاوانی داناوە بۆ حکومدان لەسەر گەندەڵیی لەلایەن بەرپرسانەوە، بەڵام حکومەت بەشێوەیەکی کاریگەر یاساکە جێبەجێ ناکات. چەندین راپۆرت هەبوون لەسەر گەندەڵیی حکومەت. یاسا رێگەدەدات بە هەندێک کەسی حوکمدراو لەسەر گەندەڵیی لێبوردن بیانگرێتەوە پاش گەڕاندنەوەی ئەو پارەیەی لەڕێگەی گەندەڵییەوە دەستیان کەوتبوو، کاریگەری ئەمەش رێگەدانیان بوو بە هەڵگرتنی ئەو دەستکەوتەی بەدەستیان هێناوە لە پارە دزراوەکەوە. گەندەڵیی: گەندەڵیی هێشتا گەورەترین ئاستەنگە بۆ حوکمڕانی کارا لەسەر هەموو ئاستە دامەزراوەییەکانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان. بەرتیل، سپیکردنەوەی پارە، خزمایەتیی و دەستبەسەراگرتنی سامانی گشتی بەربڵاون لەسەر هەموو ئاستەکان و لە هەموو دەسەڵاتەکانی حکومەت. رەچاوکردنی خێزان، خێڵ، ئیتینک و مەزهەب کاریگەریی گەورەیان هەیە لەسەر بڕیارەکانی حکومەت لەسەر هەموو ئاستەکان و لە هەموو دەسەڵاتەکانی حکومەت. زۆرجار بەرپرسانی حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان بەبێ ترسی لێپرسینەوە لە گەندەڵیی تێوەگلاون. لە مانگی ئادار، نوێنەری تایبەتی نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (UNAMI) لە وتەیەکدا بە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانی راگەیاند کە گەندەڵیی خەسڵەتی بنەڕەتییە لە ئابووری سیاسیی و هەوڵەکانی چاکسازیی چالاکانە ئاستەنگ دەکرێن و شکستیان پێدەهێنرێت. هەروەها گوتی کە بیست ساڵی رابوردو "رێگەیەکی زۆر سەخت بووە" بەڵام حکومەتی نوێ پێداگریی نیشانداوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی چەندین پرسی بەپەلە. هەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی ئاستەنگکراون بەهۆی نەبوونی رێککەوتن لەسەر ئەرکە دامەزراوەییەکان، ئیرادەی سیاسیی، فشاری سیاسیی، نەبوونی شەفافیەت، نارۆشنیی یاساکانی بەڕێوەبردن و رێکارە کارگێڕییەکان. هەبوونی میلیشیای چەکدار، کە راستەوخۆ بەشدارن لە گەندەڵیی و دابینکردنی پاراستن بۆ بەرپرسە گەندەڵەکان، بۆتە هۆی سەختکردنی جێبەجێکردنی هەوڵە رژد و بەردەوامەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی. ئەگەرچی دامەزراوەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی هاوکاریی زیاتر دەکەن لەگەڵ گروپەکانی کۆمەڵی مەدەنیی، بەڵام ئەنجامەکان سنووردار بوون. راگەیاندنەکان و رێکخراوە ناحکومییەکان هەوڵیاندا سەربەخۆ گەندەڵیی ئاشکرا بکەن، بەڵام توانایان سنووردار بوو. کاربەدەستانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی، جێبەجێکردنی یاسا و دادوەریی، هەروەها ئەندامانی کۆمەڵی مەدەنیی و راگەیاندنەکان، رووبەڕووی هەڕەشە، ترساندن و پێشێلکاریی دەبنەوە لەکاتی هەوڵەکانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵکاری. حکومەت دۆسیەی گەندەڵیی بۆ 14 کەس کردوە، لەوانە بەرپرسانی باڵای ئاسایش لە هەڵمەتێکی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیی لە ساڵی 2020، بە تۆمەتی پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ و ئەشکەنجەدانی راگیراوان. لە مانگی ئاب، ئەنجومەنی باڵای دادوەریی فەرمانی دەستگیرکردنی دەرکرد بۆ وەزیری پێشووی دارایی عەلی عەلاوی و سێ هاوکاریی نزیکی سەرۆک وەزیرانی پێشوو موستەفا ئەلکازمی بە تۆمەتی تێوەگلانیان لە فێل و ساختەکاری باج کە ناسراوە بە "دزیی سەدە" و بڕی 2.5 ملیار دۆلار دزرا لەماوەی کەمتر لە یەک ساڵدا لە دەستەی باج. رۆژی 6 ئاب، سەرۆکی دەستەی دەسپاکیی دادوەر حەیدەر حەنون، داوای بانگەوازی سووری ئینەرپۆڵی کرد بۆ دەستنیشانکردن و دەستبەسەرکردنی کاتیی ئەوانەی تێوەگلاون و پاشان رادەستکردنەوەیان لە چەند وڵاتێکەوە، لەوانە تورکیا، ئوردون و سعودیە. هەرێمی کوردستان دەستەی دەسپاکیی خۆی هەیە بۆ لێکۆڵینەوە لە گەندەڵیی و راپۆرتیداوە کە 799 سکاڵای گەندەڵیی بەرپرسانی تۆمارکردوە لەنێوان کانونی دووەم و تەموزدا. لەم ماوەیەدا، دەستە 143 کەیسی رەوانەی دادگاکان کردوە بۆ لێکۆڵینەوەی زیاتر و دادگاییکردن. بۆ زانیاری زیاتر دەربارەی گەندەڵیی لە عێراق، تکایە بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە بەناونیشانی "ژینگەی وەبەرهێنان لە وڵات"، هەروەها راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە بەناونیشانی راپۆرتی ستراتیژی نێودەوڵەتی بۆ کۆنترۆڵکردنی ماددە هۆشبەرەکان، کە زانیاری تێدایە دەربارەی تاوانە داراییەکان. بەشی 5. هەڵوێستی حکومیی لەسەر چاودێریی و لێکۆڵینەوەی نێودەوڵەتیی و ناحکومیی بۆ بانگەشەی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ و رێکخراوە ناحکومییەکان نیگەرانییان دەربڕیوە لە زیادبوونی هەوڵەکانی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان بۆ داخستنی رێکخراوە ناحکومییەکان لەڕێگەی نوێنەکردنەوە و نەبەخشینی مۆڵەتی کارکردن، زیادکردنی کاتی چاوەڕوانیی بۆ رێکارەکانی تۆمارکردن، هەروەها داواکردنی گۆڕانکاریی هەڕەمەکیی و نایاسایی وەک گۆڕینی پەیڕەوی ناوخۆ یان ناوی رێکخراو. هاوکات رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە کە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان نووسراوی ئاگادارکردنەوەی ناردوە و بانگەشەی ئەوەی کردوە کە رێکخراوە ناحکومییەکە ئادابی گشتی و شەریعەتی ئیسلامی پێشێلکردوە و داوایان لێکردوون یان رێکخراوەکەیان دابخەن یان بەڵیننامە واژۆبکەن کە پابەند دەبن بە ئادابی گشتییەوە. چالاکوانانی مافی مرۆڤ و رێکخراوە ناحکومییەکان زیاتر رووبەڕوووی هەڕەشە و گێچەڵی نافەرمیی دەبنەوە. بەرپرسانی حکومەت تاڕادەیەک هاوکاربوون بۆ کارەکانیان بۆ چاودێرییکردن و لێکۆڵینەوە لە دۆخی مافی مرۆڤ و کەیسەکانی مافی مرۆڤ، بەڵام زۆر بەردەست نەبوون بۆ وەڵامدانەوەی پرسیارەکان. چەندین راپۆرت هەبوون کە دەسەڵاتەکان گێچەڵ، هەڕەشە و دەستگیرکردن بەکاردەهێنن لەدژی کارمەندانی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی رێکخراوە مرۆییەکان لەسەر بنەمای تۆمەتی هەڵبەستراوی تیرۆر. رێکخراوە ناحکومییەکان رووبەڕووی ئاستەنگی پەیوەست بە توانای مرۆیی بوونەتەوە، دەستگەیشتنی بەردەوامیان نەبووە بە بەرپرسانی حکومەت و لەئەنجامدا نەیانتوانیوە پاراستنی بەرچاو دابین بکەن لەدژی شکستی حوکمڕانی و پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ. نەبوونی سەرچاوەی دارایی بەردەوام بۆ رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان، رێگرە لە گەشەی درێژخایەنی ئەم کەرتە. لەکاتێکدا کە یاسا قەدەغەی کردوە رێکخراوە ناحکومییەکان بەشداری بکەن لە چالاکی سیاسیی، حیزبە سیاسییەکان یان گروپە مەزهەبییەکان رێکخراوی ناحکومییان پێکهێناوە، دارایی کردوە یان کاریگەریی گەورەیان هەبووە لەسەر زۆر رێکخراوی ناحکومیی ناوخۆیی. فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی فیدراڵ بەردەوام بوو لە داواکردن لە رێکخراوی ناحکومیی رەزامەندی پێشوەخت وەربگرن پێش ئەنجامدانی هەر رووپێو یان راپرسییەک لە وڵات. رێکخراوە ناحکومییەکان رێگریان لێکراوە بۆ کارکردن لە هەندێک کەرت. ئەو رێکخراوە ناحکومیانەی لە هەولێر تۆمارکراون، ناتوانن لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان و ناوچە جێناکۆکەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاربکەن، بەبێ وەرگرتنی رەزامەندی سەرباری بەغداد (بڕوانە بەشی 2.b.). بەپێی یاسا پێویستە هەموو رێکخراوە ناحکومییەکان تۆماربکرێن لەلای فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان و لە هەندێک باردا رەزامەندی سەرباری ئەنجوومەنە خۆجێیەکان پێویستە بۆ ئەوەی رێکخراوە ناحکومییەکان بتوانن چالاکییەکانیان جێبەجێ بکەن. سەرەڕای ئەوە، ئەو رێکخراوە ناحکومییانەی لە حکومەتی فیدراڵ تۆمارکراون، رێگەیان پێنادرێت لە هەرێمی کوردستانی عێراق کاربکەن، بەبێ تۆمارکردن و مۆڵەتی فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان.   هەرێمی کوردستانی عێراق کۆمەڵگەیەکی چالاکی رێکخراوی ناحکومیی هەیە کە زۆرینەیان کوردین، زۆربەیان پەیوەندی نزیکیان هەیە و کۆمەک وەردەگرن لە حیزبە سیاسییەکان. لە مانگی ئاب، فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان رایگەیاند کۆمەڵێک گۆڕانکاری کردوە لە رێکارەکانی تۆمارکردن و نوێکردنەوەی مۆڵەت، پاش ئەوەی رێکخراوە ناحکومییەکان سکاڵایان کردووە کە رێکارەکان زۆر بارگرانن. بەڵام ژمارەیەک رێکخراوی ناحکومیی راپۆرتیاندا کە هیچ بەرەوپێشچوونێکی بەرچاو بەدینەهاتووە پاش ئەو راگەیاندنە. لە مانگی ئاب، رێکخراوێکی ناحکومیی ناسراو راپۆرتیدا کە نادادپەروەرانە سکاڵای لەدژ کراوە لەلایەن فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان پاش کۆتایهێنان بە کارکردن لەگەڵ پارێزەرە کوردەکەی، کە بە بڕوای رێکخراوەکە تێوەگلابوو لە گەندەڵیی و پەیوەست بوو بە فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان. تۆڵەسەندنەوە لە داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ: لە مانگی شوبات، روانگەی نێودەوڵەتی مافی مرۆڤ (IOHR) رایگەیاند کە چالاکوانان و داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ ترسیان هەیە لەوەی پەلامارەکانی حکومەت و دەستگیرکردنەکان بەشێک بن لە هەڵمەتێکی بەرفراوان بۆ بەئامانجکردنی ناڕەزایی لە دەسەڵاتداران. لە مانگی ئاب، داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ بە نوێنەرانی کۆمیسۆنی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ مافی مرۆڤ (United Nations Commission on Human Rights) لە عێراق راگەیاند کە "نابێت ئاڵوگۆڕکردنی داتا و بەرزکردنەوەی هۆشیاریی لەسەر مافەکانی مرۆڤ و گۆڕانی کەشوهەوا مەترسیدار بێت." رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ (HRW) رایگەیاند داکۆکیکارانی مافی مرۆڤ رووبەڕوون لەگەڵ هەڕەشە، گێچەڵ و راگرتنی هەڕەمەکیی لەلایەن بەرپرسانی حکومەت و گروپە چەکدارەکانەوە. چەند چالاکوانێک تووشی پەلاماری جەستەیی بوون کە هەڕەشە بوون لەسەر ژیانیان. لە 16 شوبات، جاسم ئەلئەسعەدی، پارێزەرێکی بەناوبانگ و ناسراو بۆ دانانی هۆڕەکانی باشوری عێراق لە لیستی شوێنەواری یونسکۆ (UNESCO)، ئازادکرا پاش رفاندنی لەلایەن گروپێکی چەکداری نەناسراوەوە، کە بۆ زیاتر لە دوو هەفتە دەستبەسەربوو و سزادرابوو لەسەر ئەوەی گوتبووی تورکیا و ئێران ئاوی پێویست بەرنادەنەوە بۆ زیندووهێشتنەوەی هۆڕەکان. بەپێی راپۆرتەکان، دامەزراوەکانی حکومەت چالاکوانی تری ژینگەییان دەستگیر و دادگایی کردوە بەمەبەستی بێدەنگکردن و هەڕەشەکردن. نەتەوە یەکگرتووەکان و دامەزراوە نێودەوڵەتیەکانی تر: هەندێک کات حکومەتی فیدراڵ و حکومەتی هەرێمی کوردستان رێگریان کردوە لە دەستگەیشتنی نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (UNAMI) و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی تر بە شوێنە هەستیارەکان، وەک بنکەکانی دەستبەسەرکردنی وەزارەتی ناوخۆ کە گومانلێکراوانی تیرۆریزم لەوێ بەندکراون. دامەزراوە حکومییەکانی مافی مرۆڤ: یاسا سەربەخۆیی کارگێڕی و دارایی داوە بە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤی عێراق، هەروەها دەسەڵاتی فراوانی پێداوە، لەوانە مافی وەرگرتن و لێکۆڵینەوە لە سکاڵای پێشێلکاریی مافی مرۆڤ، دەستپێکردنی داوای یاسایی پەیوەست بە پێشێلکاریی یاسای مافی مرۆڤ و ئەنجامدانی هەڵسەنگاندن بۆ بەندیخانە و بنەکانی دەستبەسەرکردن. هەندێک چاودێر راپۆرتیانداوە کە ئەجێندای تاکەکەسیی و حیزبیی کۆمیسیاران تاڕادەیەکی زۆر بۆتە هۆی راگرتنی کارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤ و لە ئەنجامدا سنووردارکردنی سەربەخۆیی و کارایی کۆمیسیۆنەکە.   بەشی 6. جیاکاریی و پێشێلکاریی کۆمەڵایەتی ئافرەتان لاقەکردن و تووندوتیژی خێزانیی: یاسای فیدراڵ لاقەکردن و دەستدرێژی سێکسیی لەدژی ئافرەت، پیاو و منداڵ وەک تاوان هەژماردەکات، بەڵام بەدیاریکراوی ئاماژە نادات بە لاقەکردنی هاوسەریی. یاساکە سزای بەندکردنی داناوە کە زیاتر نەبێت لە 15 ساڵ، بەڵام سزای هەتاهەتایی دەسەپێنرێت ئەگەر قوربانیی لاقەکردن لە ئەنجامی پەلامارەکە بمرێت. بڕگەکانی یاسا لەسەر لاقەکردن چەمکی "رەزامەندیی" پێناسە نەکردوە و بەجێیهێشتوە بۆ شرۆڤەی دادوەریی. یاسا رێگەدەدات بە دەسەڵاتەکان کەیسی لاقەکردن دابخەن ئەگەر پێشێلکار هاوسەرگیریی لەگەڵ قوربانیی کرد، لەگەڵ بڕگەیەک بۆ پاراستنی قوربانیی لە تەڵاقدان بۆ ماوەی سێ ساڵ. پیاو دەتوانێت هاوسەر و منداڵ "تەمبێ بکات لە چوارچێوەی هەندێک سنووردا کە یاسا یان عورف دیاریکردوون"، هەروەها سزای کەمکراوە پەیڕەودەکرێت بۆ تووندوتیژی یان کوشتن، ئەگەر تۆمەتبار "پاڵنەری شەرەف"ی هەبوو یان ئەگەر تۆمەتبار ژنەکەی یان مێینەیەکی خزمی لەکاتی ئەنجامدانی زینا بگرێت. وەزارەتی ناوخۆ 16 یەکەی پاراستنی خێزانی هەیە، لەژێر فەرماندەیی پۆلیس و لە بینای جیاواز لەناو بنکەکانی پۆلیس لە سەرانسەری وڵات، کە پێکهێنراون بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە خێزانییەکان و دابینکردنی پەناگەیەکی پارێزراو بۆ قوربانییانی تووندوتیژی سێکسیی و جێندەریی. ئەم یەکانە هەوڵ دەدەن ئەولەویەت بدەن بە ئاشتەوایی خێزان زیاتر لە پاراستنی قوربانیی و توانایان نییە بۆ هاوکاریکردنی رزگاربووان. رێکخراوە ناحکومییەکان دەڵێن کە قوربانییەکان دەترسن بچنە یەکەکانی پاراستنی خێزان، چونکە گومان دەکەن کە پۆلیس دەستبەجێ خێزانەکانیان ئاگاداربکەنەوە لە وتەکانیان. هەندێک سەرۆک خێڵ لە باشوری وڵات رێگری لە ئەندامانی خێڵەکانیان دەکەن هەوڵی چارەسەرکردنی کێشەکانیان بدەن لەڕێگەی یەکەکانی پاراستنی خێزان، بە بیانوی ئەوەی کە تووندوتیژی خێزانیی پرسی خێزانە. یەکەکانی پاراستنی خێزان لە زۆربەی شوێنەکان پەناگەیان نییە. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە ئافرەتانی رزگاربووی تووندوتیژی خێزانیی سڵ دەکەنەوە لە راپۆرتدان لەسەر تاوان بە ئەفسەرانی پۆلیسی یەکەکانی پاراستنی خێزان کە زۆرینەیان پیاون.   گێچەڵکردن بە کارمەندانی یاسایی کە هەوڵ دەدەن بەدواداچوون بکەن بۆ کەیسەکانی تووندوتیژی خێزانیی بەپێی ئەو یاسایانەی پەلاماردان وەک تاوان دەناسێنن، هەروەها نەبوونی پۆلیس و کارمەندی دادوەریی راهێنراو، ئاستەنگی زیاتریان دروستکردوە بۆ هەوڵەکانی دادگاییکردنی پێشێلکاران. رووپێوێکی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەنجامگیری کردوە کە نزیکەی 75 لەسەدی ئافرەتان راپۆرت نادەن لەسەر تووندوتیژی خێزانیی وەک تاوان، بەهۆی ترس لە تۆڵەسەندنەوە و کولتوری ئاساییکردنەوەی تووندوتیژی خێزانیی. بەهۆی نەبوونی یاسای فیدراڵی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی خێزانیی، هەر وەزارەتێکی حکومەتی ناوەند رێگەی تایبەت بەخۆی داهێناوە بۆ کاردانەوەی کاتیی بەرامبەر تووندوتیژی خێزانیی. یاسای هەرێمی کوردستان تووندوتیژی خێزانیی بە تاوان هەژماردەکات، لەناویاندا پێشێلکاریی جەستەیی و دەروونیی، هەڕەشەی تووندوتیژی و لاقەکردنی هاوسەریی. حکومەتی هەرێمی کوردستان حوکمەکانی یاساکەی جێبەجێ کردوە، هێزێکی پۆلیسی تایبەتی پێکهێناوە بۆ لێکۆڵینەوە لە کەیسەکانی تووندوتیژی جێندەریی و پێکهێنانی لیژنەی ئاشتەوایی خێزانیی لەناو سیستمی دادوەریی، بەڵام رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە کە ئەم پرۆگرامانە کاریگەر نەبوون. دوو پەناگەی بەڕێوەبراوی تایبەت و چوار پەناگەی بەڕێوەبراو لەلایەن وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک پاراستن و هاوکاری دابین دەکەن بۆ قوربانییانی مێینەی تووندوتیژی جێندەریی و بازرگانیکردن بە مرۆڤ. شوێن سنووردارە و رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیاندا، خزمەتگوزاریی و چارەسەرە دەروونییەکان لاوازن. رێکخراوە ناحکومییەکان رۆڵێکی سەرەکیی دەگێڕن لە دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان، لەناویاندا پێشکەشکردنی هاوکاریی یاسایی بە قوربانییانی تووندوتیژی خێزانیی، کە زۆرجار هیچ هاوکارییەک لە حکومەت بەدەستناهێنن. لەجیاتی بەکارهێنانی چارەسەرە یاساییەکان، زۆرجار دەسەڵاتەکان ناوبژیان کردوە لەنێوان ئافرەتان و خێزانەکانیان تا ئافرەتەکان بتوانن بگەڕێنەوە ماڵەوە. جگە لە هاوسەرگیریی یان گەڕانەوە بۆ ناو خێزان، کە زۆرجار بۆتە هۆی زیاتر بەقوربانیکردنیان لەلایەن خێزان یان کۆمەڵگەوە، بژاردەی کەم هەیە بۆ ئافرەتانی نیشتەجێی پەناگەکان. هاوکات حکومەتی ناوەند و حکومەتی هەرێمی کوردستان نەیانتوانیوە مامەڵەبکەن لەگەڵ زەبری جەستەیی و دەروونیی کە تووشی ئەو ئەو ئافرەتانە بۆتەوە کە لەژێر حوکمی داعشدا ژیاون. حکومەتی هەرێمی کوردستان سەنتەری جینۆساید لە دهۆک بەڕێوەدەبات بۆ پێشکەشکردنی چارەسەر و هاوکاریی و شیاندنەوە بە ئافرەتانی رزگابوو لە ژێردەستەیی داعش، لەگەڵ لێکۆڵینەوە و دۆکۆمێنتکردنی تاوانەکانی لاقەکردن؛ دابینکردنی خزمەتگوزاری تەندروستیی و دەروونیی لەناو کەمپەکان. خەتەنەکردنی مێینە: یاسای عێراقی فیدراڵ و یاسای هەرێمی کوردستان خەتەنەکردنی مێینەیان قەدەغە کردووە. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیاندوە کە پیادەکردنی خەتەنەکردنی مێینە بەردەوامە لە دابەزین لە هەرێمی کوردستانی عێراق. رێکخراوەکان ئەمە دەگەڕێننەوە بۆ بەتاوانکردنی ئەم دیاردەیە و چالاکییە بەردەوامەکانی هۆشیارکردنەوە لەلایەن رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی. خەتەنکردنی مێینە لە دەرەوەی هەرێمی کوردستانی عێراق دیاردەیەکی بەربڵاو نییە.     جۆرەکانی تری تووندوتیژیی جێندەریی و گێچەڵ: یاسای فیدراڵ "شەرەف"ی وەک بەرگرییەکی یاسایی قبوڵکردوە بۆ تووندوتیژی دژی ئافرەتان، بەڵام یاسای هەرێمی کوردستان قەدەغەی کردوە "شەرەف" وەک "دۆخی سوککەری سزا" بەکاربهێنرێت. کوشتن لەسەر شەرەف هێشتا کێشەیەکی گەورەیە لەسەرانسەری وڵات. بڕگەیەکی یاسا، سزای کوشتنی سنووردار کردوە بۆ سێ ساڵ زیندانییکردن ئەگەر پیاوی دادگاییکراو هاوسەرەکەی یان وابەستەیەکی مێینەی کوشت بەهۆی گومانی ئەوەی قوربانیی خیانەتی هاوسەریی یان کردەی سێکسی لەدەرەوەی هاوسەرگیریی ئەنجامداوە. نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (UNAMI) راپۆرتیداوە کە ساڵانە چەند سەد ئافرەتێک دەبنە قوربانیی کوشتنی شەرەف. هەندێک خێزان کوشتنی شەرەف بەشێوەیەک ئەنجام دەدەن کە وەک خۆکوشتن دەربکەوێت. ئاماری دروست سەبارەت بە کوشتنی شەرەف بەردەست نەبوو. لە مانگی کانونی دووەم و شوبات، خۆپیشاندانی بەربڵاو روویدا لە پارێزگای دیوانییە وەک کاردانەوە بەرامبەر سەپاندنی سزای سووک لە کەیسی کوشتنی "شەرەف"ی تیبە ئەلعەلی، کە باوکی حوکمدرا لەسەر خنکاندنی. گروپەکانی مافی ئافرەتان داوای دادپەروەریی و یاسای تووندتریان کرد بۆ پاراستنی ئافرەتان و کچان لە تووندوتیژی جێندەریی. نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هاریکاریی عێراق (UNAMI) و رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی (Amnesty International) سەرکۆنەی کوشتنە "دڕندانەکەیان" کرد و رایەنگەیاند  "یاسای سزادانی عێراقی هێشتا بە نەرمیی مامەڵە دەکات لەگەڵ ئەوەی ناودەبرێت بە 'تاوانی شەرەف' کە بریتییە لە کرداری تووندوتیژی وەک لێدان و تەنانەت کوشتن." لەماوەی ساڵەکەدا، بەڕێوەبەرایەتی گشتی بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی دژی ئافرەتان لە وەزارەتی ناوخۆ، 30 کەیسی کوشتنی شەرەفی لە هەرێمی کوردستانی عێراق پشتڕاست کردەوە. بەپێی راپۆرتەکان، ژنان و کچان هەندێک کات رووبەڕووی ئیستیغلالی سێکسی بوونەتەوە لەڕێگەی ئەوەی ناسراوە بە هاوسەرگیریی کاتیی یان هاوسەرگیریی چێژ، کە بەپێی ئەوە پیاو پارەی مارەیی دەدات بە خێزانی کچەکە یان ژنەکە لەبەرامبەر رەزامەندی لەسەر "هاوسەرگیریی" بۆ ماوەیەکی دیاریکراو. ئافرەتی گەنج، بێوەژن یان بێسەرپەرشت لەئەنجامی پەلامارەکانی داعش، بەتایبەتی دۆخناسکن بەرامبەر ئەم جۆرە ئیسیغلالە. لە کەیسی هاوشێوەدا، رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە هەندێک لەو خێزانانەی کچە منداڵەکانیان داوە بەرامبەر پارەی مارەیی، لەو بڕوایەدان کە هاوسەرگیرییەکە راستەقینەیە، بەڵام تەنها پاش چەند مانگێك کچەکانیان بۆ دەنێرنەوە، هەندێک جار بە دووگیانیی. بەرپرسانی حکومەت و رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان راپۆرتیانداوە کە نەریتی "بەستنەوە" (نهوة)، واتا کاتێک ئامۆزا، مام یان خزمێکی تری نێرینەی ئافرەت رێگری دەکات لە هاوسەرگیریی یان هاوسەرگیرییەکەی هەڵدەوەشێنێتەوە لەگەڵ کەسێکی دەرەوەی خێزان، هێشتا کێشەیە بەتایبەتی لە پارێزگاکانی باشور. جیاکاریی: ئەگەرچی دەستوری فیدراڵ زامنی یەکسانیی نێوان پیاو و ئافرەت دەکات، یاسا هەمان پێگەی یاسایی نەداوە بە ئافرەتان کە دەیدات بە پیاوان، هەروەها ئافرەتان رووبەڕووی جیاکاریی دەبنەوە لە کار و پیشەدا. یاساکانی تاوان، خێزان، باری کەسیی، کار و میرات، جیاکاریی دەکەن لەدژی ئافرەتان. ئافرەتان ئەزموونی جیاکاریی دەکەن لە بوارەکانی هاوسەرگیریی، جیابوونەوە، لەخۆگرتن (حضانة)ی منداڵ، کار، موچە، خاوەندارێتی یان بەڕێوەبردنی بزنس یان موڵک، پەروەردە، پرۆسەی دادوەریی و نیشتەجێبوون.   بۆ نموونە، لە دادگا گەواهیدانی ئافرەت نیو بەهای گەواهیدانی پیاوی هەیە لە هەندێک کەیسدا، بەڵام لە هەندێک کەیسی تردا یەکسانن. یاسا بەگشتی رێگەدەدات بە ئافرەتان رێکاری یاسایی تەڵاق بگرنەبەر لەدژی هاوسەرەکانیان، بەڵام یاسا مافی نەفەقە نادات بە ئافرەت جگە لە خەرجی منداڵ، یان لە هەندێک کەیسدا نەفەقەی دارایی بۆ ماوەی دوو ساڵ، لە هەندێک کەیسی تردا، پێویستە ئافرەت هەموو یان بەشێکی مارەییەکەی بگەڕێنێتەوە یان بەپێچەوانەوەوە بڕێک پارە بدات بە هاوسەرەکەی. بەپێی یاسا باوک سەرپەرشتیاری منداڵە، بەڵام دەکرێت دایکی تەڵاقدراو ئامێزگە (حەزانە)ی منداڵ وەربگرێت تا تەمەنی 10 ساڵان، ئەمەش بە بڕیاری دادگا درێژ دەکرێتەوە تا تەمەنی 15 ساڵان، پاش ئەوە منداڵ دەتوانێت بڕیار بدات لەگەڵ دایک یان باوک بژی. هەر 18 گروپە ئاینییە دانپێدانراوەکان دادگای باری کەسیی خۆیان هەیە، کە بەرپرسیارن لە بەڕێوەبردنی هاوسەرگیریی، تەڵاق و پرسەکانی میرات. جیاکاریی لەدژی ئافرەتان لە بوارەکانی باری کەسیی، بەپێی گروپە ئاینیەکە دەگۆڕێت. شرۆڤەی حکومەت بۆ شەریعە بنەمایە بۆ یاسای میرات بۆ هەموو هاووڵاتیان، جگە لە گروپە کەمایەتییە ئاینییە دانپێدانراوەکان. لە هەموو کۆمەڵگەکان، پێویستە نێرینەی جێنشین پاڵپشتی دارایی ئەندامانی مێینە بکات، کە میراتی کەمتریان بەردەکەوێت. ئەگەرنا، ئافرەت مافی هەیە سکاڵا تۆماربکات. یاسا مافی یەکسان دەدات بە پیاوان و ئافرەتان بۆ خاوەندارێتی یان بەڕێوەبردنی زەوی یان موڵکی تر، بەڵام نەریتە کولتوری و ئاینییەکان بەربەستن لەبەردەم مافەکانی موڵکداری ئافرەتان، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان. یاسا و دابونەریت بەگشتی رێز لە ئازادیی جوڵەی ئافرەتان ناگرن. بۆ نموونە، یاسا رێگرە لە ئافرەت داوای پاسپۆرت بکات بەبێ رەزامەندی وەلی ئەمری نێرینە یان نوێنەری یاسایی. ئافرەتان، بەبێ رەزامەندی کەسێکی نزیکی نێرینە، ناتوان بەڵگەنامەی باری شارستانی بەدەستبهێنن، کە پێویستە بۆ دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان، بەشەخۆراک، چاودێریی تەندروستی، پەروەردە، و خانووبەرە. رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە لەسەر ئەو کەیسانەی کە تێیدا دادگا تۆماری ئافرەتی ئێزیدیان گۆڕیوە بۆ موسوڵمان، بەپێچەوانەی خواستی خۆیان، لەبەرئەوەی بەزۆر هاوسەرگیرییان لەگەڵ جەنگاوەرانی داعش پێکراوە. حکومەتی هەرێمی کوردستان هەندێک پاراستنی زیاتر دابین دەکات بۆ ئافرەتان، ئەنجومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان و دەستەی چاودێریی مافی ئافرەتان پێکهێنراون بۆ جێبەجێکردنی یاساکان، رێگرتن و کاردانەوە بەرامبەر جیاکارییەکان، بەڵام ئەم پاراستنانە بەشێوەیەکی ناتەبا پەیڕەودەکرێن. یاساکانی تری هەرێمی کوردستان رەنگدانەوەی یاسای خێزانی عێراقی فیدراڵن، هەروەها ئافرەتان رووبەڕووی جیاکاریی دەبنەوە. یاسای هەرێمی کوردستان رێگەدەدات بە ئافرەتان مەرجی پێش هاوسەرگیریی دابنێن بۆ کاتی جیابوونەوە لە هاوسەر، لە چەندین دۆخی زیاتر لەوەی یاسای عێراق رێگەی پێدەدات، هەروەها هاوکاری دارایی بۆ ئافرەتی جیابوەوە دابین دەکات، بۆ ماوەی پێنج ساڵ پاش چاودێریی منداڵ. یاسا قەدەغەی دانەناوە بۆ جیاکاریی لەسەر بنەمای تەمەن، ئاراستەی سێکسیی یان ناسنامەی جێندەریی. یاسا رێگەدەدات بە خاوەنکاران گرێبەستی کرێکاران هەڵبوەشێننەوە کاتێک دەگەنە تەمەنی خانەنشینی، کە بۆ ئافرەت پێنج ساڵ کەمترە. مافی وەچەخستنەوە: هیچ راپۆرتێک نەبوو لەسەر بەزۆر لەباربردنی منداڵ یان خەساندنی ناخۆبەخشانە لەلایەن دەسەڵاتدارانی حکومەتەوە. چەندین رێبازی رێگرتن لە دووگیانیی بەشێوەیەکی بەربڵاو بەردەستن، لە عێراق و هەرێمی کوردستان؛ بەڵام ئافرەتان لە شارەکان بەگشتی دەستگەیشتنی باشتریان هەیە لەوانەی لە ناوچە گوندییەکان دەژین. ژنی مێرددار ناتوانێت وەسفی پزیشک وەربگرێت یان دەرمانی رێگرتن لە دووگیانیی بەکاربهێنێت، بەبێ رەزامەندی هاوسەرەکەی. ئافرەتی سەڵت کە هاوسەرگیریی نەکردوە ناتوانێت دەرمانی رێگرتن لە دووگیانیی بەکاربهێنێت. ئافرەتی جیابووەوە یان بێوەژن هەمان ئاستەنگیان نییە.   چالاکوانان بەتایبەت باسیان لەوە کرد کە مافەکانی وەچەستنەوە پرسێکی هەستیاری ئاینییە. هەڕەشەی تووندوتیژی لەلایەن گروپە ئاینییە تووندڕەوەکان رێگربوون لە هەموو دەستپێشخەرییەکانی رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی لە بواری مافەکانی وەچەخستنەوە.   