درەو: جاڤین نیوزۆم، حاكمی ویلایەتی کالیفۆرنیا، بە فەرمی داوای لە ئیدارەی ترەمپ كرد فەرمانی ناردنی هێزەکانی پاسەوانی نیشتمانی بۆ لۆس ئەنجلۆس هەڵبوەشێنێتەوە. ئەوەش دوای ئەوەی سەربازانی پاسەوانی نیشتمانی ئەمریكا دوێنێ‌ گەیشتنە شارەکە، بەهۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی بەرامبەر هەڵمەتەکانی دژ بە کۆچبەران. ناردنی پاسەوانی نیشتمانی بۆ ولایەتی كالیفۆرنیا، بە یەكەم فەرمانی لەوشێوەیە دادەنرێت لە ماوەی ٦٠ ساڵی رابردودا، كە تێیدا سەرۆكی ئەمریکا بەبێ رەزامەندی حاكمی ویلایەتەكە، پاسەوانی نیشتمانی رەوانەی ویلایەتێك بكات. پێشتر کۆشکی سپی بڵاویكردەوە: ترەمپ رۆژی شەممەی رابردوو، یاداشتێکی واژۆکردووە بۆ رەوانەكردنی دوو هەزار سەربازی پاسەوانی نیشتمانی، بۆ چارەسەرکردنی ئەو ئاژاوەیەی کە رێگەی پێدراوە تەشەنە بسەنێت. حاكمی ویلایەتی كالیفۆرنیا لە نامەیەکدا دەڵێت: تا ئەو کاتەی ترەمپ دەستوەردانی نەکرد، کێشەیەکمان نەبوو، ئەمە پێشێلکارییەکی مەترسیدارە بۆ سەروەری ویلایەتەكە، گرژییەکان زیاتر دەوروژێنێت و  زیان بە سەرچاوەکان دەگەیەنێت، لەكاتێكدا كە زۆر  پێویستیان پێیەتی، دواشی لێكردووە فەرمانەکە هەڵبوەشێنێتەوەو دۆخی کالیفۆرنیا ئاسایی بكاتەوە. لای خۆیەوە، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا رایگەیاند: هێزەکانی پاسەوانی نیشتمانی بۆ پاراستنی ئاسایش و جێبەجێکردنی یاساکان لە لۆس ئەنجلۆس جێگیر کراون، جەختیشی کرد: هەر هێرشێک بۆ سەر هێزەکانی پاسەوانی نیشتمانی لە لۆس ئەنجلۆس بە هێز روبەڕوی دەبێتەوە. ترەمپ رونیشکردەوە: دەسەڵاتداران لە لۆس ئەنجلۆس زۆر بەهێز دەبن بۆ پاراستنی سیستم، ئەگەر دۆخەكەش خراپتربێت هێزی مارێنز رەوانەی ویلایەتەكە دەكات. ترەمپ، هۆشداریدا لەوەی ئەگەر یاساک لە کالیفۆرنیا جێبەجێ نەکرێت، ئەوا ئیدارەکەی مامەڵە لەگەڵ ئەو بابەتەدا دەکات، وتیشی: ئەوەی لە لۆس ئەنجلۆس بینیمان توندوتیژییەکی زۆرە، لە سایەی بوونی حاكمێكی ناچالاك لە ولایەتەتەكە. ترەمپ باسی لەوەشكرد: ئەوەی پێویست بێت دەیکات و هەرچی پێویست بێت دەینێرێت بۆ دەستەبەرکردنی یاسا و سیستم لە لۆس ئەنجلۆس، ئەگەر نائارامییەکانی لۆس ئەنجلۆس فراوانتر بێت و ببێتە شێوەیەك لە یاخیبوون، ئەوا هێزی  یاسا جێبەجێ دەکات. لە رۆژی هەینی رابردووەوە، شاری لۆس ئەنجلۆس لە ویلایەتی کالیفۆرنیا، ناڕەزایەتیەكی بەرفراوان بەخۆوە دەبینێت دژی پرۆسەی دیپۆرتکردنەوەی زۆرەملێی کۆچبەران لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، ئەوەش دوای ئەوە هات، کە ئەفسەرانی ئاژانسی  جێبەجێکردنی یاسای کۆچبەران و گومرگ لانیکەم (٤٤)کەسیان بە تۆمەتی سەرپێچیکردنی یاساكانی کۆچبەری دەستگیرکرد.

    شیكاری درەو: 🔻پشت بەست بە راپۆرتەكانی وەزارەتی دارایی عێراق و وەزارەتی دارایی هەرێمی كوردستان و دیوانی چاودێری عێراق و دیوانی چاودێری هەرێمی كوردستان لەماوەی (2023 -2024- چوارمانگی 2025):  🔹 هەرێمی كوردستان بە بەهای (10 ترلیۆن و 983 ملیار) دینار نەوتی فرۆشتووە 🔹 هەرێمی كوردستان بڕی (10 ترلیۆن و 522 ملیار ) دینار داهاتی ناوخۆی هەبووە 🔹 لەو ماوەیەدا بڕی (18 ترلیۆن و 107 ملیار) دینار پارەی لەبەغدادەوە بۆ هاتووە 🔹 كۆی گشتی پشكی هەرێم خەرجی فیعلی لە (2023- 2024- نیسانی 2025): (27 ترلیۆن و 177 ملیار) دینار. 🔹 لەماوەی (2023- 2024- نیسانی 2025) حكومەتی هەرێم (5) موچەی نەداوە.  نوسراوەكانی وەزارەتی دارایی عێراق و هەرێم: وەزارەتی دارایی عێراق داتاكانی داهاتی نەوتی و نانەوتی هەرێمی كوردستانی بڵاوكردەوە پاڵپشت بەنوسراوی چاودێری دارایی عێراق و هەرێمی كوردستان. وەزارەتی دارایی عێراق بە نوسراوێك كە لە (28/5/2025) هاتووە ئاماژە دەكات بە هەردوو نوسراوی دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی/ نوسینگەی سەرۆكی دیوان لە (9/4/ 2025) و (25/5/2025) بڕی داهاتە (نەوتیی و نانەوتی)یەكانی تیادایەو لەلایەن (دیوانی چاودێری دارایی فیدراڵی و چاودێری دارایی هەرێمی كوردستان)ەوە وردبینی بۆ كراوە، لەكاتێكدا ئەوەی رادەستی خەزێنەی گشتی دەوڵەت كراوە لەو هەژمارەی كە كراوەتەوە پاڵپشت بە ئەحكامەكانی مادەی (13/یەكەم/أ) لە یاسای بودجەی فیدراڵی ژمارە (13)بۆ ساڵەكانی (2023,2024,2025)، بڕكەی گەیشتووەتە (199) ملیارو (364) ملیۆن و (211) هەزار دینار، كە تا مانگی نیسانی/2025 رادەستكراوە. داهاتی نەوتی و نانەوتی بە گوێرەی راپۆرتی دیوانی چاودێری دارایی پاڵپشت بەو نوسراوەی سەرەوەو نوسراوی هەرێمی كوردستان (13/4/2884لە 20/4/2025) لەم خشتەیەی خوارەوەدا رونكراوەتەوە:   بەپێی راپۆرتی دیوانی چاودێری هەرێم و عێراق و راپۆرتی وەزارەتی دارایی عێراق: یەكەم: داهاتی نەوتی فرۆشراو: •    داهاتی نەوتی هەرێم، لە ساڵی (2023) دا: بڕی (4 ترلیۆن و 708 ملیار و 587 ملیۆن و 855 هەزار) دینار بووە •    داهاتی نەوتی هەرێم  لە ساڵی (2024)دا:  بڕی (4 ترلیۆن و 706 ملیار و 430 ملیۆن و 390 هەزار) دینار بووە •    داهاتی نەوتی هەرێم  لە چوارمانگی (2025)دا: ( ترلیۆنێك و 568 ملیارو 810 ملیۆن و 130 هەزار دینار.       كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە (2023- 2024 -2025): (10 ترلیۆن و 983 ملیارو 828 ملیۆن 375 هەزار) دینار     هیچی نەگەڕاوەتەوە بۆ خەزێنەی حكومەت دووەم: داهاتی نانەوتی: •    داهاتی نانەوتی هەرێم  لە ساڵی (2023)دا:  بڕی (4 ترلیۆن و 656 ملیار و 554 ملیۆن و 483 هەزار) دینار بووە •    داهاتی نانەوتی هەرێم  لە ساڵی (2024)دا: بڕی (4 ترلیۆن و 700 ملیار و 9 ملیۆن و 926 هەزار) دینار بووە •    داهاتی نانەوتی هەرێم  لە چوارمانگی (2025)دا: بڕی ( ترلیۆنێك و 166 ملیار و 125 ملیۆن و 957 هەزار) دینار بووە     كۆی داهاتی نا نەوتی هەرێم لە (2023- 2024 -2025): (10 ترلیۆن و 522 ملیارو 690 ملیۆن 366 هەزار) دینار سێیەم: كۆی پارەی هاتوو لە بەغدادەوە (2023- 2024-2025): •    كۆی پارەی هاتوو لەبەغدادەوە (2023): ( 3 ترلیۆن و 98 ملیار) دینار   •    كۆی پارەی هاتوو لەبەغدادەوە (2024): (10 ترلیۆن و 786 ملیار) دینار •    كۆی پارەی هاتوو لەبەغدادەوە چوار مانگی (2025): ( 4 ترلیۆن و 223 ملیار) دینار     كۆی پارەی هاتوو لە (2023- 2024-2025): ( 18 ترلیۆن و 107 ملیار) دینار   چوارەم: كۆی داهاتی حكومەتی هەرێم لە (2023- 2024-2025): •    كۆی داهاتی نەوتی هەرێم لە (2023- 2024 -2025): (10 ترلیۆن و 983 ملیار) دینار •    كۆی داهاتی نا نەوتی هەرێم لە (2023- 2024 -2025): (10 ترلیۆن و 522 ملیار) دینار •    كۆی پارەی هاتوو لەبەغدادەوە لە (2023- 2024 -2025): (18 ترلیۆن و107 ملیار) دینار     كۆی داهاتی بەردەستی حكومەتی هەرێم لە (2023- 2024-2025): (39 ترلیۆن و 612 ملیار) دینار   پێنجەم: كۆی پشكی هەرێم لە بودجەی گشتی عێراق (2023- 2024-2025): •    كۆی پشكی هەرێم لە خەرجی فیعلی لە (2023) دا: ( 10 ترلیۆن و 567 ملیارو 893 ملیۆن ) دینار •    كۆی پشكی هەرێم لە خەرجی فیعلی لە (2024) دا: ( 12 ترلیۆن و 167 ملیارو 876 ملیۆن ) دینار •    كۆی پشكی هەرێم لە چوارمانگی (2025) دا: ( 4 ترلیۆن و  443 ملیار) دینار     كۆی گشتی پشكی هەرێم (2023- 2024-2025): (27 ترلیۆن و 178 ملیار) دینار شەشەم: كۆی پشكی هەرێم و پارەی هاتوو لە بەغدادەوە     كۆی گشتی پشكی تەرخانكراوی هەرێم (2023- 2024-2025): (27 ترلیۆن و 177 ملیار) دینار     كۆی پارەی هاتوو لە (2023- 2024-2025): ( 18 ترلیۆن و 107 ملیار) دینار     كۆی پارەی ماوە لە پشكی هەرێم لە (2023- 2024-2025): ( 9 ترلیۆن و 70 ملیار) دینار    

  درەو: هۆشیار زێباری ئەندامی مەكتەبی سیاسی پارتی دەڵێت: ناتوانم بڵێم بەقاچاغبربردنی نەوت نیە لە هەرێمی كوردستان بەڵام ئەوەی هەیە بەشێوەیەكی سنوردارە، راگرتنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان هاوسۆزی هاوڵاتیانی كوردستانی بۆ حكومەتی هەرێم زیاتر كردووە. هۆشیار زێباری، ئەندامی دەستەی کارگێڕی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کوردستان لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ كەناڵی سکای نیوز : باسی بەقاچاغبردنی نەوت دەكەن لە هەرێمی كوردستان بەڵام چاوی خۆیان دادەخەن لە ئاست ئەو بەهەدەردان و قاچاغیە نەوتەی باشوری عێراق بۆ وڵاتانی تر.، ناڵێم بە قاچاغ بردنی نەوت نییە هەیە، بەڵام بەشێوەیەكی سنوردارە، نەوتی هەرێمی كوردستان بەبۆری و بەشێوەی رەسمی رەوانەی توركیا دەكرا ئەوان خۆیان رایانگرت، لەوكاتەی نەوتیان راگرتووە تا ئێست نزیکەی 25 ملیار دۆلار زیانیان پێ گەیشتوە، ئەمەش كێشەی دارایی و نەختینەی بۆ درووستكردوون. لە ئێستادا پەیوەندیەكانی نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان خراپە، دووای ئەو بڕیارە ناڕەواو ستەمكارانەیەی بەغداد بۆ ڕاگرتنی موچەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان، ڕای گشتی کوردی دژی ئەو بڕیارە یەكخستووەو هاوسۆزیان بۆ حكومەتی هەرێم دەردەبڕن. بژاردەی زۆرمان لەبەردەستدایەو یەكێك لە بژاردەكانمان ئەوەیە پەیوەندییەكی فراوانمان لەگەڵ وڵاتانی دونیا هەیەو دەمانەوێت ئەو پرسە بە نێودەوڵەتی بكەین و بەتایبەت ئەو وڵاتانەی پەیوەندیمان لەگەڵیان هەیە پەیوەندییەكانیان بەكاربهێنن بۆ چارەسەركردنی ئەوپرسە.    محەمەد شیاع سودانی هاوڕێمە، هەشت ساڵ بەیەكەوە كارمان كردووە، پەیوەندیم لەگەڵ تەیف سامی وەزیری دارایی زۆر باشە، ئەو چەند ساڵێك فەرمانبەری من بووە لە وەزارەتی دارایی.   

