درەو: لەماوەی (100) رۆژی رابردوودا واتا یەك وەرزدا حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا یەك موچەی دابەشكردووە. وەرزی هاوین بەرەو كۆتایی دەڕوات، خەریكە وەرزەكە بەیەك موچە تێدەپەڕێندرێت، موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان لەماوەی (100) رۆژی رابردوودا تەنیا یەك موچەیان وەرگرتووە، لە 14ی ئایاری 2025 موچەی مانگی نیسانی موچەخۆرانی هەرێمی كوردستان دابەشكراوە، لەو كاتەوە تا ئەمڕۆ تەنیا یەك موچە دابەشكراوە ئەویش موچەی مانگی ئایارە كە لە 25ی تەموزی 2025 دەستبەدابەشكردنی كرا. بەو پێیەش لە ماوەی وەرزی هاوینی 2025 حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا یەك موچەی دابەشكردووە ئەویش موچەی وەرزی بەهاربووە كە مانگی ئایارە، واتا هیچ موچەیەكی وەرزی هاوین مانگەكانی (حوزەیران، تەموز، ئاب) دابەش نەكراوە سەرچاوەكانی داهاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان: -    پارەی بەغداد: 958 ملیار دینار (نەهاتووە)  -    داهاتی ناوخۆ مانگانە: 320 ملیار دینار -    پارەی هاوپەیمانان: 20 ملیار دینار -    داهاتی نەوت: سفر    

  درەو:  🔻 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، ئامارەکانی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق، تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) مانگانە بڵاو دەکاتەوە، پاڵپشت بە کۆی ئەو ئامارانەی لە (6) مانگی یەکەمی ساڵی (2025) بڵاوی کردوونەتەوە؛ 🔹 لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ئامارەکان دەگاتە (171 هەزار و 846) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، بەرزترین ژمارەی هاوسەرگیری بەڕێژەی (18.3%) لە مانگی شوباتدا تۆمارکراوە، هاوکات زۆرترین هاوسەرگیری بە ڕێژەی (16%) لە سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی بەغداد/ ڕەسافە تۆمار کراوە. کەمترین هاوسەرگیری بە ڕێژەی (13.4%) لە مانگی ئازاردا بووە، کەمترین ڕێژەی هاوسەرگیری بە ڕێژەی (2.5%) لە پارێزگای موسەننا بووە. 🔹 هەر لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ (34 هەزار و 522) حاڵەتی جیابوونەوە تۆمارکراوە. بەرزترین ژمارەی جیابوونەوە بەڕێژەی (18.7%) لە مانگی کانونی دووەمدا تۆمارکراوە، هاوکات زۆرترین جیابوونەوە بە ڕێژەی (19.2%) لە سەرۆکایەتی دادگای تێهەڵچونەوەی بەغداد/ کەرخ تۆمار کراوە. کەمترین جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.4%) لە مانگی ئازاردا، کەمترین ڕێژەی جیابوونەوە بە ڕێژەی (1.9%) لە پارێزگای موسەننا بووە. یەکەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە (15) پارێزگاکەی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق، داتاکانی خۆی لەسەر ئاستی (15) پارێزگاکەی عێراق تایبەت بە ژمارەی (هاوسەرگیری و جیابوونەوە) بڵاو دەکاتەوە، کۆی ئەو داتایانەی بۆ نیوەی یەکەمی (2025) بڵاویکردووەتەوە بەجۆرێکە؛ 1.    هاوسەرگیری؛ لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ئامارەکان دەگاتە (171 هەزار و 846) حاڵەتی هاوسەرگیری تۆمارکراو، بەرزترین ژمارەی هاوسەرگیری بەڕێژەی (18.3%) لە مانگی شوباتدا تۆمارکراوە، کەمترین هاوسەرگیری بە ڕێژەی (13.4%) لە مانگی ئازاردا بووە، بەجۆرێک؛ -    لە کانونی دووەمی 2025 دا، (29 هەزار و 119) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە بە ڕێژەی (16.9%) ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. -    لە شوباتی 2025 دا، (31 هەزار و 411) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (18.3%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون ئەم ژمارەیەش بەرزترین تۆماری ئاماری هاوسەرگیرییە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا. -    لە مانگی ئازاری 2025 دا، (22 هەزار و 967) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (13.4%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون ئەم ژمارەیەش نزمترین تۆماری ئاماری هاوسەرگیرییە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا.  -    لە مانگی نیسانی 2025 دا، (28 هەزار و 853) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (16.8%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. -    لە مانگی ئایاری 2025 دا، (31 هەزار و 274) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (18.2%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. -    لە مانگی حوزەیرانی 2025 دا، (28 هەزار و 222) حاڵەتی هاوسەرگیری ئەنجامدراوە، بە ڕێژەی (16.4%)ی ئەو هاوسەرگیرییانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ئەنجام دراون. 