بەهۆی ناسەقامگیری گشتی لە وڵات و گرفتەکانی بەشداریی ئابووری، چەندین ئافرەت چاودێریی تەندروستی نەگونجاو وەردەگرن. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، وەزارەتی تەندروستی حکومەتی هەرێمی کوردستان راپۆرتیدا لەسەر پێشکەشکردنی چارەسەر بە رزگاربووانی تووندوتیژی سێکسیی لە فەرمانگە خۆجییەکانی تەندروستی و بەشەکانی ئیمێرجنسی. بەڵام دادوەران بەدەگمەن رەچاوی بەڵگە کۆکراوەکانی پزیشیکی دادوەریی دەکەن. حکومەت دەڵێت خزمەتگوزاری تەواو پێشکەش دەکات بە رزگاربووانی تووندوتیژی سێکسیی و لاقەکردن لە هەموو پارێزگاکان، چونکە بەپێی یاسا پێویستە هەموو رزگاربووان چاودێریی و چارەسەری تەندروستی تەواو وەربگرن. بەڵام رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیانداوە ئەم خزمەتگوزارییانە لاوازن و تەنها بەردەستن لە هەندێک لە ناوچە شارستانییەکان. رێگرتن لە دووگیانی بەپەلە بەردەست بوو وەک بەشێک لە بەڕێوەبردنی چەرپایی (قەرەوێڵەیی) قوربانیی لاقەکردن لە بنکە تەندروستییە حکومیی و تایبەتەکان، ئەگەرچی ئەو داکۆکیکارانەی کار لەگەڵ رزگاربووان دەکەن راپۆرتیانداوە لەسەر هەبوونی چەندین ئاستەنگ بۆ دەستگەیشتی ئافرەتان بە رێگرەکان لە دووگیانی، وەک رۆتین، داواکردنی بەڵگەنامە، لەکەدارکردنی کۆمەڵایەتی، سەرەڕای هەبوونی چەندین کەلێن لە دابینکردنی خزمەتگوزارییەکە. تووندوتیژی و جیاکاریی سیستماتیک لەسەر بنەمای ئیتنیک یان رەگەز دەستوری فیدراڵ یەکسانیی دەدات بە هەموو هاووڵاتیان لەپێش یاسا و بەبێ جیاکاریی لەسەر بنەمای رەگەز، ئیتنیک، نەتەوە یان رەچەڵەک. دەستور قەدەغەی دەکات هەر قەوارە یان بەرنامەیەک هەستێت بە پەیڕەوکردن، هاندان، رێخۆشکردن، پیرۆزکردن، رەواجپێبدان یان شەرعیەتدان بە رەگەزپەرستی و سڕینەوەی ئیتنیکیی. یاسای هەرێمی کوردستانی عێراق قەدەغەی داناوە بۆ "وتاری ئاینیی، سیاسیی، راگەیاندن، بەشێوەی تاکەکەس یان کۆمەڵ، راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، کە لەوانەیە ببێتە هۆی دروستکردنی کینە و تووندوتیژی، تیرۆر، بێبەشکردن و پەراوێزخستن لەسەر بنەمای نەتەوە، ئیتنیک یان بانگەشەی ئاینیی یان زمانەوانی." هێزە حکومییەکان، لەناویاندا هەندێک گروپی دیاریکراوی حەشدی شەعبی، ئەندامانی گروپەکانی کەمینە ئاینیی و ئیتنیکییەکانیان کردۆتە ئامانج، هەروەها چەکدارە چالاکەکانی داعش هەمان کاریان کردوە. هەندێک هێزی حکومیی، لەناویاندا یەکەکانی حەشدی شەعبی، بەزۆر ئە کەسانەیان ئاوارە کردوە کە گومانی وابەستبەبوون بە داعشیان لێ دەکرێت یان لەبەر هۆکاری ئیتنیکیی و مەزهەبی. زۆرینەی کەسە بەڕەچەڵەک ئەفریکیەکان، کە هەندێکیان بێدەوڵەتن، لە هەژاریی سەختدا دەژین و رێژەی نەخوێندەواریی و بێکاریی لەناویاندا بەرزە. لە سیاسەتدا نوێنەرایەتی نەکراون و دەڵێن کە جیاکاریی لەدژیان بۆتە هۆی ئەوەی نەتوانن کاری حکومیی بەدەستبهێنن. ئەندامانی ئەم کۆمەڵگەیە کێشەی بەدەستهێنانی قەرەبوویان هەیە بەرامبەر بە زەوییە دەستبەسەراگیراوەکانیان لەکاتی جەنگی عێراق-ئێران. یاسا هەمان پێگەی هاووڵاتی دەدات بە کرێکاری کۆچبەری عەرەب، بەڵام هەمان ئەو مافانە نادات بە کرێکاری کۆچبەری ناعەرەب، کە رووبەڕووی رێوشوینی توندتری نشینگە و ڤیزەی کارکردن دەبنەوە. بەپێی راپۆرتەکان نزیکەی 80 لەسەدی کەسانی بەڕەچەڵەک ئەفریکی بێکارن. لە سیاسەتدا نوێنەرایەتی نەکراون و هیچ پۆستێکی باڵای حکومییان نییە، هەروەها دەڵێن کە جیاکاریی لەدژیان بۆتە هۆی ئەوەی نەتوانن کاری حکومیی بەدەستبهێنن. چەندین راپۆرت هەبوون سەبارەت بە کرێکاری بیانیی خەڵکی وڵاتانی ئەفریکا و ئاسیا، کە رووبەڕووی تووندوتیژی سەخت، کاری زۆرەملێی وەک لەشفرۆشی و ئیستیغلال و تووندوتیژی سێکسیی بوونەتەوە. زۆرجار ئەو کرێکارانەی ئاشکرابوون بە نایاسایی نیشتەجێن و کاردەکەن، دیپۆرت کراونەتەوە. کەسانی بێدەوڵەت رووبەڕووی جیاکاریی بوونەوە لە دەستگەیشتن بە کار و دەستەبەری کاریان نییە. زۆربەی کەسە بێدەوڵەتەکان نەیاتوانیوە ناسنامەی باری کەسیی بەدەستبهێنن، ئەمەش بۆتە رێگر بۆ و دەستگەیشتن بە کار لە کەرتی گشتی. منداڵ تۆمارکردنی لەدایکبوون: شکستخواردن لە تۆمارکردنی لەدایکبوون بۆتە هۆی بێبەشبوون لە خزمەتگوزارییە گشتییەکانی وەک پەروەردە، خۆراک، و چاودێریی تەندروستی. ئافرەتانی سەڵت و بێوەژن زۆرجار کێشەیان هەبوە لە تۆمارکردنی منداڵەکانیان، ئەگەرچی لە زۆربەی کەیسەکاندا دەسەڵاتەکان بڕوانامەی لەدایکبوونیان بەخشیوە پاش تۆمارکردنی لەدایکبوونەکە لەڕێگەی وەزارەتەکانی تەندروستی و ناوخۆ، بەڵام وەک دەگوترێت ئەمە پرۆسەیەکی درێژخایەن و هەندێک جار ئاڵۆز بووە. رێکخراوە مرۆییەکان راپۆرتیانداوە، کێشەی بەربڵاو هەیە بۆ ئەو منداڵانەی لە باوانی داعش یان ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی داعش لەدایکبوون، بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی لەدایکبوونی حکومیی. لە ئەنجامدا نزیکەی 12.000 منداڵی ئاوارە بەڵگەنامەی مەدەنییان نییە، لەناویاندا بڕوانامەی لەدایکبوون، پەروەردە: پەروەردەی سەرەتایی ناچارەکییە بۆ منداڵانی هاووڵاتی بۆ شەش ساڵی یەکەمی قوتابخانە و تا تەمەنی 15 ساڵی لە هەرێمی کوردستانی عێراق. پەروەردەی گشتی دەوڵەتیی بێبەرامبەر دابین دەکرێت بۆ هاوڵاتیان، بەڵام دەستگەیشتنی یەکسان بە پەروەردە بۆ کچان هێشتا گرفتە، بەتایبەتی لە ناوچە گوندییەکان و ناوچە نائارامەکان. پێشێلکاری بەرامبەر منداڵ: ئەگەرچی دەستوری فیدراڵ "هەموو جۆرەکانی تووندوتیژی و پێشێلکاری ناو خێزان" قەدەغەدە دەکات، بەڵام یاسا بەڕوونی تووندوتیژی خێزانیی قەدەغە نەکردوە، بەڵکو رێگەدەدات بە پیاو، هاوسەر و منداڵەکانی تەمبێ بکات "لە چوارچێوەی هەندێک سنووردا کە یاسا یان عورف دیاریکردوون." یاسا پاراستن دابین دەکات بۆ ئەو منداڵانەی دەبنە قوربانیی تووندوتیژی خێزانی یان لە پەناگەکان، خانەکانی دەوڵەت و خانەکانی بێسەرپەرشتان دەژین، لەگەڵ دابینکردنی چاودێریی تەندروستی و پەروەردە. بەپێی راپۆرتەکان هێشتا تووندوتیژی دژی منداڵان کێشەیەکی گەورەیە، بەڵام هیچ ئامارێکی پێشپێبەرستراو، دروست و نوێ بەردەست نییە لەسەر ئاستی کێشەکە. حکومەت بەشێوەیەکی کارا یاساکەی جێبەجێ نەکردوە.   یاسای هەرێمی کوردستان تووندوتیژی خێزانیی بە تاوان هەژماردەکات، لەناویاندا پێشێلکاریی جەستەیی و دەروونیی، هەڕەشەی تووندوتیژی. حکومەت حوکمەکانی یاساکەی جێبەجێ کردوە، بەڵام رێکخراوە ناحکومییە ناوخۆییەکان راپۆرتیانداوە، ئەم پرۆگرامانە کاریگەر نەبوون لە بەرەنگاربوونەوەی تووندوتیژی دژی منداڵان. وەزارەتەکانی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی، پەروەردە و رۆشنبیری و لاوانی حکومەتی هەرێمی کوردستان هێڵی گەرمی بێبەرامبەریان هەیە بۆ راپۆرتدان لەسەر پێشێلکارییەکان لەدژی مافەکانی منداڵان، یان بۆ وەرگرتنی راوێژ لەم بارەیەوە. چەندین راپۆرت هەبوون سەبارەت بە پێشێلکاریی بەرامبەر منداڵ لەماوەی ساڵەکەدا. چالاکوانان راپۆرتیانداوە لەسەر بەربڵاوی پێشێلکاریی و دەستدرێژی سێکسی لەلایەن کەسی نزیک و هەندێک لە قوربانییەکان راپۆرتیان لەسەر تاوانەکە نەداوە لەترسی تۆڵەسەندنەوە لەلایەن ئەندامانی خێزانەوە. هاوسەرگیریی منداڵ، هاوسەرگیریی زوو و هاوسەرگیریی بەزۆر: کەمترین تەمەنی یاسایی بۆ هاوسەرگیریی 18 ساڵە، بەڵام یاسا رێگەدەدات بە دادوەران منداڵی تەمەن 15 ساڵان هاوسەرگیریی پێبکەن، ئەگەر لەڕووی جەستەیی و عەقڵییەوە گونجاو بوو و سەرپەرشتیارەکەی هیچ ناڕەزاییەکی گونجاوی نەبوو. یاسا هاوسەرگیریی بەزۆر بە تاوان هەژمارکردوە، بەڵام ئۆتۆماتیکی هاوسەرگیریی ئەنجامدراو هەڵناوەشێنێتەوە. بەپێی راپۆرتەکان حکومەت هەوڵی کەمی داوە بۆ جێبەجێکردنی یاساکە. هاوسەرگیریی زوو و هاوسەرگیریی بەزۆری کچان، لەوانە هاوسەرگیریی کاتیی، لەسەرانسەری وڵات روودەدەن. کۆمیسیاری باڵای نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کاروباری پەنابەران (UNHCR) راپۆرتیداوە لەسەر بەردەوامیی و بەربڵاویی هاوسەرگیریی منداڵ بەهۆی ناکۆکییەکان و ناسەقامگیری ئابووری، لەبەرئەوەی زۆر خێزان هاوسەرگیریی پێشوەختیان رێکخستوە بۆ کچەکانیان لەگەڵ ئامۆزای خۆیان یان سەربەهەوێ. هەندێکی تر کچەکانیان وەک منداڵی بووک داوە بە گروپە چەکدارەکان بۆ زامنکردنی سەلامەتی خۆیان، دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییە گشتییەکان لە ناوچە داگیرکراوەکان یان بۆ بەدەستهێنانی دەرفەتی گوزەران بۆ کۆی خێزانەکە. لە مانگی ئەیلول، دەسەڵاتی دادوەریی فیدراڵ راپۆرتیدا کە مانگانە تێکڕای 6.973 کەیسی جیابوونەوە هەبووە، بەتایبەتی لە ئەنجامی هاوسەرگیریی زوو. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، تەمەنی هاوسەرگیریی یاسایی 18 ساڵانە، بەڵام یاسای هەرێمی کوردستان رێگەدەدات بە دادوەر مۆڵەتی هاوسەرگیریی بدات بە منداڵی تەمەن 16 ساڵان، ئەگەر بە رەزامەندی خۆیان هاوسەگیریی بکەن و رێگەپێدانیان وەرگرتبێت لە وەلی ئەمری یاساییان. یاسای هەرێمی کوردستان هاوسەرگیریی بەزۆر بە تاوان هەژماردەکات و رایدەگرێت، بەڵام بەشێوەیەکی ئۆتۆماتیکی هاوسەرگیریی ئەنجامدراو هەڵناوەشێنێتەوە. بەپێی ئەنجومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان، ئاوارە ناوخۆییەکان و پەنابەران لە هەرێمی کوردستانی عێراق، هاوسەرگیریی منداڵ و فرەژنی، بەڕێژەیەکی زیاتر لە دانیشتوانی هەرێمی کوردستانی عێراق، ئەنجام دەدەن. هەندێک پیاوی کورد دەچنە ناوچەکانی تر عێراقی فیدراڵ بۆ هاوسەرگیریی لەگەڵ منداڵ، لەبەرئەوەی یاسا فیدراڵییەکان وەک یاساکانی هەرێم تووندنین.   ئیستغلالی سێکسی منداڵ: یاسا ئیستغلالی منداڵانی بۆ مەبەستی بازرگانیی، فرۆشتن و هەموو جۆرەکانی پۆڕنۆگرافی منداڵ (وێنە و فیلمی سێکسیی منداڵ)ی قەدەغە کردوە. بازرگانیکردنی سێکس بە منداڵان یەکێک بوو لە کێشەکان، هاوشێوەی هاوسەرگیریی کاتیی، بەتایبەتی لەناو ئاوارەکان. تەمەنی سێکسی ئارەزوومەندانە 18 ساڵە. لەبەرئەوەی تەمەنی بەرپرسیارێتی یاسایی تاوان نۆ ساڵە لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی حکومەتی ناوەند و 11 ساڵە لە هەرێمی کوردستانی عێراق، دەسەڵاتەکان زۆرجار منداڵی ئیسیغلالکراو وەک تاوانبار مامەڵە دەکەن نەک وەک قوربانیی. هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر کاریگەریی جێبەجێکردنی یاساکان لەلایەن حکومەتەوە.   دژەسامی ژمارەیەکی زۆر کەم هاووڵاتی جوو لە بەغداد دەژین. یاسا قەدەغەی داناوە لەسەر هەر چالاکییەکی هاندەر بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل، ئەمە پەیڕەودەکرێت لەسەر هەموو هاووڵاتیان، بەرپرسان و کۆمپانیاکان و بیانییەکان. یاسا قەدەغەی کردووە جووەکان بچنە ریزەکانی سوپا یان لە کەرتی گشتی دابمەزرێن.   دروشمەکانی دژەسامیی زیادبوون لەکاتی شەڕی غەزە، کە لە 7 تشرینی یەکەم دەستیپێکرد پاش پەلاماری حەماس بۆ سەر ئیسرائیل. گێچەڵکردن بە جووەکان لەلایەن گروپە میلیشیاکانەوە روویداوە. لە مانگی تەموز، یەکێتی شمشێربازیی عێراق هەندێک لە یاریزانەکانی کێشایەوە لە پاڵەوانێتی شمشێربازیی جیهانیی پاش ئەوەی لە گروپێکدا دانرابوون لەگەڵ رکابەری ئیسرائیلی. ئامانجی کشانەوەکە بریتی بوو لە نیشاندانی هاوسۆزیی بۆ فەلەستینییەکان و رەتکردنەوەی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئیسرائیل. لە مانگی ئەیلول، لیژنەی ئۆڵیمپی عێراق رەخنەی گرت لە بەرزکەرەوەی قورسایی حەیدەر حوسەین عەلی لەسەر بەشداریکردن لە پاڵەوانێتی جیهان لەگەڵ رکابەرێکی ئیسرائیلی. بەپێی ئامارە نافەرمییەکانی 2003ی وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئایینی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەنێوان 100 تا 250 تاکەکەسی جوو لە هەرێمی کوردستانی عێراق دەژین. حکومەتی هەرێمی کوردستان یاسا دژەسامییەکانی حکومەتی فیدراڵ جێبەجێ ناکات و پشت دەبەستێت بە یاسا جیاوازەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق، کە گەرەنتی پاراستنی مافەکانی ئەندامانی گروپەکانی کەمینە ئاینییەکان دەکات، لەناویاندا جووەکان. جڤاتی جووەکان بەئاشکرا پەرستشی خۆیان ناکەن، لەترسی تۆڵە، جیاکاریی، یان تووندوتیژی لەلایەن بکەرە تووندڕەوەکانەوە. وەزارەتی ئەوقاف و کاروباری ئاینیی حکومەتی هەرێمی کوردستان، یەکێک لە حەوت بەڕێوەبەرایەتییەکەی تەرخان کردوە بۆ کاروباری جووەکان. . بازرگانیکردن بە مرۆڤ بڕوانە راپۆرتی بازرگانیکردن بە مرۆڤی وەزارەتی دەرەوە لەم لینکە: https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/. دەرهێنانی ئەندامی جەستە حکومەت هەنگاوی ناوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانی نایاسایی بە ئەندامانی جەستەی مرۆڤ و بازرگانیکردن بە مرۆڤ. بۆ نموونە لە مانگی ئادار، ئاژانسی هەواڵگری و لێکۆڵینەوەی فیدراڵ راپۆرتیدا لەسەر دەستگیرکردنی چوار کەس بە گومانی بازرگانیکردن بە ئەندامانی جەستەی مرۆڤ لە پارێزگای سەلاحەدین. راپۆرتە رۆژنامەوانییەکان ئاماژەیاندا بەوەی گورچیلە ئەو ئەندامەیە کە زۆرترین بازرگانی پێدەکرێت لە عێراق، هەندیک کەس خۆبەخشانە گورچیلەیان دەفرۆشن بەرامبەر 10.000 دۆلاری ئەمریکی. ئەگەرچی فرۆشتنی ئەندامانی جەستە نایاساییە، "بەخشەران"ی ئەندامی جەستە بە "دیاری" قەرەوبوو دەکرێنەوە لەلایەن وەرگری ئەندامەکەوە. کرداری تووندوتیژی، بەتاوانکردن و پێشێلکاریی تر لەسەر بنەمای ئاراستەی سێکسیی، ناسنامە یان دەربڕینی جێندەریی یان خەسڵەتە سێکسییەکان بەتاوانکردن: یاسای سزادان پەیوەندییەکانی دەرەوەی هاوسەرگیریی بەتاوانکردوە و رێگەنادات بە هاوسەرگیریی هاوڕەگەزان، لە ئەنجامدا هەموو جۆرە پەیوەندییەکی هاوڕەگەزیی قەدەغەکردوە. کەسی گەورە کە حوکم دەدرێت بە پەیوەندیی سکێسیی رەزامەندانەی دەرەوەی هاوسەریی، هەروەها نێربازیی (کە یاساکە پێناسەی کردوە وەک سێکس لەڕێگەی کۆم لەنێوان دووپیاو)، لەگەڵ گەورەیەکی تر، لەوانەیە سزابدرێت بە بەندکردن تا حەوت ساڵ، بەڵام حوکمدان دەگمەنە بەهۆی سەختیی پێورەکانی بەڵگەسازی (سەلماندن) (واتا دەبێت لەکاتی کردارەکە بگیرێن)، هەروەها بەهۆی دابونەریتە کۆمەڵایەتییەکانی بێدەنگبوون لەسەر ئەم پرسانە. هەروەها یاساکە هەر "کردارێکی نەشیاو"ی لە شوێنی گشتی قەدەغەکردوە و سزای بەندکردنی تا شەش مانگی داناوە بۆ "هەر کەسێک هەڕەشە لە کەسانی تر بکات بە ئەنجامدانی ئەو شتانەی زیان دەگەیەنن بە ئاکاری گشتی." رێکخراوە ناحکومییەکانی (IraQueer) و (Outright) راپۆرتیاندا کە دەکرێت ئەم یاسایە بەکاربهێنرێت لەدژی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) یان دەکرێت لەلایەن خەڵکەوە وەک بەتاوانکردنی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) شرۆڤە بکرێت، لەبەرئەوەی واتای "کرداری نەشیاو" و "ئاکاری گشتی" روون نییە. هیچ کەیسێک نەبوو بۆ بەکارهێنانی "کرداری نەشیاو" لەدژی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+). لە مانگی ئاب، رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ و رێکخراوە ناحکومییەکانی تر رەخنەیان گرت لە رەشنووسی یاسایەکی ئامادەکراو لەلایەن ئەندامە سەربەخۆکانی پەرلەمان بۆ هەموارکردنی یاساکە و بەتاوانکردنی پەیوەندییە هاوڕەگەزییەکان و هەر دەربڕینێکی ناسنامەی رەگەزتێکەڵیی، هەروەها سەپاندنی سزای مردن بۆ کرداری هاوڕەگەزیی و بەندکردن بۆ رەگەزتێکەڵیی. رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ ئاماژەیدا بە رەشنووسی یاساکە وەک بەشێک لە هەڵمەتی "چەکدارکردنی دروشمەکانی دژە (LGBTQ) و دەرکردنی یاسا بۆ جووڵاندنی جەماوەری زانیاری پێنەدراو لەدژی گروپێکی پەراوێزخراو" وەک ستراتیژێکی دەوڵەت. لەنێوان کانونی دووەم و حوزەیران، وەزارەتی ناوخۆ سەرکردایەتی هەڵمەتێکی کرد بۆ لێدان لە "ناوەڕۆکی نەشیاو" لە ئۆنلاین، بەلای کەمەوە 20 کەس دران بە دادگا، لەوانە یوتیوبەر و تیکتۆچی. لە مانگی تەموز، سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچوونەوەی هەولێر بڕیاری 31 مایسی دادگای بەرایی سلێمانی پەسەندکرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی رێکخراوی راسان بەهۆی "چالاکییەکانی لە بواری هاوڕەزخوازیی." راسان تاکە رێکخراوی مافی مرۆڤ بوو کە راشکاوانە بەشداربوو لە پاڵپشتیکردنی مافەکانی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) لە هەرێمی کوردستانی عێراق. لە مانگی ئەیلول، ئۆفیسی داواکاری گشتی حکومەتی هەرێمی کوردستان فەرمانی دەستگیرکردنی دەرکرد بۆ دوو هونەرمەندی ئارایشتی رەگەزگۆڕاو لە هەولێر پاش بڵاوکردنەوەی وێنەی خۆیان لە ئینستاگرام بە پۆشاکی ئافرەتان و جوانکارییەوە. پاش راگرتنیان بۆ ماوەی پێنج رۆژ، ئازادکران و فەرمانیان پێکرا پشکنینی پزیشکی ئەنجام بدەن بۆ یەکلاکردنەوەی جێندەریان. رۆژی 8 ئاب، کۆمسیۆنی پەیوەندییەکان و میدیا قەدەغەکردنی زاراوەکانی "جێندەر" و "هاوڕەگەزخوازی" راگەیاند بۆ کۆمپانیاکانی میدیا نەریتییەکان و  تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان کە لە عێراق کاردەکەن، هەروەها لەسەر ئەو ئەپلیکەیشنانەی مۆبایل کە کۆمیسیۆن مۆڵەتی پێداون. کۆمیسیۆن ئامۆژگاری کۆمپانیاکانی میدیا و پەیوەندییەکانی کرد زاراوەی "هاوڕەگەزخوازی" بگۆڕن بە "لادانی سێکسیی" (الأنحراف الجنسي). تووندویژی و گێچەڵ: سەرەڕای هەڕەشەی دووبارە و تووندوتیژی دژی کەسانی هاوڕەگەزخواز،  جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+)، حکومەت شکستیخوارد لە دەستنیشانکردن، گرتن و دادگاییکردنی پەلاماردەران یان پاراستنی کەسانی بەئامانجکراو. هەندێک حیزبی سیاسیی هەوڵیاندا پۆزش بۆ ئەم پەلامارانە بهێننەوە و لێکۆڵەران رەتیانکردوە رێکاری گونجاوی لێکۆڵینەوە پەیڕەوبکەن، یان هەر لێکۆڵینەوە بکەن. هاوکات کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) رووبەڕووی ترساندن، هەڕەشە، تووندوتیژی و جیاکاری دەبنەوە و ئەم کەسانە راپۆرتیانداوە کە ناتوانن بە ئاشکرا و بەبێ ترس بژین لە تووندوتیژی لەسەر دەستی ئەندامانی خێزان و کەسانی ناسیاو و نەناسیاو. رێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی سەرنجیداوە حیزبە سیاسییەکان تادێت زیاتر مافەکانی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) دەخەنە ژێر پرسیارەوە و زۆرجار ئاڵای پەلکەزێڕینە دەسوتێنن و بانگەشە هەڵدەبەستن بۆ لۆمەکردنی هاوڕەگەزخوازی وەک هۆکاری بڵاوبوونەوەی نەخۆشیی. لە مانگی شوبات، رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ، راپۆرتیدا لەسەر بەکارهێنانی سەکۆکانی ئۆنلاینی وەک تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ئەپلیکەشنەکانی یەکترناسین بۆ دەستنیشانکردن کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) و بەئامانجکردنی ئەم جۆرە کەسانە لە ئۆنلاین و لە ژیانی ئاسایی. گروپە چەکدارەکان سەرانەیان سەندووە لە کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ئەپلیکەیشنەکانی یەکترناسین، لەژێر پەردەی هەژماری ساختەی (LGBTQI+) و هەڕەشەیان لێکردوون کە راپۆرت دەدەن بە دەسەڵاتەکان یان لە ئۆنلاین ناویان بڵاودەکەنەوە ئەگەر بڕە پارەیەکی دیاریکراو نەدەن. بەپێی رێکخراوە ناحکومییەکان، کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) کە بەئامانجکراون لە ترسی بەردەوامدا دەژین لە گێچەڵ یان کوشتن لەلایەن گروپە چەکدارەکانەوە و راپۆرتیانداوە کە ناچارکراون شوێنی نیشتەجێبوونیان بگۆڕن، هەژمارەکانی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانیان دابخەن، و ژمارە تەلەفۆنەکانیان بگۆڕن. راپۆرتەکە تێبینی کردوە کە هێزەکانی ئاسایش زیاتر تاکتیکەکانی بەئامانجکردنی ئەلەکترۆنی بەکاردەهێنن بۆ بەئامانجکردنی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+) لەسەر بنەمای چالاکییەکانیان لە ئۆنلاین و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، بۆ ئەوەی بتوانن دەستگیریان بکەن و بیاندەن بە دادگا. پاش دەستگیرکردن، ئەم کەسانە زۆرجار ئەشکەنجە دەدرێن و مامەڵەی تری خراپیان لەگەڵ دەکرێت، لەوانە گیچەڵی سێکسیی. جیاکاریی: بەپێی رێکخراوە ناحکومییەکان، ئەو عێراقیانەی ئەزموونی جیاکاریی تووند، ئەشکەنجە، برینداریی جەستەیی و هەڕەشەی کوشتن بوونەتەوە لەسەر بنەمای ئاراستەی سێکسیی راستەقینە یان گومانلێکراو، شوناس و دەربڕینی جێندەریی و خەسڵەتە سێکسییەکان، هیچ رێگەیەکیان نەبووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو کردارانە لەڕێگەی دادگاکان یان دامەزراوەکانی حکومەت. رێکخراوە ناحکومییەکان لە هەرێمی کوردستان راپۆرتیانداوە لەسەر فشار لەلایەن فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکانەوە لەکاتی نوێکردنەوەی مۆڵەت بۆ بەڵێندان بەوەی کار لەسەر پرسەکانی (LGBTQI+) ناکەن. پاراستنی یاسایی نەبوو بۆ ئاراستەی سێکسیی یان ناسنامە یان دەربڕینی جێندەریی. لە مانگی ئەیلول، پسپۆڕانی رێکخراوە ناحکومییەکان راپۆرتیاندا لەسەر دەرکردنی فەرمانی دەستگیرکردن لەدژی کارمەندانی رێکخراوی ئازادیی ئافرەتان لە عێراق لەسەر پەنادانی کەسانێک کە رووبەڕووی هەڕەشەی کوشتن بوونەوە لەلایەن خێزانەکانیانەوە، هەروەها فەرمانگەی رێکخراوە ناحکومییەکان رێکخراوەکەی بەئامانجکرد لەڕێگەی بەرزکردنەوەی داوایەک لەدژیان. بەردەستبوونی دانپیانانی یاسایی بۆ جێندەر: رێکخراوی (IraQueer) راپۆرتیداوە کە ئەستەمە کەسانی رەگەزگۆڕاو بتوانن پشتڕاستکردنەوەی جێندەریی بۆ نەشتەرگەری یان چارەسەری گۆڕینی هۆرمۆن وەربگرن. کەسانی رەگەزگۆڕاو، لەناویاندا ئەوانەی دەستیاندەگات بە نەشتەرگەری یان چارەسەری هۆرمۆنیی لە دەرەوەی وڵات، رووبەڕووی ئاستەنگ دەبنەوە بۆ وەرگرتنی بەڵگەنامەی یاسایی کە بەرجەستەی ناسنامەی جێندەرییان بکات. چارەسەری پزیشکیی یان دەروونیی ناخۆبەخشانە یان زۆرەملێ: هیچ راپۆرتیک نەبوو دەربارەی چارەسەری بەزۆر یان ناخۆبەخشانە کە ناودەبرێت بە چارەسەری راستکردنەوە یان نەشتەرگەری "ئاساییکردنەوە" کە لەڕووی پزیشکییەوە پێویست نییە و ئەگەری پێچەوانەبوونەوەی هەیە و زیاتر بۆ منداڵ یان گەورەی رەزامەندی نەدەری رەگەزتێکەڵ دەکرێت. بەربەستەکانی ئازادیی رادەربڕین، ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو و ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتیانە: رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ هەڵسەنگاندنی کردوە بۆ چەند ماددەیەکی یاسایی کە دەکرێت بەکاربهێنرێن بۆ بەربەستکردنی ئازادیی رادەربڕین، ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو و ئازادیی گردبوونەوەی ئاشتییانەی کەسانی هاوڕەگەزخواز، جووتڕەگەزخواز، رەگەزگۆڕاو و رەگەزتێکەڵ (LGBTQI+). بۆ نموونە، یاسا سزای بەندکردنی تا حەوت ساڵی داناوە بۆ رەواجدان بەهەر "بزوتنەوەیەک" کە هەوڵیداوە "پرنسیپە بنەڕەتییەکانی دەستوەر و یاسا بنەڕەتییەکانی کۆمەڵگە بگۆڕێت." رێکخراوی چاودێریی مافی مرۆڤ راپۆرتیداوە کە قەدەغەکردنی یاساکە بۆ بڵاوکردنەوەی هەر زانیاری یان بیرۆکە یان شتێکی تر کە "ببێتە هۆی شێواندنی نیزامی گشتی" دەکرێت بەکاربهێنرێت بۆ بەئامانجکردنی چالاکوانانی (LGBTQI+) یان هەر کەسیک خۆپیشاندانی کردبێت بۆ پاڵپشتی (LGBTQI+) یان بە ئاشکرا دروشمەکانی (LGBTQI+) بەکارهێنابێت. یاسا سزای بەندکردنی تا دوو ساڵی داناوە بۆ بەرهەمهێنان، دابەشکردن، هاوردەکردن، بڵاوکردنەوە، نمایشکردن، بەدەسهێنان یان وەرگێڕانی کتێب، بابەتی تری نووسراو یان بابەتی میدیایی کە پێشێلی ئادابی گشتی بکات. چڕین یان پەخشکردنی گۆرانی یان وتەی نەشیاو لە شوێنی گشتی سزا دەدرێت بە بەندکردن تا یەک ساڵ. کەسانی خاوەن کەمئەندامیی کەسانی خاوەن کەمئەندامیی دەستگەیشتنی سنوورداریان هەیە بە پەروەردە، کار، خزمەتگوزاری تەندروستی، زانیاری، گەیاندن، بیناکان، گواستنەوە و سیستمی دادوەریی و خزمەتگوزارییەکانی تری دەوڵەت. حکومەت زانیاری و گەیاندنی بەشێوەیەکی ئاسان بۆ دەستگەیشتن دابین نەکردوە. حکومەت بەتەواویی ئەو یاسایەی جێبەجێ نەکردوە کە مەرجی داناوە بۆ ئاسانکردنی دەستگەیشتنی کەسانی خاوەن کەمئەندامیی بە بیناکان و شوێنەکانی پەروەردە و کار. لیژنەی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ئاماژەیداوە کە بێباکییەکی بەمەبەست هەیە لەلایەن حکومەتەوە سەبارەت بە مامەڵەکردن لەگەڵ پێداویستییەکانی کەسانی خاوەن کەمئەندامیی.   کەسانی خاوەن کەمئەندامیی بەردەوامن لە رووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکان و گرفتی دەستگەیشتن بە خزمەتگوزارییەکانی تەندروستی، پەروەردە و کار. چالاکوانانی مافەکانی کەمئەندامان تێبینیان کردوە کە ژمارەی کەسانی خاوەن کەمئەندامیی لە بەرزبوونەوەدایە بەهۆی سیاسەتە چەوتەکان، جەنگ، کردە تیرۆریستییەکان، ناکارایی یاساکانی هاتوچۆ، مینی زەمینیی و لاوازییی چاودێریی تەندروستی.  وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی سەرکردایەتی کۆمسیۆنی سەربەخۆی چاودێریی کەسانی خاوەن کەمئەندامیی دەکات، کە هەڵسەنگاندن دەکات بۆ هەر داوایەکی وەرگرتنی خزمەتگوزارییە حکومییە پەیوەستەکان بە کەمئەندامیی. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی کۆمەڵێک دامەزراوە بەڕێوەدەبات بۆ منداڵان و لاوانی خاوەن کەمئەندامیی. وەزارەت پرۆگرامی قەرزی درێژخایەن بەڕێوەدەبات بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامیی بۆ مەبەستی راهێنانی پیشەیی. بەپێی دەستوری فیدراڵ، پێویستە حکومەت زامنی ئاسایشی کۆمەڵایەتی و تەندروستی کەسانی خاوەن کەمئەندامیی بکات، وەک پاراستن لە جیاکاریی و دابینکردنی پرۆگرامی نیشتەجێکردن و پرۆگرامی تایبەتی چاودێریی و شیاندنەوە. بەڵام یاسا جیاکاریی لەدژی ئەو کەسانە قەدەغە ناکات کە کەمئەندامیی جەستەیی، هەستەکیی، ژیریی یان مێشکییان هەیە. کۆتای 5 لەسەدی کاری کەرتی گشتی هەیە بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامیی، بەڵام جیاکاریی کار درێژەی هەیە. هاوکاریی تەندروستی مێشکیی (دەروونیی) بۆ بەندکراوانی خاوەن کەمئەندامیی بوونی نییە. وەزارەتی تەندروستی چاودێریی تەندروستی، کۆمەک و شیاندنەوە، ئەگەر بەردەست بن، دابین دەکات بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامیی، کە هاوکات دەتوانن کۆمەک لە فەرمانگەکانی تر وەربگرن، لەناویاندا نووسینگەی سەرۆک وەزیران.   