وەزارەتی سامانەسروتشییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان وەڵامی وەزارەتی نەوتی عێراق دەداتەوەو سەبارەت بە قاچاغبردنی نەوتی هەرێم دەڵێت: ئێوەن کە نەوت لە باشوور بە قاچاخ دەبەن و هەموو کێشەکانی گەندەڵی لەبەرچاوی هەمووان ئەنجام دەدەن ئەمڕۆ وەزارەتی نەوتی عێراق راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوەو رایدەگەیەنێت: پێویستە حکومەتی هەرێم پابەندبێت بە دەستور و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی دەستبەجێ نەوتەكەی رادەستبكات بەگوێرەی دەقی یاسای بودجەی هەموارکراو     دەقی راگەیێندراوەکەی سامانە سرووشتییەکان:   جارێکی دیکە، وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بەیاننامەیەکی سیاسی بڵاودەکاتەوە کە تەواو دوورە لە ڕاستییە بابەتییەکان، و لە ڕێگەیەوە سوورە لەسەر سیاسەتی خستنە ئەستۆی هەرێمی کوردستان بەرپرسیارێتیی شکستە کەڵەکەبووەکان کە، لە بنەڕەتدا، دەرئەنجامی سیاسەتە (ناوەندییەکانن) کە ڕەچاوی بنەماکانی هاوبەشیی ڕاستەقینەیان نەکردووە کە عێراقی فیدراڵی لەسەری بنیات نراوە. پێش چوونە ناو وردەکارییەکانی وەڵامدانەوەی ئیدعاکانی باسکراو، دەمانەوێت لەبەرچاوی ڕای گشتی چەند ڕاستییەک بخەینەڕوو کە ناتوانرێت نکۆڵییان لێبکرێت و پشتگوێ بخرێن:   ئێوەن کە دەستوور بە شێوەیەکی زەق و بەردەوام پێشێل دەکەن، و بوونەتە کۆسپ لەبەردەم پەسەندکردنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی بۆ چەندین ساڵ، ئەم یاسایە کە بەردی بناغەیە بۆ چارەسەرکردنی هەموو کێشە نەوتییەکان. لە جیاتی ئەوە، پێداگری دەکەن لەسەر دەستگرتن بە سیستەمی یاساکانی ڕژێمی پێشوو کە یاسای بەعسیی ناوەندیی سەردەم بەسەرچوون، بەتایبەتی یاسای ساڵی ١٩٧٦، کە بە شێوەیەکی ڕوون و ئاشکرا ناکۆکە لەگەڵ پرەنسیپەکانی سیستەمی فیدراڵی و ماددەکانی دەستووری کاری پێکراو. بەوەش نەوەستان، بەڵکو مووچە و بژێوی هاووڵاتیانی هەرێمتان بڕی، لە پێشێلکارییەکی ئاشکرای سادەترین مافە مرۆییەکانیان، و سیاسەتی برسیکردنی سیستماتیکیان لە دژ پەیڕەو دەکەن بە مەبەستی جێبەجێکردنی پیلانە جیاکارییەکانتان کە پێچەوانەی دەستوورن، و ئەوە یەکێکە لە قێزەونترین پێشێلکارییەکانتان.   سەبارەت بە تۆمەتەکانی بەقاچاغبردنی نەوت لە هەرێم، ئەوا هەوڵێکی ئاشکرایە بۆ لادانی سەرنج لەسەر ئۆپەراسیۆنەکانی بەقاچاغبردن و گەندەڵیی بەرفراوان لە ناوچەکانی دیکەی عێراق. ئێوەن کە نەوت لە باشوور بە قاچاخ دەبەن و هەموو کێشەکانی گەندەڵی لەبەرچاوی هەمووان ئەنجام دەدەن، بە شایەتیی ڕاپۆرتە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان کە قەبارەی بەهەدەردان و گەندەڵی ئاشکرا دەکەن. ئێوەشن کە نەوت تێکەڵ دەکەن و خزمەتی بەرژەوەندییەکانی ئەوانی تر دەکەن لە جیاتی خزمەتکردنی عێراق و گەلەکەی، بە سیاسەتگەلێکی جێی داخ کە زیانی بە ناوبانگی نەوتی عێراقی لە ئاستی جیهاندا گەیاندووە.   لە بەرامبەردا، هەرێمی کوردستان پابەند بووە بە هەموو ئەرکەکانیەوە، سەرەڕای پابەندنەبوونی لایەنی بەرامبەر بە بەرپرسیارێتی و ئەرکە دەستوورییەکانی. خستنە ئەستۆی هەرێم بەرپرسیارێتی زیادەی ئۆپێک هەڵەی ئێوەیە، چونکە ئێوە نەوتی ئەوانی تر بە ناوی نەوتی عێراقییەوە دەفرۆشن. مافی دەستووریی هەرێم لە بەرهەمهێنان دوو هێندەی ئێستایەتی، بەڵام هەرێم، لە پێناو بەرژەوەندیی گشتیی وڵات، تەنانەت نیوەی ئەم بڕە شایستەیەش بەرهەم ناهێنێت. زیاتر لە ١١ ملیۆن بەرمیل نەوتمان ڕادەست کردوون، و یەک دیناریشتان لە بەرامبەردا بۆ هەرێمی کوردستان نەناردووە، لە پێشێلکارییەکی ئاشکرای ڕێککەوتن و پابەندییە داراییەکان.   سەبارەت بەوەی لە بەیاننامەکەی دواییتاندا هاتووە، ئەم ڕاستییانەی خوارەوە ڕووندەکەینەوە، بە شێوەیەک کە گومانی تێدا نییە:   1- حکومەتی هەرێم ئەو لایەنە نییە کە بووەتە هۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوت، بەڵکو ئەوە لە ئەنجامی ئەو سکاڵایەوە بوو کە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی لە دژی وەزارەتی وزەی تورکیا تۆماری کرد، و بەهۆیەوە هەناردەکردن لە ٢٥/٣/٢٠٢٣ ڕاگیرا، کە بووە هۆی زیان گەیاندن بە حکومەتی فیدراڵی و هەرێم و کۆمپانیاکان بە زیاتر لە ٢٥ ملیار دۆلار.   2- لە ماوەی چەند ڕۆژێکی کەمدا، و بەدیاریکراوی لە ٤/٤/٢٠٢٣، ڕێککەوتن لەگەڵ وەزارەتی نەوت کرا بۆ دەستپێکردنەوەی پرۆسەی هەناردەکردن، بەڵام یاسای بودجە بڕیاریدا لەسەر دیاریکردنی بڕێک بۆ تێچووی بەرهەمهێنان (کە شەش دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێک)، ئەمەش وایکرد زۆربەی کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان واز لە بەرهەمهێنان بهێنن بەپێی ئەم دیاریکردنە. 3- لەسەر داوای وەزارەتی نەوت، بڕێک لە نەوتی هەرێم ڕادەستی یەکێک لە پاڵاوگەکان کرا کە بۆ بەرژەوەندیی وەزارەتی نەوت کاردەکات، ئەمەش بۆ ماوەیەک کە لە پێنج مانگ زیاتر بوو. کۆی گشتیی ئەوەی ڕادەستکرا (١١،٨٢٦،٢١٨) بەرمیل بوو. سەرەڕای ئەم پابەندبوونەی لایەنی هەرێم، یەک دینار لە بەرامبەر ئەم بڕە نەدرا، و بەهۆی ئەوەشەوە، کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان وازیان لە ڕادەستکردنی بەرهەمەکانیان بە وەزارەتی نەوت هێنا. 4- لە سەرەتای پێکهێنانی حکومەتی فیدراڵیی ئێستا، لیژنەیەکی هاوبەش پێکهێنرا بۆ ئامادەکردنی ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدراڵی. بە کردەوە چەندین کۆبوونەوە بۆ ئەم مەبەستە ئەنجامدرا، بەڵام ئەم هەوڵانە تا ئێستا هیچ ئەنجامێکیان نەبووە. سستی و دواکەوتنێکی ڕوون لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە بەدی دەکرێت لە بەدواداچوونی ئەم دۆسێیە زۆر گرنگە، کە کلیلی چارەسەری ڕاستەقینەی ناکۆکییە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەردوو حکومەتە. 