بریکاری وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرۆکایەتی کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی مافی مرۆڤ دەکات، کە پاراستنی کەسانی خاوەن کەمئەندامییش دەگرێتەوە. یاسای هەرێمی کوردستان پاراستنی زیاتر دابین دەکات بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامیی، وەک مەرجی دامەزراندنی 5 لەسەد لە کەسانی کەمئەندام لە دامەزراوەکانی کەرتی گشتی و 3 لەسەد لە کەرتی تایبەت. حکومەتی هەرێمی کوردستان 100.000 دیناری عێراقی (69 دۆلاری ئەمریکی)ی مانگانە وەک دەرماڵەی کەمئەندامیی دەدات بە فەرمانبەران و 150.000 دینار کۆمەکی کەمئەندامیی دەدات بە کەسانی خاوەن کەمئەندامیی بێکار. نەبوونی بودجە بۆتە هۆی جێبەجێکردنی ناتەواوی ئەم یاسایە. داکۆیکارانی مافەکانی کەمئەندامیی لە هەرێمی کوردستان راپۆرتیانداوە، پاراستنەکانی هەرێمی کوردستانی عێراق بۆ کەمئەندامان جێبەجێ ناکرێن، لەوانە مەرجی 5 لەسەد دامەزراندن. نەبوونی دەستگەیشتن هێشتا گرفتە بۆ زیاتر لە 98 لەسەدی باڵەخانە گشتییەکان، پارکەکان، هەروەها هۆیەکانی گواستنەوە رێوشوێنی هاوکاریکردنیان نییە بۆ کەسانی خاوەن کەمئەندامیی لە هەرێم. داکۆکیکارانی مافەکانی کەمئەندامان راپۆرتیانداوە، رێژەی کارکردن لەناو کەمئەندامان نزمە و زۆر گەنجی خاوەن کەمئەندامیی جەستەیی و مێشکیی دەستگەیشتنیان نییە بە دەرفەتەکانی خوێندن. کەسانی خاوەن کەمئەندامیی لە هەرێمی کوردستانی عێراق چەندین خۆپیشاندان و مانگرتنیان ئەنجامداوە بۆ داواکردن لە حکومەت دۆخی دارایی و ژیانیان باشتر بکات. کۆمەڵەکانی کەمئەندامان دەڵێن جیاکارییان لەدژ دەکرێت سەبارەت بە کارکردن و ئەو کۆمەکانەی پاراستنی کۆمەڵایەتی کە لە حکومەت وەریدەگرن گونجاو نین، بەتایبەتی کە زۆربەیان خەرجیی تەندروستیان هەیە. کەسانی خاوەن کەمئەندامیی لە هەرێمی کوردستانی عێراق راپۆرتیانداوە لەسەر جیاکاریی کۆمەڵایەتی، تەنگپێهەڵچنین، گێچەڵی سێکسیی، هەندێک جار لەلایەن مامۆستایانەوە. تووندوتیژی و جیاکاریی تری کۆمەڵایەتی دانیشتوانی وڵات پێکهاتووە لە عەرەب، کورد، تورکمان و شەبەک، هەروەها کەمایەتیە ئیتنیکیی و ئاینییەکانی وەک کلدان، ئاشوری، ئەرمەنی، ئێزیدی، سابیئەی مەندائی، بەهایی، کاکەیی، و ژمارەیەکی کەم جوو. هاوکات لە وڵات کۆمەڵگەی بچووکی دۆم (رۆمانی) هەیە، لەگەڵ نزیکەی 1.5 تا 2 ملیۆن هاوڵاتی بەڕەچەڵەک ئەفریکی، کە زیاتر لە بەسرە و پارێزگاکانی دەوروبەری دەژین. لەبەرئەوەی ئایین، سیاسەت و ئیتنیک زۆرجار پێکەوەبەستراون، سەخت بوو پۆڵێنی رووداوەکان بکەین تەنها لەسەر بنەمای شوناسی ئیتنیکی یان ئاینیی. یاسا رێگەی بە هەندێک گروپی ئاینیی نەداوە، وەک بەهایی، زەردەشتی و کاکەیی، خۆیان وەک ئایینی دانپیانراو تۆماربکەن، ئەگەرچی ئەمانە لە هەرێمی کوردستان دانپیانراون، بەڵام هێشتا لە عێراق دانپیانراو نین و نایاسایین. یاسا رێگەنادات بە موسوڵمان بچێتە سەر ئاینێکی تر. لە هەرێمی کوردستانی عێراق ئەم یاسایە بەدەگمەن جێبەجێ دەکرێت و تاکەکەسەکان بەگشتی ئازادن لە گۆڕینی ئایین بەبێ دەستوەردان لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە. بە وتەی سەرکردە ئاینییەکان و رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنیی، لە دەرەوەی هەرێمی کوردستان، ئاستەنگەکانی ئازادیی ئایین و تووندوتیژی و گێچەڵ لەدژی ئەندامانی گروپە کەمینەکان، کە هێزەکانی ئاسایشی عێراق ئەنجامیان دەدەن، هێشتا بەربڵاون. بڕوانە راپۆرتی وەزارەتی دەرەوە (ئازادیی ئایینی نێودەوڵەتی) لەم لینکە: www.state.gov/religiousfreedomreport/ بەشی 7. مافەکانی کرێکاران a.    ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو و مافی دانوستانی بەکۆمەڵ دەستوری فیدراڵ دەڵێت کە هەموو هاووڵاتیان مافی پێکهێنان و پەیوەندیکردنیان هەیە بە سەندیکا و رێکخراوی پیشەییەوە. بەڵام، یاسا قەدەغەی دەکات لەدەرەوەی فیدراسیۆنی گشتی کرێکارانی عێراق، کە لەلایەن حکومەتەوە کۆنترۆڵکراوە، سەندیکای سەربەخۆ لە شوێنی کار پێکبهێنرێت، هەروەها لەلایەن کەمتر لە 50 کرێکارەوە. یاسای کار لەسەر فەرمانبەرانی کەرتی گشتی جێبەجێ ناکرێت. هاوکات یاساکە ئەو کەسانەی کار بۆ کۆمپانیا دەوڵەتییەکان دەکەن وەک فەرمانبەری کەرتی گشتی هەژماردەکات (کە پێکهێنەری 10 لەسەدی هێزی کارن). کرێکارانی کەرتی تایبەت لەو شوێنانەی کار کە زیاتر لە 50 کرێکاریان هەیە دەتوانن لیژنەی کرێکاران پێکبهێنن، کە لقی سەندیکان و مافی سنوورداریان هەیە، بەڵام زۆربەی کۆمپانیاکانی کەرتی تایبەت کەمتر لە 50 کرێکاریان هەیە. یاسای کار جیاکاریی دژەسەندیکایی قەدەغە ناکات و ئەو کرێکارانە ناگەڕێنێتەوە سەر کار کە بەهۆی چالاکی سەندیکاییەوە دەرکراون. یاسای کار بەڕوونی دەستوەردان لە کاروباری سەندیکا قەدەغەناکات. یاساکە رێگە بە کرێکاران دەدات نوێنەرانی خۆیان هەڵبژێرن بۆ دانوستانی بەکۆمەڵ، تەنانەت ئەگەر ئەندامی سەندیکاش نەبن، هەروەها ماف دەدات بە کرێکاران زیاتر لە یەک سەندیکایان هەبێت لە شوێنی کار. یاساکە بەڕوونی گەرەنتی مافی بەشداریکردن لە دانوستانی بەکۆمەڵ یان مافی مانگرتن ناکات لە کەرتی تایبەت، بەڵام رێنمایی دەرکردوە بۆ بەڕێوەبردنی پیادەکردنی ئەم مافانە. قەدەغەیە فەرمانبەرانی مەدەنیی و کرێکارانی خزمەتگوزارییە گرنگەکان بەشداری بکەن لە مانگرتن. گفتوگۆکانی دانوستانی بەکۆمەڵ پێویستی بە وادەیەکی دیاریکراوی 30 رۆژی هەیە، پاش ئەوە حکومەت دەسەڵاتی هەیە دەستوەردان بکات بۆ سەپاندنی رێگەچارەیەک. رێککەوتنەکانی دانوستانی بەکۆمەڵ مەرج نییە هەموو کرێکارانی یەکەی دانوستانکار بگرێتەوە. بەپێی یاساکە پێویستە کرێکارانی مانگرتوو ئاگادارکردنەوەی پێشوەختە پێشکەش بکەن، بۆ دەستپێکردن، پێویستە رازیکردنی ناچارەکیی، نیوەندگیریی پابەندکار یان هەردووکیان پێشکەش بکەن بەو دادگایانەی لەلایەن وەزاتەتی کارەوە دیاریکراون. یاساکە کرێکاران ناپارێزێت لە دەرکردن یان تۆڵەسەندنەوە لەسەر بەشداریکردن لە مانگرتنەکان. حکومەت هەندێک کات مافەکانی دانوستانی بەکۆمەڵی کرێکارانی کەرتی تایبەتی پێشێلکردوە. هەندێک لە سەندیکاکان نەیانتوانیوە رۆڵی پاڵپشت بگێڕن لە ناکۆکییەکانی کار. سەندیکاکان مافیان هەیە پێداگری بکەن لەسەر ناوبژیوانیی لەلایەن حکومەتەوە. دادگاکانی کار دەسەڵاتیان هەیە بۆ تاوتوێکردنی پێشێلکارییەکانی یاسای کار و ناکۆکییەکان، بەڵام هیچ زانیارییەک بەردەست نەبوو لەسەر جێبەجێکردنی یاسا بەرکارەکان، لەناویاندا ئایا رێکارەکان خێرا و کاران یان ئایا سزاکان گونجاون لەگەڵ یاساکانی تری پەیوەست بە بێبەشکردن لە مافە مەدەنییەکان، وەک جیاکاریی. مانگران و رابەرانی سەندیکا پێشتر راپۆرتیانداوە کە بەرپرسانی حکومەت هەڕەشەیان لێدەکەن و گێچەڵیان پێدەکەن. لە مانگی ئاب، یاسای نوێی دەستبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکارانی کەرتی تایبەت کۆمەڵێک چاکسازیی کرد لە سیستمی دەستەبەری کۆمەڵایەتی بۆ کرێکارانی کەرتی تایبەت. یاساکە رووماڵی یاسایی سیستمی دەستبەری کۆمەڵایەتی فراوانتر کرد، بۆ لەخۆگرتنی هەموو کرێکاران، بە کرێکارانی نافەرمیی، خودکار و بەشدار لە کاری خێزان. هاوکات یاساکە مەودای جیاوگەکانی فراوانتر کرد بۆ لەخۆگرتنی دەرماڵەکانی دایکایەتی و بێکاریی بۆ جاری یەکەم. یاساکە بیمەی تەندروستی دابین دەکات، کە وەردەگیرێت  لە دابینکارانی گشتی، هەرەوەزیی و تایبەت. حکومەتی هەرێمی کوردستان کاریگەرانە یاساکانی جێبەجێکردوە بۆ پاراستنی ئازادیی پێکهێنانی رێکخراو، دانوستانی بەکۆمەڵ و مافی مانگرتنی کرێکاران. وەزارەتی کار و کاروباری کۆمەڵایەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان کاردەکات لەسەر مافەکانی کرێکاران. یاسای کاری هەرێمی کوردستان لەسەر بنەمای یاسای فیدراڵییە. لە هەرێمی کوردستانی عێراق 15 سەندیکا، کۆمەڵە و یەکێتی هەبوون. سەرۆکی هەموو یەکێتی و سەندیکاکان پیاون، بەڵام ئافرەت لەناو دەستەی کارگێڕییان هەیە. هەر یەکێک لە سەندیکاکان لیژنەیەکی جیاوازی ئافرەتانی هەیە بۆ کاروباری کریکاری ئافرەت. بەپێی راپۆرتەکان رێکخراوە ناحکومییەکان پاڵپشتی لیژنەکەی کرد، ئەمەش بەمەبەستی پاڵپشتیکردنی یەکسانیی جێندەریی و زیادکردنی سەرکردایەتی ئافرەتان لە سەندیکاکانی هەرێمی کورستانی عێراق. کۆنفیدراسیۆنی کرێکارانی کوردستان رێکخراوی چەترە بۆ هەماهەنگیکردن لەنێوان ئەم گروپانەدا. قەدەغەکردنی کاری زۆرەملێ یان ناچارەکیی b. Prohibition of Forced or Compulsory Labor بڕوانە راپۆرتی ساڵانەی وەزارەتی دەرەوە لەسەر بازرگانیکردن بە مرۆڤ لەم لینکە: https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/. b.    قەدەغەکردنی کارکردنی منداڵ و کەمترین تەمەنی کارکردن c.    بڕوانە ئەنجامگیرییەکانی وەزارەتی کار لەسەر خراپترین جۆرەکانی کارکردنی منداڵ لەم لینکە: https://www.dol.gov/agencies/ilab/resources/reports/child-labor/findings/. d.    جیاکاریی (بڕوانە بەشی 6) e.    دۆخی پەسەندکراوی کار یاساکانی موچە و کاتژمێرەکانی کارکردن: بەپێی یاسای کاری فیدراڵی، کەمترین موچەی نیشتیمانیی، لەسەروو هێڵی هەژارییەوە دانراوە. زۆرینەی کارمەندان کار بۆ حکومەت دەکەن. یاسا کاتژمێرە ستانداردەکانی کارکردنی رۆژانەی سنووردار کردوە بۆ هەشت کاتژمێر، لەگەڵ یەک یان زیاتر لە پشوویەک کە بگاتە 30 خولەک تا یەک کاتژمێر، هەروەها کاتژمێرە ستانداردەکانی کارکردن لە هەفتەدا 48 کاتژمێرە. یاسا رێگەدەدات بە کارکردنی زێدەکیی تا چوار کاتژمێر لە رۆژێکدا و مەرجی پارەدانی بەرزی داناوە بۆ کاری زێدەکیی. لە کاری پیشەسازیدا، کاری زێدەکیی نابێت زیاتر بێت لە یەک کاتژمێری کار لە رۆژێکدا. پێشێلکارییەکانی یاساکە باون لە کەرتەکانی خۆشنوودی، بیناسازی و پیشەسازیی. سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی: حکومەت ستانداردەکانی تەندروستی و سەلامەتی پیشەیی دادەنێت. ستانداردەکانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی گونجاون بۆ پیشەسازییە سەرەکییەکان. یاساکە دەڵێت کە بۆ کاری مەترسیدار و تواناپڕوکێن، پێویستە خاوەنکار کاتژمێرەکانی کارکردنی رۆژانە کەمبکاتەوە. یاساکە مافی داوە بە کرێکاران بۆ دوورکەوتنەوە لە دۆخێک کە مەترسی لەسەر تەندروسی و سەلامەتیان هەبێت، بەبێ زیان گەیاندن بە کارەکەیان بەڵام ئەم مافە نادات بە فەرمانبەرانی مەدەنی یان کرێکارانی بیانیی، کە پێکەوە زۆرینەی هێزی کاری وڵات پێکدەهێنن. چوارچێوەی یاسایی و رێکخستن، هاوشان لەگەڵ ئاستی بەرزی تووندوتیژی و نەبوونی ئاسایش لە وڵات، بەرزیی رێژەی بێکاریی، کەرتی نافەرمیی گەورە و نەبوونی ستانداردی راستەقینەی کار، بوونەتە هۆی دروستبوونی دۆخی خراپ بۆ زۆربەی کرێکاران. برینداربوون لە شوێنی کار زۆر روودەدات، بەتایبەتی لەناو کرێکارانی دەستیی؛ بەڵام هیچ داتایەک بەردەست نییە لەسەر ژمارەی دیاریکراوی رووداوە پیشەسازییەکان کە بوونەتە هۆی مردن یان برینداربوونی سەخت. لە مانگی ئەیلول، بەڕێوەبەرایەتی بەرگری شارستانی راپۆرتیدا لەسەر تۆمارکردنی 7.000 پێشێلکاریی مەرجەکانی سەلامەتی لەلایەن خاوەنکارەکانی وەک چێشتخانەکان، هۆتێلەکان و هۆڵەکانی ئاهەنگ. هەڵمەتەکە دەستیپێکرد پاش رووداوی ئاگرکەوتنەوە لە هۆڵێکی ئاهەنگ لە قەرەقوش لە نەینەوا، کە نزیکەی 119 کەس مردن و زیاتر لە 90 کەس برینداربوون لە هۆڵێکی ئاهەنگ کە رێوشوێنەکانی سەلامەتی تێدانەبوو. دواترین زانیاری دەربارەی برینداربوون لەسەر کار نیشانی دەدات کە لە ساڵی 2022 نزیکەی 522 کرێکار برینداربوون لە کەرتی حکومیی، و 4.011 کرێکار برینداربوون لە کەرتی تایبەت، بەزۆری لە کەرتەکانی خزمەتگوزارییەکان و بیناسازی. حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەندە بە مەرجەکانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی دیاریکراو لە یاسای فیدراڵی. دادگاکانی کار لە هەرێمی کوردستان ناکۆکییەکان یەکلایی دەکەنەوە لەنێوان خاوەنکار و کرێکار، بەوانەشەوە کە یاسای کار رووماڵی نەکردوون. جێبەجێکردنی مەرجەکانی موچە، کاتژمێری کارکردن و سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی: حکومەت بەشێوەیەکی کارا یاساکانی کەمترین موچە، کاتی زێدەکیی یان یاساکانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی جێبەجێ نەکردوە و سزای نەسەپاندوە لەسەر پێشێلکارییەکان. وەزارەتی کار دەسەڵاتی هەیە لەسەر پرسەکانی پەیوەست بە موچە، کاتژمێری کارکردن و سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی. حکومەت بەشێوەیەکی کارا رێنماییەکانی جێبەجێ نەکردوە کە پرسەکانی موچە و مەرجەکانی کارکردن بەڕێوەدەبەن. کارمەندانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی وەزارەت لە سەرانسەری وڵات کاردەکەن. بەڵام روون نییە بەرپرسیارێتی یاسایی بۆ دەستنیشانکردنی دۆخە ناسەلامەتەکان دەکەوێتە ئەستۆی پسپۆڕانی ستانداردەکانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی یان کرێکاران. سزاکانی پێشیلکردنی ستانداردەکانی سەلامەتی و تەندروستی پیشەیی هاوشێوە نین لەگەڵ سزاکان بۆ تاوانی هاوشێوە، وەک ساختەکاری و پشتگوێخستن (أهمال - negligence). لە تەموزی 2022 رووپێوی هێزی کاری نیشتیمانیی بە هاوکاریی رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی (ILO) ئەنجامدرا، کە ئەمە یەکەم رووپێوی لەم جۆرە بوو لە دەیەی رابوردودا، بەپێی ئەنجامەکانی رووپێوەکە نزیکەی 55 لەسەدی کۆی کارەکان لە کەرتی نافەرمیی بوون و ژمارەی ئەو کەسانەی کاریان هەیە لە کەرتی نافەرمیی بریتییە لە 67 لەسەد لە کۆی کارەکان. رێکخراوی کاری نێودەوڵەتی مەزەندەی کردوە کە زۆرینەی کرێکاران لە کەرتی تایبەت، کە پێکهێنەری 40 تا 50 لەسەدی کۆی هێزی کارە، کاردەکەن بۆ پێکهاتەکانی کەرتی نافەرمیی. (ILO) تێبینی کردوە کە کرێکارانی کەرتی تایبەت، کە زۆرینەیان نافەرمیین، پاراستنەکان و سوودەکانی شوێنی کاریان نییە و زۆرجار موچەی کەمتریان پیدەدرێت لە تێکڕای موچە لە هاوتاکانیان لە کەرتی گشتی. (ILO) ئاماژەیکرد بەوەی پەنابەران و پەناخوازان بەگشتی لە کەرتی نافەرمیی کاردەکەن، کە لەو کەرتە رووبەڕووون لەگەڵ مەرجی خراپی کارکردن، لەبەرئەوەی رووبەرووی ئاستەنگی سیستماتیک دەبنەوە بۆ کارکردن کەرتی فەرمیی.   رۆتین و مەرجە فەرمییەکان لە پارێزگایەکەوە بۆ یەکێتی تر جیاوازن و هەندێک کات بەپێی کەیسە دیاریکراوەکان بریاردەدرێت، ئەمەش سەختی کردوە بۆ زۆربەی پەنابەران بتوانن مەرجە یاساییەکان بەدیبهێنن بۆ دەستکەوتنی کاری فەرمیی. نەبوونی سەرپەرشتیی و چاودێریی گرێبەستەکانی کار بۆتە هۆی لاوازبوونی کرێکاری بیانی بەرامبەر دۆخی خراپی کارکردن و مامەڵەی بەدکارانە.   دەقی راپۆرتەكەی مافی مرۆڤ

راپۆرت: دره‌و دادگای فیدراڵی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی ره‌تكرده‌وه‌، به‌ڵام ئه‌و سوده‌ی بۆ پارتی هه‌بوو هه‌ڵبژاردنی دواخست و كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن سه‌رله‌نوێ په‌نجه‌مۆری ده‌نگده‌ران وه‌رده‌گرێته‌وه‌، ئێستا له‌ كۆی 11 كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان 5 كورسی گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌‌، یه‌كێتیش ئه‌مجاره‌ سودێك له‌ كورسی "كۆتا" ئه‌بینێت، له‌ سلێمانی په‌رله‌مانتارێكی مه‌سیحی ده‌بێت، له‌ كفری په‌رله‌مانتارێكی توركمان. بڕیاره‌ سبه‌ینێ بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگی تر له‌ په‌رله‌مانی عێراقه‌وه‌ ته‌مه‌نی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان درێژبكرێته‌وه‌، ئه‌مه‌ نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم ناچار ده‌كات له‌مساڵدا واده‌یه‌كی نوێ بۆ هه‌ڵبژاردن دیاری بكات. دوای ساڵ و نیوێك دواكه‌وتن له‌ واده‌ی خۆی، كوردستان بۆ جاری پێنجه‌م ده‌كه‌وێته‌وه‌ به‌رده‌م ئه‌گه‌ری سازدانی هه‌ڵبژاردن. ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا.  سكاڵاكه‌ی ره‌تكرده‌وه‌، به‌ڵام هه‌ڵبژاردنی دواخست دادگای باڵای فیدراڵی عێراق ئه‌و سكاڵایه‌ی ره‌تكرده‌وه‌ كه‌ مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و جێگری سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان له‌باره‌ی سیسته‌می په‌سه‌ندكردنی كاندیده‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان تۆماریكردبوو.  به‌رله‌وه‌ی دادگای فیدراڵی بڕیاری خۆی له‌سه‌ر سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی ده‌ربكات، دوێنێ ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان كه‌ ده‌سته‌یه‌كی سه‌ربه‌ ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ریی عێراقه‌، له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌ك كه‌ (یوسف یه‌عقوب مه‌تا) سه‌رۆكی پارتی (یه‌كێتی به‌یت نه‌هره‌ینی نیشتمانی) تۆماریكردبوو، بڕیاریدا به‌ ته‌رخانكردنی (5) كورسی بۆ "كۆتا"ی پێكهاته‌كان له‌ كۆی (100)ی په‌رله‌مانی كوردستان.  ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان كه‌ بڕیاره‌كانی بنبڕن بۆ كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كان، له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵاكه‌ی (یوسف یه‌عقوب مه‌تا) بڕیاریدا (5) كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان به‌مشێوه‌یه‌ دابه‌ش ببێت به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا:  •    1 كورسی "كۆتا" بۆ پارێزگای دهۆك •    2  كورسی "كۆتا" بۆ پارێزگای هه‌ولێر •    2 كورسی "كۆتا" بۆ پارێزگای سلێمانی له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م بڕیاره‌ "بنبڕ‌"ه‌، كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق كه‌ سه‌رپه‌ره‌شتی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌كات، بڕیاریدا كورسی "كۆتا"كان به‌مشێوه‌یه‌ دابه‌ش بكات:  •    پارێزگای دهۆك: یه‌ك كورسی "كۆتا" بۆ (مه‌سیحی ئه‌رمه‌نی) •    پارێزگای هه‌ولێر: یه‌ك كورسی "كۆتا" بۆ توركمان و یه‌ك كورسی بۆ مه‌سیحی •    پارێزگای سلێمانی: یه‌ك كورسی "كۆتا" بۆ توركمان و یه‌ك كورسی بۆ مه‌سیحی رۆژی 7ی ئه‌م مانگه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵای مه‌سرور بارزانی، دادگای فیدراڵی فه‌رمانێكی سالاریی (امر ولائی) ده‌ركردو كاركردنی به‌ بڕگه‌ی (دووه‌م) له‌ مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024 راگرت، ئه‌م سیسته‌مه‌ له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌وه‌ ده‌ركرابوو، له‌كارخستنی ئه‌م بڕگه‌یه‌ وایكرد كۆمسیۆن هه‌نگاوه‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن رابگرێت.  فه‌رمانه‌ سالارییه‌كه‌ی دادگای فیدراڵی تا ئه‌وكاته‌ بوو كه‌ سكاڵای مه‌سرور بارزانی له‌سه‌ر كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان یه‌كلاده‌بێته‌وه‌، دادگای ئه‌مڕۆ سكاڵاكه‌ی به‌ (ره‌تكردنه‌وه)‌ یه‌كلاكرده‌وه‌، هاوكات فه‌رمانه‌ سالارییه‌كه‌ی خۆشی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و بڕگه‌ی (دووه‌م)ی له‌ مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری كاندیده‌كان كاراكرده‌وه‌، به‌شێكی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌سه‌ر ئه‌م بڕگه‌یه‌ تایبه‌ت بوو به‌ كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان، به‌وپێیه‌ی دادگای فیدراڵی له‌ بڕیاری 21ی شوباتی ئه‌مساڵی خۆیدا سه‌باره‌ت به‌ سكاڵای یه‌كێتیی نیشتمانی له‌سه‌ر یاسای هه‌ڵبژاردنی كوردستان، (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانی هه‌ڵوه‌شاندبووه‌وه‌، به‌ڵام به‌رله‌وه‌ی دادگا بڕیاری خۆی ده‌ربكات، ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵای سه‌رۆكی پارتی به‌یت نه‌هره‌ین له‌ كۆی (100) كورسی په‌رله‌مان (5) كورسی "كۆتا"ی بۆ پێكهاته‌كان گه‌ڕانده‌وه‌.  سه‌رباری ئه‌وه‌ی له‌سه‌ره‌تاوه‌ وا ده‌رده‌كه‌وت ناكۆكی له‌نێوان دادگای فیدراڵی و ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان سه‌باره‌ت به‌ سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی دروستبووه‌، به‌ڵام ئه‌مڕۆ كاتێك دادگای فیدراڵی سكاڵاكه‌ی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی ره‌تكرده‌وه‌، له‌ ره‌تكردنه‌وه‌كه‌دا بڕیاری ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانی له‌باره‌ی كورسی "كۆتا"كان وه‌كو چاره‌سه‌رێك له‌به‌رچاوگرتوو و كردی به‌ به‌هانه‌ بۆ ره‌تكردنه‌وه‌ی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی.  له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵایه‌كی یه‌كێتیی دژ به‌ بڕیاری راگرتنی ئاماده‌كارییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردن له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌وه‌، رۆژی 16ی ئه‌م مانگه‌، ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان بڕیاره‌كه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، پابه‌ندی كرد به‌وه‌ی به‌رده‌وام بێت له‌سه‌ر ئاماده‌كارییه‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، بڕیاره‌كه‌ی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی له‌به‌رامبه‌ر دادگای فیدراڵیدا توند بوو، كۆمسیۆنی (پابه‌ند) كرد به‌وه‌ی (پابه‌ند نه‌بێت) به‌ فه‌رمانه‌ سالارییه‌كه‌ی دادگای فیدراڵییه‌وه‌، له‌مه‌ش زیاتر رایگه‌یاند، تانه‌دان له‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردن له‌ ده‌ره‌وه‌ی پسپۆڕی دادگای فیدراڵییه‌، چونكه‌ مادده‌ی (23)ی یه‌یڕه‌وی ناوخۆی دادگای فیدراڵی ده‌ڵێت:" به‌ر له‌  كه‌متر له‌ شه‌ش مانگ له‌ واده‌ی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن، هیچ تانه‌یه‌ك له‌ ده‌ستوریبوونی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان و ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ له‌ یاساكه‌دا هاتوون وه‌رناگیریت)، له‌مه‌شدا ده‌سته‌ی دادوه‌ریی به‌ر له‌ ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی، سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌ڕووی یاساییه‌وه له‌به‌رده‌م دادگاكه‌دا‌ بێ به‌ها كرد. ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن، وه‌كو ئاماژه‌یه‌ك بۆ وه‌رگرتنی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌لایه‌ن دادگای فیدراڵییه‌وه، وتی:‌ تانه‌دان له‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردن له‌به‌رده‌م دادگای فیدراڵی تێپه‌ڕاندنی تایبه‌تمه‌ندی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌، بۆیه‌ ئه‌و بڕیاره‌ی كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندی ده‌رچووه‌ هیچ پابه‌ندییه‌كی یاسایی له‌سه‌ر دروست ناكرێت، به‌مه‌ش بڕیاره‌ سالارییه‌كه‌ی دادگای فیدراڵی خسته‌ ناو گێژاوی گومانه‌وه‌.  پارتی چی ده‌ستكه‌وت؟ به‌ر له‌وه‌ی وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ بدرێته‌وه‌ ئایا پارتی له‌م پرۆسه‌یه‌دا چی ده‌ستكه‌وتووه‌، ده‌بێت وه‌ڵامی ئه‌و پرسیاره‌ بدرێته‌وه‌ ئایا پارتی چی ده‌ویست؟   6ی ئه‌م مانگه‌، مه‌سرور بارزانی له‌رێگه‌ی پارێزه‌ره‌كه‌یه‌وه‌ (ئه‌یاد كاكه‌یی) له‌به‌رده‌م دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایه‌كی له‌دژی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تۆماریكرد. ‌له‌م سكاڵایه‌دا مه‌سرور بارزانی داوای له‌ دادگای فیدراڵی كرد فه‌رمانێكی سالاری (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان، مه‌سرور بارزانی و پارتی له‌م خاڵه‌دا براوه‌ بوون و دادگای فیدراڵی فه‌رمانه‌ سالارییه‌كه‌ی ده‌ركرد، فه‌رمانه‌كه‌‌ش له‌كاتێكدا بوو، ده‌بوو رۆژی 10ی ئه‌م مانگه‌ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌ستپێبكات و رۆژی 10ی حوزه‌یران هه‌ڵبژاردنی كوردستان به‌ڕێوه‌بچێت، به‌وهۆیه‌وه‌ بانگه‌شه‌ ده‌ستی پێ نه‌كردو هه‌ڵبژاردن دواكه‌وت، ئه‌مه گه‌وره‌ترین ده‌ستكه‌وتی پارتی و مه‌سرور بارزانی بوو.  مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌سه‌ر (سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024) كردبوو، كه‌ له‌لایه‌ن  كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ سكاڵاكه‌یدا هاتبوو‌، مه‌سرور بارزانی له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری رۆژی 21ی شوباتی ئه‌مساڵی دادگای فیدراڵی، تانه‌ی له‌ كاره‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان دابوو‌، جگه‌ له‌ كورسی "كۆتا" پێكهاته‌كان، خاڵی سه‌ره‌كی تانه‌كه‌ی مه‌سرور بارزانی بریتی بوو له‌وه‌ی: •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ دابه‌شكردنی (100) كورسییه‌كه‌ی په‌رله‌مانی كوردستان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، سه‌رپێچی بڕیاری دادگای فیدراڵی كردووه‌، كورسییه‌كانی له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر بازنه‌كاندا دابه‌شكردووه،‌ نه‌ك ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێم، پشتبه‌ستن به‌م پێوه‌ره‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوری عێراقه‌ كه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی كردووه‌ به‌ بنه‌ما نه‌ك ژماره‌ی ده‌نگده‌ران، داوا له‌ دادگای ده‌كات ئه‌م بڕیاره‌ی كۆمسیۆن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه.  دادگای فیدراڵی به‌ ره‌تكردنه‌وه‌ی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی، ئه‌م داواكارییه‌ی ره‌تكرده‌وه‌و دابه‌شبوونی كورسییه‌كان وه‌كو خۆی ده‌مێنێته‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدا بوو پارتی له‌رێگه‌ی ده‌ستكاریكردنی ئه‌م بڕگه‌یه‌وه‌ ده‌یوست قورسایی كورسییه‌كانی په‌رله‌مان بخاته‌ ناو ئه‌و بازنانه‌وه‌ كه‌ خۆی ده‌نگی زیاتری تێیاندا هه‌یه‌‌، به‌دیاریكراویش ره‌خنه‌ی له‌ژماره‌ی كورسییه‌كانی بازنه‌ی چوار (واتا بازنه‌ی پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌) هه‌بوو. به‌گشتی ده‌ستكه‌وتی گه‌وره‌ی پارتی له‌م پرۆسه‌ یاساییه‌دا، ته‌نیا دواخستنی هه‌ڵبژاردن بوو، به‌ڵام له‌پاڵ ئه‌م دواخستنه‌دا ده‌ستكه‌وتێكی تریشی هه‌بوو، كه‌ ئه‌ویش كردنه‌وه‌ی ده‌رگای تۆماركردنی ده‌نگده‌رانه‌ كه‌ پارتی هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ ناڕازایه‌تی هه‌بوو له‌سه‌ری، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه‌ ده‌وترا په‌نجه‌مۆره‌كانیان ناخوێندرێته‌وه‌، رۆژی 13ی ئازاری ئه‌مساڵ نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم كه‌ هاوكات جێگری سه‌رۆكی پارتیشه‌، نامه‌یه‌كی بۆ كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق نارد، نامه‌كه‌ گوزارشت بوو له‌ ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی پارتی له‌باره‌ی رێوشوێنه‌كانی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌، به‌دیاریكراویش باسی له‌وه‌ كردبوو" هه‌ڵه‌ی ته‌كنیكی هه‌یه‌و په‌نجه‌مۆری هه‌زاران ده‌نگده‌ر ناخوێندرێته‌وه‌، كه‌ به‌گوێره‌ی داتای كۆمسیۆن خۆی رێژه‌ی 20%ه‌". گه‌ڕاندنه‌وه‌ی 5 كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان له‌ڕووی یاساییه‌وه‌ ده‌ستكه‌وته‌كه‌ی بۆ سه‌رۆكی پارتی (به‌یت نه‌هره‌ین) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، چونكه‌ ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵاكه‌ی ئه‌و بڕیاره‌كه‌ی ده‌ركردووه‌، به‌ر له‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستان، كاتێك له‌ مانگه‌كانی ئازاری و نیسانی 2023دا دانوستان له‌نێوان پارتی و یه‌كێتیی چڕبووه‌وه‌ سه‌باره‌ت به‌ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن، كرۆكی ناكۆكییه‌كان په‌یوه‌ندی به‌ كورسی "كۆتا" پێكهاته‌كانه‌وه‌ هه‌بوو، له‌كۆی (11) كورسی، یه‌كێتیی داوای ده‌كرد 3 بۆ 4 كورسی به‌ سنوری ناوچه‌ی سه‌وز بدرێت، پارتی ته‌نیا به‌ 2 كورسی قایل بوو، ئه‌مه‌ وایكرد نه‌گه‌نه‌ رێككه‌وتن، په‌رله‌مان نه‌ماو یه‌كێتیی بۆ هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن په‌نای بۆ دادگای فیدراڵی عێراق برد، دادگا هه‌ر 11 كورسییه‌كه‌ی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌، ئێستا كه‌ ته‌نیا 5 كورسی بۆ كۆتاكان دانراوه‌و 2 كورسی ده‌كه‌وێته‌ سنوری ده‌سه‌ڵاتدارێتیی یه‌كێتییه‌وه‌، ده‌رده‌كه‌وێت پارتی زیانی كردووه‌و 3 كورسی ناتوانێت زۆرینه‌ی په‌رله‌مانی بۆ دروست بكات هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی پێشتر 11 كورسییه‌كه‌ی بۆی ده‌كرد.   سه‌رباری ئه‌مه‌، ته‌نیا له‌پێناو دواخستنی هه‌ڵبژاردن و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌شێك له‌ كورسی پێكهاته‌كان و دووباره‌كردنه‌وه‌ی په‌نجه‌مۆری ده‌نگده‌ران، پارتی و به‌دیاریكراویش مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌ت ناچاربوون په‌نا بۆ دادگای فیدراڵی ببه‌ن، ئه‌و دادگایه‌ی كه‌ ماوه‌ی زیاتر له‌ دوو ساڵه‌ وه‌كو دادگایه‌كی ناده‌ستوری ناوی ده‌به‌ن و به‌وهۆیه‌شه‌وه‌ دادوه‌ره‌كه‌ی سنوری هه‌ولێرو دهۆك له‌ دادگاكه‌ كشایه‌وه‌، تۆماركردنی سكاڵا داننان بوو به‌ دادگای فیدراڵیدا، ئه‌مه‌ یه‌كێك له‌ زیانه‌كانی پارتی بوو كه‌ ره‌نگه‌ دواتر لێكه‌وته‌كانی زیاتر ده‌ربكه‌وێت.     دۆخی پێكهاته‌كان له‌ هاوكێشه‌ی نوێی "كۆتا"دا مه‌سرور بارزانی له‌ سكاڵاكه‌یدا باسی له‌وه‌ كردبوو، له‌ دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستاندا، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان بنه‌مایه‌كی ده‌ستوری پێشێلكردووه‌ كه‌ له‌ مادده‌ی (49/ یه‌كه‌م)ی ده‌ستوردا هاتووه‌، داوای له‌دادگا كردبوو بڕیار بدات به‌ له‌به‌رچاوگرتنی نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان له‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاساداناندا، ئاماژه‌ی به‌وه‌كردبوو" له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی نه‌بوونی ده‌قێكی یاسایی، دادگای فیدراڵی له‌ بڕیاری 21ی شوباتی 2024ی خۆیدا بابه‌تی نه‌خشه‌ی  ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن و دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی داوه‌ به‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای دادپه‌روه‌ریی و یه‌كسانیی، بۆیه‌ ده‌بێت كۆمسیۆن پابه‌ند بێت به‌ بنه‌مای ده‌ستوریی تایبه‌ت به‌ نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان، به‌دیاریكراویش توركمان و مه‌سیحییه‌كان"، واتا مه‌سرور بارزانی له‌م ده‌رگایه‌وه‌ ده‌یویست كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه‌، چونكه‌ مافی ئه‌وه‌ی نه‌بوو‌ راسته‌وخۆ تانه‌ له‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی بدات سه‌باره‌ت به‌‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان، بۆیه‌ داوای كرد له‌چوارچێوه‌ی (100) كورسییه‌كه‌دا، كورسی بۆ پێكهاته‌كان ته‌رخان بكرێت، له‌م بابه‌ته‌شدا پارتی براوه‌ بوو، دادگای فیدراڵی په‌نای بۆ بڕیاری ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان بردو (5) كورسی بۆ "كۆتا"ی پێكهاته‌كان گه‌ڕانده‌وه‌، سه‌رباری ئه‌وه‌ی هێشتا دۆخه‌كه‌ نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌می (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"، كه‌ زۆربه‌ی ده‌نگه‌كانیان له‌ په‌رله‌مانی كوردستان له‌ به‌رژه‌وه‌ندی پارتی بوو، به‌ڵام له‌م (5) كورسییه‌شدا پارتی هێشتا دۆخی له‌ یه‌كێتیی باشتره، یه‌كێتیش كه‌ تامه‌زرۆی كورسی "كۆتا" بوو، ئه‌مجاره ئه‌ویش‌ 2 كورسی ده‌ستكه‌وت (له‌ یه‌كه‌م خولی په‌رله‌مانی كوردستاندا ته‌نیا 5 كورسی كۆتا هه‌بوو بۆ مه‌سیحییه‌كان، له‌ خولی دووه‌مدا ژماره‌ی كورسی كۆتا بۆ 11 كورسی زیادكراو توركمانیش كۆتای بۆ دانرا).  دوای بڕیاره‌كه‌ی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان، ئێستا ئیتر كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان به‌مشێوه‌یه‌ بەسەر زۆنی زەردو سەوزدا دابه‌شبووه:‌ * زۆنی زەرد (60%)ی كورسی "كۆتا"كان، واتا لەكۆی (5) كورسی (3) كورسی  * زۆنی سەوز (40)ی كورسی "كۆتا"كان، واتا لە كۆی (5) كورسی (2) كورسی  به‌ به‌راورد به‌ خوله‌كانی پێشووی په‌رله‌مان كه‌ (11) كورسییان هه‌بوو، پێكهاته‌كان (45%)ی كورسییەكانی "كۆتا"یان بۆ گەڕایەوەو (55%)ی كورسییەكانیان لەدەستدا، واتا لە (11) كورسی تەنیا (5) كورسییان بۆ گەڕایەوە، له‌مه‌شدا: * توركمان (40%)ی كورسییەكانیان بۆ گەڕایەوە، واتا لەكۆی (5) كورسی (2) كورسیان بۆ گەڕایەوە * مەسیحی (40%)ی كورسییەكانیان بۆ گەڕایەوە، واتا لەكۆی (5) كورسی (2) كورسی * ئەرمەن یەك كورسیان هەبوو، هەر ئەو كورسیەیان بۆ گەڕایەوە. له‌ هه‌رێمی كوردستان پێكهاته‌كان تۆماریی ده‌نگده‌رانی تایبه‌ت به‌خۆیان نییه‌و ژماره‌یان به‌دیاریكراوی نازانرێت، كۆتایی ئه‌مساڵ بڕیاره‌ سه‌رژمێریی گشیی له‌ عێراق به‌ڕێوه‌بچێت، ئه‌مه‌ ده‌توانێت تۆماری تایبه‌ت به‌ خۆیان جیابكاته‌وه‌.  لەسەر ئاستی عێراق توركمانەكان وەكو پێكهاتەی سێیەم لەدوای (عەرەب‌و كورد) ئەژماركراون‌و كورسی "كۆتا"یان لە پەرلەمان بۆ تەرخان نەكراوە، به‌ڵام لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان وەكو پێكهاتەی دووەم ئەژماركراون. بەپێی قسەی هەندێك لە بەرپرسانی ئەم  پێكهاتەیە، ژمارەی توركمانەكان لە هەرێمی كوردستان (350 بۆ 400 هەزار) كەسە، لەسەر ئاستی عێراقیش ژمارەیان دەگاتە (3 ملیۆن) كەس. به‌مدواییانه له‌ لێدوانێكدا بۆ (دره‌و)،‌ ئایدن مه‌عروف ئه‌ندامی مه‌كته‌بی سیاسی به‌ره‌ی توركمانی كه‌ هاوكات وه‌زیری كاروباری پێكهاته‌كانه‌ له‌ كوردستان وتی: ته‌نیا له‌ ناوه‌ندی شاری هه‌ولێر 400 هه‌زار توركمان هه‌یه‌.  ئه‌گه‌ر ژماره‌كه‌ی ئایدن مه‌عروف پشتڕاستكراوه‌ بێت، ره‌نگه‌ توركمانه‌كان زیانێكی گه‌وره‌یان كردبێت كاتێك به‌ كورسی "كۆتا" قایل بوون و ئێستاش (1) كورسییان له‌هه‌ولێر بۆ ته‌رخانكراوه. له‌ ناوچه‌ی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی یه‌كێتیی-ش دۆخه‌كه‌ هه‌مان شته‌، توركمانه‌كان ته‌نیا له‌ قه‌زای (كفری)دا هه‌ن، بەپێی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، زیاتر لە (58 هەزار) كەس لەم قه‌زایه‌دا نیشتەجێن، هیچ ئامارێكی فەرمی لەبەردەستدا نییە ژمارەی توركمانەكان لە كفری دەستنیشان بكات، بەڵام بەپێی ئامارێكی بەرەی توركمانی (800) خێزانی توركمان لە كفری هەن، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ لەدواین هەڵبژاردندا (هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە ئۆكتۆبەری 2021) كاندیدی توركمانەكان لەم قەزایە كە خاتونێك بوو بەناوی (بسن جیهاد محەمەد) لە بەرەی توركمانیی، تەنیا (334) دەنگی بەدەستهێناوه‌.  سەرباری ئەمەش، بەپێی هەندێك ئاماری نافەرمی تر كە (درەو) بەدواداچوونی بۆ كردووە، ئێستا ژمارەی توركمانەكان لە قەزای كفری نزیكەی (2 هەزار) كەس دەبێت، كە دابەشبوون بەسەر نزیكەی (450) خێزاندا.  سه‌باره‌ت به‌ مه‌سیحییه‌كان + ئه‌رمه‌ن، كه‌ ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن له‌كۆی (100) كورسی په‌رله‌مان (3) كورسی "كۆتا"ی بۆ ته‌رخانكردوون، ئاماری فه‌رمی له‌باره‌ی ژماره‌یان له‌به‌رده‌ستدا نییه‌. بەگوێرەی قسەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئێستا لە عێراق كەمتر لە (250 هەزار) مەسیحیی هەن، نزیكەی (200 هەزار) كەسیان لەناوچەكانی دەشتی نەینەواو هەرێمی كوردستاندا دەژین. تشرینی یه‌كه‌می ساڵی رابردوو، (جینان جەبار بۆیا) كە ئەندامی فراكسیۆنی (هاوپەیمانی یەكێتیی نەتەوەیی) بوو لە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان، قسەی بۆ ئاژانسی (ئەنادۆڵ)ی توركیا كرد، ئه‌م پیاوه‌ وتبووی:" لە سلێمانی 120 خێزانی مەسیحی هەیە، رەنگە لەو ژمارەیە 60 خێزان مافی دەنگدانییان هەبێت ئەوانی دیكە ئاوارەن، بەڵام لە عەنكاوە (هەولێر) چوار هەزار خێزانی كلدانی هەیە". به‌گشتی به‌هۆی ئه‌وه‌ی پێكهاته‌كان لیستی ده‌نگده‌رانی تایبه‌ت به‌خۆیان نییه‌، هێزه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كان به‌دیاریكراوی پارتی و یه‌كێتیی له‌رێگه‌ی ئاڕاسته‌كردنی ده‌نگده‌رانی خۆیانه‌وه‌، كاندیدی "كۆتا"ی توركمان و مه‌سیحی بۆ په‌رله‌مان سه‌رده‌خه‌ن، ئه‌مه‌ واده‌كات ئه‌و په‌رله‌مانتارانه‌ له‌ بابه‌ته‌  هه‌ستیاره‌كاندا له‌بری ئه‌وه‌ی گوزارشت له‌ پێكهاته‌كانی خۆیان بكه‌ن، به‌ڵام حزبه‌ باڵاده‌سته‌كاندا بشكێننه‌وه‌، ئه‌مه‌ هۆكاری سه‌ره‌كی كێشمه‌كێشی پارتی و یه‌كێتییه‌ له‌سه‌ر "كۆتا"كان، به‌ڵام به‌به‌های به‌رگری له‌ مافی ئه‌و كه‌مینانه‌وه‌.  كوردستان له‌ چاوه‌ڕوانی مه‌رسومی پێنجه‌مدا ئێستا كه‌ ئیتر دادگای فیدراڵی چاره‌نوسی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی یه‌كلاكرده‌وه‌و پارتی به‌رچاو روون بووه‌، ده‌بێت نێچیرڤان بارزانی مه‌رسومی پێنجه‌م بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات، ئه‌و پێشتر چوار مه‌رسومی ده‌ركردوه‌و هه‌ڵبژاردن نه‌كراوه‌.  بۆ ئه‌وه‌ی نێچیرڤان بارزانی واده‌ی نوێی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات، ده‌بێت كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق نوسراوێكی بۆ بكات و داوای دیاریكردنی واده‌یه‌كی نوێ بكات، ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانیش ئه‌م چه‌ند رۆژه‌ی رابردوو هه‌مان داواكاری له‌ كۆمسیۆن كردبوو، واتا داواكردنی واده‌یه‌كی نوێ بۆ هه‌ڵبژاردن، كۆمسیۆن خۆی رۆژی 7ی ته‌موز واده‌ یاساییه‌كه‌ی كۆتایی دێت، بریاره‌ سبه‌ینێ په‌رله‌مانی عێراق ده‌نگ بدات له‌سه‌ر درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی كۆمسیۆن بۆ ماوه‌ی شه‌ش مانگی تر، ئه‌مه‌ش ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌یه‌ كوردستان بتوانێت له‌مساڵدا هه‌ڵبژاردن بكات، بۆیه‌ هه‌موو پێشبینییه‌كان بۆ ئه‌وه‌ ده‌چن نێچیرڤان بارزانی له‌نێوان مانگی 9 بۆ 10ی ئه‌مساڵ رۆژێك بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات، هه‌ڵبژاردنێك كه‌ ده‌بوو له‌ رۆژی 1ی ئۆكتۆبه‌ری 2022 به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام به‌هۆی ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی كوردستان، ساڵێك و شه‌ش مانگ له‌واده‌ی دیاریكراوی خۆی دواكه‌وتووه‌.

درەو: ئاژانسی هەواڵی "رۆیتەرز", راپۆرتێكی بە ناونیشانی (ئاگایان دەڵێن مردنی رەئیسی رەنگە كێبڕكێ‌ لەسەر جێگرەوەی خامەنەیی بوروژێنێت ) بڵاوكردووەتەوە, كە لەلایەن (Parisa Hafezi) نوسراوە: 🔹مردنی ئیبراهیم  رەئیسی, سەرۆك كۆماری ئێران لە روداوی تێكشكاندنی فرۆكەكەیدا, پلانی توندڕەوەكانی تێكدا, كە دەیانویست جێگەی ئایەتوڵا عەلی خامنەیی رابەڕی باڵا بگرێتەوە, هاوكات ململانێش لە سەربازگەكەیان دەخولقێنێت سەبارەت بەوەی كێ‌ دەبێتە سەرۆك كۆمار. 🔹رەئیسی (63) ساڵ, یەكێك لە خوێندكارەكانی خامنەیی بوو, بە ریزەكانی رژێمی ئاینی ئێراندا سەركەوت, لە ئاستێكی فرواندا وا تەماشای دەكرا, كاندیدی سەرەكیە بۆ جێگرتنەوەی رابەڕی باڵای ئێرانی تەمەن (85) ساڵ. 🔹سەركەوتنی بۆ سەرۆكایەتی كۆمار, بەشێك بوو لە پتەوكردنی دەسەڵات لە دەستی توندڕەوەكان, ئەوانەی هەوڵەكانیان چڕكردەوە بۆ بەهێزكردنی پایەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران, بۆ روبەڕوبونەوەی ئەو مەترسیانەی ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆو دوژمنەكانیان لە ناوچە دەیخولقێنن.    🔹رەئیسی پشتیوانیەكی بەهێزی لێدەكرا لەلایەن خامنەییەوە, كە لە ساڵی (1989)دا, سەرۆك كۆماری ئێران بوو, كە دوای مردنی ئایەتوڵا خومەینی, دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران, بووە رابەڕی باڵا. 🔹رابەڕی باڵا دەسەڵاتێكی رەهای هەیە لە ئێران, فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانە و بڕیاڕ لە ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوە دەدات, كە تا ئاستێكی زۆر بڕیار لە روبەڕوبونەوە دەدات لەگەڵ ئەمریكاو ئیسرائیل. 🔹لەكاتێكدا خامنەیی پشتیوانی جێگرەوەیەكی نەكردووە بۆخۆی, چاودێرانی كاروباری ئێران دەڵێن, رەئیسی یەكێك بووە لەو دوو ناوەی زۆربەی كات باسكراون, ناوی دووەمیشیان كوڕی دووەمی خامنەییە, موجتەبا, كە دەوترێت لە پشتی پەردەوە خاوەنی دەسەڵاتێكی فراوانە. 🔹فالی نەسر, مامۆستا لە دیراسانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و كاروباری نێودەوڵەتی لە زانكۆی جۆن هۆبكینز دەڵێت: رەئیسی لەلایەن كۆمەڵێكەوە پشتیوانی لێدەكرا كە دەیانویست ببێت بە رابەڕی باڵا, ئێستا هیچ كاندیدێكیان نیە, ئەوەش دەرگا بەڕووی دەركەوتنی گروپ و كەسایەتی تر دەكاتەوە وەك كێبڕكێكاری جدی. 🔹رەئیسی بۆچونەكانی خامەنەیی دووبارە كردووەتەوە لە هەموو بابەتێكی سەرەكیدا, سیاسەتەكانی رابەڕی داڕشتووە, كە ئامانجی چەسپاندنی دەسەڵاتی پیاوانی ئاینی و سەركوتكردنی ئۆپۆزسیۆن بووە, پیادەی هێڵی توندڕەوەكانی كردووە لە بارەی پرسە سیاسیە دەرەكیەكان, لەنمونەی, گفتوگۆ ئەتۆمیەكان لەگەڵ ئەمریكا. 🔹توندڕەوەكان پارێزگاریان لە هەژموونی خۆیان كرد لە هەڵبژاردنە پەرلەمانیەكەی كە مانگی ئازاری رابردوو بەڕێوەچوو, بەڵام رێژەی بەشداری هاتە نزمترین هات لەسەرەتای سەرهەڵدانی شۆڕشەوە.   🔹لەگەڵ ئەوەی زۆربەی كات ناوی دەهێنرێت, بەڵام گومان هەیە لەبارەی كاندیدكردنی موجەتەبا, كە پیاوێكی ئاینی پلە مامناوەندەو سەرقاڵی خوێندنی زانستی ئاینیە لە پەیمانگای ئاینی, لە شاری قومی پیرۆز بەلای شیعەكانەوە. 🔹سەرچاوەیەكی نزیك لە نوسینگەی خامەنەیی دەڵێت: رابەڕی باڵا دژایەتی خۆی پیشانداوە بۆ كاندیدكردنی كوڕەكەی, چونكە نایەوێت وڵات بەرەو حوكمی پشتاوپشت بگەڕێنەوە دوای ئەوەی دەسەڵاتی پاشایەتیان لە ئێران رووخاندووە لە ساڵی (1979)دا. 🔹سەرچاوەیەكی ئاگادار دەڵێت: دژایەتی خامنەیی بۆ حكومی پشتاوپشت, هەریەك لە موجتەبای كوڕی و  عەلی خومەینی نەوەی دامەزرێنەری كۆماری ئیسلامی ئێران  دوردەخاتەوە. 🔹بەرپرسێكی پێشوی ئێران دەڵێت: چاوەڕوان دەكرێت لایەنە بەهێزەكانی ناو ئێران, بە سوپای پاسداران و پیاوە ئاینیە كاریگەرەكانی قومیشەوە, هەوڵەكانیان چڕبكەنەوە بۆ پێكهێنانی پرۆسەیەك, كە لەڕێیەوە رابەڕی باڵای داهاتوو هەڵبژێرن. 🔹مردنی رەئیسی بە گورزێك دادەنرێت بۆ ئەو دامەزراوەیە كە هیچ كاندیدێكی تری نیە, لەكاتێكدا دەشوترێت كە رەئیسی ئامادەكراوە بۆ جێگرتنەوەی خامنەیی, بەڵام تائێستا كەس بەدروستی نازانێت خامەنەیی بەنیازی چیە. 🔹خامەنەیی لە ساڵی (1989) خاوەنی زۆرترین چانس نەبوو بۆ ئەوەی ببێتە رابەڕی باڵای ئێران, دەریشنەكەوت تا دوای مامەڵەكانی پشت پەردەی دەستەبژێری ئاینی. 🔹بەگوێرەی دەستوری ئێران, رابەڕی باڵا لەلایەن ئەنجومەنی شارەزایانەوە دادەنرێت, كە دەستەیەكی ئاینیە لە (88) ئەندام پێكدێت و, سەرپەرشتی رابەڕ دەكات و لەڕووی تیۆریەوە دەتوانێت رابەڕ لەكاربخات. 🔹دوو سەرچاوەی ئاگادار رایگەیاندووە, ئەنجومەنی شارەزایان شەشە مانگ لەمەوبەر, رەئیسی لە لیستی جێگرەوەكانی رابەڕی باڵای دورخستبووەوە, بەهۆی پاشەكشێكردنی ئاستی جەماوەری, كە ئەوەش رەنگدانەوەی قەیرانی ئابوریە بەهۆی سزاكانی ئەمریكاو خراپی ئیدارەدان. 🔹پیاوە ئاینیە كاریگەرەكانی پشتیوانی رەئیسی, فشارەكانیان چڕكردبووەوە بۆ ئەوەی ناوی بیگەڕێننەوە ناو لیسی كاندیدەكان بۆ جێگرتنەوەی رابەڕی باڵا.

(دره‌و):  راپۆرتی: بی بی سی فارسی له‌كاتێكدا زیاتر له‌ هه‌زار رۆژ به‌سه‌ر سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌یدا تێپه‌ڕی بوو، ئه‌و هێلیكۆپته‌ره‌كه‌ی كه‌ ئیبراهیم ره‌ئیسی سه‌رۆك كۆماری ئێران و هاوسه‌فه‌ره‌كانی هه‌ڵگرتبوو، له‌ ده‌وروبه‌ری وه‌زرقان له‌ ئازه‌ربایجانی شه‌رقی دوچاری روداوێك هات و سه‌رۆك گیانی له‌ده‌ستدا، به‌مشێوه‌یه‌ دۆسیه‌ی هه‌شته‌مین سه‌رۆك كۆماری ئێران داخرا. له‌ناو سه‌رۆك كۆماره‌كانی ئێراندا، له‌دوای محه‌مه‌د عه‌لی ره‌جایی و ئه‌بولحه‌سه‌ن به‌نی سه‌در، ئیبراهیم ره‌ئیسی كورتترین ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی تۆماركردو ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی نه‌گه‌یشته‌سێ ساڵ. ره‌ئیسی به‌ر له‌وه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن وه‌ربگرێت، له‌ناو چالاكانی سیاسی و مه‌ده‌نی و میدیاكاندا وه‌كو كه‌سایه‌تییه‌كی دادوه‌ریی و ئه‌منیی ده‌ناسرا.  هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ كه‌ پۆستی   سه‌رۆكی دامه‌زراوه‌ی خێرخوازی قودسی ره‌زه‌وی له‌ 7ی ئازاری 2016دا وه‌رگرت، هه‌ندێك له‌ شرۆڤه‌كاران پێیانوا بوو ئه‌مه‌ "پێشه‌كییه‌كه‌ بۆ له‌به‌ركردنی عه‌بای رابه‌رایه‌تی" له‌دوای عه‌لی خامنه‌یی، گه‌یشتنی به‌ دادوه‌ری دادوه‌ره‌كان و ناونانی به‌ "ئایه‌توڵا"و "دكتۆر"و داخڵبوونی بۆ ناو گۆڕه‌پانی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی ساڵی 2017 له‌و ئاماژانه‌ بوون كه‌ بۆ ئه‌و گومانانه‌ پشتیان پێده‌به‌سترا.  ئیبراهیم ره‌ئیسی تاوه‌كو به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردنی خولی دوانزه‌یه‌می سه‌رۆكایه‌تی كۆمار، بۆ زۆرێك له‌ خه‌ڵك روخسارێكی نه‌ناسراو بوو، به‌شێوه‌یه‌كی سنوردارو ناوبه‌ناو هه‌واڵ له‌باره‌یه‌وه‌ بڵاوده‌بووه‌وه‌.  ئه‌و ئه‌گه‌رچی له‌و خوله‌ی هه‌ڵبژاردندا له‌به‌رامبه‌ر حه‌سه‌ن رۆحانیدا شكستی هێنا، به‌ڵام زه‌مینه‌یه‌كی گرنگی بۆ گۆڕانكاری و رۆڵگێڕان له‌ كۆماری ئیسلامیدا ره‌خساندو رێڕه‌وێكی نوێی بۆ ئاینده‌ی سیاسی ئه‌و دروستكردو زه‌مینه‌ی خۆشكرد بۆ ئه‌وه‌ی له‌ هه‌ڵبژاردنی 2021دا دووباره‌ ده‌ركه‌وێته‌وه‌، له‌م خوله‌ی هه‌ڵبژاردندا، به‌و رۆڵه‌ی كه‌ شورای نیگاهبان له‌ پشكنینی كاندیده‌كاندا هه‌یبوو وه‌كو "ئه‌ندازیاری هه‌ڵبژاردن" هه‌موو مه‌رجه‌كانی بۆ سه‌ركه‌وتنی ئه‌و له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا فه‌راهه‌م كرد.  له‌ رۆژانی رابردوودا به‌ ته‌واوبوونی قۆناغی دووه‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شورای ئیسلامی (په‌رله‌مان)، جارێكی تر قسه‌وباسه‌كان سه‌باره‌ت به‌ چاره‌نوسی ئاغای ره‌ئیسی و ركابه‌ره‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی 2025 گه‌رم بوو، كاتێك هه‌واڵی كه‌وتنه‌خواره‌وه‌ی هێلیكۆپته‌ره‌كه‌، دۆسیه‌كه‌ی ئه‌وی داخست و هه‌موو هاوكێشه‌كانی له‌باره‌ی ئاینده‌ی ده‌زگای جێبه‌جێكردن و ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایانی رابه‌ریی خسته‌ ناو ته‌مومژه‌وه‌. سه‌رباری ئه‌وه‌ی عه‌لی خامنه‌یی له‌ كاردانه‌وه‌ی هه‌واڵی روداوی فڕۆكه‌كه‌ی سه‌رۆك كۆماردا وتی" هیچ كێشه‌یه‌ك بۆ كاروباری وڵات  نایه‌ته‌ پێشه‌وه‌" به‌ڵام وا دێته‌ به‌رچاو كۆماری ئیسلامی ئێران كه‌وتوه‌ته‌ ناو بارودۆخێكیی نوێوه‌.  ره‌ئیسی له‌ "بۆردی مه‌رگ"دا به‌ ته‌ماشاكردنی كارنامه‌ی دادوه‌ریی و سیاسی ئیبراهیم ره‌ئیسی، ئه‌وه‌ی به‌ر له‌ هه‌موو شتێك خۆی نمایش ده‌كات و دێته‌ به‌رچاو، هه‌نگاوه‌كانی ئه‌وه‌ له‌ یه‌كێك له‌ "ترسناكترین" ساته‌ مێژووییه‌كانی ته‌مه‌نی كۆماری ئیسلامیدا، سه‌رده‌مێك كه‌ ئه‌و یه‌كێك بوو له‌ چوار ئه‌ندامی ئه‌و لیژنه‌ی كه‌ به‌ "لیژنه‌ی مه‌رگ" ناسرابوو له‌ پرۆسه‌ی له‌ سێداره‌كانی ساڵی 1988دا، ئایه‌توڵا مونته‌زه‌ری جێگری رابه‌ری ئه‌وكاته‌ كاره‌كه‌ی به‌ "تاوان" ناوبرد.  له‌م ساڵانه‌ی دوایدا، هه‌موو هه‌وڵی میدیاكانی نزیك له‌ حكومه‌ت بۆ ئه‌وه‌ بوو روخسارێكی نوێی ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌ناو رایگشتیدا دروستبكه‌ن، هه‌واڵ و چالاكییه‌كانی ئه‌و پڕڕه‌نگتر بڵاوبكه‌نه‌وه‌و روخسارێكی خه‌ڵكدۆست له‌ وێنه‌ی ئه‌ودا بنه‌خشێنن، به‌جۆرێك رۆڵی ئه‌و‌ له‌ له‌سێداره‌دانه‌كاندا له‌بیر بكرێت ‌و نه‌مێنێت، ئه‌مه‌ش كارێكی نه‌كرده‌نی بوو.  حكومه‌ت و به‌رپرسان نایانه‌وێت دۆسیه‌ی ئه‌و له‌سێداره‌دانانه‌ بكه‌نه‌وه‌، له‌م ساڵانه‌ی دوایدا زیاتر له‌ تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه‌ قسه‌وباسی له‌باره‌وه‌ ده‌كرێت.  له‌ناو ئه‌و حاڵه‌تانه‌ی كه‌ له‌ وتاره‌كاندا ئاماژه‌ بۆ ئه‌و له‌سێداره‌دانانه‌ كراوه‌، ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ مه‌راسیمی وتاردانی حه‌سه‌ن رۆحانی له‌ هه‌ڵبژاردنی 2017. له‌و ساڵه‌دا وادیار بوو ئاغای رۆحانی نیگه‌ران بوو له‌ سه‌ركه‌وتن یاخود زۆریی ده‌نگه‌كانی ئاغای ره‌ئیسی، بۆیه‌ له‌ وتاره‌كه‌یدا بۆ هاندانی ده‌نگده‌ران، به‌بێ ناوهێنانی ئاغای ره‌ئیسی وتی" خه‌ڵكی ئێران ئه‌و كه‌سانه‌یان قبوڵ نییه‌ كه‌ له‌ 38 ساڵی رابردوودا ته‌نیا له‌سێداره‌دان و زیندانیكردنیان زانیوه‌.. ئێمه‌ ئه‌و كه‌سانه‌مان ناوێت كه‌ له‌ پشتی مێز دانیشتوون و حوكمیان ده‌ركردووه‌".  قسه‌كانی ئاغای رۆحانی ته‌نیا ئاماژه‌یه‌ك نه‌بوو بۆ ئه‌و پرۆسه‌ی له‌سیداره‌دانانه‌ی كه‌ له‌ هه‌شتاكاندا روویدا بوو، به‌ڵكو ئه‌وه‌ی نیشان ده‌دا كه‌ پێشینه‌ی ئاغای ره‌ئیسی له‌ ده‌زگای دادوه‌ریی دا زیاتر بووه‌ له‌ دادوه‌ر یان داواكارێكی گشتی و بۆ خۆی سه‌رده‌مێكی تایبه‌ت بووه‌.  ئاغای ره‌ئیسی له‌ 9ی كانونی یه‌كه‌می 2018دا له‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كی خوێندكارانی زانكۆی شه‌هید به‌هه‌شتی، رۆڵی خۆی له‌ پرۆسه‌ی له‌سێداره‌دانه‌كاندا ره‌تكرده‌وه‌و باسكردنی ئه‌م بابه‌ته‌ی وه‌كو ته‌سفیه‌ حساب له‌گه‌ڵ خۆی و "ئیمام" ناوبردو له‌ هه‌مان كاتیشدا وتی" شانازی من ئه‌وه‌یه‌ دژی نیفاق و فه‌سادو تاڵانی شه‌ڕم كردووه‌".  له‌ ته‌موزی 2019دا، روحوڵا حوسه‌ینیان سه‌رۆكی ناوه‌ندی ئه‌رشیفكردنی شۆڕشی ئیسلامی، به‌رگری له‌ رۆڵی ئیبراهیم ره‌ئیسی كرد له‌ له‌سێداره‌دانه‌كانی ساڵی 1988داو وتی" خه‌ڵك ده‌بێت سوپاسی ئاغای ره‌ئیسی بكه‌ن نه‌ك ره‌خنه‌ی لێبگرن، ئێستا به‌رپرسانی دادوه‌ریی قه‌رزاربار كراون؟".  پیاوێك له‌ جنسی ده‌زگای دادوه‌ریی ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌دایكبووی كانونی یه‌كه‌می 1960ه‌، ئه‌و دوای شۆڕشی ئێران كه‌ ته‌مه‌نی له‌ ده‌وروبه‌ری 20 ساڵدا بووه‌ (ساڵی 1980) پۆستی یاریده‌ده‌ری داواكاری گشتی ناوچه‌ی كه‌ره‌جی پێدراو دوای ماوه‌یه‌ك كرا به‌ داواكاری گشتی كه‌ره‌ج.  به‌پێی وێبسایتی ئیبراهیم ره‌ئیسی، "سه‌ركه‌وتن له‌ رێكخستنه‌وه‌ی دۆخی ئاڵۆزی كه‌ره‌ج" هۆكار بوو بۆ ئه‌وه‌ی دوو ساڵ دواترو له‌ هاوینی 1982دا پۆستی داواكاری گشتی شاری هه‌مه‌دان بگریته‌ده‌ست.  ئه‌و له‌ ساڵی 1985دا هات بۆ له‌ تاران و له‌ پۆستی جێگری داواكاری گشتی شۆڕش له‌ تاران دانراو به‌مشێوه‌یه‌ سه‌رده‌می به‌ڕێوه‌بردنی دادوه‌ریی له‌ تاران ده‌ستپێكرد.  