5- بەو پێیەی سیستەمی حوکمڕانی لە عێراق سیستەمێکی فیدراڵییە، و یەکێک لە مافە دەستوورییەکانی هەرێم ئەوەیە کە یاسادانانی تایبەت بە خۆی هەبێت کە کاروباری خۆی ڕێکبخات، بۆیە وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان گرێبەستەکانی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە جیهانییەکان واژۆ کردووە بە پشتبەستن بە یاسای نەوت و گازی ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٧. ئەگەر کێشەیەکی یاسایی ڕاستەقینە لەم گرێبەستانەدا هەبووایە، ئەوا کۆمپانیا جیهانییە ناودارەکان ملیارەها دۆلاریان لە هەرێمدا وەبەرهێنان نەدەکرد بێ هیچ بنەمایەکی یاسایی. 6- عێراق دەستوورێکی هەیە، ئەگەر بە حوکمەکانی کاری پێبکرایە، دەق و ڕۆح، دوور لە هەڵبژاردن و بەرژەوەندییە تەسکەکان لە جێبەجێکردن و لێکدانەوەدا، ئەوا دۆخی گشتیی وڵات، و بەتایبەتی دۆسێی نەوتی، نەدەگەیشتە ئەم ئاستە لە ئاڵۆزی و قەیراناویبوون. 7- حکومەتی هەرێمی کوردستان بە تەواوی پابەند بووە بە ئەرکەکانیەوە سەبارەت بە هەوڵەکانی دەستپێکردنەوەی هەناردەکردن، کە ڕەزامەندیی دەربڕیوە لەسەر: فرۆشتنی نەوتی بەرهەمهێنراوی هەرێم لە ڕێگەی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوت (سۆمۆ)، و سپاردنی تەواوی داهاتی فرۆشتن لە گەنجینەی دەوڵەت، و دیاریکردنی کۆمپانیایەکی ڕاوێژکاری، و کردنەوەی هەژمارێکی گەرەنتیکراو (Escrow Account) بە ناوی کۆمپانیاکانەوە. 8- کۆمپانیا نەوتییەکانی کارکەر لە هەرێم داوای ئەم خاڵانەی خوارەوە دەکەن: (کارکردن بە گرێبەستەکان لە ڕووی مۆدێلی ئابووری، مەرجە بازرگانییەکانی ناو گرێبەست، دەستنەبردن بۆ گرێبەستەکان چونکە ڕێڕەوی یاسایی خۆیان لە دادگا فیدراڵی و نێودەوڵەتییەکان وەرگرتووە).   دەمانەوێت یادی ئێوە و ڕای گشتی بخەینەوە کە ڕێککەوتنی (کاتی) تایبەت بە دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت، و ئەو کۆبوونەوە و دیدارانەی دواتر ئەنجامدران، بەڵگەیەکی حاشاهەڵنەگرە لەسەر نەرمونیانیی هەرێمی کوردستان و ئامادەیی بۆ هاوکاری، ئەمەش وادەکات ئیدعاکانی وەزارەتەکەتان سەبارەت بە بێسوودیی گفتوگۆکانی پێشوو لەگەڵ هەرێم، ئیدعایەکی بێ بنەما بن.   وەزارەتی سامانە سروشتییەکان حکومەتی هەرێمی کوردستان ٥ی حوزەیرانی

(درەو): بەپێچەوانەی چاوەڕوانییەكانەوە، لەدوای بڕیاری هەڵوەشاندنەوەو ئاگربەستی تاكلایەنەی پەكەكەوە، هێرشەكانی توركیا لەناو خاكی هەرێمی كوردستان زیادیان كردووە.   تیمەکانی دروستکەری ئاشتی کۆمەڵگە (CPT) ئاماری نوێی هێرشەكانی توركیای لە هەرێمی كوردستان بڵاوەكردەوە. بەگوێرەی ئامارەكە؛ لەدوای راگەیاندنی هەڵوەشاندنەوەی پەکەکەو لە سێ مانگی ئاگربەستی تاکلایەنەدا، هێرشەکانی سوپای تورکیا زیادیان کردووەو تەواوی هێرشەکان بۆسەر پارێزگای دهۆک چڕبوونەتەوە. (CPT) دەڵێ: لەدوای ئەنجامدانی کۆنگرەی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لە ڕۆژی ٥ی ئایار بۆ ٧ی ئایار، حزبەکە لە ڕۆژی ١٢ی ئایاردا، هەڵوەشاندنەوەی پێکهاتەی ڕێکخراوەیی خۆی ڕاگەیاند و کۆتایی بەهەموو چالاکییەک لە ژێر ناوی پەکەکە هێنا. ئەم بڕیارە لەدوای بانگەوازی ئاشتی ڕێبەری حزبەکە ئۆجەلان، لە ٢٧ی شوباتدا هات و وەکو سەرەنجامی ڕاگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنە کە لە ١ی ئاداردا ڕاگەیاندرا، بڵاوکرایەوە.  "سەرباری ئەو بەرەوپێشچوونانە، هێرشەکانی سوپای تورکیا بۆسەر هەرێمی کوردستان بە ڕێژەیەکی بەرچاو زیادیان کردووە، بەڵام بۆ ناوچەیەکی جوگرافی دیاریکراو چڕبوونەتەوە. لە مانگی ئایاردا، ژمارەی هێرشەکانی سوپای تورکیا، بەراورد بە مانگی نیسان، بە ڕێژەی (١٤٣٪) زیادیانکردووە و تەنانەت ژمارەی هێرشەکان لەم مانگەدا، زیاترە لە ژمارەی هێرشەکان پێش ڕاگەیاندنی ئاگربەستی تاکلایەنەی پەکەکە. بەڵام تەواوی هێرشەکان بەتەنها لە یەک پارێزگادا چربوونەتەوە کە ئەویش پارێزگای دهۆکە و (٩٨٪)ی هێرشەکان بۆسەر سنوری قەزای ئامێدی و (٢٪)ی هێرشەکان بۆسەر سنوری قەزای زاخۆ بوون. لە مانگی ئایاردا، (٥١٠) هێرش و بۆردوومانی سوپای تورکیا بۆسەر خاکی هەرێمی کوردستان تۆمارکراون کە هەموویان لە پارێزگای دهۆک بوون و هیچ هێرش و بۆردوومانێک بۆ سەر سنوری پارێزگاکانی تری وەکو (هەولێر، سلێمانی، هەڵەبجە و نەینەوا) ڕوویاننەداوە. لە ژمارەی هێرشەکاندا، (٤٥٨) هێرشیان لە ڕێگەی تۆپبارانەوە و (٣٦) هێرشیان لە ڕێگەی فڕۆکەی جەنگی و (١٦) هێرشی تریان لە ڕێگەی هەلیکۆپتەرەوە بوون. بە بەراورد بە مانگی ئاداریش، ژمارەی هێرش و بۆردوومانەکان لە مانگی ئایاردا، بە ڕێژەی (٣٣٢٪) زیادیانکردووە". بەگوێرەی داتاكانی (CPT)، چڕکردنەوەی چالاکییە سەربازییەکان لەیەک دەڤەری دیاریکراودا، بوونەتە مایەی زیادبوونی بۆردوومانەکان. تەواوی سەرنجی چالاکییە سەربازییەکانی سوپای تورکیا لە قەزای ئامێدیدا کۆکراوەتەوە. ئەمە لە کاتێکدا، لە ساڵانی پێشوودا سوپای تورکیا بە بەربڵاوی و بە درێژایی سنورەکانی هەرێمی کوردستان چالاکی سەربازی و هێرش و بۆردوومانی ئەنجامدەدا. ئەم گۆڕانکارییە، کاردانەوە و بەرئەنجامی دەستپێکردنی پڕۆسەی ئاشتی نێوان چەکدارانی پەکەکە و سوپای تورکیایە. چالاکییە سەربازییەکانی ئێستای سوپای تورکیا جێبەجێکردنی خواستی دروستکردنی ناوچەیەکی ئەمنی و نەهێشتنی ئامادەیی چەکداری گەریلاکانی پارتی کرێکارانی کوردستانە لە نزیک ئەو ناوچانەی کە سوپای تورکیا لە هەرێمی کوردستان کۆنتڕۆڵی کردوون. زۆرترین ڕێژەی بۆردوومانەکانی سوپای تورکیا لەم ساڵدا، لە ڕۆژی ١٢ی ئایاردا ئەنجامدراوە، کە (٩٤) بۆردوومان بووە و لەم ڕۆژەدا پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) هەڵوەشاندنەوەی حزبەکەی ڕاگەیاند. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا، سەرباری بەردەوامی زەمینەسازی بۆ پڕۆسەی ئاشتی، لە ڕۆژی ٣٠ی ئایاردا، سوپای تورکیا دەستی کرد بە دروستکردنی بارەگایەکی سەربازی نوێ لە (گەلی باڵندا) لە قەزای ئامێدی. لە سەرەتای ئەمساڵەوە، سوپای تورکیا (١،٠١٤) بۆردومان و هێرشی هەلیکۆپتەری بۆسەر هەرێمی کوردستانی عێراق ئەنجامداوە. بەهۆی هێرشەکانی سوپای تورکیا لەم ساڵدا، (٩) هاووڵاتی مەدەنی بوونەتە قوربانی، کە لەم ژمارەیە (٣) هاوڵاتی شەهیدبوون و (٦) هاوڵاتی تری مەدەنی برینداربوون.  

  شیكاری: درەو  🔻 سەرەڕای ئەوەی لەماوەی ساڵانی (2015 - 2024)، موچەخۆران (16) موچەی تەواویان وەرنەگرتووە، (44) موچەشیان بە لێبڕینەوە بۆ خەرجکراوە، بەڵام بە بڕیاری وەزارەتی دارایی موچەخۆران لەماوەی (36) مانگ و خانەنشینان لە ماوەی (60) مانگدا، ناچارن لەو موچانەی وەریان نەگرتووە یان بە لێبڕینەوە بۆیان خەرجکراوە، (3%)ی موچە بنەڕەتییەکانیان بۆ سندوقی خانەنشینی بگەڕێنەوەو بە قەرز لە سەریان هەژمار کراوە، بە جۆرێک؛ لەماوەی (1/1/20214 – 31/12/2024)؛ 🔹 هەر فەرمانبەرێکی پلە (1) بڕی (4 ملیۆن و 149 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (115 هەزار و 285) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (69 هەزار و 155) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، 🔹 هەر فەرمانبەرێکی پلە (2) بڕی (3 ملیۆن و 337 هەزار و 900) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (92 هەزار و 719) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (56 هەزار و 310) دینار لە موچەکەی دەبڕێت...... قەرزی سندوقی خانەنشینی لە سەر موچەخۆران پاڵپشت بە گشتاندنی دارایی ژمارە (4)ی ساڵی 2025 ی وەزارەتی دارایی و ئابووری حکومەتی هەرێمی کورستان؛ سەرەڕای ئەوەی لەماوەی ساڵانی (2015 - 2024)، موچەخۆران (16) موچەی تەواویان وەرنەگرتووە، (44) موچەشیان بە لێبڕینەوە بۆ خەرجکراوە، بەڵام بە بڕیاری وەزارەتی دارایی موچەخۆران لەماوەی (36) مانگ و خانەنشینان لە ماوەی (6) مانگدا، ناچارن لەو موچانەی وەریان نەگرتووە یان بە لێبڕینەوە بۆیان خەرجکراوە، (3%)ی موچە بنەڕەتییەکانیان بۆ سندوقی خانەنشینی بگەڕێنەوەو بە قەرز لە سەریان هەژمار کراوە، بە جۆرێک؛ لەماوەی (1/1/20214 – 31/12/2024)؛ -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (1) بڕی (4 ملیۆن و 149 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (115 هەزار و 285) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (69 هەزار و 155) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (2) بڕی (3 ملیۆن و 337 هەزار و 900) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (92 هەزار و 719) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (56 هەزار و 310) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (3) بڕی (2 ملیۆن و 696 هەزار و 200) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (74 هەزار و 894) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (44 هەزار و 936) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (4) بڕی (2 ملیۆن و 208 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (61 هەزار و 333) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (36 هەزار و 800) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (5) بڕی (ملیۆنێک و 837 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (51 هەزار) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (30 هەزار و 616) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (6) بڕی (ملیۆنێک و 552 هەزار و 300) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (43 هەزار و 119) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (25 هەزار و 871) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (7) بڕی (ملیۆنێک و 290 هەزار و 860) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (35 هەزار و 857) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (21 هەزار و 514) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (8) بڕی (ملیۆنێک و 48 هەزار و 550) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (29 هەزار و 126) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (17 هەزار و 475) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (9) بڕی (831 هەزار) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (23 هەزار و 100) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (13 هەزار و 860) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. -    هەر فەرمانبەرێکی پلە (10) بڕی (633 هەزار و 400) دینار قەرزی لەسەر هەژمار کراوە دەبێت لە ماوەی (36) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (17 هەزار 594) دینار لە موچەکەی دەبڕێت، ئەگەر خانەنشینیش بووبێت دەبێت لە ماوەی (60) مانگدا قەزرەکەی پاکتاو بکات و مانگانە (10 هەزار و 556) دینار لە موچەکەی دەبڕێت. رێنمایى ژمارە (4)ى سالى 2025 وەزارەتى دار ایى و ئابوورى هەرێم   خشتەى لێبڕینى 3% راگیراوەکانى خانەنشینى   شێوازی دابەشکردنی موچە لە 2014 - 2024

وەزارەتی نەوتی عێراق: 🔻 پێویستە حکومەتی هەرێم پابەندبێت بە دەستور و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی 🔻دەستبەجێ نەوتەكەی رادەستبكات بەگوێرەی دەقی یاسای بودجەی هەموارکراو "چیتر خۆی نەدزێتەوە لە پابەندییەكانی" 🔻بە قاچاغبردنی نەوت لە هەرێمەوە بۆ دەرەوەی عێراق بەردەوامە 🔻پابەندنەبونی هەرێم مەترسی لەسەر ناوبانگی عێراق دروستكردووە "دووجار زیانی پێگەیاندوین؛ جارێك سودمەندبون لە داهاتەكان و جارێكیش كەمكردنەوەی پشكی نەوتی عێراق" 🔻هەرێم بەرپرسیارێتی هەڵدەگرێت و تەواوی رێكارە یاساییەكان دەگرینەبەر درەو: وەزارەتی نەوتی عێراق، لە بە یاننامەیەكدا، جەخت لەسەر پێویستی پابەندبونی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەکاتەوە بە دەستور و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی و یاسا کارپێکراوەکان دەكاتەوە، لەوانە، یاسای بودجەی گشتی، کە حکومەتی هەرێم پابەند دەکات بە ڕادەستکردنی نەوتی بەرهەمهێنراوی کێڵگەکانی، بە وەزارەتی نەوتی فیدراڵی بۆ هەناردەکردن و داهاتەکانی بۆ خەزێنەی گشتی.  راشیدەگەیەنێت: وەزارەت پێشتر نوسراوی فەرمی و شاندی بەشێوەیەكی چڕ رەوانەی حکومەتی هەرێم کردووە، بۆ بەدیهێنانی ئەو مەبەستە، بەڵام ئەنجامی نەبووە. وەزارەتی نەوت، جەخت لەسەر پێویستی دەستبەجێ دەستپێکردنی رادەستکردنی نەوت دەکاتەوە بەگوێرەی دەقی یاسای بودجەی هەموارکراو، کە بە ڕێککەوتن لەگەڵ حکومەتی هەرێم دەرچووە، هەروەها جەخت لەسەر پێویستی خۆنەدزینەوەی حکومەتی هەرێم دەكاتەوە لە پابەندییەكانی. لەبەشێكی تری بەیاننامەكەی وەزارەتی نەوتی عێراقدا هاتووە: بەردەوامبوون لە رادەستکردنی نەوت دەبێتە هۆی زیانی دارایی بەرچاو و ناوبانگی نێودەوڵەتی عێراق و پابەندبونە نەوتییەکانی دەخاتە مەترسییەوە.  بە جۆرێك پابەندنەبونی حکومەتی هەرێم بە دەستور و یاسا بووەتە هۆی ئەوەی دوو هێندە زیان بە هەناردەکردنی نەوتی عێراق و خەزێنەی گشتی بگات: یەکەمیان وەرنەگرتن و هەناردەکردنی نەتی بەرهەمهێنراو لە هەرێم و سودمەندبوون لە داهاتەکانی، زیانی دووەمیش، وەزارەتی نەوتی فیدراڵی ناچار بوو بەرهەمهێنان لە کێڵگە نەوتییەکانی تر لە دەرەوەی هەرێم کەم بکاتەوە بە پابەندبون بە پشکی ئۆپیک كی بۆ عێراقی دیاریكردووە، بەوپێیەی ئەو کێڵگانەی کە دەکەونە ناو هەرێمەوە وەک بەشێک لە پشکی عێراق هەژمار دەکرێت، بەبێ گوێدانە ئەو پێشێلکاریانەی کە ئاماژەیان پێکراوە. هاوكات ئاماژە بەوەشدەكات: وەزارەتی نەوت بەدواداچوون بۆ ئەو زانیاریانە دەکات کە ئاماژەن بۆ بەردەوامی بەقاچاغبردنی نەوت لە هەرێمەوە بۆ دەرەوەی عێراق، وەزارەت تەواوی بەرپرسیارێتی یاسایی دەخاتە ئەستۆی حکومەتی هەرێم و، بە مافی خۆی دەزانێت بەردەوام بێت لە گرتنەبەری سەرجەم رێوشوێنە یاساییەکان لەوبارەیەوە.

شیكاری: درەو 🔻 بە گوێرەی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی حكومەتی عێراق، كە (پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە 2023- نیسانی 2025) تیادا تۆماركراوە، کۆی ئەو داهاتەی هەرێم دەستی کەوتووە زۆرترە لە (41 ترلیۆن و 516 ملیار و 842 ملیۆن) دینار، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا نزیکەی (26 ترلیۆن و 400 ملیار) دینار بووە، بەم پێیە لە ئێستادا نزیک لە (16 ترلیۆن و 511 ملیار) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، بە جۆرێک؛ 🔹 بڕی زیاتر لە (6 ترلیۆن و 275 ملیار و 240 ملیۆن) دیناری داهاتی نەوتی هەبووە. 🔹 داهاتی نانەوتی هەرێم (10 ترلیۆن و 522 ملیار و 690 ملیۆن) دیناری تێپەڕاندووە. 🔹 بڕی (2 ترلیۆن و 607 ملیار) دیناری لە بانکی بازرگانی عێراق و بانکە حکومییەکان قەرز کردووە. 🔹 لە حکومەتی ئیتحادییەوە بە زۆرتر لە (18 ترلیۆن و ملیارێک و 838 ملیۆن) دینار تەمویل کراوە. 🔹 هەرێم پتر لە (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ئیتحادی.  پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە 2023- نیسانی 2025 بە گوێرەی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی حكومەتی عێراق، كە (پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە 2023- نیسانی 2025) تیادا تۆماركراوە، لەلایەن  دارا سێكانیانی ئەندامی لیژنەی یاسایی پەرلەمانی عێراق بڵاوكراوەتەوە، كۆی ئەو بڕە پارەیەی لەوماوەیەدا، رادەستی هەرێمی كوردستان كراوە لەسەرو پشكی خۆیەوە 12) ملیارو 508 ملیۆن و266) دۆلار بووە. كە دەكاتە؛ (16 تریلیۆن و 510 ملیارو 911) ملیۆن و677) دینار. کۆی ئەو داهاتەی هەرێم لە ماوەی ناوبراو دەستی کەوتووە زۆرترە لە (41 ترلیۆن و 516 ملیار و 842 ملیۆن) دینار، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا نزیکەی (26 ترلیۆن و 400 ملیار) دینار بووە، بەم پێیە لە ئێستادا نزیک لە (16 ترلیۆن و 511 ملیار) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، بە جۆرێک؛ -    بڕی زیاتر لە (6 ترلیۆن و 275 ملیار و 240 ملیۆن) دیناری داهاتی نەوتی هەبووە. -    داهاتی نانەوتی هەرێم (10 ترلیۆن و 522 ملیار و 690 ملیۆن) دیناری تێپەڕاندووە. -    بڕی (2 ترلیۆن و 607 ملیار) دیناری لە بانکی بازرگانی عێراق و بانکە حکومییەکان قەرز کردووە. -    لە حکومەتی ئیتحادییەوە بە زۆرتر لە (18 ترلیۆن و ملیارێک و 838 ملیۆن) دینار تەمویل کراوە. -    هەرێم پتر لە (598 ملیار و 515 ملیۆن) دیناری گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ئیتحادی.  پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە چوار مانگی یەکەمی ساڵی 2025 بە گۆێرەی داتاکانی حکومەتی عێراق لە ساڵی 2025 (كانوونی دووەم بۆ نیسان)، هەرێمی كوردستان لەسەرو پشكی بڕیارلێدراویيەوە، (2) ملیارو (264) ملیۆن دۆلارى بۆ رەوانەكراوە، رێژەی ئەو داهاتە نانەوتیانەی كە رادەستی خەزێنەی گشتی كردووە كەمتر لە (15%)یە، هەرێمی كوردستان هیچ بڕە پارەیەكی لە داهاتە نەوتیەكان رادەستی خەزێنەی گشتی نەكردووە. بەم پێیە کۆی ئەو داهاتەی هەرێم لە چوار مانگی یەکەمی (2025) دەستی کەوتووە زۆرترە لە (6 ترلیۆن و 653 ملیار و 75 ملیۆن) دینار، سەرەڕای گەڕاندنەوەی نزیکەی (200 ملیار) دینار بۆ حکومەتی ئیتحادی، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا زۆرتر لە (3 ترلیۆن و 664 ملیار) دینار بووە، بەم پێیە لە ئێستادا نزیک لە (2 ترلیۆن و 999 ملیار) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، بە جۆرێک؛ -    داهاتی نەوتی هەرێم بە بڕی زیاتر لە (ترلیۆنێک و 568 ملیار و 810 ملیۆن) دینارخەمڵێندراوە. -    داهاتی نانەوتی هەرێم نزیکی (ترلیۆنێک و 166 ملیار و 126 ملیۆن) دیناری بووە. -    لە حکومەتی ئیتحادییەوە بە زۆرتر لە (4 ترلیۆن و 117 ملیار و 485 ملیۆن) دینار تەمویلی هەرێم کراوە. -    هەرێم تەنها (199 ملیار و 346 ملیۆن) دیناری گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ئیتحادی.  -    بەم پێیە کۆی ئەو داهاتەی هەرێم دەستی کەوتووە زۆرترە لە (6 ترلیۆن و 653 ملیار و 75 ملیۆن) دینار، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا (3 ترلیۆن و 664 ملیار) دینار بووە، بەم پێیە لە ئێستادا نزیک لە (2 ترلیۆن و 989 ملیار) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، تەنها لە چوار مانگی یەکەمی 2025. پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە ساڵی 2024 بە گوێرەی داتاکانی حکومەتی عێراق لە ساڵی 2024، هەرێمی كوردستان (6) ملیارو (50) ملیۆن دۆلاری لە سەرو پشكی خۆی وەرگرتووە، رێژەی داهاتە نەوتیە رادەستكراوەكان بە خەزێنەی گشتی كەمتر بووە لە (10%)، هیچ داهاتێكی نەوتی رادەستی خەزێنەی گشتی نەكردووە. هەر بەپێی داتاکانی حکومەتی عێراق کۆی ئەو داهاتەی لە ساڵی (2024) دەستی کەوتووە زۆرترە لە (20 ترلیۆن و 164 ملیار و 624 ملیۆن) دینار، سەرەڕای گەڕاندنەوەی زیاتر لە (399 ملیار) دینار بۆ حکومەتی ئیتحادی، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا نزیک لە (12 ترلیۆن و 168 ملیار) دینار بووە، بەم پێیە لەو ماوەیەدا نزیک لە (7 ترلیۆن و 998 ملیار) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە لە ساڵی 2024دا، بە جۆرێک؛ -    داهاتی نەوتی هەرێم زیاتر لە (4 ترلیۆن و 706 ملیار و 430 ملیۆن) دیناری تێپەڕاندووە. -    داهاتی نانەوتی هەرێم (4 ترلیۆن و 700 ملیار و 9 ملیۆن) دینار بووە. -    قەرزی بانکی بارزگانی (371 ملیار) دیناربووە. -    لە حکومەتی ئیتحادییەوە بە زۆرتر لە (10 ترلیۆن و 786 ملیار و 352 ملیۆن) دینار ڕەوانەی هەرێم کراوە. -    هەرێم تەنها نزیک لە (399 ملیار و 169 ملیۆن) دیناری گەڕاندووەتەوە بۆ حکومەتی ئیتحادی.  -    بەم پێیە کۆی ئەو داهاتەی هەرێم دەستی کەوتووە زۆرترە لە (20 ترلیۆن و 164 ملیار و 624 ملیۆن) دینار، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا نزیکی (12 ترلیۆن و 167 ملیار 876 ملیۆن) دینار بووە، بەم پێیە لەو ماوەیەدا نزیک لە (7 ترلیۆن و 997 ملیار) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، تەنها لە ساڵی 2024 دا.     پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە ساڵی 2023 بە گوێرەی داتاکانی حکومەتی عێراق لە ساڵی 2023، هەرێمی كوردستان (4 ملیارو 100 ملیۆن) دۆلاری لە پشكی بڕیارلێدراوی خۆی زیاتر وەرگرتووە، لەبەرامبەردا هیچ داهاتێكی نەوتيی و نانەوتيی رادەستی خەزێنەی گشتی نەركردووە. هەر بەپێی داتاکانی حکومەتی عێراق کۆی ئەو داهاتەی لە ساڵی (2023)دا هەرێم دەستی کەوتووە نزیکەی (14 ترلیۆن و 700 ملیار) دینار بووە، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا نزیک لە (10 ترلیۆن و 568 ملیار) دینار بووە، بەم پێیە هەرێم زۆرتر لە (5 ترلیۆن و 525 ملیار و 300 ملیۆن) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە لە ساڵی 2023دا، بە جۆرێک؛ -    داهاتی نەوتی هەرێم زیاتر لە (4 ترلیۆن و 708 ملیار و 587 ملیۆن) دیناری تێپەڕاندووە. -    داهاتی نانەوتی هەرێم نزیکی (4 ترلیۆن و 656 ملیار و 555 ملیۆن) دینار بووە. -    قەرزی بانکە حکومییەکان (ترلیۆنێک و 600 ملیار) دینار و بانکی بارزگانی (636 ملیار) دیناربووە. -    لە حکومەتی ئیتحادی بە نوسراوی ژمارە (13481) بڕی (400 ملیار) دینار و بە نوسراوی ژمارە (16442) بڕی (598 ملیار) دینار و بە بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران بە سێ گوژمە بڕی (2 ترلیۆن و 100 ملیار) ڕەوانەی هەرێم کراوە. -    بەم پێیە کۆی ئەو داهاتەی هەرێم دەستی کەوتووە لە ساڵی (2023)دا زۆرترە لە (14 ترلیۆن و 142 ملیار و 338 ملیۆن) دینار، لە کاتێکدا پشکی هەرێم بە پێی یاسای بودجە لە ماوەی ناوبراودا (10 ترلیۆن و 567 ملیار 893 ملیۆن) دینار بووە، بەم پێیە لە ساڵی (2023) نزیک لە (5 ترلیۆن و 525 ملیار 301) دینار لە ئەستۆی حکومەتی هەرێم ماوەتەوە، تەنها لە ساڵی 2023 دا.  

  درەو: بە گوێرەی كۆمەڵێك بەڵگەنامەی حكومەتی عێراق، كە (پوختەی حساباتەكانی هەرێمی كوردستانی لە نێوان ساڵانی 2023-2025) تیادا تۆماركراوەو، لەلایەن  دارا سێكانیانی، پەرلەمانتاری فراكسیۆنی یەكگرتوو ئیسلامی كوردستان، لە پەرلەمانی عێراق بڵاوكراوەتەوە: -لە ساڵی 2025 (كانوونی دووەم بۆ نیسان)، هەرێمی كوردستان لەسەرو پشكی بڕیارلێدراویيەوە، (2) ملیارو (264) ملیۆن دۆلارى بۆ رەوانەكراوە. -رێژەی ئەو داهاتە نانەوتیانەی كە رادەستی خەزێنەی گشتی كردووە كەمتر لە(15%)  ە. -هەرێمی كوردستان هیچ بڕە پارەیەكی لە داهاتە نەوتیەكان رادەستی خەزێنەی گشتی نەكردووە. -لە ساڵی 2024 هەرێمی كوردستان (6) ملیارو (50) ملیۆن دۆلاری لە سەرو پشكی خۆی وەرگرتووە. -رێژەی داهاتە نەوتیە رادەستكراوەكان بە خەزێنەی گشتی كەمتر بووە لە (10%) .  -هیچ داهاتێكی نەوتی رادەستی خەزێنەی گشتی نەكردووە. -لە ساڵی 2023، هەرێمی كوردستان (4) ملیارو (100) ملیۆن دۆلاری لە پشكی بڕیارلێدراوی خۆی زیاتر وەرگرتووە. -لەبەرامبەردا هیچ داهاتێكی نەوتيی و نانەوتيی رادەستی خەزێنەی گشتی نەركردووە. كۆی ئەو بڕە پاەرەیەی لەماوەی ئەو سێ‌ ساڵەدا، رادەستی هەرێمی كوردستان كراوە لەسەرو پشكی خۆیەوە: (12)  ملیارو (508) ملیۆن و (266) دۆلار بووە. كە دەكاتە: (16) تریلیۆن و (510) ملیارو (911) ملیۆن و (677) دینار بووە.  

عومەر عەدنان وائلی، سەرۆكی دەستەی دەروازە سنورییەكانی عێراق، لە نوسراوێكدا كە ئاڕاستەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كردووە، تیایدا، بوونی سێ‌ جۆر دەروازەی فەرمی و نافەرمی لە هەرێمی كوردستان ئاشكرادەكات . -1ئەو دەروازانەی كە لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵییەوە دانیان پێدانراوەو فەرمین. -2ئەو دەروازانەی كە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دانیان پێدانراوەو حكومەتی فیدراڵی دانی پێدا نەناون و بە فەرمی نایانناسێنێت. -3رێگاكانی بە قاچاغبردن و دەروازە نافەرمی و دانەپێدانەنراوەكان، لەلایەن حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدراڵی عێراق. ژمارەی ئەو دەروازە فەرمییانەی كە لەلایەن حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمەوە دانیان پێدانراوە (6) دەروازەن، كە ئەوانیش: " ئیبراهیم خەلیل، حاجی ئۆمەران، باشماخ، پەروێزخان، فرۆكەخانەی سلێمانی، فرۆكەخانەی هەولێر". ئەو دەروازە وشكانیانەی كە لەلایەن حكومەتی هەرێمەوە دانیان پێدانراوەو حكومەتی فیدراڵی دانی پێدانەناون، ئەوانیش ژمارەیان (6) دەروازەیە، كە پێكهاتوون لە:" دەروازەی كێلێ‌، دەروازەی سەیران بەن، دەروازی تەوێڵە، دەروازەی پشتە، دەروازی سەرزیری، دەروازەی سیمالكا". هاوكات (20) دەروازەو رێگای قاچاغ لە هەرێمی كوردستانیان بوونیان هەیە، كە لەلایەن حكومەتی هەرێمەو حكومەتی فیدراڵییەوە دانیان پێدانەكراوەو نا فەرمین، ئەوانیش بریتین لە: " دەروازەی گمۆ، دەروازەی پەروین، دەروازەی بیمارۆك، دەروازەی بیارە، دەروازەی هاوار، دەروازەی دەرەی مەڕ، دەروازەی وشیاری، دەروازەی بادلان، دەروازەی داروخان، دەروازەی كونە میرو، دەروازەی ئەحمەد ئاوا، دەروازەی كۆڵ وشك، دەروازەی میشیاو، دەروازەی سیرین، دەروازەی بارێ‌، دەروازەی شایدین، دەروازەی چۆمان، دەروازەی موسك، دەروازەی قندۆل، دەروازەی زەڵێ‌".    