له‌ وێبسایتی ئاغای ره‌ئیسیدا باسله‌وه كراوه‌‌ "پاش سه‌ركه‌وتنه‌كانی له‌ چاره‌سه‌ری دۆسیه‌ دادوه‌رییه‌ ئاڵۆزه‌كان" له‌كاتی حوكمه‌ "تایبه‌ت و راسته‌وخۆكان"دا، روحوڵا خومه‌ینی، به‌ هاوڕێیه‌تی حسه‌ینعه‌لی نیری (یه‌كێك له‌ ئه‌ندامانی لیژنه‌ی مه‌رگ)، ره‌ئیسی راسپاردووه‌ به‌ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كێشه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌ هه‌ندێك له‌ پارێزگاكان له‌وانه‌ لوڕستان، كرماشان و سمنان. ئاغای ره‌ئیسی ئاماژه‌ی زیاتر به‌ جۆری ئه‌ركه‌كه‌ی ناكات، به‌ڵام به‌شی سه‌ره‌كی ئه‌ركی ئه‌و له‌ حوكمه‌ "تایبه‌ت و راسته‌وخۆكان"دا له‌لایه‌ن دامه‌زرێنه‌ری كۆماری ئیسلامی ئێرانه‌وه‌، خۆی له‌ سزاكانی له‌سێداره‌دان له‌ ساڵی 1988دا ده‌بینێته‌وه‌. له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكی سه‌رده‌می رابه‌رایه‌تی عه‌لی خامنه‌یی، پێشكه‌وتن و پله‌به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاغای ره‌ئیسی له‌ ده‌زگای دادوه‌ریدا خێراتر بوو. ئیبراهیم ره‌ئیسی به‌ فه‌رمانی سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریی ئه‌وكاته‌، وه‌كو داواكاری گشتی تاران (له‌ ساڵی 1989 بۆ 1994) ده‌ستبه‌كاربوو، له‌ ساڵی 1994وه‌ بۆ ماوه‌ی 10 ساڵ بوو به‌ سه‌رۆكی ده‌زگای پشكنین وڵات و دواتریش بۆ ماوه‌ی 10 ساڵ بوو به‌ جێگری یه‌كه‌می ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریی (2004 تا 2014)و بۆ ماوه‌ی یه‌ك ساڵیش بوو به‌ داواكاری گشتی وڵات.  له‌ مێژووه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌یدا له‌ ده‌زگای دادوه‌ریی، سه‌رۆكی دادگای تایبه‌تی رۆحانییه‌كان بووه‌و ئه‌م سه‌رۆكایه‌تییه‌ش ماوه‌ی 10 ساڵی خایاندووه‌و تاوه‌كو ساڵی 2012ی خایاندووه‌.  ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌ ئازاری 2016دا به‌ فه‌رمانی عه‌لی خامنه‌یی بوو به‌ سه‌رۆكی دامه‌زراوه‌ی قودسی ره‌زه‌وی و سێ ساڵ له‌و پۆسته‌دا مایه‌وه‌و هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا بوو كه‌ چانسی خۆی بۆ پۆستی سه‌رۆكایه‌تی كۆمار له‌ ساڵی 2017دا تاقیكرده‌وه‌و 38%ی ده‌نگه‌كانی برد.  ئه‌و له‌ ساڵی 2018 وه‌كو سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریی گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ ماڵه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ی خۆی‌، به‌ڵام ئه‌مجاره‌یان به‌ ناونیشانی "ئائه‌توڵا"و له‌ پێگه‌ی "ئایه‌توڵا"وه‌ بوو به‌ سه‌رۆكی دادوه‌ران.  ره‌ئیسی و "خێری هه‌ڵبژاردن" ئیبراهیم ره‌ئیسی هاوشێوه‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌زایانی رابه‌ریدا له‌ ئازاری رابردوودا له‌ خۆراسانی جنوبی بێ ركابه‌ر بوو، له‌ خولی سیانزه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆماریشدا ركابه‌ری به‌هێزی نه‌بوو.  ئاغای ره‌ئیسی كه‌ چوار ساڵ به‌ر له‌وه‌، به‌ به‌ده‌ستهێنانی نزیكه‌ی 16 ملیۆن ده‌نگ شكستی هێنا بوو، ئه‌مجاره‌ له‌ به‌رگی یه‌ك به‌رپرسی باڵای دادوه‌ریی و ئه‌منیدا توانی له‌ ئاستێكی به‌شداریكردنی نزیكه‌ی 49%دا، نزیكه‌ی 18 ملیۆن ده‌نگی ئه‌م پۆسته‌ به‌ده‌ست بهێنێت، ئه‌نجامی ژماردنی ده‌نگه‌كان ده‌ریخست كه‌ نزیكه‌ی 4 ملیۆن "ده‌نگی پوچه‌ڵ" خراونه‌ته‌ ناو سندوقه‌كانه‌وه‌و ده‌نگی پوچه‌ڵ ركابه‌ری سه‌ره‌كی ئه‌و بوو.  به‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌و، مه‌ته‌ڵی ده‌سه‌ڵات له‌ ئێران به‌ته‌واوه‌تی كه‌وته‌ بنده‌ستی ره‌وتی ئوسوڵگه‌راكان، په‌رله‌مان و حكومه‌ت و زۆرینه‌ی شورای شاره‌كان یه‌كده‌ست بوون و ئوسوڵگه‌راكان مه‌ستی ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ بوون.  عه‌لی خامنه‌یی كه‌ چه‌ندینجار خوازیاری ئه‌وه‌ بووه‌ حكومه‌تێكی شۆڕشگێڕی گه‌نج بێته‌ سه‌ركار، له‌سه‌ر سندوقی ده‌نگدان وتبووی " میلله‌تی ئێران له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌مڕۆدا خێر له‌خۆی ده‌بینێت".  ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌سه‌رده‌می بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی كۆماردا، به‌ دروشمی "حكومه‌تی گه‌ل، ئێرانێكی به‌هێز" هات و وتبووی به‌رنامه‌یه‌كی 7 هه‌زار لاپه‌ڕه‌یی بۆ خولی سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌ی هه‌یه‌و ئابوریناسان ده‌خاته‌ ریزه‌وه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی وڵات و روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی هێڵی سه‌ره‌كی به‌رنامه‌كه‌ی بوو. ره‌خنه‌گران ده‌یانوت ئه‌گه‌ر بڕیاره‌ دژایه‌تی گه‌نده‌ڵی بكرێت ده‌زگای دادوه‌ریی باشتره‌ له‌ سه‌رۆكایه‌تی كۆمار، ده‌زگایه‌ك كه‌ زیاتر له‌ چوار ده‌یه‌ ئه‌و پۆسته‌ی به‌ده‌سته‌وه‌ بووه‌. به‌ وردبوونه‌وه‌ له‌ به‌رنامه‌ی 4 ساڵه‌ی ئاغای ره‌ئیسی ده‌رده‌كه‌وێت، به‌رنامه‌كانی زۆر راگوزه‌رو گشتی و ناڕوونن. ئه‌و له‌ به‌شی به‌رنامه‌ ئابورییه‌كانیدا نزیكه‌ی 50 به‌ڵێنی داوه‌، روبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی رانتخۆری، دروستكردنی 4 ملیۆن یه‌كه‌ی نیشته‌جێبوون، چاكسازی سیسته‌می بانكی و دراو، دۆزینه‌وه‌ی یه‌ك ملیۆن ده‌رفه‌تی كار له‌ماوه‌ی یه‌ك ساڵدا، یه‌ك ژماره‌یكردنی هه‌ڵاوسان، روبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی، كه‌مكردنه‌وه‌ی 50%ی خه‌رجی ته‌ندروستی، جێبه‌جێكردنی سیسته‌می زیره‌كی باج، رێگریكردن له‌ خۆدزینه‌وه‌ له‌ باج و.. به‌شێك بوون له‌ به‌رنامه‌ ئابورییه‌كانی ئه‌و.  ئاغای ره‌ئیسی له‌ سه‌رده‌می سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌یدا قسه‌ی هه‌یه‌ له‌باره‌ی ئه‌وه‌ی كه‌ حكومه‌ته‌كه‌ی به‌بێ "به‌رجام" واتا رێككه‌وتنی ئه‌تۆمی ئێران و وڵاتانی زلهێز، سه‌ركه‌وتنی گرنگی له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆو سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ به‌ده‌ستهێناوه‌و چه‌ندینجار خۆی و ئه‌ندامانی حكومه‌ته‌كه‌ی سه‌ركه‌وتوو بوون و به‌ وته‌ی سایتی خه‌به‌رئۆنلاین و به‌ "گاڵته‌پێكردن" به‌ حكومه‌تی حه‌سه‌ن رۆحانی، هاورده‌كردنی ڤاكسین، فرۆشتنی نه‌وت، ‌‌گواستنه‌وه‌ی قه‌رزی كۆریای باشوری بۆ ئێران له‌ بانكی قه‌ته‌ر، ئه‌ندامێتیی له‌ رێكخراوی هاوكاری شه‌نگه‌های و... وه‌كو ده‌ستكه‌وته‌كانی خۆی ئه‌ژمار ده‌كات.  كابینه‌ی سیانزه‌یه‌م له‌م ساڵانه‌ی دوایدا سه‌رباری به‌رزبوونه‌وه‌ی زۆری نرخی دۆلار، نه‌ختینه‌و زیادبوونی هه‌ڵاوسان، جه‌ختی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ كردووه‌ كه‌ دوژمن نایه‌وێت "ئه‌م گه‌شه‌كردنه‌" ببینێت.  حكومه‌ت له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ بوو كه‌ خزمه‌ته‌كانی به‌ باشی به‌ خه‌ڵك ئاشنا نه‌كراوه‌، له‌ 28ی نیسانی 2024دا سپهر خلجی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی راگه‌یاندنی حكومه‌ت رایگه‌یاند فیلم و زنجیره‌یه‌ك له‌سه‌ر كاره‌كانی حكومه‌ت دروستده‌كات.  گه‌نده‌ڵی "چای دبش"و  كابینه‌ی پشێویی حكومه‌تی ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌ دوو ساڵی یه‌كه‌مدا 6 وه‌زیری گۆڕیوه‌، ژماره‌یه‌ك له‌و وه‌زیرانه‌ ناچار به‌ ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌، رونكردنه‌وه‌و دورخستنه‌وه‌ بوونه‌وه‌. له‌پاڵ وه‌زیره‌كاندا، ژماره‌یه‌ك له‌ جێگران و به‌ڕێوه‌به‌ره‌ باڵاكان له‌ نمونه‌ی سه‌رۆكی بانكی ناوه‌ندیی و رێكخراوی به‌رنامه‌و بودجه‌ گۆڕانكارییان به‌سه‌ردا هات و چه‌ندیجاریش ده‌نگۆی ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ یاخود دورخستنه‌وه‌ی ژماره‌یه‌ك له‌ به‌رپرسانی وه‌كو وه‌زیری ئابوریش به‌ر گوێ كه‌وت.  یه‌كێك له‌ گۆڕانكارییه‌ مشتومڕاوییه‌كان له‌كارخستتنی وه‌زیری كشتوكڵ بوو له‌ 11ی نیسانی 2023دا، وته‌بێژی حكومه‌ت رایگه‌یاند ئه‌م گۆڕانكارییه‌ هاوته‌ریبه‌ له‌گه‌ڵ "سودوه‌رگرتنی باشتر له‌ توانای به‌ڕێوه‌به‌ران" به‌ڵام گه‌نده‌ڵی سێ ملیار دۆلاری "چای دبش" هۆكاری دورخستنه‌وه‌ی وه‌زیر بوو، حكومه‌تیش هه‌وڵی ده‌دا داپۆشێت یاخود وه‌كو بی بایه‌خ نیشانی بدات.  ناوی جه‌واد ساداتینه‌ژاد وه‌زیری پێشووی كشتوكاڵ تائێستا لانی كه‌م له‌ دوو دۆسیه‌ی گه‌نده‌ڵی دارایدا هاتووه‌، "هاورده‌ی كه‌ره‌سته‌ی ئاژه‌ڵداریی 735 ملیۆن یۆرۆ"و "چای دبش".  رۆژی 14ی ئایاری 2024، غولامحسێنی ئێژه‌یی سه‌رۆكی ده‌سه‌ڵاتی دادوه‌ریی كۆماری ئیسلامی ئێران حوكمدانی ئاغای ساداتینه‌ژاردی وه‌زیری پێشووی كشتوكاڵی به‌ سێ ساڵ زیندانیكردنی راگه‌یاند، هه‌واڵه‌كه‌  بۆ چالاكانی سیاسی و میدیاكان كاردانه‌وه‌ی لێكه‌وته‌وه‌، سه‌رسوڕمانی خۆیان له‌ماوه‌ی سزاكه‌ نیشانداو به‌ "بێ بایه‌خ" ناویان برد.  ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌ یه‌كه‌م كاردانه‌وه‌دا به‌رامبه‌ر دۆسیه‌ی گه‌نده‌ڵی گه‌وره‌ی چای جبش وتی" له‌ راپۆرتی ئه‌مدواییه‌ی گه‌نده‌ڵیدا له‌ هاورده‌كردنی چا، سه‌ره‌تا حكومه‌ت هه‌نگاوی هه‌ڵگرت و ده‌ستنیشان و به‌دواداچوونی بۆ كرد"، به‌ڵام گێڕانه‌وه‌ی تر له‌باره‌ی ئه‌م گه‌نده‌ڵییه‌ له‌ میدیاكانه‌وه‌ باسكراو كاردانه‌وه‌ی دره‌نگوه‌ختی ئاغای ره‌ئیسی ناوی لێنرا "بێده‌نگی دبش". حیجابی ئیجباری و جوڵانه‌وه‌ی ژینا  ئیبراهیم ره‌ئیسی له‌ ئایاری 2024 چه‌ندینجار جه‌ختی له‌وه‌ كردووه‌ كه‌ "هه‌موو فه‌رمانگه‌كان حكومه‌ت پابه‌ندن به‌ جێبه‌جێكردنی یاسای عه‌فاف و حیجاب"و به‌جۆرێك به‌رپرسیارێتی حیجابی زۆره‌ملێی له‌ئه‌ستۆگرت. ئاغای ره‌ئیسی له‌ كاتێكدا له‌سه‌رده‌می هه‌ڵبژاردندا به‌ڵێنی دروستكردنی گه‌شتی ئیرشادی بۆ به‌ڕێوه‌به‌ران دابوو (واتا پۆلیسی ئه‌خلاق و روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی به‌د حیجابیی)، له‌ ساڵی 2022دا پلانی عه‌فاف و حیجابی ئیمزاو په‌سه‌ند كرد. رۆژنامه‌ی (اعتماد) له‌ رۆژی 6ی ته‌موزی ئه‌و ساڵه‌دا، له‌ وتارێكدا به‌ ئاماژه‌دان به‌ فه‌رمانه‌كه‌ی سه‌رۆك كۆمار بۆ جێبه‌جێكردنی پلانی عه‌فاف و حیجاب نوسی" ره‌ئیسی رووی ئه‌حمه‌دی نه‌ژادی سپی كرده‌وه‌" چونكه‌ مه‌حمود ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد له‌سه‌رده‌می سه‌رۆكایه‌تییه‌كه‌یدا نه‌چووه‌ ژێر باری ئیمزاكردنی ئه‌م بابه‌ته‌وه‌.  دوای تێپه‌ڕینی چه‌ند مانگ به‌سه‌ر ئه‌م بڕیاره‌دا، له‌ كۆتاییه‌كانی ئه‌یلولدا، مه‌هسا (ژینا) ئه‌مینی به‌هۆی حیجابی ئیجبارییه‌وه‌ گیانی له‌ده‌ستداو ناڕه‌زایه‌تییه‌كانی ناسراو به‌ بزوتنه‌وه‌ی ژینا ده‌ه‌ستیپێكرد. خاڵی گرنگ ئه‌وه‌ بوو ئامانجی ناڕه‌زایه‌تییه‌كه‌ حكومه‌ت و ئیبراهیم ره‌ئیسی نه‌بوو، به‌ڵكو روویان له‌ حكومه‌ت بوو دروشمیان دژی رابه‌ر ده‌وته‌وه‌.  پێنج مانگ دوای گیانله‌ده‌ستدانی ژینا ئه‌مینی و پاشه‌كشێی ناڕه‌زایه‌تییه‌كان هاوكات له‌گه‌ڵ كوژرانی سه‌دان كه‌س و برینداربوونی هه‌زاران و ده‌ستگیركردنی ده‌یان هه‌زار كه‌س، ره‌ئیسی داوای جێبه‌جێكردنی یاسای حیجابی ئیجباری كرد. 

درەو: رۆژی (15ی ئایاری 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی سێیەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ 🔹 تا مانگی ئازاری ساڵی (2024)، کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە) نزیکەی (31 ترلیۆن و 223 ملیار) دینار بووە. نزیک لە (27 ترلیۆن و 689 ملیار) دیناری بە رێژەی (89%) داهاتی نەوت و نزیکەی (3 ترلیۆن و 534 ملیار) دیناری بە رێژەی (11%) داهاتی نانەوتی بووە. 🔹 کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، پتر لە (25 ترلیۆن و 77 ملیار) دینار بووە، کە (92.4%)ی بۆ خەرجی بەگەڕخستن و (7.6%) بۆ خەرجی وەبەرهێنان بووە. 🔹 دوای لێدەرکردنی سەرجەم خەرجییەکان لە کۆی داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی، بەڕێژەی (19.2%) داهات لە خەرجی زیاتر بووە و زۆرتر لە (6 ترلیۆن 145 ملیار و 710 ملیۆن) دینار و داهات سەرڕێژی کردووە. 🔹 زیاتر لە (2 ترلیۆن و 223 ملیار) دینار خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە بووە، ئەنجومەنی نوێنەران زیاتر لە (127 ملیار و 507 ملیۆن) دینارو سەرۆکایەتی کۆمار نزیکەی (13 ملیار و 115 ملیۆن) دینار و ئەنجومەنی وەزیران پتر لە (2 ترلیۆن و 82 ملیار) دینار خەرجیان هەبووە. داهات و خەرجی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی (2024)دا رۆژی (15ی ئایاری 2024) وەزارەتی دارایی عێراق داهات و خەرجی خۆی بۆ چارەکی یەکەمی ئەمساڵ بڵاوکردەوە، بەپێی ڕاپۆرتەکە؛ یەکەم: داهاتی گشتی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2024 پاڵپشت بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، کە دواترینیانی بۆ چارەکی یەکەمی ساڵی (2024) لە (15ی ئایاری 2024) بڵاوی کردووەتەوە، کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (31 ترلیۆن و 222 ملیار و 752 ملیۆن و 598 هەزار و 882) دینار، بەجۆرێک بڕی (27 ترلیۆن و 688 ملیار و 820 ملیۆن و 558 هەزار و 326) دیناری بەڕێژەی (89%)ی لە داهاتی نەوتەوە سەرچاوەی گرتووە، بڕی (3 ترلیۆن و 553 ملیار و 932 ملیۆن و 40 هەزار و 556) دیناری بەڕێژەی (11%)ی داهاتی نانەوتی پێکیهێناوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2024) بڕوانە (خشتەی ژمارە (1)). خشتەی ژمارە (1) دووەم: خەرجی گشتی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2024 هەر بەپێی بە ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق، لە مانگی یەک، دوو و سێی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی وەزارەتەکە بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (25 ترلیۆن و 77 ملیار و 41 ملیۆن و 907 هەزار و 204) دینار، بەجۆرێک بڕی (23 ترلیۆن و 179 ملیار و 518 ملیۆن و 26 هەزار و 292) دیناری بەڕێژەی (92.4%)ی لە لەبواری خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (ترلیۆنێک و 897 ملیار و 523 ملیۆن و 880 هەزار و 912) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی بۆ بواری خەرجی وەبەرهێنان تەرخان کراوە. سەبارەت بە وردەکاری هەرسێ مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری (2024) بڕوانە (خشتەی ژمارە (2)). خشتەی ژمارە (2) سێیەم: بوارەکانی خەرجی وەبەرهێنان لە وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2024 خەرجییە گشتییەکانی وەزارەتی دارایی عێراق لە بواری خەرجی وەبەرهێنان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کەرتەکانی (کشتووکاڵ، پیشەسازی، گواستنەوەو گەیاندن، بیناسازی و پەروەردەو فێرکردن)ی گرتووەتەوەو بە سەرجەمیان بڕی (ترلیۆنێک و 897 ملیار و 523 ملیۆن و 880 هەزار و 912) دیناری بەڕێژەی (7.6%)ی خەرجییە گشتییەکانی بۆ تەرخان کراوە، بە جۆرێک؛ 1.    کەرتی کشتوکاڵ بڕی (22 ملیار و 815 ملیۆن و 673 هەزار) دیناری بە ڕێژەی (1.2%) بۆ خەرج کراوە. 2.    کەرتی پیشەسازی بڕی (218 ملیار و 945 ملیۆن و 420 هەزار و 940) دیناری بە ڕێژەی (11.5%) بۆ خەرج کراوە. 3.    کەرتی گواستنەوە گەیاندن بڕی (355 ملیار و 36 ملیۆن و 493 هەزار و 254) دیناری بە ڕێژەی (18.7%) بۆ خەرج کراوە. 4.    کەرتی بیناسازی و خزمەتگوای و ڕێگاوبان بڕی (ترلیۆنێک و 187 ملیار و 649 ملیۆن و 269 هەزار و 287) دیناری بە ڕێژەی (62.6%) بۆ خەرج کراوە. 5.    کەرتی پەروەردەو فێرکردن بڕی (113 ملیار و 77 ملیۆن و 24 هەزار و 429) دیناری بۆ بە ڕێژەی (6%) بۆ خەرج کراوە. بۆ وردەکاری خەرجییەکانی وەبەرهێنان لە کەرتە جیاوازەکان لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەی ژمارە (3)). خشتەی ژمارە (3) چوارەم: بەراوردکردنی کۆی داهات و خەرجی وەزارەتی دارایی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2024 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی گشتی خەرجییەکانی عێراق بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (25 ترلیۆن و 77 ملیار و 41 ملیۆن و 907 هەزار و 204) دینار. لە کاتێکدا کۆی داهاتی گشتی عێراق بە هەردوو داهاتی (نەوتی و نانەوتییەوە)، بریتی بووە لە (31 ترلیۆن و 222 ملیار و 752 ملیۆن و 598 هەزار و 882) دینار. واتە بڕی (6 ترلیۆن و 145 ملیار و 710 ملیۆن و 691 هەزار و 678) دیناری بەڕێژەی (19.2%) لە داهاتی گشتی ماوەتەوە و سەرڕێژی کردووە. سەبارەت بە وردەکاری مانگەکانی کانونی دووەم، شوبات و ئازاری ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەی ژمارە (4)). خشتەی ژمارە (4) پێنجەم: خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق لە چارەکی یەکەمی 2024 لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2024)، کۆی خەرجییەکانی هەر سێ سەرۆکایەتییەکەی عێراق (ئەنجومەنی نوێنەران، سەرۆکایەتی کۆمار و ئەنجومەنی وەزیران)، بە هەردوو خەرجی (بەگەڕخستن و وەبەرهێنان)ەوە، بریتی بووە لە (2 ترلیۆن و 223 ملیار و 141 ملیۆن و 201 هەزار و 944) دینار. بە جۆرێک؛ 1.    ئەنجومەنی نوێنەران بڕی (127 ملیار و 507 ملیۆن و 364 هەزار و 871) دیناری خەرجکردووە، لەو بڕەش تەنها (87 هەزار) دیناری لە بواری خەرجی وەبەرهێنان بووە. 2.    سەرۆکایەتی کۆمار بڕی (13 ملیار و 114 ملیۆن و 702 هەزار) دیناری خەرجکردووە، سەرجەم خەرجییەکانی لە بابی خەرجی بەگەڕخستن بووە. 3.    ئەنجومەنی وەزیران بڕی (2 ترلیۆن و 82 ملیار و 519 ملیۆن و 134 هەزار) دیناری خەرجکردووە، بڕی (ترلیۆنێک و 885 ملیار و 630 ملیۆن و 25 هەزار و 659) دیناری بە ڕێژەی (91%) لە چوارچێوەی خەرجی بەگەڕخستن و بڕی (196 ملیار و 889 ملیۆن و 109 هەزار و 180) دیناری بە ڕێژەی (9%) بۆ وەبەرهێنان بەخەرج دراوە. بۆ وردەکاری خەرجی سێ سەرۆکایەتییەکە لە سێ مانگی یەکەمی ساڵی (2024) بڕوانە (خشتەی ژمارە (5)). خشتەی ژمارە (5)   سەرچاوەکان؛ ڕاپۆرتەکانی وەزارەتی دارایی عێراق -    حساب الدولة لغایة کانون الثاني لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة شباط لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة -    حساب الدولة لغایة آذار لسنة 2024 للموازنە الاتحادیة  

راپۆرت: دره‌و "مه‌ندوبی سامی" یان "خاتوون" وه‌كو ئه‌وه‌ی شیعه‌كان ناویان لێناوه‌، كۆتایی ئه‌م مانگه‌ ئیتر عێراق به‌جێده‌هێڵێت، ئه‌و ژنێكی هۆڵه‌ندی بوو كه‌ بێ ئه‌وه‌ی هیچ باگراوندێكی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی هه‌بێت كه‌وته‌ ناو قوڵایی ململانێكانه‌وه‌و دۆخی په‌یوه‌ندی عێراق و نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئاڵۆز كرد، ئه‌م رۆژانه‌ كه‌ دواین رۆژه‌كانی ته‌مه‌نی خۆی له‌ عێراق به‌رێده‌كات، به‌نیازه‌ بۆ جاری دووه‌م سه‌ردانی تاران بكاته‌وه‌، ئه‌و نایه‌وێت هه‌ڵه‌ی عێراق دووباره‌ بكاته‌وه‌، به‌ر له‌وه‌ی پۆسته‌ نوێیه‌كه‌ی له‌ (لوبنان) وه‌ربگرێت، ده‌یه‌وێت په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ ئێران ئاسایی بكاته‌وه‌، چونكه‌ ئیتر تێگه‌یشتووه‌ هاوشێوه‌ی عێراق له‌ لوبنانیش به‌بێ ئێران هیچ كارێك ناكرێت، ئه‌و خاتوو (جینین پلاسخارت)ه‌، ئه‌و ژنه‌ی كه‌ له‌به‌رده‌م سه‌رۆكی حزبه‌كانی هه‌رێمدا وتی" پێتان وانەبێت ئەو ئۆتۆنۆمیەی ئێستا هەتانە هەروا بە مسۆگەریی‌و هەتا هەتایی دەمێنێتەوە". ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا.  پلاسخارت ته‌واو بوو! خاتوو جینین پلاسخارت ئه‌م ئێواره‌یه‌ له‌به‌رده‌م ئه‌نجومه‌نی ئاسایشدا دواین راپۆرتی خۆی خوێنده‌وه‌و ئیتر له‌ كۆتایی ئه‌م مانگه‌دا ده‌بێت ماڵئاوایی له‌ عێراق بكات. لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە لە 2003دا، خاتوو پلاسخارت حەوتەمین نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكانە لە عێراق، ئەم ژنە لە ئابی 2018وە لە عێراق دەستبەكاربووە، واتە لەدوای كۆتایهاتنی شەڕی داعش‌و ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەرێمی كوردستانەوە، دوو رووداو كە بارودۆخی ئەمنی‌و سیاسی عێراقیان ئاڵۆز كرد. لەدوای دەستبەكاربوونی ئەم  ژنەوە، عێراق رووداوێكی سیاسی گەورەی تری بەخۆوە بینی، ئۆكتۆبەری 2019دا شەپۆلێك خۆپیشاندان لە شارەكانی عێراق دژی خراپی خزمەتگوزاریی دەستیپێكرد، ئەم خۆپیشاندانانە دواتر فراوانتر بوون‌و داوای لادانی چینی دەسەڵاتداری دوای روخانی سەددامیان دەكرد، خۆپیشاندانه‌كه‌ (عادل عەبدولمەهدی) سەرۆك وەزیرانی عێراقی ناچار كرد دەستلەكاربكێشێتەوە، لەدوای روخانی رژێمی سەددامەوە ئەمە یەكەمجار بوو سەرۆك وەزیرانێك لەژێر فشاری شەقامدا ناچار بە دەستلەكاركێشانەوە بكرێت. پلاسخارت لەوانە بوو هەرزوو كەوتە بەرەی خۆپیشاندەرانەوە دژی چینی دەستڕۆیشتووی عێراق، ئەو چووە گۆڕەپانی خۆپیشاندانەكانی لە بەغداد، سواری "توك توك" بوو كە سیمبولی ناڕەزایەتییەكان بوو، بە لەچكەوە سەردانی ئایەتوڵلا عەلی سیستانی كرد لە نەجەف‌و پاڵپشتی سیستانی بۆ خۆپیشاندەران‌و ئەنجامدانی چاكسازی لە عێراق راگەیاند، ئه‌مه‌ خۆپیشاندانی شه‌قامی ناڕازیی شیعه‌ بوو، دواتر ناوی لێنرا "تشرین".  لەوكاتەوە رۆڵی پلاسخارت لە عێراق زیادی كرد، نەخشەرێگای بۆ دەربازبوون لە بارودۆخەكە ئاڕاستەی حكومەت‌و پەرلەمان دەكرد، جموجوڵەكانی ئەو هەندێك لەلایەنە سیاسییەكانی نیگەران كرد، هەندێك پێیاندەوت "ئەم ژنە وەكو مەندوبی سامی مامەڵە دەكات نەك وەكو نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان" لەمەدا ئەیانویست بڵێن ئەو كارانەی خاتوو پلاسخارت دەیكات لە دەرەوەی ئەو دەسەڵاتەیە كە ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تیی بۆی دیاریكردووە.  هەندێك لە عێراقییەكان لەبارەی دەسەڵاتی پلاسخارتەوە زیاتریش دەڕۆشتن‌و بەراوردیان دەكرد بە خاتوو (گێرترود بێل) راوێژكاری (پێرسی كۆكس) مەندوبی سامی بەریتانیا لە عێراق لە بیستەكانی سەدەی رابردوودا، ژنێك كە دەوترێت دەسەڵاتێكی رەهای هەبووە‌و راپۆرت‌و بیروبۆچونەكانی لای بەریتانییەكان بایەخی گەورەی هەبووە‌و سەركردە سیاسییەكان‌و وەزیرو ئەفسەرو پیاوماقوڵانی عێراق پێیان وتووە (خاتوون)‌و لەخوایان ویستووە جارێك بچنە دیداری، چونكە خاتوون دەسەڵاتی رەهای هەبووە‌و توانیویەتی ئیشوكارەكانیان رایی بكات. پلاسخارت دووەم هاوڵاتی هۆڵەندییە كە پۆستی نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراقی دوای روخانی سەددامدا وەردەگرێت، پێش ئەم لە ماوەی 2009  تا  2011 نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان لە عێراق (ئاد میلكەرت) بوو كە ئەویش پیاوێكی هۆڵەندی بوو. ته‌قینه‌وه‌ی ناڕه‌زایه‌تی به‌ڕووی پلاسخارتدا خۆپیشاندانی تشرین، لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانی عێراقی ناچاركرد له‌ ئۆكتۆبه‌ری 2021دا هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مان بكه‌ن، هه‌ر له‌سه‌ره‌تای ئاماده‌كارییه‌كانه‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردن، پلاسخارت ده‌ستی كرد به‌ ده‌ستوه‌ردان، بۆیه‌ لایه‌نه‌ شیعه‌كانی نزیك له‌ ئێران تۆمه‌تباریان كرد به‌وه‌ی رۆڵی هه‌بوو له‌وه‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن به‌وشێوه‌یه‌ بنوسرێته‌وه‌ كه‌ له‌ زیانی ئه‌واندایه‌.  10ی ئۆكتۆبه‌ری 2021 هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ به‌ڕێوه‌چوو، بۆ یه‌كه‌مجار هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌ی (فره‌بازنه‌ی ته‌واوه‌تی) به‌ڕێوه‌چوو، له‌ ده‌ره‌وه‌ی حزبه‌ نه‌ریتییه‌كان، كاندیدی سه‌ربه‌خۆی مافی هه‌بوو خۆی كاندید بكات، ده‌ره‌نجانی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ درزێكی گه‌وره‌ی خسته‌ ناو ماڵی شیعه‌كان له‌ عێراق، موقته‌دا سه‌در براوه‌ی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن بوو، لایه‌نه‌كانی نزیك له‌ ئێران (مالیكی+ عامری+ خه‌زعه‌لی+ فه‌یاز+ گروپه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی) توشی شكستێی مێژوویی هاتن، زۆر توڕه‌بوون له‌ده‌ره‌نجامه‌كان، رژانه‌ سه‌ر شه‌قامه‌كان بۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی. كۆتا رۆژەكانی تشرینی دووەمی 2021 هادی عامری سەرۆكی هاوپەیمانی فەتح‌و دیارترین دۆڕاوی هەڵبژاردن، جامی توڕەیی خۆی بەسەر خاتوو پلاسخارتدا رشت‌و وتی:" بەهۆی ئەو پێشێلكارییانەی كە پلاسخارت دەیكات خەریكە متمانەمان بە نەتەوە یەكگرتووەكان لەق دەبێت، پلاسخارت وەكو ئەوەی سەرۆكی كۆمسیۆنی هەڵبژاردن بێت دەستوەردان لە هەڵبژاردن‌و ئەنجامەكانیدا دەكات.. ئێمە مەندوبی سامی قبوڵ ناكەین، دەبێت پلاسخارت پابەندبێت بە ئەركی خۆیەوە".  ئەوكات لایەنە شیعە دۆڕاوەكان باسیان لەوە دەكرد، سەدان بەڵگەی ساختەكارییان لە هەڵبژاردن خستوەتە بەردەم خاتوو پلاسخارت، ئەویش بەڵێنی پێداون لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیدا باس لەو ساختەكارییانە بكات، بەڵام كاتێك لەبەردەم ئەنجومەنی ئاسایش قسەی كردووە، رێك بەپێچەوانەی بەڵێنەكەیەوە وتویەتی" هەڵبژاردنەكە خاوێنە". له‌ دژایه‌تییه‌وه‌ بۆ دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ تاراندا به‌پێی زانیارییه‌ك كه‌ له‌ به‌غداده‌وه‌ ده‌ست (دره‌و) كه‌وتووه‌، خاتوو پلاسخارت به‌نیازه‌ هه‌فته‌ی داهاتوو سه‌ردانی تارانی پایته‌ختی كۆماری ئیسلامی ئێران بكات. ئه‌مه‌ جاری دووه‌مه‌ خاتوون سه‌ردانی تاران ده‌كات، ئه‌و له‌ 30ی ته‌موزی رابردووشدا چووه‌ تاران.  سه‌ردانی ئه‌مجاره‌ی بۆ كۆماری ئیسلامی ئێران له‌ كاتێكدایه‌ پلاسخارت له‌ دواین رۆژه‌كانی ئه‌ركه‌كه‌یدایه‌ وه‌كو نوێنه‌ری سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق، پرسیار ئه‌وه‌یه‌ ئایا له‌م كۆتاییه‌دا چ ئه‌ركێكی گرنگی هه‌یه‌ كه‌ وای لێده‌كات سه‌ردانی تاران بكات. به‌پێی به‌دواداچوونه‌كانی (دره‌و)، پلاسخارت دوای ته‌واوبوونی ئه‌ركه‌كه‌ی له‌ عێراق، چاوی له‌وه‌یه‌ پۆستی نێرده‌ی تایبه‌تی سكرتێری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ (لوبنان) وه‌ربگرێت، بۆ ئه‌م ئه‌ركه‌ پێویسته‌ سه‌ره‌تا په‌یوه‌ندی خۆی به‌ته‌واوه‌تی له‌گه‌ڵ ئێران ئاسایی بكاته‌وه‌، چونكه‌ ئێران له‌رێگه‌ی (حزبوڵا)وه‌ هه‌ژموونی به‌هێزی له‌ لوبنان هه‌یه‌، واتا سه‌ردانی ئه‌مجاره‌ی به‌ته‌واوه‌تی ده‌چێته‌ خانه‌ی هه‌وڵی تایبه‌تییه‌وه‌و دووره‌ له‌ ئه‌ركی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق.    