درەو: ئەمڕۆ كۆمیتەی ناوەندی پارتی دیموكراتی كوردستان بەسەرپەرشتی مەسعود بارزانس سەرۆكی پارتی و مەسرور بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی كۆبووەوەو نێچیرڤان بارزانی بەداری كۆبوونەوەكەی نەكرد. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) لە كۆبوونەوەكەدا بڕیار نەدراوە بە كشانەوە لە بەغداد، بەڵكو نامەیەك دەنێردرێت بۆ سودانی و داوای رای رەسمی دەكەن لەسەر پرسی موەی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان. لە كۆبوونەوەكەدا نێچیرڤان بارزانی جێگری سەرۆكی پارتی بەشداری كۆبوونەوەكەی نەكردووە، زانیارییەكان باس لەوە دەكەن نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ كۆبوونەوەكەی پیرمام نەبووەو پێی باش بووە ئەگەر كۆبوونەوە بكرێت لەسەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان بێت و ەوكات بەشێكی سەركردەی لایەنە ئۆپۆزسیۆنەكانیش بەشدار دەبن، نێچیرڤان بارزانی لەگەڵ توندبوونەوەی گرژییەكانی نێوان هەولێر و بەغداد نەبووەو داوای كردووە گفتوگۆبكرێت بۆ ئەوەی دۆخەكە هێوربكرێتەوەو سەرجەم نەخرێتە سەبەتەی یەك لایەن و ئاراستەوە. رۆژی پێنجشەمەی رابردوو مەكتەبی سیاسی پارتی دیموكراتی كوردستان راگەیەندروێكی لەسەر بڕیاری راگرتنی موەی موەخۆرانی هەرێمی كوردستان بڵاوكردەوەو دەڵێت، ئەگەر تا پێش جەژنی پیرۆزی قوربان ماف و شایستە داراییەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕەوانە نەکرێت هەڵوێستی جدیمان دەبێت و ڕایدەگەیەنین.  

(درەو):  فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان سكاڵایەكی یاساییان تۆماركردووەو داوای ئەوە دەكەن لەڕێگەی فەرمانێكی (سالاریی)ەوە، تەیف سامی دەكەن بە ناردنی موچەو؛ هاوكات داوای تەوتینكردنی موچەكانیان دەكەن، دادگای فیدراڵی وەڵامی داونەتەوەو دەڵێ لە نزیكترین كاتدا بڕیاری لێ دەدەین. دادگای باڵای فیدراڵی عێراق لەبارەی چارەنوسی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان كە كەوتوەتە كێژاوی ناكۆكییەكی نوێی نێوان هەولێرو بەغداد، روونكردنەوەیەكی بڵاوكردەوە.  لەروونكردنەوەكەدا، دادگای فیدراڵی ئاشكرایكردووە كە ئەمڕۆ سکاڵایەکی یاسایی لەلایەن فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانەوە سەبارەت بە داواکاری بەردەوامی خەرجکردنی موچە لە هەرێمی کوردستان و لەوادەی دیاریكراودا تۆماركراوە، بەپێی بڕیاری دادگای فیدراڵی ژمارە (٢٢٤ و یەکگرتووەکەی ٢٦٩/فیدراڵی/٢٠٢٣ لە ٢/٢١/٢٠٢٤). دادگای باسلەوە دەكات، لە سكاڵاكەیاندا، فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان داوای دەرکردنی فەرمانێکی سالاریی (وەلائی) دەكەن بۆ پابەندكردنی وەزارەتی دارایی فیدراڵ بە پێدانی موچە لەچوارچێوەی جێبەجێکردنی بڕیاری دادگای فیدراڵی؛ كە هەردوو سەرۆکی حکومەتی فیدراڵ و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان - عێراق پابەند دەكات بە تەوتینكردنی موچەی فەرمانبەرانی سەرجەم وەزارەت و پارێزگاو لایەنە نەبەستراوەكان بە وەزارەت  و سەرجەم فەرمانبەرانی لایەنە حكومییەكانی ترو خانەنشینان و سودمەندانی تۆڕی پاراستنی كۆمەڵایەتی لە هەرێم، لە بانكە حكومییە فیدراڵییەكانی دەرەوەی هەرێم و بڕینی ئەم پارەیە لە پشكی هەرێم بەگوێرەی یاسای بودجە.  سكاڵای فەرمانبەرانی هەرێم بە ژمارە (١٠٤/فیدراڵی/٢٠٢٥) تۆماركراوەو دادگا رایگەیاندووە، لەزووترین كاتدا بڕیاری لەسەر دەدات.  تەیف سامی وەزیری دارایی فیدراڵی ناردنی موچەی مانگی 5ی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستانی راگرتووەو دەڵێ بەپێی یاسای بودجەی سێ ساڵە، هەرێم پشكی خۆی لە بودجەی گشتیی فیدراڵ وەرگرتووە، حكومەتی هەرێمیش دەڵێ حساباتەی تەیف سامی هەڵەیەو خەرجی هەرێمی لەسەر خەرجی راستەقینەی عێراق ئەژماركردووە هەروەها حساباتی هەڵەی بۆ داهاتە نەوتیی و نانەوتییەكانی هەرێم كردووە.  

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) (دوابەش) کۆتابەشی ئەم نووسینە بە بۆچونێکی فەیلەسوفی فەرەنسی، میشێل فوکۆ، دەستپێدەکەم کە لەیەککاتدا دژ بە بێهیوایی و تەسلیمبوون و هیچنەکردنێکی نەهلیستییانە و دژ بە یۆتۆپیاگەرایی و دیدگای نامێژوویی و ناپراکتیکیشە. فوکۆ لەم ڕووەوە دەنووسێت: «لە کۆمەڵگاکەتدا بەدوای ئەوەدا بگەرێ کە باش و بەهێز و جوانە، لەوێوە دەستپێبکە و بیربکەرەوە. پاڵ بەو شتانەوە بنێ بەرە و دەرەوە و بەرەو پێشەوە، هەمیشە شتی تازە لەو شتانەوە دروست بکە کە پێشتر هەتە." ئەوەی فوکۆ لێرەدا دەیڵێت داواکردنی پەیوەندییەکی رەخنەگرانەیە بە ئێستاوە، دەستپێکردنە لەو «ئێستا»یەوە کە هەیە و لەئارادایە، بە مەبەستی گۆڕانکاریی و رۆیشتن بەرەو پێشێەوە، نەک ڕەتکردنەوەیەکی سەرتاسەریی و هەمەلایەنەی ئەو ئێستایە.  لای فوکۆ هەموو ئێستایەک شتی باش و بەهێز و جوانی تێدایە و ئەوەی پێویستە ئەنجامبدرێت بەهێزتر و باشتر و جوانترکردنی ئەو شتانەیە. لەباتی ئەوەی هەوڵی لەناوبردنی هەموو شتێک لەو ئێستایەدا بدرێت، پێویستە سەرەتا رەگەزە باش و بەهێز و جوانەکانی ناو کۆمەڵگاکە بدۆزرێنەوە، ئینجا گەشە بەو رەگەزانە بدرێن و بەرەوپێشەوە ببرێن، نەک تەسلیمبوون بە هیچنەکردنێکی نەهلیستیانە، یان پێشنیارکردنی کۆمەڵێک یۆتۆپیای ڕەها داوای ئەوەبکات لە خاڵی سفرەوە دەستپێبکەین. پاڵنان بەو شتانەوە کە لە ئێستاد باش و بەهێز و جوانن بەرەو پێشەوە، مانای هەوڵدان بۆ دروستکردنی شتێکی نوێ، یان قووڵکردنەوە و گەورەکاردنی ئەو رەهەندە باشانەی ناو ئێستای کۆمەڵگاکە و بەکارهێنانیان وەک کەرەستەی خاو بۆ گۆڕانکاریی و تازەکردنەوەی زیاتر و هەمەلایەنتر. ئەنجامدانی ئەم ئەرکانە ئەو ئاکارەیە کە کردەی داهێنەرانەی شۆڕشگێڕ و گۆڕانخوازیی مێژوویی لە مۆدێلی یۆتۆپی و ئەبستراکت و نامێژوییی جیادەکاتەوە. ئەم جۆرە دیدگایە، جگە لەوەی دیدگایەکی مێژوویی کۆنکریتە، هاوکات ئەلتەرانتیڤی دوو جۆر دیدگای زیانبەخشیشە. یەکەمیان نیهلیزم کە رەتکردنەوە و باوەڕنەبوونە بە هیچ شتێک. دووهەمیان ئایدیالیزمێکی یۆتۆپیانەی بێبناغە و نامێژوویی.  ئێستا با بگەڕێینەوە سەر بڕیارەکەی پارتی کرێکارانی کوردستان بۆ وازهێنان لە خەباتی چەکداریی و خۆهەڵوەشاندنەوەی خۆی وەک پارتێک کە زیاد لە چل ساڵە ئەرکی خەباتی چەکداریی جێبەجێکردوە. بە بۆچوونی من ئەم بڕیارە بڕیارێکی مێژوویی عەقڵانیی و دروستکەرانەیە، دەکرێت هەنگاوی یەکەمی هێنانەکایەی «سەرەتایەکی تازە»ی خەباتکردن بێت بۆ دروستکردنی سەردەمێکی نوێی خاڵیی لە بەشێکی زۆری ئەو کێشانەی لە سەد ساڵی ڕابردوودا لە پەیوەندییدا بە پرسی کوردەوە لە تورکیادا، لەئارادا بووە.  پەکەکە بزوتنەوەیەکی سیاسییە هەڵگری پرۆژەی خەباتی ڕزگاریخوازانەی میلەتێک کە تا چەند ساڵێک لەمەوبەر نکوڵی لەبوون و ماف و خواستەکانی لە تورکیادا دەکرا. پەکەکە هێزی بەدەستهێنانی ئیعتیراف و دانیپیانانێکی سیاسیی و دیموکراسییانە بوو، بە مافی بوونی ئەو میلەتە و بەو مافانەشدا کە پابەستن بەبوونی ئەو میلەتەوە وەک میلەت لەناو تورکیادا. لە ساڵی ٢٠٠٠دا پەکەکە بە فەرمی لە بزوتنەوەیەکەوە کە «خەباتی رزگاریی نیشتیمانی»دەکات گۆڕا بۆ بزوتنەوەیەک کە دەخوازێت «کۆماری دیموکراسی تورکیا» دروستبکات.  لەناو تورکیا خۆیشیدا، بە تایبەتی لە ساڵی ٢٠٠٥ ەوە، کۆمەڵێک گۆڕانکاریی لە پەیوەندیدا بە مەسەلەی کوردەوە لەدایکدەبێت، کە پێشتر لە تورکیادا بوونی نەبووە و مەحاڵ بووە بیریلێبکرێتەوە. لەم قۆناغە تازەیەدا بۆ یەکەمجار دان بە بوونی پرسی کورد لە تورکیادا دەنرێت. دووساڵ دواتر،  لە ساڵی ٢٠٠٧ دا، ئەو پرۆسەیە لەدایکدەبێت کە ناوی «کرانەوەی دیموکراسیی»، Democratic Opening، لێدەنرێت. لەم کرانەوەیەدا پێ لەسەر سێ شت دادەگیرێت. یەکەم، گەشەدان بە دیموکراسیەت لە تورکیادا. دووهەم، گەشەدان بە مافەکانی مرۆڤ. سێهەم، گەشەدان بە مافە ئەتنی و کولتورییە ناوچەییەکانی ناو تورکیا. دەرەنجامە سەرەتاییەکانی ئەم گۆڕانکارییانە لە پەیوەندیاندا بە پرسی کوردەوە بریتین لە:  پەخشکردنی بەرنامە بە زمانی کوردی لە تەلەفیزیۆندا. کردنەوەی دەرگا بە ڕووی  نووسین بە زمانی کوردیدا. ئەنجامدانی دانوسان لەگەڵ پەکەکەدا. لە ساڵی ٢٠٠٩ ئەو شتە لەدایکدەبێت کەناوی «دەستپێشخەری کوردیی»، ‘Kurdish Initiative’ لێدەنرێت. ئەم دەستپێشخەریەش خۆی لە  دۆزینەوەی چارەسەرێکی ئاشتیانەدا بۆ پرسی کورد لە تورکیادا، دەبینێتەوە. هاوکات قسە لە داماڵینی چەک لە پەکەکە دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٤ بەدواوە ڕێ بە بەکارهێنانی ناوە کوردییەکان لە تورکیادا دەدرێت و ناوی ئەو گوند و شارۆچکە کوردییانەی کە کرابوون بە تورکی، سەرلەنوێ دەکرێنەوە بە کوردیی. هەروەها بە فەرمی قبووڵدەکرێت کە زمانی کوردیی لە هەڵمەتی هەڵبژاردن و پروپاگەندەی سیاسی و لە کۆڕ و کۆبوونە سیاسییەکاندا، بەکاربهێنرێت. کردنەوەی قوتابخانەی تایبەتیش بە زمانی کوردیی ڕێگای پێدرا. ئەم گۆڕانکاریانە وا لە ئۆچ ئالان دەکات لە ساڵی ٢٠١٣دا بڵێت: «هیواکان بەرزن، قۆناغێکی نوێ لە خەباتی ئێمەدا دەستپێدەکات. ئێستا دەرگا کراوەتەوە بۆ قۆناغێک تیایدا ئێمە لە خەبات و بەرگریی چەکدارییەوە دەگوازینەوە سەردەمی خەباتی سیاسیی دیموکراسیانە».  هەموو ئەمانە دوو پاڵنەری سەرەکیی دەیبردن بە ڕێوە. یەکمیان هاندان و دەستخۆشیکردنی یەکێتی ئەوروپا بوو، کە ئەو جۆرە چاکسازییانە بەشێکیش بوون لەو چاکسازییە ناوەکییانە کە تورکیا پێویست بوو بۆ ئەندامبوون لە یەکێتی ئەوروپادا، ئەنجامینبدات.  دووهەمیان سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ناسنامەی نەتەوەیی بوو لە تورکیادا، لەلایەن ئاکەپە، پارتەکەی ئەردۆغانەوە. ناسنامەیەک دەیخواست شوێنی کەمالیزم بگرێتەوە، بەمەش هەم ئیسلام گرنگییەکی تایبەت و هەم ڕابردووی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی پێگەیەکی تایبەت وەربگرن. بەڵام تەریب بەو گۆڕانکارییە پۆزەتیڤ و خاڵە بەهێز و باشانە، هاوکات گۆڕان بەرەو دروستکردنی دەسەڵاتێکی دەسەڵاتگەری تاکەکەسیی بەڕێوەدەچوو، کە تیایدا ئەردۆغان دەبوو بە تاکە حوکمرانی وڵاتەکە و کەسایەتی ئەو دەچووە شوێنی بەشێکی زۆر لە دەزگا سەرەکییەکانی وڵاتەکە. ئەم دەسەڵاتگەرێتییە  شەخسییە، وەکچۆن بەشە عەلمانیی و نادینییەکەی تورکیای پەراوێزدەخست، هاوکات بەگژ ئەو بەشە دینییەی تورکیاشدا دەچووەوە کە لەژێر کۆنترلی ئەردۆغاندا نەبوو، بەگژاچونەوەی گولەنییەکان بە نموونە. لە پەیوەندیشیدا بە کوردەوە دۆخەکە بەرەو درێژەدان دەچوو بە هەمان قۆناغی نیشتەجێکردنی پرسی کورد لەناو چوارچێوەی تێرۆر و بەگژاچوونەوەی تێرۆریزمدا. بەمەش بەشێکی زۆری ئەو دەستکەوتانەی کە بەدەستهێنرابوون جارێکی دیکە پاشەکشیان لێکرا.    یەکێک لە کێشە سەرەکییەکانی پرسی کورد لە تورکیادا لەوەدایە کە ئەم پرسە کێشەکانی تەنها لەگەڵ «دەوڵەتی  فەرمی» لە تورکیادا نییە، بەڵکو پرسێکە لەگەڵ «دەوڵەتی قووڵ» و لەگەڵ فۆرمێکی زۆر پەڕگیری ناسیۆنالیزمیشدا، دەرگیرە. ئەمەش وادەکات  چارەسەرکردنی پرسی کورد لە تورکیا تەنھا بە خواست و ئیرادەی دەوڵەتەوە گرێنەدرابێت، بەڵکو خواست و ئیرادەی دەوڵەتی قووڵ و خواست و ئیرادەی بەشێکی گەورەی کۆمەڵگای تورکیی خۆیشی، کە ناسیۆنالیزم شوناسی ژمارە یەکیانە، پێویستبێت.  هاوکات «دەوڵەتی قوول» لە تورکیادا تەنها کۆمەڵێک گروپی مافیایی و دەسەڵاتخوازیی ڕێکخراو نییە، تەنها تۆڕەکانی تاوانی ڕێکخراو نییە، تەنها گەندەڵیی و بوونی ئابورییەکی قاچاغی نافەرمی نییە، تەنها شێوازی کوشثنی گۆترە و وونکردنی بێداوەریکردن نییە. دەوڵەتی قووڵ لە تورکیادا جۆرێک لە زیهنیەت و عەقڵیەتی دیاریکراویشە، تێکەڵەیەکە لە «زیهنیەت»ێکی ناسیۆنالیستانەی پەڕگیر و «دیدگا»یەکی میلیتاریستیی پەلاماردەر و هێرشبەر. خودی ناسیۆنالیزم خۆیشی لە تورکیادا زۆر زیاترە لەوەی تەنها هێما بۆ زیهنەیت و دیدگایەکی سیاسیی بکات، واتە زیاترە لەوەی تەنها ئایدیۆلۆژیایەک بێت لەپاڵ ئایدیۆلۆژیەکانی تردا، بەڵکو «سیستمێکی هێمایی» و «ئەخلاقیی» بەرفراوانە،  هێما بۆ دڵسۆزبوون و نیشتیمانپەروەربوونێکی پەڕگیر و بۆ ئینتیمایەکی بیمار و پاسۆلۆژی بۆ نەتەوەیەکی بە مەزن و فووتێکراو، دەکات. لەراستیدا ناسیۆنالیزم لە تورکیادا پێشمەرجی هاووڵاتیبوونە، بە مانایەک لە ماناکان پێشمەرجی مرۆڤبوونیشە. هەستێکی هێجگار بەهێز و بیماری ئینتیماکردنە. یەکێک لە رەگەزە سەرەکییەکانی ئەم زیهنیەت و سایکۆلۆژیا ناسیۆنالیستییە رقبوونەوەیە لە کورد و کوردبوون و مامەڵەکردن و وێناکردنی کورد و کوردبوونە وەک دوژمن و هەڕەشەیەکی وجودی لەسەر دەوڵەت و کۆمەڵگای تورکیی. لە تورکیای ئەم چەند دەیەی دواییدا تەحەدای عەلمانیەت و کەمالیزم، کراوە، بەڵام تا ئەم ساتەش تەحەدای ناسیۆنالیزم نەکراوە. لێرەوە خەباتی سیاسیی کورد لە تورکیادا لەیەککاتدا خەباتە دژ بە مەیلە دەسەلاتگەرەکانی دەولەتی فەرمی، خەباتە دژ بە جیهانە نهێنی و داخراوەکەی دەوڵەتی قووڵ و خەباتیشە دژ بەو زیهنیەت و مانایانەی ناسیۆنالیزم لە تورکیادا لەخۆی گرتوە. ئەمەش ئەرکێکی هێجگار قورس و سەخت و هەمەلایەنە، ساڵانێکی درێژی خەباتی مەدەنیی و سیاسیی بێماندبوونی پێویستە. بەگژاچوونەوەی دەوڵەتی فەرمی و دەوڵەتی قووڵ و بونیادە زیهنی و سایکۆلۆژییەکەی ناسیۆنالیزمی تورکیی، شتێک نییە بە خەباتی  چەکداریی بکرێت.  هیوادارم عەقڵانیەتی بڕیاردانی پەکەکە لەسەر کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکداریی و گواستنەوە بۆ خەباتی مەدەنیی و سیاسیی، لە وێناکردنی ئەو دیمەنە سەختە و بوونی  ئەو خاڵ و ئەگەرە باش و بەهێزانەدا بێت کە هێمام پێکردن. نەک لەناو ئەو دیدگا ئیادیۆلۆژییە یۆتۆپییەوە هاتبێت کە ئۆچ ئالان لە ساڵانی زیندانیکردنەکەیدا بەرهەمیهێناوە. لەوانەش بۆ نموونە، دۆزینەوەی ئەلتەرناتیڤ بۆ «مۆدێرنەی کاپیتالیستیی»، یان «کۆتاییهێنان بە مۆدێلی دەوڵەت نەتەوە»، یاخود «هێنانەکایەی شارستانیەتێکی تازە» و دروستکردنی سیستمێکی «کۆنفیدرالی دیموکراسیی» لە تورکیا و ناوچکەدا. بە بۆچوونی من ئەم دیدگا ئایدیۆلۆژییە یۆتۆپییە نامێژووییە، دوور و نزیک، پەیوەندیی بە پرسی کوردەوە نییە. ئەوە ئەرکی پرسی کورد لە تورکیاندا نییە، مۆدێرنەیەکی تر و شارستانیەتێکی تر دروستبکات، یان کۆتایی بە کاپیتالیزم بهێنێت و سیستمی دەوڵەت نەتەوە لە جیهاندا بسڕێتەوە.  لەراستیدا ئەو کەمە قسە و لێدوانانەی ئۆچ ئالان کە گەیشتۆتە دەستی میدیاکان، لە پەیوەندیدا بە کۆتاییهێنان بە خەباتی چەکدار و خۆهەڵوەشاندنەوەی پەکەکەوە، هیچ هێمایەکانی تێدا نییە بۆ ئەو پرۆژە ئایدیۆلۆژییە یۆتۆپییە کە ئۆچ ئالان ساڵانێکە بەرگری لێدەکات. ئۆچ ئالان باس لە پرسی دروستبوونی «گرێبەستێکی تازە» لە تورکیادا دەکات. بەڵام چۆنیەتی قسەکردن لەم گرێبەستە پێشنیارکراوە و زمانی ئەم قسکردنە هێما بۆ هۆشیارییەکی سیاسیی قەیراناوی و بەدحاڵیبوونێکی سیاسیی گەورە، دەکات.  