كوردو پلاسخارت دوای دەستلەكاركێشانەوەی عادل عەبدولمەهدی‌و دەستبەكاربوونی مستەفا كازمی وەكو سەرۆك وەزیرانی عێراق، پلاسخارت كەوتەوە جموجوڵ، ئەمجارەیان پرۆژەیەكی گەورەتری بۆ عێراق ئامادە كردبوو كە پرۆژەی (كۆنفیدراڵی) بوو.  لە تەموزی 2020 پلاسخارت جموجوڵ‌و سەردانە سیاسییەكانی زیاتر كرد، ئەوكات سەرچاوە ئاگادارەكان باسیان لەوە دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان بە هەماهەنگی لەگەڵ سەرۆكایەتی كۆمارو حكومەتی عێراق نەخشەرێگایەكی "گشتگیر"ی بۆ چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان بەغدادو هەرێمی كوردستان ئامادەكردووە. واتا ئه‌وكات پلاسخارت هەوڵی دەدات عێراق لە وڵاتێكی (فیدراڵی)یەوە بكات بە وڵاتێكی (كۆنفیدراڵی)، مەسعود بارزانی لەوانە بوو كە پاڵپشتی لە پرۆژەكە دەكرد، بەڵام هەرزوو پرسی كۆنفیدراڵی لەلایەن لایەنە عێراقییەكانەوە رەتكرایەوە‌و هەوڵەكە بە شكست كۆتایی هات، سه‌رباری ئه‌وه‌ی خۆی باسی له‌وه‌كردبوو هه‌وڵه‌كه‌ی له‌لایه‌ن وڵاتانی زلهێزی جیهانه‌وه‌ پاڵپشتی ده‌كرێت له‌پێش هه‌مووشیانه‌وه‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا. ئه‌م بابه‌ته‌و جموجوڵه‌ سیاسییه‌كانی تری، وایانكرد لایه‌نه‌ شیعه‌كانی عێراق زیاتر له‌ پلاسخارت دوردونگ ببن، تۆمه‌تباری بكه‌ن به‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی "بێلایه‌ن" كاره‌كانی خۆی ناكات، به‌تایبه‌تیش له‌وه‌دا كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ پرسی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان هه‌ولێرو به‌غداده‌وه‌ هه‌یه‌. ئێستا كه‌ دواین رۆژه‌كانی خۆی له‌ عێراق به‌رێده‌كات، پلاسخارت هێشتا ده‌ستی له‌ هه‌رێمی كوردستان نه‌بووه‌ته‌وه‌، ئه‌م رۆژانه‌ زیاتر له‌ نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمه‌وه‌ نزیكه‌، به‌پێی زانیارییه‌كانی (دره‌و)، خاتوونی نێرده‌ پشتیوانی دواخستنی هه‌ڵبژاردنی كوردستان ده‌كات، ئه‌مه‌ش سه‌رچاوه‌ی نیگه‌رانی یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستانه‌، وا لێكده‌درێته‌وه‌ پشتیوانیكردنه‌ له‌ سیاسه‌ته‌كانی پارتی، به‌ڵام پلاسخارت دواخستنی هه‌ڵبژاردن به‌ چاره‌سه‌ر ده‌زانێت بۆ سازانی هه‌ردوو حزبه‌ ده‌سه‌ڵاتداره‌كه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ داوای له‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق كردووه‌ (5) كورسی په‌رله‌مان بۆ "كۆتا"ی پێكهاته‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه‌.  ئه‌و ساڵی 2021 له‌ وتارێكدا له‌به‌رده‌م سه‌رۆكی حزبه‌ سیاسییه‌كانی هه‌رێمدا وتی:" دۆست ئەو كەسەیە ئەتگرێنێ"، پلاسخارت ئەم قسەیەی كرد بۆ ئەوەی دواتر بە سەركردە سیاسییەكانی هەرێم بڵێ" پێتان وانەبێت ئەو ئۆتۆنۆمیەی ئێستا هەتانە هەروا بە مسۆگەریی‌و هەتا هەتایی دەمێنێتەوە، یەكڕیزیی بۆ مانەوەی ئەو قەوارەیە پێویستە". وا ده‌رچوو، ساڵێك دوای قسه‌كه‌ی پلاسخارت، دادگای فیدراڵی عێراق یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌و هه‌ولێری پابه‌ند كرد به‌وه‌ی نه‌وت و غازه‌كه‌ی راده‌ستی به‌غداد بكات، دواتر هه‌مان دادگا زنجیره‌یه‌ك بڕیاری تری له‌سه‌ر هه‌رێمی كوردستان ده‌ركرد، له‌وانه‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان و دواینجاریش ده‌ستكاریكردنی یاسای هه‌ڵبژاردنی كوردستان، ئه‌م شه‌پۆله‌ به‌ راگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم بۆ توركیا له‌ 25ی ئازاری 2023 گه‌یشته‌ لوتكه‌ی خۆی، به‌مه‌ش هه‌رێم نزیكه‌ی 80%ی داهاته‌كانی خۆی له‌ده‌ستداو له‌ خه‌ونی سه‌ربه‌خۆییه‌وه‌ به‌ لاوازی گه‌ڕایه‌وه‌ بۆ به‌رده‌م ده‌رگای به‌غداد.  پلاسخارت سه‌ری یۆنامی ده‌خوات ! نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق نێرده‌یه‌كی سیاسی تایبه‌ته‌ كه‌ ساڵی 2003و دوای كه‌وتنی رژێمی سه‌ددام به‌ بڕیاری (1500)ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تیی دروستكرا، ئه‌مه‌ش له‌سه‌ر بنه‌مای داواكاری حكومه‌تی ئه‌وكاتی عێراق، نێرده‌كه‌ له‌وكاته‌وه‌ ده‌ستبه‌كاربوو، به‌ڵام له‌ ساڵی 2007وه‌ زیاتر كاره‌كانی به‌رفروان بوو، ئه‌مه‌ش به‌گوێره‌ی بڕیاری (1770)ی ئه‌نجومه‌نی ئاسایش.  ئه‌ركی یۆنامی له‌ عێراق به‌شێوه‌یه‌كی گشتی بریتی بوو له‌ پێدانی راوێژو پاڵپشتی و یارمه‌تی به‌ حكومه‌ت و گه‌لی عێراق بۆ به‌هێزكردنی دیالۆگی سیاسی گشتگیرو یارمه‌تیدانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن و به‌ڕێخستنی دیالۆگ له‌نێوان عێراق و وڵاته‌ دراوسێكانی، هه‌روه‌ها به‌هێزكردنی دۆخی مافه‌كانی مرۆڤ و چاكسازی له‌ یاساو دادگاكانی عێراقدا.  هه‌روه‌ك نێرده‌كه‌ ئه‌ركی ئه‌وه‌شی پێسپێردرابوو كه‌ له‌گه‌ڵ هاوبه‌شه‌ حكومییه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌ عێراقدا كاربكات.  ئێستا نێرده‌كه‌ له‌ عێراق نزیكه‌ی (648) كارمه‌ندی هه‌یه‌، له‌م ژماره‌یه‌ (251) كه‌سیان كارمه‌ندی نێوده‌وڵه‌تی و (397) كه‌سی تریان كارمه‌ندی خۆجێین و له‌ نێرده‌كه‌دا له‌ عێراق كارده‌كه‌ن، نێرده‌كه‌ به‌ پاڵپشتی ئیداره‌ی نه‌ته‌وه‌  یه‌كگرتووه‌كان بۆ كاروباری سیاسی و بنیادنانی ئاشتی به‌ڕیده‌چێت.  محه‌مه‌د شیاع سودانی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق مانگی رابردوو نامه‌یه‌كی بۆ سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان نارد، تێیدا داوای كرد خولی كاركردنی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ عێراق "یونامی"، له‌ كۆتایی ساڵی 2025دا كۆتایی بێت. له‌مه‌ زیاتریش، سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق تا كۆتایی ساڵی داهاتوو شێوازی كاركردنی "یونامی" دیاریكردووه‌و له‌ هه‌ر كارێكی سیاسی دایبڕیوه‌و ده‌ڵی ده‌بێت له‌م ماوه‌یه‌دا ته‌نیا خه‌ریكی ته‌واوكردنی كاره‌كانی بێت له‌ بواره‌كانی (چاكسازی ئابوری- پێشكه‌شكردنی خزمه‌تگوزاریی- گه‌شه‌پێدانی به‌رده‌وام- گۆڕانی كه‌شوهه‌وا- سێكته‌ره‌كانی تری بواری گه‌شه‌پێدان)، ئه‌مه‌ له‌كاتێكدایه‌ له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌ كاری یۆنامی له‌ عێراق به‌پێی ئه‌و ده‌سه‌ڵاتانه‌ی له‌لایه‌ن ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ بۆی دیاریكراوه‌ كارو ئه‌ركێكی سیاسییه‌و ئه‌ركی ئه‌وه‌یه‌ راپۆرت له‌سه‌ر دۆخی عێراق بۆ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش به‌رزبكاته‌وه‌. وا دیاره‌ شیعه‌كان زۆر توڕه‌ن له‌ خاتوو پلاسخارت، چونكه‌ سودانی ته‌نانه‌ت گوێی بۆ كرۆكی راپۆرتی لیژنه‌ی پێداچوونه‌وه‌ نه‌گرت كه‌ ساڵی رابردوو به‌ سه‌رۆكایه‌تی (ڤۆڵكه‌ر پێرسیس) ئاماده‌كرا، تێیدا زۆرینه‌ی لایه‌نه‌كانی عێراق پشتیوانی خۆیان بۆ مانه‌وه‌ی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌ربڕی، كوردو سوننه‌ پشتیوانی مانه‌وه‌ی (یونامی) ده‌كه‌ن، هه‌ندێك له‌ شیعه‌كانیش دژی مانه‌وه‌ی نێرده‌كه‌ نین، به‌ڵام سودانی كاتێك نوسراوی بۆ سكرتیری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كردووه‌، گوێی بۆ بۆچوونی ئه‌م لایه‌نانه‌ نه‌گرتووه‌، ئێستاش كه‌ بابه‌ته‌كه‌ چووه‌ته‌ قۆناغێكی جدییه‌وه‌ كوردو سوننه‌ بێده‌نگییان هه‌ڵبژاردووه‌، ره‌نگه‌ نه‌یانه‌وێت له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته‌ په‌یوه‌ندی خۆیان له‌گه‌ڵ شیعه‌كان تێكبده‌ن، به‌تایبه‌تیش له‌كاتێكدا پرسی گرنگتری ناوخۆیی هه‌یه‌ كه‌ ده‌بێت بایه‌خی پێبده‌ن.  هه‌ندێك له‌وانه‌ی له‌ به‌غداده‌وه‌ ئاگاداری كاروباری نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانن و (دره‌و) قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردوون، باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن خاتوو پلاسخارت خوازیاری ئه‌وه‌یه‌ دوای ته‌واوبوونی ئه‌ركی خۆی له‌ عێراق، نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانیش كۆتایی بێت و زۆر گرنگی به‌ چاره‌نوسی نێرده‌كه‌ دوای لاچوونی خۆی نادات. به‌ڵام سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان به‌جۆرێكی تر بیر ده‌كاته‌وه‌، ئه‌و دوێنێ له‌ (مه‌نامه)‌ی پایته‌ختی به‌حره‌ین چاوی له‌ (فوئاد حسێن) وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق كه‌وتووه‌، له‌م دیداره‌دا داوای به‌رده‌وامیدانی كردووه‌ به‌ كاری (یونامی) له‌ عێراق، وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی عێراق سوپاسی كردووه‌ كه‌ "به‌روون و راشكاوی"ی قسه‌ی خۆی پێ وتووه‌، به‌ڵێنی پێداوه‌ داواكارییه‌كه‌ی بگه‌یه‌نێته‌ حكومه‌تی عێراق.  له‌ هه‌موو حاڵێكدا ده‌رده‌كه‌وێت، پلاسخارت به‌ سیاسه‌ته‌كانی له‌ماوه‌ی كاركردنیدا له‌ عێراق، ناڕه‌زایه‌تی دژی نێرده‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌لایه‌ن لایه‌نه‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌ زیاد كردووه‌، ئه‌وانه‌ی ئاگاداری كاری نێرده‌كه‌ن باسله‌وه‌ ده‌كه‌ن پلاسخارت كه‌ له‌ عێراق ده‌ستبه‌كاربووه‌، كه‌سێك بووه‌ كه‌ ئه‌زموون و پێشینه‌ی كاركردنی له‌ ناو نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان نه‌بووه‌، سه‌رباری ئه‌مه‌ باگراوه‌ندێكی سه‌ربازیی هه‌بووه‌ نه‌ك دیپلۆماسی و شاره‌زای كۆمه‌ڵگه‌ی عێراقی نه‌بووه‌، بۆیه‌ زۆرجار سنوری ئه‌ركه‌كه‌ی خۆی به‌زاندووه‌و ئه‌مه‌ش شه‌پۆلێك ناڕه‌زایه‌تی به‌ڕووی نێرده‌كه‌دا ته‌قاندوه‌ته‌وه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا به‌شێوه‌یه‌كی تاكڕه‌وانه‌ مامه‌ڵه‌ی كردووه‌و نه‌گه‌ڕاوه‌ته‌وه‌ بۆ تیمه‌كه‌ی له‌ عێراق، ته‌نانه‌ت جێگره‌كه‌ی (كلاودیۆ كۆردۆن) رۆڵیكی ئه‌وتۆی نییه‌و هیچ بوارێكی بۆ نه‌هێشتوه‌ته‌وه‌.  له‌ حاڵی مانه‌وه‌ی نێرده‌كه‌دا له‌ عێراق، ره‌نگه‌ پێویست به‌وه‌ بكات نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كه‌سێك بۆ عێراق بنیرێت كه‌ بتوانێت دۆخی ئاڵۆزی دوای پلاسخارت ئاسایی بكاته‌وه‌.  بۆ رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ئه‌وانه‌ی پشتیوانی چه‌سپاندنی مافه‌كانی مرۆڤ ده‌كه‌ن، كشانه‌وه‌ی (یونامی) له‌ عێراق كاریگه‌ری نه‌رێنی ده‌بێت، چونكه‌ ئه‌م نێرده‌یه‌ به‌رده‌وام راپۆرتی خۆی له‌باره‌ی دۆخی مافی مرۆڤ له‌ عێراق بۆ ئه‌نجومه‌نی ئاسایش به‌رزده‌كاته‌وه‌.    

راپۆرت: دره‌و ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردن خه‌ریكه‌ ئه‌نجومه‌نی دادوه‌ریی عێراق توشی دابه‌شبوون ده‌كات، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق ئه‌مڕۆ كه‌وته‌ به‌رده‌م دوو بڕیاری (بنبڕ)ی دژبه‌یه‌كه‌وه‌‌، یه‌كه‌میان بڕیاری دادگای فیدراڵییه‌ بۆ راگرتنی ئاماده‌كارییه‌كان بۆ هه‌ڵبژاردنی كوردستان، ئه‌وی تر بڕیاری ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌ بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی ئاماده‌كارییه‌كان، له‌سه‌ر ئه‌م كه‌یسه‌ ناكۆكی قوڵ له‌نێوان فایه‌ق زه‌یدان و حاكم جاسم ده‌بینرێت، ورده‌كاری زیاتر له‌م راپۆرته‌دا. یه‌كێتیی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی ده‌كات به‌ گژی دادگای فیدراڵیدا! رۆژی 6ی ئه‌م مانگه‌ مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێم كه‌ هاوكات جێگری سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی كوردستانیشه‌، سكاڵایه‌كی له‌ دادگای فیدراڵی عێراق تۆماركرد، له‌ سكاڵاكه‌یدا داوای له‌ دادگای فیدراڵی كرد فه‌رمانێكی سالاریی (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی ئاماده‌كارییه‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان تا ئه‌وكاته‌ی سكاڵاكه‌ی یه‌كلاده‌بێته‌وه‌.  دادگای فیدراڵی رۆژێك دواترو له‌ 7ی ئه‌م مانگه‌دا به‌ فه‌رمانێكی سالاریی كاركردنی به‌ بڕگه‌ی (دووه‌م) له‌ مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024 راگرت، سیسته‌مێك كه‌ له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌و مه‌سرور بارزانی تانه‌ی لێداوه‌، راگرتنی كاركردن به‌م بڕگه‌یه‌ تا یه‌كلابوونه‌وه‌ی چاره‌نوسی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی، وایكرد كۆمسیۆن هه‌مان رۆژ بڕیارێك بۆ راگرتنی رێوشوێنه‌كانی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن ده‌ربكات.  ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا بوو بڕیار بوو رۆژی 10ی ئه‌م مانگه‌ هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كورستان ده‌ستپێبكات و كۆمسیۆن ده‌ست به‌ چاپكردنی فۆرمه‌كانی ده‌نگدان بكات، مه‌سرور بارزانی له‌رێگه‌ی ئه‌م سكاڵایه‌وه‌ له‌به‌رژه‌وه‌ندی حزبه‌كه‌ی توانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان دوابخات، هه‌ڵبژاردنێك كه‌ بڕیاربوو رۆژی 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ به‌ڕێوه‌بچێت. له‌به‌رامبه‌ردا یه‌كێتیی كه‌ پێشترو له‌رێگه‌ی دادگای فیدراڵییه‌وه كاری خۆی كردو‌ یاسای هه‌ڵبژاردنی به‌وشێوه‌یه‌ گۆڕی كه‌ دڵخوازی خۆی بوو‌، به‌ بڕیاری سالارییه‌كه‌ی دادگای فیدراڵی نیگه‌ران بوو، بۆیه‌ رێگایه‌كی یاسایی نوێی بۆ روبه‌ڕووبونه‌وه‌ی بڕیاره‌كه‌ی دادگا دۆزییه‌وه‌، چونكه‌ به‌پێی ده‌ستور بڕیاره‌كانی دادگای فیدراڵی تانه‌یان لێ نادرێت.  یه‌كێتیی له‌رێگه‌ی (رزگار حاجی حه‌مه‌) به‌رپرسی مه‌كته‌بی هه‌ڵبژاردنی حزبه‌كه‌یه‌وه‌، له‌ ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق سكاڵایه‌كی له‌دژی بڕیاری كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ راگرتنی ئاماده‌كارییه‌كانی هه‌ڵبژاردن جوڵاند.  ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان كه‌ ده‌سته‌یه‌كی سه‌ربه‌ ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ریی عێراقه‌، ئه‌مڕۆ بڕیاری خۆی له‌سه‌ر ئه‌و سكاڵایه‌ ده‌ركرد كه‌ (رزگار حاجی حه‌مه‌) تۆماریكردبوو.  ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌بڕیاره‌كه‌یدا جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌م خاڵانه‌ ده‌كات:  •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان پابه‌ند ده‌كات به‌وه‌ی له‌ بڕیاره‌كانیدا سه‌باره‌ت به‌ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان پشت به‌ بڕیاری رۆژی 7ی ئه‌م مانگه‌ی دادگای باڵای فیدراڵی نه‌به‌ستێت، به‌وپێیه‌ی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و ناكۆكییانه‌ی كه‌ له‌به‌ره‌نجامی ئاماده‌كاریی و جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن، پسپۆری ئه‌نجومه‌نی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌ نه‌ك دادگای فیدراڵی و هه‌ر سكاڵایه‌كیش له‌وباره‌یه‌وه‌ هه‌بێت به‌ته‌نیا ده‌بێت له‌به‌رده‌م ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن پێشكه‌ش بكرێت نه‌ك له‌به‌رده‌م دادگای فیدراڵی، به‌ڵام دادگای فیدراڵی له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌ستور سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی قبوڵكردووه‌، به‌وپێیه‌ی به‌گوێره‌ی ده‌ستور دادگا ده‌توانێت هه‌ر سكاڵایه‌ك وه‌ربگرێت كه‌ له‌سه‌ر پرسی ده‌ستوریبوونی یاساو سیسته‌مه‌ كارپێكراوه‌كان تۆماركرابن، مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌سه‌ر سیسته‌می هه‌ڵبژاردن كردووه‌.  •    سیسته‌می تۆماری كاندیده‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان له‌ رۆژی 29/2/2024 ده‌رچووه‌و ئه‌نجومه‌نی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن په‌سه‌ندیكردووه‌، لایه‌نی زه‌ره‌رمه‌ند له‌م سیسته‌مه‌ (مه‌به‌ستی پارتی و مه‌سرور بارزانییه‌ كه‌ سكاڵای كردووه‌) ده‌بوو به‌پێی یاسای كۆمسیۆن له‌ماوه‌ی سێ رۆژدا دوای بڵاوبوونه‌وه‌ی سیسته‌مه‌كه‌ له‌به‌رده‌م ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن تانه‌ بده‌ن، واتا ئه‌م كاره‌یان نه‌كردووه‌و سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی بنه‌مای یاسایی تێدا نییه‌.  •    مادده‌ی (10/ دووه‌م) له‌ یاسای كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان ژماره‌ (31)ی ساڵی 2019و یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ (1)ی ساڵی 1992ی هه‌مواركراو، ده‌سه‌ڵاتی ئه‌وه‌یان به‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان داوه‌ هه‌رێمی كوردستان دابه‌ش بكات به‌سه‌ر چوار بازنه‌ی هه‌ڵبژاردندا، ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی پسپۆڕی دادگای باڵای فیدراڵییه‌، به‌وپێیه‌ی تانه‌ له‌ ده‌ستوریبوونی ئه‌م دوو یاسایه‌ نه‌دراوه‌.  •    تانه‌دان له‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردن له‌ ده‌ره‌وه‌ی پسپۆڕی دادگای فیدراڵییه‌، چونكه‌ مادده‌ی (23)ی یه‌یڕه‌وی ناوخۆی دادگای فیدراڵی ده‌ڵێت:" به‌ر له‌  كه‌متر له‌ شه‌ش مانگ له‌ واده‌ی به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن، هیچ تانه‌یه‌ك له‌ ده‌ستوریبوونی یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كان و ئه‌و ده‌قانه‌ی كه‌ له‌ یاساكه‌دا هاتوون وه‌رناگیریت)، له‌مه‌شدا ده‌سته‌ی دادوه‌ریی ده‌یه‌وێت سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌ڕووی یاساییه‌وه‌ بێ به‌ها بكات.  •    تانه‌دان له‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردن له‌به‌رده‌م دادگای فیدراڵی تێپه‌ڕاندنی تایبه‌تمه‌ندی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌، بۆیه‌ ئه‌و بڕیاره‌ی كه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی تایبه‌تمه‌ندی ده‌رچووه‌ هیچ پابه‌ندییه‌كی یاسایی له‌سه‌ر دروست ناكرێت، له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ نابێت ئه‌نجومه‌نی كۆمسیارانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ بڕیاره‌كانیدا سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردن پشت به‌ بڕیاری ناوبراوی دادگای فیدراڵی ببه‌ستێت.  •    له‌كۆتایی بڕیاره‌كه‌یدا، ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق پابه‌ند ده‌كات به‌وه‌ی ده‌ست به‌ رێوشوێنه‌كانی بكاته‌وه‌ بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان. •    كۆمسیۆن داوا له‌ سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم بكات واده‌یه‌كی نوێ بۆ هه‌ڵبژاردن دیاری بكات تا سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی له‌ دادگای یه‌كلاده‌بێته‌وه‌.  كۆمسیۆن له‌نێوان دوو بڕیاری بنبڕدا ! ده‌ره‌نجامی ئه‌م بڕیاره‌ی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردن هیچ له‌ بڕیاره‌كه‌ی رۆژی 7ی ئه‌م مانگه‌ی دادگای فیدراڵی ناگۆڕێت، سه‌رباری ئه‌مه‌ش هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی كرداریی دواكه‌وتووه‌، به‌ڵام كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق كه‌وتوه‌ته‌ به‌رده‌م دوو بڕیاری (بنبڕ)ه‌وه‌، یه‌كێكیان بۆ راگرتنی رێوشوێنه‌كانی هه‌ڵبژاردنی كوردستان و ئه‌وه‌ی تر بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی. ئه‌م به‌ریه‌ككه‌وتنه‌  له‌رووی یاساییه‌وه‌، ئاماژیه‌ بۆ بوونی‌ ناكۆكی قوڵ له‌نێوان فایه‌ق زه‌یدانی سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی باڵای دادوه‌ریی عێراق و دادوه‌ر جاسم عومێری سه‌رۆكی دادگای باڵای فیدراڵی.  ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا رووده‌دات كۆمسیۆن هه‌ڵبژاردنه‌كان رۆژی 7ی ته‌موز واده‌ی یاسایی به‌سه‌ر ده‌چێت و چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌یه‌ ته‌نیا له‌پێناو به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنی كوردستاندا، په‌رله‌مانی عێراق شه‌ش مانگی تر ته‌مه‌نی بۆ درێژبكاته‌وه‌.  بڕیارێك له‌به‌رژه‌وه‌ندی مه‌سرور بارزانی دادگای باڵای فیدراڵی عێراق له‌سه‌ر بنه‌مای سكاڵای مه‌سرور بارزانی سه‌رۆكی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و جێگری سه‌رۆكی پارتی، فه‌رمانێكی سالاری ده‌ركرد له‌باره‌ی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه‌وه‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ فه‌رمانه‌كه‌دا هاتووه‌، دادگای فیدراڵی جێبه‌جێكردنی بڕگه‌ی (دووه‌م)ی مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كانی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان راگرت.  بڕگه‌ی (دووه‌م) له‌ مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنیان بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان كه‌ به‌ ژماره‌ (7) له‌ 2024دا له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌ ده‌ڵێ:  *    په‌رله‌مانی كوردستان له‌ (100) كورسی پێكدێت كه‌ دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر ئه‌م بازنانه‌ی هه‌ڵبژاردندا:- -    پارێزگای هه‌ولێر: 34 كورسی -    پارێزگای سلێمانی: 38 كورسی -    پارێزگای دهۆك: 25 كورسی -    پارێزگای هه‌ڵه‌بجه‌: 3 كورسی دادگا جێبه‌جێكردنی ئه‌م بڕگه‌ی له‌ سیسته‌مه‌كه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان راگرتووه‌ تا ئه‌وكاته‌ی چاره‌نوسی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی یه‌كلا ده‌بێته‌وه‌.  مه‌سرور بارزانی كه‌ له‌دوای بڕیاره‌كه‌ی ناوه‌ڕاستی شوباتی 2022وه‌ بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و غازی هه‌رێمی كوردستان، به‌رده‌وام دادگای فیدراڵی به‌وه‌ ناوده‌برد كه‌ "دادگایه‌كی ناده‌ستورییه‌"، هه‌ڵبژاردنی كوردستان ناچاریكرد په‌نا بۆ دادگاكه‌ ببات و ئه‌مجاره‌ دادگاكه له‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و بڕیاری ده‌ركرد.  مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌ چی كردووه‌ ؟ 6ی ئه‌م مانگه‌، مه‌سرور بارزانی له‌رێگه‌ی پارێزه‌ره‌كه‌یه‌وه‌ (ئه‌یاد كاكه‌یی) له‌به‌رده‌م دادگای باڵای فیدراڵی عێراق سكاڵایه‌كی له‌دژی كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تۆماریكرد. ‌له‌م سكاڵایه‌دا مه‌سرور بارزانی داوای له‌ دادگای فیدراڵی كرد فه‌رمانێكی سالاری (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆنی باڵای هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق تایبه‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان.  مه‌سرور بارزانی سكاڵای له‌سه‌ر (سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024) هه‌یه‌، كه‌ له‌لایه‌ن  كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌. به‌پێی ئه‌وه‌ی له‌ سكاڵاكه‌یدا هاتووه‌، مه‌سرور بارزانی له‌سه‌ر بنه‌مای بڕیاری رۆژی 21ی شوباتی ئه‌مساڵی دادگای فیدراڵی، تانه‌ی له‌ كاره‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان داوه‌، تانه‌كانی له‌م خاڵانه‌دا كورت ده‌بێته‌وه‌:  •    كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ دابه‌شكردنی (100) كورسییه‌كه‌ی په‌رله‌مانی كوردستان به‌سه‌ر بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردندا، سه‌رپێچی بڕیاری دادگای فیدراڵی كردووه‌، كورسییه‌كانی له‌سه‌ر بنه‌مای ژماره‌ی ده‌نگده‌ران به‌سه‌ر بازنه‌كاندا دابه‌شكردووه،‌ نه‌ك ژماره‌ی دانیشتوانی هه‌رێم، پشتبه‌ستن به‌م پێوه‌ره‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوری عێراقه‌ كه‌ ژماره‌ی دانیشتوانی كردووه‌ به‌ بنه‌ما نه‌ك ژماره‌ی ده‌نگده‌ران، داوا له‌ دادگای ده‌كات ئه‌م بڕیاره‌ی كۆمسیۆن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌.  •     له‌ دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی په‌رله‌مانی كوردستاندا، كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان بنه‌مایه‌كی تری ده‌ستوری پێشێلكردووه‌ كه‌ له‌ مادده‌ی (49/ یه‌كه‌م)ی ده‌ستوردا هاتووه‌و داوای له‌به‌رچاوگرتنی نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كان ده‌كات له‌ ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاساداناندا، له‌ هه‌رێمی كوردستان به‌هۆی نه‌بوونی ده‌قێكی یاسایی، دادگای فیدراڵی له‌ بڕیاری 21ی شوباتی 2024ی خۆیدا بابه‌تی نه‌خشه‌ی  ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن و دابه‌شكردنی كورسییه‌كانی داوه‌ به‌ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای دادپه‌روه‌ریی و یه‌كسانیی، بۆیه‌ ده‌بێت كۆمسیۆن پابه‌ند بێت به‌ بنه‌مای ده‌ستوریی تایبه‌ت به‌ نوێنه‌رایه‌تی سه‌رجه‌م پێكهاته‌كانی هه‌رێمی كوردستان، به‌دیاریكراویش توركمان و مه‌سیحییه‌كان، واتا مه‌سرور بارزانی له‌م ده‌رگایه‌وه‌ ده‌یه‌وێت كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان بگه‌ڕێنێته‌وه‌، چونكه‌ مافی ئه‌وه‌ی نییه‌ تانه‌ له‌ بڕیاری دادگای فیدراڵی بدات به‌ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی (11) كورسییه‌كه‌ی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان و ئێستا ده‌یه‌وێت له‌چوارچێوه‌ی (100) كورسییه‌كه‌دا كورسی بۆ پێكهاته‌كان ته‌رخان بكرێت. •    دادگای له‌ بڕیاره‌كه‌یدا ده‌ڵێ كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی "بابه‌تی"یانه‌ ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن دیاری بكات و كورسییه‌كانی به‌سه‌ردا دابه‌ش بكات، ئه‌و بنه‌مایه‌ی كه‌ كۆمسیۆن به‌كاریهێناوه‌ بنه‌مایه‌كی بابه‌تییانه‌ نییه‌.  •    مادده‌ی (2/یه‌كه‌م/ج)ی ده‌ستور ده‌ڵێ" نابێت یاسایه‌ك ده‌ربكرێت كه‌ پێچه‌وانه‌ بێت له‌گه‌ڵ ماف و ئازادیه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كان كه‌ له‌ ده‌ستوردا هاتوون)، بێبه‌شكردنی پێكهاته‌كان له‌ نوێنه‌رایه‌تیكردن له‌ په‌رله‌مانی كوردستان پێچه‌وانه‌ی بنه‌مای ده‌رفه‌تی یه‌كسان و یه‌كسانییه‌ له‌به‌رده‌م یاسادا‌ بۆ هه‌موو عێراقییه‌كان، چۆنیه‌تی دابه‌شكردنی كورسی و بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن واده‌كات پێكهاته‌كان نه‌توانن كێبركێ له‌سه‌ر كورسییه‌كان بكه‌ن و هیچ كورسییه‌ك به‌ده‌ست  نه‌هێنن كه‌ له‌ ده‌سه‌ڵاتی یاسادانانی هه‌رێمی كوردستاندا نوێنه‌رایه‌تییان بكات. مه‌سرور بارزانی هه‌ڵبژاردنی دواخست له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م سكاڵا یاساییه‌و ئه‌و خاڵانه‌ی له‌باره‌ی سه‌رپێچییه‌كانی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌كان خستویه‌تیه‌ به‌رده‌م دادگای فیدراڵی، مه‌سرور بارزانی داوای له‌ دادگای فیدراڵی عێراق كرد: * حوكم بدات به‌ ناده‌ستوریبوونی مادده‌ی (2)ی سیسته‌می تۆماری لیستی كاندیده‌كان و په‌سه‌ندكردنی بۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان ژماره‌ 7ی ساڵی 2024 كه‌ له‌لایه‌ن كۆمسیۆنی باڵای سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراقه‌وه‌ ده‌رچووه‌.  * تا ئه‌وكاته‌ی بڕیار له‌سه‌ر ئه‌م سكاڵایه‌ ده‌درێت، دادگای فیدراڵی فه‌رمانێكی سالاریی (امر ولائی) ده‌ربكات بۆ راگرتن و هه‌ڵپه‌ساردنی رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستان، چونكه‌ ئه‌گه‌ر دادگا وه‌ڵامی سكاڵاكه‌ بداته‌وه‌و پێكهاته‌كان به‌شداری هه‌ڵبژاردن بكه‌ن و لیست پێشكه‌ش بكه‌ن، ئه‌وكاته‌ ده‌بێت له‌ڕووی هونه‌ری و لۆجستییه‌وه‌ رێوشوێنه‌كانی كۆمسیۆن دووباره‌ بكرێنه‌وه‌، ئه‌مه‌ش له‌كاتێكدایه‌ كه‌ گرێبه‌سته‌كانی كۆمسیۆن له‌گه‌ڵ كۆمپانیا جیهانییه‌كان خه‌رجییه‌كی زۆر ده‌خه‌نه‌ سه‌ر شانی ده‌وڵه‌ت. له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌، دادگای فیدراڵی فه‌رمانی سالاریی بۆ راگرتنی ئه‌و مادده‌یه‌ی په‌یڕه‌وی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن ده‌ركردو كاركردنی به‌ مادده‌كه‌ راگرت تا ئه‌وكاته‌ی ئه‌نجامی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی یه‌كلاده‌بێته‌وه‌.  له‌حاڵی ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌سه‌ر سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی، ئیتر ده‌رفه‌ت له‌به‌رده‌م دواخستنی هه‌ڵبژاردن و ده‌ستكاریكردنی بڕیاره‌كانی 21ی شوباتی دادگای فیدراڵی له‌باره‌ی یاسای هه‌ڵبژاردنی كوردستانه‌وه‌ نامێنێت، بڕیارێك كه‌ سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی له‌ كوردستان له‌ (یه‌ك بازنه‌یی)ه‌وه‌ گۆڕیوه‌ بۆ (فره‌ بازنه‌یی)و كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانیشی هه‌ڵوه‌شاندوه‌ته‌وه‌. مه‌سرور بارزانی له‌ سكاڵاكه‌یدا داوای ته‌رخانكردنی كورسی بۆ پێكهاته‌ی توركمان و مه‌سیحی كردووه‌ له‌چوارچێوه‌ی (100) كورسی په‌رله‌ماندا، پێشبینی ده‌كرێت دادگا له‌چوارچێوه‌ی ده‌ستورو یاسای كارپێكراوی عێراقدا كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كان به‌شێوه‌یه‌كی نوێ رێكبخاته‌وه‌و به‌سه‌ر ناوچه‌كانی هه‌رێمدا دابه‌شیان بكات.  چیرۆكی هه‌ڵبژاردنێك كه‌ چاره‌نوسی دیار نییه‌! هه‌ڵبژاردنی خولی شه‌شه‌می په‌رله‌مانی كوردستان ده‌بوو له‌ رۆژی 1ی ئۆكتۆبه‌ری 2022 به‌ڕێوه‌بچێت، به‌ڵام به‌هۆی ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی له‌سه‌ر چۆنیه‌تی هه‌مواری یاسای هه‌ڵبژاردن و كاراكردنه‌وه‌ی كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردن و راپرسی كوردستان، ساڵێك و شه‌ش مانگ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ له‌واده‌ی خۆی دواكه‌وتووه‌.  دواكەواتنی هەڵبژاردن لەوادەی خۆی، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی ناچاركرد، بۆ جاری دووەم مەرسوم دەربكات‌و وادەیەكی نوێ بۆ هەڵبژاردن دیاری بكات، كۆتاییەكانی ئازاری 2023 سەرۆكی هەرێم مەرسومی دووەمی دەركردو رۆژی 9ی تشرینی یەكەمی 2022ی بۆ سازدانی هەڵبژاردن دیاریكرد، لەماوەی مانگی ئازار بۆ تشرینی یەكەم، لایەنە سیاسییەكانی هەرێم لە بارەگای سەرۆكایەتی هەرێم چوونە ناو زنجیرەیەك كۆبونەوە بۆ رێككەوتن لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن، بەڵام نەگەیشتنە رێككەوتن، بەتایبەتیش پارتی‌و یەكێتیی.  لە پرسی دواكەوتنی هەڵبژاردندا، یەكێك لەخاڵە سەرەكییەكانی ناكۆكی لەنێوان پارتی‌و یەكێتیی كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بوو، ئەم ناكۆكییە تاوەكو ئێستاش بەردەوامە. لە سەرەتای گفتوگۆكانەوە لەبارەی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی كوردستان، یەكێتیی داوای دەكرد هەڵبژاردنی كوردستان هاوشێوەی دواین هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كە 2021 بەڕێوەچوو، بكرێت بەشێوازی "فرە بازنەیی"، چونكە یەكێتیی‌و هەندێك لەلایەنەكانی تر پێیانوایە شێوازی (یەك بازنەیی) ئەوەی بۆ پارتی فەراهەمكردووە زۆرینەی پەرلەمانی هەبێت‌و لەشێوازی (فرە بازنەیی)دا دەنگەكان دابەشدەبن‌و پارتی ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمانی بە قەبارەی پێشتر دروستبكات، ئەوكات لە گفتوگۆكاندا پارتی لەسەر ئەم داواكارییە قایل بوو، بەڵام هاوكات لەگەڵ فرە بازنەییدا، یەكێتیی داوای دەكرد كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكانیش بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا دابەش بكرێت، بۆ ئەمە یەكێتیی داوای دەكرد (2 بۆ 4) كورسی لە كۆی (11) كورسی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بخرێتە سنوری پارێزگای سلێمانی، لەسەر ئەمە لەگەڵ پارتی نەگەیشتنە رێككەوتن‌و بەوهۆیەشەوە هەڵبژاردن دواكەوت و مه‌رسومی یه‌كه‌می نێچیرڤان بارزانی هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌. نیسانی 2023 كاتێك دانوستانی پارتی‌و یەكێتیی لەبارەی هەمواری یاسای هەڵبژاردن چڕبووەوە، بەتایبەتیش لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی (11) كورسییەكەی "كۆتا"ی پێكهاتەكان بەسەر بازنەكانی هەڵبژاردندا (ئەوكات پارتی‌و یەكێتیی رێككەوتبوون لەسەر ئەوەی هەرێم بكرێت بە چوار بازنەی هەڵبژاردن)، بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم ناكۆكییە، نەتەوە یەكگرتووەكان بەشداری لە دانوستانەكانی پارتی‌و یەكێتیدا دەكرد، نەتەوە یەكگرتووەكان پێشنیازی ئەوەی كرد كورسییەكی پێكهاتەی توركمان بدرێت بە پارێزگای سلێمانی (كفری)، بەڵام نوێنەرانی پێكهاتەی توركمان ئەم پێشنیازەیان رەتكردەوە. به‌هۆی شكستی ئه‌م دانوستانه‌شه‌وه‌، نێچیرڤان بارزانی به‌ناچاری مه‌رسومی دووه‌می بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ رۆژی 18ی تشرینی دووه‌می 2023دا ده‌ركرد.  به‌ڵام ناكۆكی پارتی و یه‌كێتیی هه‌ر به‌رده‌وام بوو، به‌وهۆیه‌وه‌ په‌رله‌مان نه‌یتوانی یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار بكاته‌وه‌و كۆمسیۆنی هه‌ڵبژاردنی كوردستان كارابكاته‌وه‌، شكستی دانوستانه‌كانی سه‌ریكێشا بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی درێژكردنه‌وه‌ی ته‌مه‌نی په‌رله‌مانی كوردستان به‌بڕیارێكی دادگای فیدراڵی له‌ رۆژی 30ی ئایاری 2023دا، ئیتر لێره‌وه‌ یه‌كێتیی یه‌كه‌م خاڵی سه‌ركه‌وتنی تۆماركردو رێگه‌ی نه‌دا به‌ یاسا كۆنه‌كه‌ به‌وشێوه‌ی پارتی ده‌یه‌وێت هه‌ڵبژاردن بكرێت، چونكه‌ ئیتر په‌رله‌مانێك نه‌ما بۆ ئه‌وه‌ی یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار بكاته‌وه‌، له‌قۆناغی دواتردا یه‌كێتیی په‌نای بۆ دادگای باڵای فیدراڵی عێراق بردو دوای هه‌شت مانگ تاوتوێكردن، دادگای له‌ 21ی شوباتی ئه‌مساڵدا سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی په‌سه‌ندكردو شێوازی هه‌ڵبژاردنی له‌ كورستان له‌ (یه‌ك بازنه‌)وه‌ بۆ (فره‌ بازنه‌) گۆڕی و كورسی "كۆتا"ی پێكهاته‌كانیشی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌. نێچیرڤان بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێم كه‌ له‌ مه‌رسومی سێیه‌می خۆیدا رۆژی 25ی شوباتی 2024ی بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن د‌یاریكردبوو، ده‌رچوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی له‌ 21ی شوباتی 2024دا له‌باره‌ی سكاڵاكه‌ی یه‌كێتیی، جارێكی تر دۆخه‌كه‌ی لێ تێكداو ناچاریكرد مه‌رسومی چواره‌م بۆ سازدانی هه‌ڵبژاردن له‌ 10ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵ ده‌ربكات، ئه‌م مه‌رسومه‌ش چاره‌نوسی له‌وانی تر باشتر نه‌بوو، ئێستا سه‌رۆكی هه‌رێم چاوه‌ڕوانی یه‌كلابوونه‌وه‌ی سكاڵاكه‌ی مه‌سرور بارزانی ئامۆزای ده‌كات له‌ دادگای فیدراڵی به‌مه‌به‌ستی ده‌ركردنی مه‌رسومی پێنجه‌م و دیاریكردنی رۆژێكی نوێ بۆ هه‌ڵبژاردن كه‌ پێشبینی ده‌كرێت له‌ نێوان مانگی 9 بۆ 10ی ئه‌مساڵدا بێت.    ده‌قی بڕیاری ئه‌مڕۆی ده‌سته‌ی دادوه‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌كان

درەو: 🔹 بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان تایبەت ماددە هۆشبەرەکان (UNDOC)، لە هەرێمی کوردستان تا ساڵی (2003) هیچ حاڵەتێکی بەکارهێنان و بازرگانیکردنی ماددە هۆشبەرەکانی تێدا نەبووە. 🔹 بەپێی ئاماری دەزگا ئەمنییەکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) کە پێشکەش بە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان تایبەت ماددە هۆشبەرەکانیان کردووە، لە ماوەی ساڵانی (2019 – 2023)، بەردەوام قەبارەی دەستبەسەرداگرتنی ماددە هۆشبەرەکان ڕووی لە هەڵکشانە، بەجۆرێک؛ کۆی ماددەکانی (حەشیش، تریاک، هیرۆین، کریستاڵ، کیپتاگۆن)ی دەستبەسەرداگیراو لە ساڵی (2019) تەنها (206) کگم بووە، بەڵام لە ساڵی (2023) گەیشتووە بە (2 تەن و 708 کگم).   🔹 ئێستا هەرێمی کوردستان جگە لە بەکاربەر و بەرهەمهێن، بووە بە ڕێڕەوەی هەناردەکردنی ماددەی هۆشبەر و لە سەر نەخشەی جیهانی وەک ڕێڕەوێکی مەترسیدار ئاماژەی بۆ دەکرێت. ماددەی هۆشبەر چییە؟ و جۆرەکانی کامانەن لە هەرێمی کوردستان ماددەی هۆشبەر وەرگێڕدراوی وشەی "Narcotic"ی ئیغریقییە و بە واتای "بێهۆشکردن" یان "لەهۆشخۆچوون" دێت، ئەمەش واتای ئەوەیە هۆشی مرۆڤ دەبرێت و لە حاڵەتی سروشتی خۆی دادەبڕن، لە دەرئەنجامدا دەبێتە هۆی ئالوودەبوون و ژەهراویبوونی کۆئەندامی دەمار. ماددە هۆشبەرەكان لە ڕێگەی (دەم، دەرزی و کوتان، بۆنکردن، کێشان و هەڵمژین، خستنەژێر زمان و کۆم) بەکار دەهێنرێن.  جۆرەکانی دەشێت سروشتی بن، لە شێوەی گەڵا و گوڵ و ڕەگی دار، یان نیمچە دەستکرد بن و لە جۆرە سروشتییەکانەوە وەربگیرێن، یان لە تاقیگەدا بە شێوەی حەپ و دەرزی ئامادە دەکرێن، کە بریتین لە (تلیاک، مۆرفین، کۆدایین، هیرۆیین، حەشیش، کراک، شیشە، پیسیدین، میسادۆن، بێنزۆدیازپین، ئەمفیتامینەکان، کۆکاین، ئیفیدرین، بەنگ، فینسیکیدین، هایدرۆکلۆریک، داتورە، کوکا، خات یان فات، کراتم، ناس، متادون،  پاپاورین،  پتادین). بەردەوام جۆرەکانی ماددە هۆشبەرەکان ڕوو لە زیادبوونن، بە دەیان شێوەی جیاواز، بە تێکەڵکردن و گۆڕانیان لە تاقیگەدا لە ڕووی چەندایتییەوە لە زیادبووندان. لە ساڵی (2012)دا (260) جۆری ماددەی هۆشبەر هەبووە، ئەم ڕێژەیە لە (2018)دا بۆ  (483) جۆر زیادی کردووە. ئەگەر زۆر بەوردی هەموو جۆرەکانی ماددە هۆشبەرەکان و کارتێکەرە عەقڵییەکان دیاری بکەین، ئەوا جۆرەکانی لە ئێستادا هەزاریش تێپەڕ دەکەن. لە هەرێمی کوردستان مەترسیدارترین جۆرەکانی ماددە هۆشبەرەکان بەربڵاون، لە باوترین و مەترسیدارترینیان ماددەی هۆشبەری "کریستاڵ"ە، بە زمانی بازاڕی "شیشە"ی پێ دەگوترێت، ئەم ماددەیە ڕاستەوخۆ لە ماوەی سێ خولەکدا کاریگەرییەکەی دەگات بە مێشک، بە میکرۆبی پووکانەوەی خانەکانی مێشک ناسراوە. ئەم جۆرە ماددانەش لە هەرێمی کوردستان هەن: تریاک، هێرۆیین، کریستاڵ، ماریگوانا، بەنگ، جامایکا، حەشیش. بە شێوەیەکی گشتی و بەربڵاو لە هەرێمی کوردستان 17 جۆری باوی ماددەی هۆشبەر هەیە. قاچاغچێتی ماددە هۆشبەرەکان لە عێراق و هەرێمی کوردستان عێراق بە زیاتر لە (3 هەزار و 637) کیلۆمەتر سنوری وشکانی لەگەڵ هەریەک لە وڵاتانی (ئێران، ئەردەن، کوەیت، سعودییە، سوریا و تورکیا) هەیە، بەپێی ڕاپۆرتی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان تایبەت ماددە هۆشبەرەکان (UNDOC) کە لە مانگی (کانونی دووەمی 2024) بڵاوی کردووەتەوە، جگە لەوەی ئەم وڵاتە پێگەیەکی ستراتیجی هەیە، وەک ڕێڕەوی گواستنەوەی ماددە هۆشبەرەکان و گرێدانی باشوری رۆژئاوای ئاسیاو نیمچە دورگەی عەرەبی و ئەوروپا پێکەوە، وایکردووە ئەم ناوچەیە تەنها وەک پردێکی بارزگانی (نێوان بەرهەمهێنەران و بەکاربەران)نەمێنێتەوە، بەڵکو خۆی بووە بە ناوچەی بەرهەمهێن و هەناردەکار و تەنانەت بەکاربەریش، بوونی ڕێژەی بێ شوماری ماددە هۆشبەرەکانیش گەواهی ئەو ڕاستییەن. ئەگەر چی تا ئێستا داتای متمانەپێکراو و ئاماری ورد لە بەردەست نین، تایبەت بەقەبارەی بەرهەمهێنان و ڕێگاکانی بازرگانی کردن بە ماددە هۆشبەرەکان لە عێراق و هەێمی کوردستان، هەندێک لە بەرپرسە عێراقییەکانیش ئاماژە بەوە دەدەن کە شەڕی داعش سەرنجی هەوڵەکانی دژ ماددە هۆشبەرەکان دوور خستووەتەوە. بەڵام بەپێی سەرچاوە فەرمییەکان، دۆخی عێراق و هەرێم کوردستان شاهیدی بڵابوونەوەی بڕێکی گەورەی ماددە هۆشبەرەکانە، بەتایبەت لەم ساڵانەی دوایدا، وەک ئەوەی لە چارتی ژمارە (1)دا ئەو ڕاستییە سەلمێندراوە. چارتی ژمارە (1) سەرەڕای ئەوانەش ڕاپۆرتی دەزگا تایبەتمەندەکان لە ساڵی 2023 ئاماژە بە هەوڵەکانی بەرهەمهێنانی ماددەی (کیپتاگۆن) لە عێراق و بە تایبەتیش پارێزگای موسەننا دەدەن. ڕێڕەوە ناوخۆییەکانی قاچاغچێتی ماددە هۆشبەرەکان لە عێراق و گواستنەوەیان بۆ دەرەوە ڕاپۆرتەکەی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان تایبەت بە ماددە هۆشبەرەکان (UNDOC) ئاماژە بە سێ ڕێڕەوی بازرگانی ماددەی هۆشبەر دەکات لە عێراق و ڕێڕەوەکانیش ڕەهەندێکی مێژوویی جیوسیاسییان هەیە، کە بریتن لە ڕێڕەوەکانی (باکوری عێراق، ناوەڕاست و باشور) سنورەکانی عێراق بە ئێران و تورکیا و سوریا و سعودییە دەبەستنەوە، لێرەدا تیشک دەخەینە سەر ئەو ڕێڕەوەی دەکەوێتەوە هەرێمی کوردستانەوە. وەک لە (نەخشەی ژمارە (1))دا هاتووە. نەخشەی ژمارە (1)   هەرێمی کوردستان وەک (بەرهەمێهن، بەکاربەر و ڕێڕەوی گواستنەوە)ی ماددە هۆشبەرەکان بەپێی ئامارەکانی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەکان لە هەرێمی کوردستان لە ساڵی (1990- 2023) ، هیچ حاڵەتێکی بەکارهێنان و بازرگانیکردنی ماددە هۆشبەرەکانی تێدا نەبووە، بەڵام لە ئێستادا لە هەرێمێکی بەکارهێنەرەوە بووەتە وێستگەیەکی ترانزێت و تەنانەت بەرهەمهێنیش، ئامار و داتاكانی پەیوەست بە بازرگانی كردن و بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لە هەڵكشانی بەردەوام دان. وەک لە (نەخشەی ژمارە (2))دا ڕێڕەوەکە نیشان دراوە، بە لایەنی کەمەوە لە ساڵی (2017)ەوە، ئەم ڕێگایە وەک جێگرەوەیەکی پارێزراوتر لە ڕێڕەوی نێوان ئێران و تورکیا، خۆشبووە بۆ ئەو قاچاغچییانەی ماددەی هۆشبەر دەگوازنەوە، گەورەترین و فراوانترین ئەو ماددانەشی لەم ڕێڕەوەوە بازرگانی پێوە دەکرێت جۆری (کریستاڵ)ە کە ناوە زانیستییەکەی (Methamphetamine)ە، ئەمەش پاڵپشت بەو ئامارانەی لە ساڵی (2022) تۆمار کراون، کە کریستاڵ و هیرۆین حەبی کیپتاگۆن زۆرترین ئەو ماددانەن کە دەستیان بەسەردا گیراوە.   بە گوێرەی زانیاری بەرێوەبەرایەتییە گشتییەکانی نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەکان لە هەولێر و سلێمانی، گومان وایە تاقیگەی نهێنی بەرهەمهێنانی ماددە هۆشبەرەکان  لە دەوروبەری شارەکانی نزیک سنورو ناوچە شاخاوییەکان هەبێت، جگە لە ناوچەکانی دەوروبەری کەرکوک و دوزخورماتووە. هاوکات لە (4/5/2024) سۆران عومەر پەرلەمانتاری عێراق لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک، ئەوەی بڵاوکردەوە، ڤیدیۆی دەستەبەسەرداگرتنی کارگەیەکی بەرهەمهێنانی مادەهۆشبەرەکانی وەک (تریاک و کریستاڵ) لە لایەن هێزە عێراقییەکانەوە لە پارێزگای سلێمانی بڵاوکردەوە. هەرچۆنێک بێت ئێستا هەرێمی کوردستان کەوتووتە سەر ئەو نەخشە جیهانییەی کە ڕێڕەوەکانی گواستنەوەی ماددەی هۆشبەرەکانی لێوە دەگوازرێتەوە، بەو مانایەی کە تەنها هاوردەکار و بەکاربەر و بەرهەم هێن نییە بەڵکو گوێزرەوەشە لەم بارەیەوە بڕوانە (نەخشەی ژمارە (3)).   لەبارەی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکانیشەوە رۆژنامەنوس (دڵشاد ئەنوەر) لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بوک لە ژێر ناونیشانی (شەڕێکی قورس!) لە بەشێکی وتارێکیدا نوسیویەتی؛ لە ساڵی ٢٠١٧ کاتێک هۆشداریم دەدا لە مەترسییەکانی مادەی هۆشبەرو تەقینەوەی دۆخەکە، خەڵکانێک نەک بەهەندییان وەرنەدەگرت، ڕەنگە گاڵتەشیان هاتبێت، وا ئێستا شەڕەکە بەر دەرگای ماڵ بە ماڵی گرت، دەی من ئێستا پێتان دەڵێم: 1.    دەیان دۆسیە لای دەزگا ئەمنییەکانە، ئالودەبوو کچ و ژنی خۆی ناچار کردووە بە لەشفرۆشی، تا پارەی دەست بکەوێت و مادە بکڕێت. گەر وەزعەکەش وا بڕوات سجن پڕ دەبێت، ئالودە بوو ناگیرێ، چونکە زیندان دەرەقەتی دۆخەکە نایە. 2.    دەیان عائیلە هەن خۆم ئەیانناسم، هەشیانە تەلەفۆن دەکەن، ئالودەبوویان تێکەوتووە، ڕۆژ تا ئێوارە لێیان دەدات، شەویش ناوێرن بخەون ئەترسن بیانکوژێ. 3.    سەدان و بگرە هەزاران حاڵەتی هەڵوەشاندوەی خێزان هەیە. 4.    گەر لە ماڵەکەتدا دە توشبووی سەرەتان هەیەو ئالودەبوویەکی تێدا نییە، سوپاسی خودا بکە، چونکە توشبووی سەرەتان بە ئازاری خۆی دەتلێتەوەو خەفەتەکەی بۆ تۆیە، بەڵام ئالودە بوو ناهێڵێ بخەوی، ماڵت تێکدەدات، ئەترسی دەقەیەک بخەوی، ڕەنگە بتکوژێ. 5.    عائیلە هەیە خۆی زۆر بە محافزکارو دینی دەزانیت، ئالوودەی بووی تێکەوتووە، ژیانی تێکچووە. ئەگەر گوزەرێکی خێرا بە پەڕەی تایبەتی " بەرێوەبەرایەتی گشتی نەهێشتنی ماددە هۆشبەرەکان"ی هەرێمی کوردستان لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بووک بکەین، ئەوا بەشێک لەو ڕاستییە ترسناکەمان بۆ بەدیاردەکەوێت لە بارەی دەستەبەسەردا گرتنی بڕو قەربارە و جۆری ماددە هۆشبەرەکان لە هەرێمی کوردستان لە چی ئاستێکی مەترسیداردایە. (چارتی ژمارە (2)) قەبارەی ئەو بڕە لە ماددە هۆشبەرەکان نیشان دەدات لە سەر ئاستی پارێزگاکانی (هەولێر، سلێمانی و دهۆک) لە ساڵانی (2019 - 2023). چارتی ژمارە (2)   سەرچاوەکان -    مکتب اللامم المتحدة المعني بالمخدرات والجریمة، دینامیکیات تهریب المخدرات عبر العراق، کانون الثاني/ینایر 2024. -    هاوکار ڕەفیق ڕەحمان، هەڕەشەی ماددە هۆشبەرەکان لە هەرێمی کوردستان و ڕێکارەکانی بەرەنگاربوونەوە، گۆڤاری ئایندەناسی، ژمارە (10) تشرینی دووەمی 2021، ساڵی دووەم، لاپەڕە 46-65. -    سۆران عومەر سەعید، عێراق دەست بەسەر مەترسیدارترین کارگەی بەرهەمهێنانی تلیاک و کریستاڵ دا دەگرێت لەسنوری سلێمانی!!، پەڕەی تایبەتی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بوک، 4/5/2024. -    دڵشاد ئەنوەر، شەڕێکی قورس!، پەڕەی تایبەتی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی فەیس بوک، 12/5/2024.  

درەو: "جێبەجێنەكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە هۆكاری دواكەوتنی ناردنی موچەیە، لە تەوتینی موچە، رادەستكردنی داهاتە نەوتی و نانەوتییەكان، پێشكەشكردنی (میزان مراجعە)ی مانگانە لە وادەی خۆی" ئەمەوتەی تەیف سامی وەزیری دارایی حكومەتی عێراقە. ماوەی نزیكەی 20 رۆژ بەسەر وادەی ناردنی موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان تێپەڕیوە، تا ئێستا حكومەتی فیدراڵ موچەی نەناردووە، بەپێی بە دواداچوونەكانی (درەو) كە گفتوگۆی لەگەڵ ئەو پەرلەمانتار و كەسایەتییانە كردووە لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق كۆبوونەتەوەو لەسەر ئەو پرسە گفتوگۆیان كردووە، ئەوان باس لەوە دەكەن تەیف سامی بەروونی پێی وتووین بەم شێوازە موچە نانێرێت، ئەو دەیەوێت لەسەر بنەمای بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی موچە رەوانە بكات، بەڵام حكومەتی هەرێم بەتەواوی پابەندی بڕیارەكان نیەو وەك خۆی جێبەجێیانی نەكردووە، تەیف سامی بەروونتر وتویەتی: •    بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی روونە لەسەر "تەوتین" كە دەبێت لە بانكە حكومییەكانی دەرەوەی هەرێم بێت و راستەوخۆ موچە بخرێتە سەر ئەو بانكانە، بەڵام حكومەتی هرەێم لەو پرسەدا فیڵ دەكات و بڕیارەكە جێبەجێ ناكات و دەیەوێت لە بانكەكانی خۆی "تەوتین" بكات ئەمەش پێچەوانەی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیە. •    میزان مراجەعە مانگانە لەكاتی خۆی ناینێرێت و دوای دەخات و كە دەشینێرێت بە كۆمەڵێك كەموكوڕی زۆرەوە دەینێرێت (وەك لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیدا هاتووە). •    تا ئێستا یەك دینار لە داهاتی نەوتی و نانەوتی رادەستی خەزێنەی حكومەت نەكردووە (وەك لە بڕیارەكەی دادگای فیدراڵیدا هاتووە). تەیف سامی ئاماژەی بەوەكردووە لە مانگی شوباتەوە بڕیارەكەی دادگای فیدرالًی سەبارەت بە موچە دەرچووە، تا ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان هیچ یەكێك لە بڕگەكانی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی وەك خۆی جێبەجێنەكردووە، ئیتر من لەسەر چی بنەمایەك موچە رەوانە بكەم، من یاسا جێبەجێدەكەم سبەینێ لێپرسینەوەم لەگەڵ دەكرێت.    دەقی بڕیارەكەی دادگای فیدراڵًی عێراق سەبارەت بە موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان: یەكەم: •      پابەندكردنی هەریەكە لە سەرۆك وەزیرانی فیدراڵ و سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان بە كردنەوەی حساب بانكی بۆ موچەی (فەرمانبەری سەرجەم وەزارەتەكان و پارێزگاكان و لایەنە نەبەستراوەكان بە وەزارەت و سەرجەم فەرمانبەری لایەنە حكومییەكانی ترو خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتیی) لەو بانكە حكومییە فیدراڵییانەی كە لەدەرەوەی هەرێمی كوردستان كاردەكەن. •     پارەی موچەی فەرمانبەران لە پشكی هەرێمی كوردستان ببڕدرێت كه لە یاسای بودجەدا هاتووە. •    هەموو ئەوانەی كه لە هەرێمی كوردستان‌ ناویان هێنراوه هەروەها فەرمانگە لاوەكییەكانی تری هەرێم هەماهەنگیی راستەوخۆ بكەن لەگەڵ وەزارەتی دارایی فیدراڵ بۆ جێبەجێكردنی گواستنەوەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم ‌بۆسەر بانكە فیدراڵییەكان، بەبێ گەڕانەوە بۆ نوێنەرایەتیی هەرێمی كوردستان. •     پێویستە لەسەر سەرجەم بانكەكانی سەربە حكومەتی فیدراڵی عێراق ئاسانكاری بكەن بۆ كردنەوەی حساب بانكی بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم و گرتنەبەری سەرجەم رێگا پێویستەكان بۆ ئەوەی فەرمانبەرانی هەرێم لە شوێنی نیشتەجێبوونی خۆیان سودمەند ببن لە موچەكانیان، ئەمەش لەرێگەی ئەو پەنجەرە بانكییانەی كە لە هەرێم هەن یان ئەو بانكانەی كە لە هەرێم كراونەتەوەو لەلایەن بانكی ناوەندیی عێراقەوە مۆڵەتیان پێدراوە. •    بەرپرسی باڵای ئەو لایەنانەی كە ناویان هێنراوە لە وەزارەت و لایەنە نەبەستراوەكان بە وەزارەت و سەرجەم پێكهاتە حكومییەكان بەرپرسن لە دروستیی ئەو داتایانەی كە رەوانە دەكرێن سەبارەت بە ژمارەو پلەو بڕی موچەی فەرمانبەران بەمەبەستی كردنەوەی حساب بانكی بۆیان لە بانكە فیدراڵییەكان و دەبێت لەلایەن ئەو بەرپرسە باڵایانەوە ئیمزا لەسەر ئەو داتایانە بكەن. •     دەبێت سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدراڵ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم پارەدار بكات دوای ئەوەی حساب بانكییان لە بانكەكانی عێراق بۆ دەكرێتەوە، نابێت ئیتر بە قەرز پارەیان بۆ بنێرێت. دووەم: هەموو ئەو لایەنانەی كە لە بڕگەی یەكەمدا لە هەرێمی كوردستان ناویان هێنراوە پابەنددەكرێن بە پێشكەشكردنی (میزان مراجعە)ی مانگانە لەو وادەی كە فەرمانگەی ژمێریاری لە وەزارەتی دارایی فیدراڵ لە مانگی دواتردا دیاری دەكات لەكاتی داواكردنی پارە هاوشێوەی وەزارەتی فیدراڵییەكان. سێیەم: پابەندكردنی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان بە رادەستكردنی سەرجەم داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی بە حكومەتی فیدراڵ (خەزێنەی دەوڵەت)، بەگوێرەی یاسای ئیدارەی دارایی فیدراڵ، بەو مەرجەی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی لەو داتایانە بكات كە تایبەتن بەو داهاتانەوە، ئەمە پشتبەست بە حوكمەكانی ماددەی (12)ی یاسای ژمارە (13)ی ساڵی 2023ی بودجەی گشتی فیدراڵی كۆماری عێراق بۆ ساڵەكانی (2023-2024-2025). چوارەم: پابەندكردنی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان بەوەی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵ بە هەماهەنگیی لەگەڵ دیوانی چاودێری دارایی هەرێم وردبینی بكەن لەو حساب بانكییانەی كە بۆ هەرێم دەكرێنەوە لە بانكی ناوەندیی هەروەها وردبینی بكرێت بۆ لیستی فەرمانبەران و خانەنشینان و سوندمەندانی تۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتی لە هەرێمی كوردستان.  ئەم حوكمە بە تەوافوقی تەواو دەرچووەو سەرجەم دەسەڵاتەكان پابەند دەكات.  