ئۆچ ئالان دەڵێت: «پێویستمان بە گرێبەستێکی نوێیە بۆ یاسای برایەتی. ئەوەی ئەنجامی دەدەین نوێنەرایەتی گۆڕانکارییەکی گەورەی پارادایم دەکەن. جەوهەری پەیوەندی تورکیا و کورد تەواو جیاوازە، ئەوەی دەشکێت پەیوەندی برایەتییە. براکان شەڕ دەکەن، بەڵام كەس بەبێ ئەویتر ناژی. ئێمە خەریکی پاککردنەوەی تەڵە و مینەكانین، یەك لە دوای یەك، رێگاو پردە روخاوەكان چاکدەكەینەوە كە ئەم پەیوەندییە تێکدەدەن.» ئەوەی کورد بە تورک و بە دەوڵەتی تورکیاوە گرێئەدات پرسی برایەتیی و پەیوەندیی براکان بەیەکەوە نییە.   بەڵکو پرسی بوونی ماف و بەرپرسیارێتی یەکسان و پرسی ڕێزگرتنی سیاسیی و کولتوریی و زەلیل و گرگن نەکردنی یەکترییە. پرسی دروستکردنی ژیانێکی هاوبەش و گشتییە هەمووان لەناویدا هاوڵاتی خاوەن ماف و بەرپرسیارێتی یەکسانبن. ئەوەی پەیوەندییەکانیان رێکدەخات برایەتی و لەوێشەوە ئەندامبوون لەیەک خێزاندا نییە، بەڵکو مەسەلەی هاوڵاتیبوونی یەکسان و داننانی سیاسییە بە ماف و بەرپرسیارێتییە یەکسان و هاوبەشەکاندا. پەیوەندیی کورد و تورک لەگەڵ یەکتریدا، پەیوەندیی بەشە جیاوازەکانی ناو کۆمەڵگای کوردی و کۆمەڵگای تورکیش لەناو خۆیاندا، پەیوەندیی نێوان بەشە جیاوازەکانی هەر کۆمەڵگایەکیش لەگەڵ یەکتریدا، دیسانەوە پەیوەندیی برایەتیی و خزمخواهیی نییە، بەڵکو پەیوەندیی سیاسیی و یاسایی و دەستورییە. ئەوەی دەبێت رووبدات بوون بە برای یەکتری کورد و تورک نییە، بەڵکو کۆتاییهێنانە بە یەک سەدە نکوڵیکردن لە کوردبوونی ملیۆنان مرۆڤ لە ناو سنوورەکانی دەوڵەتی تورکیادا و داننانە بە مافە تایبەت و هاوبەشەکانی یەکتریدا. سڕینەوەی چوارچێوەی تێرۆر و هەڕەشەکردنە بۆ چۆنیەتی مامەڵەکردنی پرسی کورد، جێگرتنەوەشی بە چوارچێوەی ماف و داننان بەیەکتریدا وەک بەشی جیاواز و لەیەکنەچووی دانیشتوانی ناو وڵاتێکی هاوبەش.  هیچ دەوڵەتێکی فرەئەتنیی و فرەکولتور و فرەزمان پەیوەندییە ناوەکییەکانی لەسەر بنەمای برایەتی و پەیوەندیی خوێن و خزمخواهیی رێکناخات، بەڵکو لەسەر بنەمای بوونی مافی سیاسیی و یاسایی و دەزگایی و دەستوریی رێکیان دەخات. نەتەوە خۆیشی وەک یەکەی سەرەکیی ناو دونیای ئەمڕۆ کۆمەڵەیەکی خێزانیی یان کولتوریی نییە، بەڵکو کۆمەڵەیەکی سیاسیی خەیاڵکردە کە ماف و بەرپرسیارێتی هاوبەش و یەکسان پەیوەندییەکانیان رێکدەخات. لەزۆر ڕووەوە ئەم زمانی بەخێزانیکردن و بەخزمخواهیکردنی پەیوەندییە سیاسییەکان، نەک گۆڕانی پارادیم نییە، بەڵکو گەڕانەوەیە بۆ سەردەمی فیودالیزمی سیاسیی.  بە کورتی، بڕیاری وازهێنان لە خەباتی چەکداریی بڕیارێکی عەقڵانیی و ستراتیژیی گرنگە، پێویستی بە بەرگریلێکردن و گەشەپێدان هەیە. ئەم بڕیارە دەتوانێت رۆڵێکی گرنگ ببینێت لە گۆرینی ناوچە کوردنشینەکانی باکور لە «سەربازگە»ەوە بۆ کۆمەڵگایەکی ئاسایی، ئەمەش دەسکەوتی ژمارە یەکی ئەم وازهێنانەیە لە خەباتی جەکداریی. دوای ئەوە کارکردنی سیاسیی و مەدەنی بەردەوام و سەخت بۆ گۆرینی رای گشتی لە تورکیادا، کە ماوەی سەدەیەکە لەپاڵ نکوڵیکردن لە کورد و کوردبووندا دروستدەکرێت و دەپارێزرێت. سێهەم لەباتی دروستکردنی مۆدێرنەی ناکاپیتالیستی و نەهێشتنی مۆدێلی دەوڵەت نەتەوە، بەکار هێنانی ئەو پێگە باش و بەهێزانەیە کە لە پەیوەندیدا بە پرسی کوردەوە لە تورکیادا دروستبوون. هەموو ئەمانە بە مەبەستی گەورەترکردنی رووبەرەکانی ئازادیی، تەحەداکردنی ستەم و بێمافی، گەشەدانی زیاتر و زیاتر بە رێزگرتنی مرۆڤ، سڕینەوەی دەزگا و میکانیزمەکانی ئیهانە و زەلیلکردن، گەورەکردنی سنوور و رووبەرەکانی سەربەخۆبوون، بەرهەمهێنانی هەقیقەتی کۆمەڵایەتی باشتر و ئینسانیتر، هتد.. بە هیوای سەرکەوتنی ئەم پرۆسە مێژوییە ئالۆز و سەخت و فرەلایەنە.     

(درەو): وەزارەتی نەوتی عێراق یەكەم بیر بەمەبەستی دۆزینەوەی نەوت و غاز لە سنوری كفری هەڵدەكەنێت، وەزارەت گرێبەستی هەڵكەندنی ئیمزا كردو وەزارەتی سامانە سروشتییەكانی هەرێم بێدەنگە.  وەزارەتی نەوتی عێراق گرێبەستی هەڵكەندنی بیری "كفری أ "ی لە سنوری قەزای كفری سەربە ئیدارەی هەرێمی كوردستان (ناوچەی ژێر دەسەڵاتی یەكێتیی) ئیمزا كرد. گرێبەستەكە لەنێوان كۆمپانیای هەڵكەندنی عێراق و كۆمپانیای گەڕان بەدوای نەوت و كۆمپانیای نەوتی باكور ئیمزا كرا.  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق كە ئەم رۆژانە دژی گرێبەستە نەوتییەكانی مەسرور بارزانی لەگەڵ كۆمپانیا ئەمریكییەكان وەستاوەتەوە، خۆی سەرپەرەشتی پرۆسەی ئیمزاكردنی گرێبەستی هەڵكەندنی بیرەكەی سنوری قەزای كفری كرد. وەزیری نەوت وتی: وەزارەت بە ئیمزاكردنی ئەم گرێبەستە، دەستیكرد بە جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەت بۆ هەڵكەندنی 15 بیر بەمەبەستی دۆزینەوەی نەوت. باسم محەمەد خزەیر بریكاری وەزیری نەوتی عێراق بۆ كاروباری دەرهێنانی نەوت دەڵێ: پێشبینی هەیە بۆ ئەوەی بیرەكەی كفری نەوتی سوك و غازی تێدا بێت. حەسەن محەمەد حەسەن بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیای هەڵكەندنی نەوتی عێراقیش ئاماژەی بەوەكرد، كاری هەڵكەندنەكە بۆ بەرژەوەندی كۆمپانیای نەوتی باكور دەبێت و ئامانج لێی زیادكردنی ئەگەرەكانی هایدرۆكاربۆنە لەناوچەی هەڵكەندنی بیرەكە، كە یەكەم بیر دەبیت لەناوچەكە هەڵبكەندرێت.  عامر خەلیل بەڕێوەبەری گشتی كۆمپانیای نەوتی باكوریش قسەی كردووەو وتوویەتی:" ئیمزاكردنی گرێبەستەكە لەچوارچێوەی جێبەجێكردنی بەرنامەی حكومەتدایە بۆ بەهێزكردنی ئەمباری هایدرۆكاربۆنی كۆمپانیای نەوتی باكور لە پارێزگای سەلاحەدین و كۆمپانیاكەیان پشتیوانی لۆجستی دەكات بۆ تەواوكردنی پرۆسەی هەڵكەندنەكە بەشێوەیەكی سەركەوتووانە.   

د. دیاری شێخ جلال، ڕاوێژکاریی دارایی و بانکی   بۆچی کارتی پارەدانی ئەلیکترۆنی ژمارەیەکی زۆر لە بانکە عێراقییەکان لە دەرەوەی عێراق کە لە ١ ی ٦ دەست پێدەکات ڕادەگیرێت؟ ئەگەر بۆ گەشتکردن یان بازاڕکردنی ئۆنلاین لە ماڵپەڕە بیانییەکانەوە پشت بە کارتی بانکی خۆت دەبەستیت، پێویستە ئاگاداربیت کە: لە یەکی حوزەیرانەوە زۆربەی کارتەکان لە دەرەوەی عێراق کارەکانیان ڕادەگرن ئەمەش واتە: ناتوانیت لە ماڵپەڕە بیانییەکانەوە بازاڕ بکەیت لە دەرەوەی عێراق ناتوانیت پارە لە ATM وەربگریت ناتوانیت کارتەکەت لە خاڵەکانی فرۆشتن لە دەرەوەی وڵات بەکاربهێنیت. - هۆکارەکەی چییە؟ لە کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢ەوە کارت بووەتە ئامرازێک بۆ گواستنەوەی پارە بۆ دەرەوەی وڵات بە ڕێژەیەکی نزیک لە نرخی فەرمی ئاڵوگۆڕی دۆلار، ئەمەش فشارێکی بەرچاوی لەسەر یەدەگی دراوی بیانی دروست کردووە. خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە خەرجی دەرەکی بە بەکارهێنانی کارت ساڵانە گەیشتووەتە ١٠-١٢ ملیار دۆلار! - چی گۆڕاوە؟ بانکی ناوەندی بڕیاری گۆڕینی میکانیزمە کۆنەکەی داوە. لە ئێستادا بانکەکان دەبێت باڵانسی کارتی دۆلاری ئەمریکی ڕاستەوخۆ بۆ ڤیزە و ماستەرکارد تەنها لە ڕێگەی بانکە پەیوەندیدارەکانی ئەمریکاوە پڕبکەنەوە. - کێشەکە؟ زۆربەی بانکە عێراقییەکان حسابیان لەگەڵ ئەو بانکانەدا نییە، هەربۆیە ناتوانن باڵانسی کارتەکانیان پڕبکەنەوە. بۆیە خزمەتگوزارییەکانیان لە دەرەوەی عێراق ڕادەگیرێت. - ئەم دۆخە تاکەی بەردەوام دەبێت؟ تا میکانیزمی تر بۆ پرۆسەی پڕکردنەوەی کارتەکان نەدۆزرێتەوە، هیچ چارەسەرێک بۆ ئەم کارتە ئەلیکترۆنییانە نامێنێت. زۆربەی بانکە عێراقییەکان کاردەکەن بۆ کردنەوەی هەژمار لە بانکە پەیوەندیدارەکانی ئەمریکا بۆ ئەوەی باڵانسەکانیان بە ڤیزە و ماستەرکارد پڕبکەنەوە.