(درەو): دووپشك یان سكۆرپیۆن، نازناوی ئەو گەنجە كوردەیە كە چەندین وڵاتی ئەوروپی، وەك یەكێك لە دیارترین و داواكراوترین قاچاغچییەكانی مرۆڤ، بەدوایدا دەگەڕێن، دادگایەكی بەلژیكی (121) تاوانی بەسەردا ساغكردووەتەوە، پێگەی ( BBC News)ی بەریتانی، لە راپۆرتێكی بنكۆڵكاریدا، دوای گەڕان و سۆراغێكی زۆر، دووپشكی لە سلێمانی دۆزیوەتەوەو چاوپێكەوتنی لەگەڵ كردووە. راپۆرتی BBC لە یەكێك لە ناوەندەكانی بازاڕكردن لە عێراق دانیشتوم، روبەڕوی یەكێك لەناودارترین قاچاغچییەكانی مرۆڤ لە ئەوروپا. ناوی بەرزان مەجیدە، ئەو لەلایەن پۆلیسی چەند وڵاتێكی ئەوروپیەوە دواكراوە، بە شانشینی یەكگرتووشەوە (بەریتانیا). بەدرێژایی گفتوگۆكانی ئەمڕۆمان لێرەو، رۆژی دواتریش لە نوسینگەكەی، دەڵێت، نازانێت ژمارەی ئەو كۆچبەرانە چەندە، كە لەڕێی كەناڵی ئینگلیزییەوە رەوانەی كردووە. "رەنگە هەزار كەس بێت، رەنگە دە هەزار كەس، نازانم, حسابم نەكردوون".ئەم كۆبونەوەیەمان، چەند مانگێك لەمەوپێش وا دەردەكەوت، كە كارێكی مەحاڵ بێت. بەهاوكاری لەگەڵ رۆب لۆری، كە سەربازێكی پێشووەو لەگەڵ پەنابەران كاردەكات، دەستمكرد بە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ئەو پیاوەی، كە بەناوی دوو پشك ناسراوە، بۆ قسەكردن لەگەڵی. بۆ ماوەی چەند ساڵێك، خۆی و گروپەكەی كۆنتڕۆڵی بەشێكی گەورەی بازرگانی قاچاغچێتیكردن بە مرۆڤیان كردبوو، بە بەلەم و بارهەڵگر، لەڕێی كەناڵی ئینگلیزەوە. لەساڵی (2018)وە، زیاتر لە (70) كۆچبەر، لەكاتی پەڕینەوەیان بە بەلەم گیان لەدەستداوە، تەنها مانگی رابردوو، پێنج كەس لە كەناراوەكانی فەڕەنسا گیانیان لەدەستدا، كە لەنێویاندا كچێكی تیادا بوو تەمەنی حەوت ساڵان بوو. ئەمە گەشتێكی مەترسیدارە، بەڵام رەنگە بۆ قاچاغچییەكان زیاد لەپێویست قازانجدار بێت. رەنگە (6000) جونەیهی ئیستەرلینی-یان دەستبكەوێت، لەبەرامبەر پەڕاندنەوەی هەر كەسێك بە بەلەم، بە هەوڵدانیان بۆ گواستنەوەی نزیكەی (30) هەزار كەس لەساڵی (2023)دا، ئەوا ئەو قازانجە گەورەیەی دەیكەن، بەڕوونی دەردەكەوێت. بایەخدانمان بە دووپشك، لەدوای دیدارمان لەگەڵ كچێكی بچوك دەستی پێكرد، كە لەیەكێك لە كەمپەكانی پەنابەران لە نزیك كالیە، لە باكوری فەرەنسا بینیمان. هێندەی نەمابوو گیان لەدەستبدات، لەكاتی هەوڵدانی بۆ پەڕینەوە لە كەناڵی ئینگلیزی لە بەلەمێكی لاستیكدا. بەلەمەكە بەكەڵكی بەكارهێنان نەهاتبوو، نرخەكەی هەرزان بوو، بە بەكارهێنراوی لە بەلژیكا كڕدرابوو، ئەو (19) كەسەی كە سەرنشینی بوون، چاكەتی رزگاربوونیان لەبەردا نەبووبوو. كێ‌ ئەم خەڵكە دەنێرێتە ناو دەریاوە بەم رێگایە؟ كاتێك پۆلیسی شانشینی یەكگرتوو، كۆچبەرە ناشەرعییەكان دەستیگردەكات، تەلەفونەكانیان لێدەسەنێت و دەیانپشكنێت. لەساڵی (2016) بەدواوە، دەركەوتنی هەمان ژمارە دووبارە دەبووەوە، زۆربەی كات بەناوی "دووپشك"وە تۆماردەكرا (سەیڤ)، هەندێكجاریش وێنەیەكی دووپشك لەسەر ژمارەكە تۆماركرابوو. مارتن كلارك، كە ئەفسەرێكی باڵای لێكۆڵینەوەیە لە ئاژانسی نیشتمانی بۆ روبەڕوبونەوەی تاوان لە شانشسینی یەكگرتوو (NCA) پێی راگەیاندین: ئەفسەرەكان تێگەیشتن لەوەی كە وشەی "دووپشك" ئاماژەیە بۆ پیاوێكی كوردی عێراقی، ناوی (بەرزان مەجید)ە، كە كاتێك تەمەنی (20)ساڵ بووە، لە ساڵی (2006)دا، بەرزان لەپشتی بارهەڵگرێكدا بە قاچاغ خۆی گەیاندووەتە بەریتانیا. سەرەڕای ئەوەی، دوای تێپەڕبوونی ساڵێك، رێگەی مانەوەی پێنەردراوە، بەڵام بۆ چەند سالێك لە شانشینی یەكگرتووە ماوەتەوە، هەندێكی لە زیندان بەسەربردووە، بە تۆمەتی ئەنجامدانی تاوانی پەیوەست بەچەك و مادەی هۆشبەر، دواجار لەساڵی (2015)دا رەوانەی عێراق كراوەتەوە. دوای ماویەكی كورت، كە پێدەچێت بە "میراتی" لە برا گەورەكەیەوە بۆی مابێتەوە، كە لە بەلژیكا زیندان بووە، مەجید دەستیكردووە بە كاری قاچاغچێتی مرۆڤ. مەجید لەنێوان ساڵانی (2016_2021)وە بە دووپشك ناسراوە، پێدەچێت گروپی (سكۆرپیۆن) كۆنتڕۆڵی زۆربەی بازرگانی بە قاچاغبردنی مرۆڤی كردبێت، لەنێوان ئەوروپاو شانشینی یەكگرتوو. كاره‌كانی پۆلیسی نێودەوڵەتی كە ماوەی دووساڵ بەردەوامبوو، بووە هۆی سزادانی ئەو گروپە لە دادگاكانی شانشینی یەكگرتوو و فەرەنساو بەلژیكا. بەڵام دووپشك توانی خۆی رزگاربكات لە دەستگیركردن و هەڵهات. لە نائامادەبوونی خۆیدا، لە دادگایەكی بەلژیكا بە (121) تۆمەتی پەیوەیست بە بەقاچاغبردنی مرۆڤ سزادراوە. لەمانگی تشرینی یەكەمی (2022)، سزای زیندانی (10)ساڵ و پێبژاردنی بڕی (968) هەزار یۆرۆی بەسەردا سەپێنرا. لەوكاتەوە، شوێنی دووپشك نەزانراو بووە، ئەوە ئەو لوغزە بوو ویستمان یەكلایبكەینەوە. لەڕێی یەكێك لە ناسراوەكانی رۆبەوە، پیاوێكی ئێرانیمان ناسی، وتی: مامەڵەی لەگەڵ كۆمپانیای سكۆرپیۆن كردووە كاتێك هەوڵی پەڕینەوەی كەناڵی ئینگلیزی داوە، سكۆرپیۆن بە ئێرانییەكەی راگەیاندووە، لە توركیا نیشتەجێیە، لە دوورەوە سەرپەرشتی كارەكانی دەكات. لە بەلژیكاش، بەدواداچونمان بۆ براگەورەكەی مەجید كرد، ئەو ئێستا لە دەرەوەی زیندانە، ئەویش وتی: رەنگە دووپشك لە توركیا بێت. بەلای زۆرینەی ئەو كۆچبەرانەی روودەكەنە شانشینی یەكگرتوو، توركیا بە خاڵی دەستپێكردنی هەنگاوەكانیان دادەنرێت، بە لەچاوگرتنی یاسای كۆچی تایبەتی بەخۆی، ئەوا بە ئاسانی ڤیزا چوونە ناوەوە بۆ وڵاتەكەی بۆ گەشتیارانی وڵاتانی ئەفریكاو ئاسیاو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەستدەكەوێت. هەوڵەكانمان گەیاندین بە قاوەخانەیەك لە ئەستەنبوڵ، كە قاچاغچیەكانی مرۆڤ سەردانی دەكەن، بەرزان مەجید بەمدواییانە لەوێ‌ بینراوە. بەدواداچونە سەرەتاییەكانمان وەك پێویست بەڕێوەنەچوو، پرسیارمان لە بەڕێوەبەر كرد، ئەگەر لەبارەی ئەو بازرگانەوە زانیاریمان بداتێ‌، لەوكاتەدا قاوەخانەكە بێدەنگ بوو. دوای ماوەیەكی كورت، پیاوێك بەلای مێزەكەماندا تێپەڕی، چاكەتەكەی لادا بۆ ئەوەی پیشانمان بدات كە دەمانچەی پێیە، ئەوە بیرهێناوەیەك بوو بۆ ئێمە، كە لەگەڵ كەسانی مەترسیدار مامەڵە دەكەین. وێستگەی دواتر ئەنجامی باشتری هەبوو، پیانوتین، مەجید بەمدواییە بڕی (200) هەزار یۆرۆی لە نوسینگەیەكی دراو داناوە، كە چەند شەقامێك لێرەوە دوورە، ژمارەكەمان لەوێ‌ بەجێهێشت، نیوە شەوی دواتر، زەنگی تەلەفونەكەی رۆب لێیدا. ژمارەی تەلەفونی پەیوەندیكەرە دەرنەچوو، لەكۆتایدا دەركەوت كەسێك تەلەفون دەكات دەڵێت: ئەو بەرزان مەجیدە. كاتەكە زۆر درەنگ و زۆر ناچاوەڕوانكراو بوو، كات نەبوو بۆ تۆماركردنی سەرەتای تەلەفونەكە، رۆب ئەوەی لە بیرە، كە ئەو دەنگە لە هێڵەكەوە هات وتی:" بیستومە بەدوای مندا دەگەڕێیت" پێموت "تۆ كێی؟" "دووپشكی؟" وتی "ها، ئایا دەتەوێت بەو ناوە بانگم بكەیت، ئەوە باشە". رێگایەك نەبوو بۆ زانینی ئاخۆ ئەوە بەرزان مەجیدی راستەقینەیە، بەڵام ئەو وردەكارییەی پێشكەشی كرد، هاوتای ئەوەیە ئێمە دەیزانین لەبارەیەوە. وتی تاساڵی (2015) لە نۆتنگهام ژیاوە، كاتێك دیپۆرتكراوەتەوە، بەڵام ئەوەی رەتكردەوە، لە بازرگانی قاچاغچێتیەوە گلابێت. "ئەوە راست نیە" رەتیدەكەمەوە." ئەوە تەنها ده‌زگاكانی راگەیاندنن". هێڵكە بەردەوامە لە بچڕان، سەرەڕای نەرمونیانی لێكۆڵینەوەكانمان، بەڵام هیچ بەڵگەیەكی نەدا لەبارەی شوێنەكەی. هیچمان نەدەزانی لەبارەی ئەوەی چی وەختێ‌ یان ئاخۆ جارێكی تر پەیوەندی دەكاتەوە یان نا، لەوكاتەدا یەكێك لەلایەنە ناوخۆییەكان بە رۆب-یان راگەیاند، لە ئێستادا كۆمپانیای سكۆرپیۆن، تێوەگلاوە لە بەقاچاغبردنی كۆچبەران لە توركیاو یۆنان و ئیتاڵیا. ئەوەی گوێمان لێبوو بێزاركەربوو، نزیكەی (100) پیاو و ژن و منداڵ دەخزێنرێنە ناو بەلەمێكەوە، كە تەنها بۆ هەڵگرتنی (12) كەس رێگەپێدراوە. زۆربەی كات ئەوانەی بەلەكەمان لێدەخوڕن، قاچاغچی بێئەزموون لە كاروباری كەشتیوانی، رێگای مەترسیدار دەگرنەبەر لەنێوان كۆمەڵێك دورگەی بچوك، بۆ خۆلادان لە مەفرەزەكانی ئێشكگری كەناراوەكان. بە درێژایی (10) ساڵی رابردوو، زیاتر لە (720) هەزار كەس هەوڵیانداوە لە خۆرهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاستەوە، بپەڕنەوە بەرەو ئەوروپا- لەنێوان ئەو كەسانەشدا، نزیكەی (2500) كەس گیان لە دەستداوە، كە زۆرینەیان خنكاون. جولیا شافیرمایەر، لە كۆمەڵەی دەریای سپی ناوەڕاستی خێرخوازی (SOS) دەڵێت: بازرگانەكان ژیانی خەڵك روبەڕوی مەترسییەكی زۆر دەكەنەوە،"پێموانییە جیاوازییەك هەبێت بەلای ئەوانەوە، ئەگەر ئەو خەڵكە بژین یان بمرن". لەوكاتەی دەرفەتمان بۆ رەخسا پرسیار لەبارەی بورجی دووپشك بكەین، كتوپڕ, جارێكی تر پەیوەندی پێوەكردینەوە. جارێكی تر رەتیكردەوە قاچاغچی بێت، لەگەڵ ئەوەشدا واپێدەچێت پێناسەی ئەو بۆ ئەو وشەیە ئەوەبێت، كەسێك بەشێوەیەكی جەستەیی ئەو ئەركە ئەنجامبدات، نەك كەسێك كە سەرەداوەكان بجوڵێنێت. پێی وتین:" پێویستە لەسەرتان لەوێ‌ بن"، وتیشی:" تائێستا لەوێ‌ نیە". ئەوەشی وت كە ئەو تەنها "پیاوی پارەیە". وادەردەكەوت مەجید, سۆزێكی زۆر كەمی بۆ ئەو كۆچبەران دەرببڕێت كە خنكاون. وتی: خودا ئەوە دەنوسێت كاتێك دەمریت، بەڵام هەندێكجار ئەوە هەڵەی خۆتە" خودا هەرگیز ناڵێت بچنە ناو بەلەمەوە". وێستگەی داهاتوومان هاوینەهەواری مەرمەریس بوو، پۆلیسی توركیا پێی وتین، پێیوایە كۆمپانیای سكۆرپیۆن ڤیلایەكی هەیە، پرسیارمان كردو تەلەفونێكمان بۆ هات لە كەسێكەوە، پێی وتین ئەو لەگەڵی نەرمونیان بووە. دەیزانی مەجید تێوەگلاوە لە بە قاچاغبردنی مرۆڤ، وتی لەگەڵ ئەوەی ئەو پرسە شڵەژانی بۆ دروستكردووە، بەڵام نیگەرانییەكەی لەبارەی پارەبووە، نەك چارەنوسی كۆچبەرەكان. "گوێی پێنەداون، ئەوە بەڕاستی خەمناكە". وتیشی: بەمدواییانە مەجیدی نەبینیوە لە ڤیلاكەی لە مەرمەریس، سەرەڕای ئەوەی كەسێكیان پێی راگەیاندووە، رەنگە لە عێراق بێت". كەسێكی تر جەختی كرد لەوەی، بورجی دووپشكیان لە دوكانێكی ئاڵوگۆڕی دراو بینیوە لە سلێمانی، كە شارێكی هەرێمی كوردستانی عێراق. دەرچووین، ئەگەر نەتوانین دووپشك لێرە بدۆزینەوە (لە سلێمانی)، بڕیارماندا كە ئیتر رادەستبین و وازبهێنین. بەڵام لایەنی پەیوەندیەكانی رۆب توانیان پەیوەندی پێوەبكەن، لەسەرەتادا، زۆر گۆمانی هەبوو، دەترسا لەوەی پلانمان دانابێت بە رێگایەك لە رێگاكان بۆ ڕفاندنی و گێڕانەوەی بۆ ئەوروپا. گۆڕینەوەی شەپۆلێك كورتە نامە بەدوایدا هات، سەرەتا لەلایەن لایەنەكانی پەیوەندی رۆبەوە، دواتر لە خودی رۆب خۆیەوە، دووپشك وتی: رەنگە چاوپێكەوتنمان لەگەڵ بكات، بەمەرجێك ئەگەر رێگەی پێبدرێت خۆی شوێنەكە دیاریبكات، ئەوەمان بەدورزانی، ترساین لەوەی داوی بۆ نابێتینەوە. دوای ئەوە كورتەنامەیەك هات بە سادەیی نوسیبووی" تۆ لەكوێی؟". وتمان ئێمە لە ڕێگاین بۆ ناوەندی بازاڕێكی نزیك، دووپشك پێی وتین: لە قاوەخانەیەك لەوێ‌ لە قاتی زەمینی یەك ببینین. لە كۆتایدا بینیمان بەرزان وەك یاریزانێكی گۆڵفی دەوڵەمەند دەردەكەوت، پۆشاكێكی كەشخەی لەبەردابوو، پانتۆڵێكی جینزی تازەو، كراسێكی شینی كراوەو چاكەتێكی رەش. كاتێك دەستی لەسەر مێزەكە دانا، نینۆكەكانیم بینی خەت خەتكرا بوون. لەوكاتەدا، سێ‌ پیاو لە مێزێكی نزیك دانیشتن، وامان لێكدایەوە كە تیمە ئەمنییەكەی بن. جارێكی تر رەتیكردەوە، كە یاریزانێكی گەورەو سەرۆكی رێكخراوێكی تاوانكاری بكات، وتی: گروپەكانی تر هەوڵیانداوە تێوەی بگلێنن. "كاتێك هەندێك كەس دەستگیردەكرێن، دەڵێن:" ئێمە لەبەرژەوەندی ئەو كاردەكەین". ئەوانە هەوڵی ئەوە دەدەن سزایەكی كەمتر بدرێن". واش دەركەوت كە ئازاردەچێژێت، بەهۆی ئەوەی قاچاغچیەكانی تر پاسپۆرتی بەریتانیان بەدەستهێناوەو درێژەیان بە بازرگانییەكەیان داوە. "لەماوەی سێ‌ رۆژدا، یەك كەس (170 بۆ 180) كەسی لە توركیاوە رەوانەی ئیتاڵیا كردووە، هەڵگری پاسۆرتی بەریتانیاشە، منیش دەمەوێت بچم بۆ وڵاتێكی تر بۆ ئەنجامدانی كاری بازرگانی، ناتوانم". كاتێك فشارمان لێكرد لەبارەی بەرپرسیارێتی لە مردنی كۆچبەران، ئەوەی دووبارەكردەوە كە لەتەلەفونەكەدا وتی، ئەو تەنها پارەی وەرگرتووەو شوێنی بۆ دەستبەركردوون. بەلای ئەوەوە، قاچاغچی ئەو كەسەیە كە كۆچبەران بە بەلەم و بارهەڵگر دەگوازێتەوە:" كەسم نەخستووەتە ناو بەلەمەوەو هەرگیز كەسیشم نەكوشتووە". گفتوگۆكەمان كۆتایهات، بەڵام سكۆرپیۆن داوای لە رۆب كرد، بۆ بینیی ئەو دوكانی ئاڵۆگۆڕی دراوەی، كە لە شاری سلێمانی كاری لێدەكات. نوسینگەیەكی بچوك بوو، هەندێك نوسین بەزمانی عەرەبی لەسەر جامخانەكەی نوسرابوو، لەگەڵ چەند ژمارەیەكی مۆبایل، خەڵكی دەهات بۆ رادەستكردنی پارەی پەڕینەوە، رۆب وتی: لەكاتی بوونیدا لەوێ‌ پیاوێكی بینیوە، سندوقێكی پڕ لە بارەی پێبووە. لەم بۆنەیەدا، سكۆرپیۆن قسە لەبارەی چۆنیەتی چوونە ناو ئەم بوارە دەكات لەساڵی (2016)، كاتێك چەند هەزار كەسێك روویان لە ئەوروپا كردووە. "كەس زۆری لێنەكردوون، خۆیان ئەوەیان هەڵبژاردووە، لە قاچاغچییەكان دەپاڕانەوەو دەیانەوت تكایە ئەوە بكەن لەپێناوی ئێمە، هەندێكجار قاغچییەكان دەیانەوت:" تەنها لەڕێی خودا یارمەتیان دەدەم"، دواتر سكاڵایان دەكردو دەیانوت ئەوە راستە نییە". سكۆرپیۆن دانی بەوەدانا، كە یەكێك بووە لەو دوو كەسە سەرەكییەی لەنێوان ساڵانی (2016و 2019) سەرۆكایەتی كارەكانی بەلژیكاو فەرەنسایان كردووەو، مامەڵەی ملیۆنەها دۆلاریان كردووە لەو كاتەدا. "هەندێك كارم بۆ كردوون، پارە، شوێن، نەفەر، قاچاغچی... لەنێو هەموویاندا بووم". ئەوەی رەتكردەوە كە تائێستا تێوەگلابێت لە بە قاچاغبردنی مرۆڤ، بەڵام هەڵسوكەوتەكانی وادەردەكەوێت پێچەوانەی ئەوەبێت. سكۆربیون ئەوەی نەزانی، كاتێك تەماشای تەلەفونەكەی دەكرد، رۆب وێنەی رەنگدانەوەی شاشەی مۆبایلەكەی لەچوارچێوەی وێنەیەكی رۆشنی پشتیەوە گرت، كە بەدیوارەكەی پشتیدا هەڵواسرا بوو. ئەوەی رۆب توانی لەو رێیەوە بیبینێت، لیستی ژمارەی پاسپۆرتەكانی گەشتكردن بوو، كە دواتر زانیمان قاچاغچییەكان ئەو شتانە دەنێرن بۆ بەرپرسە عێراقییەكان و بەرتیلیان دەدەنێ‌، بۆ دەركردنی ڤیزای ساختە، تا كۆچبەرەكان بتوانن گەشت بۆ توركیا بكەن. ئەوە دوا شت بوو كە لە دووپشك بینیمان. لەهەموو قۆناغێكدا، دۆزینەوەكانمان لەگەڵ دەسەڵاتدارانی شانشینی یەكگرتوو و ئەوروپا بەشكردووە.  تائێستا ئان لوكویاك، داواكاری گشتی لە بەلژیكا، كە بەشداری لە سزادانی سكۆرپیۆن كردووە، هیوادارە رۆژێك بێت عێراق رادەستیان بكاتەوە. ئەو دەڵێت:" ئەوەی بەلای ئێمەوە گرنگە، ئاماژەی ئەوەی بۆ بنێرین كە ناتوانین چیت بوێت بیكەت"." لەكۆتایدا رۆژێك دێت كە دەكەوێتە دەستمان".

درەو: "غازی سنوری یەكێتی لەژێر چاودێری و فەرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ هەموو هەرێمی كوردستانە، بەڵام رۆژانە زیاتر لە 300 هەزار بەرمیل نەوت لە سنوری پارتی بەرهەمدەهێندرێت و لە بازاڕدا ساغ دەكرێتەوە، یەكێتی ئاگاداری نیەو داهاتەكەشی ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت، بۆیە یەكێتی تاسەر ئامادە نیە غازەكەی بخاتە دەستی حكومەتەوەو پارتیش داهاتی نەوتەكەی بۆخۆی بەرێت، ئێستا بافڵ تاڵەبانی سەرقاڵی گفتوگۆكردنە لەگەڵ بەغداد و بەرپرسانی واشنتۆن لەبارەی غازەوە" ئەمە وتەی بەرپرسێكی باڵای یەكێتیە كە بۆ (درەو) قسەی كرد. بەرپرسە باڵاكەی یەكێتی لەبارەی نەوت و غازی هەرێمەوە قسەی بۆ (درەو) كردوو ئاماژەی بەوەكرد، ئێستا یەكێتی لە ئاستی بەغداد و لایەنی ئەمریكاشەوە لە هەوڵی ئەوەدایە غازەكەی بەكاربهێنێت، لە ئێستادا رۆژانە زیاتر لە (500) ملیۆن پێ سێجا غازی سروشتی بە بۆری رەوانەی وێستەگانی كارەبا دەكرێت و زیاتر لە (هەزار) تەن غازی LPG ماڵان لە كێڵگەی غازی كۆمرمۆر كە لە سنوری یەكێتیە بەرهەم دەهێندرێت و بە چاودێری و فەرمانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ بەرژەوەندی گشتی خەرج دەكرێت. بەڵام ئەوەندەی زانیاریمان هەیە رۆژانە (300) هەزار بەرمیل نەوت لە سنوری پارتی بەرهەمدەهێندرێت و لە بازاڕەكاندا ساغدەكرێتەوە بەرمیلی بە (35 - 40) دۆلارو بەشێك لە پارەكەی بۆ كۆمپانیا بەرهەمهێنەرەكانەو بەشێكیشی بۆ كۆمپانیاییەكانی پارتیە، هیچ لەو داهاتەی نەوت ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستانیش وەك شەریكی حكومەت ئاگاداری داهات و بەكارهێنانی ئەو نەوتە نیە، بۆیە یەكێتی بڕیاریداوە لەمەودوا دەستەوستان ناوەستێت، غازەكەی بداتە حكومەت و پارتیش نەوتەكەی بۆخۆی بەرێت. (درەو) پەیوەندی بەچەند سەرچاوەیەكی ناو یەكێتی كرد ئەوانیش پشتڕاستی ئەوەیان كردەوە، لە ئێستادا جموجوڵی یەكێتی هەیە بە ئاراستەی بەكارهێنانی ئەو غازەی كە لە سنوری خۆیدایەو بەرامبەر بە نەوتەكەی پارتی بەكاری بهێنێت. ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەكرد بافڵ تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتی لە چەند رۆژی رابردوودا لەگەڵ خودی محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عێراق و لایەنە عێراقییەكان باسی لە كەرتی غاز كردووەو شێوازی مامەڵەكردن لەگەڵیدا، هەروەك لەگەڵ بەرپرسانی ئەمریكاش ئەو پرسەی جوڵاندووە، دوێنێ بافڵ تاڵەبانی لە واشنتۆن لەگەڵ جێگری یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ سەرچاوەكانی وزە كۆبووەتەوەو ئاماژەی بەوەكردووە: یەكێتی هەوڵەكانی چڕكردووەتەوە بۆ داڕشتنەوەی سیاسەتێكینیشتمانی پێشكەوتوو بۆ كەرتی وزە تاوەكو ببێتە مایەی گەشەكردن و ئاوەدانی نەك هۆكارێك بێت بۆ دروستكردنی ناكۆكی. وتیشی، بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسە دەكەین" نەوتی بەرهەمهێندراوی هەرێمی كوردستان لەدوای راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان لە 25ی ئازاری 2023 بە بۆری بۆ بەندەری جەیهانی توركیا، كۆمپانیاكانی نەوتی هەرێمی كوردستان بەردەوامن لە بەرهەمهێنانی نەوت لە كێڵگەكان و فرۆشتنەوەی بە پاڵاوگەناوخۆییەكان و بەشێكیشی بە تانكەر دەفرۆشرێتە دەرەوەی وڵات. بەپێی راپۆرتی رێكخراوی روونبین بۆ شەفافیەتی نەوت لە ئێستادا رۆژانە (338) هەزار بەرمیل نەوت لە كێڵگەكانی نەوت بەرهەمدەهێندرێت، بەڵام داهاتەكەی ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و بەرمیلی بە (35 -40) دۆلار دەفرۆشرێت. غازی هەرێمی كوردستان لە ئێستادا لە 100%ی غازی بەرهەمهێندراو لە هەرێمی كوردستان لە كۆرمۆرە لە سنوری یەكێتی، كە غازی وێستگەكانی كارەبا و غازی ماڵان دابین دەكات. •    كێلگەی كۆرمۆر سێ جۆر بەرهەمی هەیە كە بریتین لە: - (غازی سروشتی) كە بە بۆری رەوانەی وێستگەكانی كارەبا دەكرێت لە چەمچەماڵ‌و هەولێر، بەپێی دواین راپۆرتی دانەغاز، ئێستا ئاستی بەرهەمهێنانی ئەم جۆرە لە غاز لە كێڵگەی كۆرمۆر گەیشتوەتە (520) ملیۆن پێ سێجای رۆژانە، ئەمەش بەهۆی پرۆژەیەكی پەرەپێدانەوە كە بەمدواییە كۆمپانیاكە لە كێڵگەكەدا جێبەجێی كردووە.     - (كۆندێنسەیت) كە تێكەڵی نەوتی هەناردەكراوی هەرێم دەكرێت بۆ بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی، بەپێی دواین راپۆرتی داناغاز، بەرهەمی كۆندێنسەیت لە كۆرمۆر ئێستا رۆژانە بۆ (34 هەزارو 300) بەرمیل بەرزبوەتەوە - غازی شلی ماڵان (LPG) كە پێداویستی غازی ماڵان‌و كارگەكان دابین دەكات، كۆمپانیای دانەغاز ئەم غازە دەفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، ئێستا كۆمپانیای (ساوس كوردستان) گرێبەستی كڕین‌و گواستەوەی ئەم غازەی بەدەستەوەیە، رۆژانە لە كێڵگەكەدا زیاتر لە (هەزار) تەن غازی شل بەرهەم دەهێنرێت، كۆمپانیای ساوس كوردستان بە تانكەر غازەكە دابەش دەكات بەسەر شارەكانی هەرێمدا بەمجۆرە: - 12 تانكەر غاز بۆ هەولێر - 11 تانكەر بۆ سلێمانی - 7 تانكەر بۆ دهۆك •    دانەغاز لە راپۆرتی خۆیدا بۆ (9) مانگی ئەمساڵ، بە تێكڕا بڕی (85) دۆلاری بۆ نرخی هەر بەرمیلێك (كۆندێنسەیت) دیاریكردووە، بڕی (43) دۆلاریشی بۆ نرخی هەرمیلێك غازی (LPG) دیاریكردووە. كۆرمۆر.. سەرچاوەی غازی كوردستان كۆرمۆر دەكەوێتە خۆرئاوای ناحیەی (قادر كەرەم)، ئەم ناحیەیە تاوەكو ساڵی 1976 سەربە قەزای خورماتوو بووە، واتە لەسەر پارێزگای كەركوك ئەژماركراوە، بەڵام لەو ساڵەدا خراوەتەسەر پارێزگای سەڵاحەدین، ساڵی 1987 جارێكی تر ناحیەی قادر كەرەمی لەڕووی ئیدارییەوە دەستكاری كراو خرایە سەرقەزای چەمچەماڵ. كۆرمۆر تاوەكو ساڵی 2003‌و بەر لە رووخانی رژێمی سەددام لەژێر كۆنترۆڵی حكومەتی عێراقدا بوو، دوای روخانی سەددام كێڵگەكە كەوتەوە دەست حكومەتی هەرێم، نیسانی 2007 حكومەتی هەرێم گرێبەستی لەگەڵ هەردوو كۆمپانیای (دانەگاز)و (كریسنت پتریۆلیۆم)ی ئیماراتی ئیمزا كرد، گرێبەستەكە مافی دەرهێنانی نەوت‌و گازی لە هەردوو بلۆكی (كۆرمۆر)و (چەمچەماڵ)ی بەو دوو كۆمپانیایە بەخشی، لە 2015دا غاز لە كێڵگەكە بەرهەمهێنرا، بە بۆری گواسترایەەوە بۆ وێستگەی كارەبای چەمچەماڵ‌و هەولێر. بەرهەمی ئێستا كێڵگەكە بەمشێوەیە: •    گازی سروشتی: رۆژانە (452 ملیۆن) پێ سێجا •     كۆندێنسەیت: رۆژانە (22 هەزار) بەرمیل، بەتانكەر دەگوازرێتەوە بۆ وێستگەی خورمەڵەو تێكەڵ دەكرێت لەگەڵ نەوتی هەرێمی كوردستان بەمەبەستی بەرزكردنەوەی كوالیتییەكەی •    گازی شل (LPG): بڕی (1050) تۆن، ئەمە داناگاز خۆی دەیفرۆشێت بە كۆمپانیاكانی ناوخۆ، بۆ هەر تەنێك بڕی (315) دۆلار وەردەگرێت، كۆمپانیای (ساوس كوردستان) دەیكڕێت‌و دەیگوازێتەوە.   غاز لە هەرێمی كوردستان بەگوێرەی سایتی فەرمی وەزارەتی سامانە سروشتییەكان، هەرێمی كوردستان بڕی 200 تریلیۆن پێ سێجا (5.7 ترلیۆن مەتر سێجا) یەدەگی غازی سروشتی هەیە، كە رێژەی 3%ی تێكڕای یەدەگی غازە لەسەر ئاستی جیهان. بەڵام ئەمە ئەو یەدەگەیە كە نەسەلمێندراوە، چونكە رێژەی سەلمێندراوی یەدەگی غازی سروشتی هەرێم بەگوێرەی راپۆرتەكانی وزەی ئەمریكا، بڕەكەی تەنیا (25 ترلیۆن) پێ سێجایە. گۆڤاری (ئۆیڵ پرایز) كە بڵاوكراوەیەكی تایبەتمەندی بواری وزەیە، ساڵی 2020 لە راپۆرتێكدا باسی لەوەكرد، لەكۆی رێژەی سەلمێندراو و نەسەلمێندراوی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان، تەنیا بڕی (10 ترلیۆن) پێ سێجای دۆزراوەتەوە‌و كاری تێدا دەكرێت، ئەمەش ئەو بڕەیە كە ئێستا لە سنوری ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌و لە كێڵگەی (كۆرمۆر) بەرهەم دەهێنرێت. یەدەگی غازی سروشتی هەرێمی كوردستان زۆربەی دەكەوێتە ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی‌، دابەشبونەكە بەمشێوەیە: یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتی •  كێڵگەی كۆرمۆ: 8 ترلیۆن‌و 200 ملیار پێ سێجا •  كیڵگەی چەمچەماڵ: 4 ترلیۆن‌و 400 ملیار پێ سێجا •  كیڵگەی میران: 3 ترلیۆن‌و 46 ملیار پێ سێجا •    كیڵگەی پەڵكانە: ترلیۆنێك‌و 600 ملیار پێ سێجا یەدەگی ناوچەی ژێر دەسەڵاتی پارتی •  كیڵگەی بنەباوێ: 7 ترلیۆن‌و 100 ملیار پێ سێجا •  كێڵگەی خۆرمەڵە: 2 ترلیۆن‌و 260 ملیار مەتر سێجا •  كیڵگەی شێخان: 900 ملیار پێ سێجا • كیڵگەی پیرمام: 880 ملیار پێ سێجا   راپۆرتی پەیوەندیدار غازی هەرێم لە كێشمەكێشی پارتی‌و یەكێتیدا  كۆرمۆر لەنێوان پرۆژەی پارتی‌و یەكێتیدا گیری خواردووە دادگای فیدراڵی سكاڵایەك لەسەر غازی كۆرمۆر رەتدەكاتەوە غاز قەیرانی دارایی ھەرێم چارەسەر دەکات ؟ كێ هێرش دەكات ؟ دابەشبوونی جوگرافی بلۆکە غازییەکانی هەرێمی كوردستان توانای کەرتی غازی سروشتی هەرێمی کوردستان