2.    جیابوونەوە؛ لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ئامارەکان دەگاتە (34 هەزار و 522) حاڵەتی جیابوونەوەی تۆمارکراو، بەرزترین ژمارەی جیابوونەوە بەڕێژەی (18.7%) لە مانگی کانونی دووەمدا تۆمارکراوە، کەمترین جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.4%) لە مانگی ئازاردا بووە، بەجۆرێک؛ -    لە کانونی دووەمی 2025 دا، (6 هەزار و 448) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (18.7%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە. ئەو ڕێژەیەش بەرزترین تۆماری ئاماری جیابوونەوەیە کە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا تۆمار کراوە. -    لە شوباتی 2025 دا، (6 هەزار و 392) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (18.5%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە. -    لە مانگی ئازاری 2025 دا، (4 هەزار و 974) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.4%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە. ئەو ژمارەیەش نزمترین تۆماری ئاماری جیابوونەوەیە کە لە شەش مانگی یەکەمی ئەمساڵدا تۆمار کراوە. -    لە مانگی نیسانی 2025 دا، (5 هەزار و 665) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (16.4%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە. -    لە مانگی ئایاری 2025 دا، (6 هەزار و 15) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (17.4%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە. -    لە مانگی حوزەیرانی 2025 دا، (5 هەزار و 28) حاڵەتی لێکهەڵوەشانەوەی خێزان و جیابوونەوە بە ڕێژەی (14.6%)ی ئەو جیابوونەوانەی لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵدا ڕوویداوە تۆمار کراوە.  (بڕوانە خشتە و چارتی ژمارە (1))     دووەم؛ ئامارەکانی هاوسەرگیری و جیابوونەوە لە دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی پارێزگاکانی عێراق بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 لەسەر ئاستی پارێزگاکانی عێراق کە (بەغداد)ی پایتەخت دابەش بووە بەسەر دادگاکانی تێهەڵچوونەوەی (رەسافە و کەرخ) لەگەڵ (14) پارێزگاکەی دیکەی عێراق جگە لە پارێزگاکانی هەرێمی کوردستان وەک لە چارت و خشتەی ژمارە (2) رونکراوەتەوە؛  دادگای تێهەڵچوونەوەی رەسافە لە پارێزگای بەغداد زۆرترین رێژەی هاوسەرگیری و دادگای تێهەڵچوونەوەی کەرخ هەر لە پارێزگای بەغداد، بەرزترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق. هاوکات دادگای تێهەڵچوونەوەی پارێزگای موسەننا کەمترین رێژەی هاوسەرگیری و کەمترین رێژەی جیابوونەوەی تێدا تۆمار کراوە، بەراورد بە تەواوی دادگاکانی دیکەی عێراق.          

درەو: هەڵسەنگاندنێکی دەزگای هەواڵگری وەزارەتی بەرگری ئەمریکا (پنتاگۆن) کە بۆ ئەندامانی کۆنگرێس ئامادەکراوە، ئاشکرایکردووە: ئەوەی بەناوی سوپای نوێی سوریای سەر بە حکومەتی راگوزەر ناودەبرێت، خاوەن پەیكەرێكی رێکخراوەیی یەکگرتوو نییەو پشت بە هاوپەیمانییەکی فشۆڵ و پارچەپارچە دەبەستێت، کە سەرکردەکانی دەستەی تەحریری شام كە پێشتر بە بەرەی نوسرە ناسرابوو و چەند میلیشیایەکی توندڕەوی سوننە لەخۆدەگرێت. راپۆرتەکە دەریخستووە، ئەو گروپانەی کە واشنتۆن بە مەترسیدار ریزبەندی كردوون، وەک رێکخراوی (حراس الدین)، هەژمونێكی بەرچاوی لە دیمەشق بەدەستهێناوەتەوە، سەرەڕای بانگەشەی هەڵوەشاندنەوەی، دوای رووخانی رژێمی ئەسەد.  ئەم گروپانە تائێستا كاریگەرییان هەیە لە  لەسەر سیاسەتەکانی حکومەتی راگوزەر، سەرەڕای ناکۆکییەکانی پێشوییان لەگەڵ دەستەی تەحریری شام. راپۆرتە ، كە بەشێوەیەكی وردو تێروتەسەل ئامادەكراوەو نزیکەی (٧٠) لاپەڕەیە، ئاماژە بەوە دەکات: پنتاگۆن بە وریاییەوە لە فراوانبونی دەسەڵاتەکانی حکومەتی راگوزەر یان زیادکردنی سەرچاوەکانی روانیویەتی.  راشیگەیاندووە: پێدەچێت ئەم دۆخە هەژمونی هێزەکانی سوریای دیموکرات لە باکوری رۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە بەهێزتر بکات و سەربەخۆیی زیاتریان پێببەخشێت لە جاران. راپۆرتەکە ئاماژە بۆ گۆڕانکاری لە هەڵوێستی ئەمریکا دەكات، لە پاڵپشتیکردنی بیرۆکەی یەکخستنی هێزەکانی سوریای دیموکرات لەگەڵ دیمەشق بۆ کەمکردنەوەی بارگرانی پاراستنی لە هەڕەشەکانی تورکیا، جەختیش دەکاتەوە، هێشتنەوەیان خزمەت بە بەرژەوەندی ئاسایشی نەتەوەيی ئەمریکا دەکات.  رونیشكردووەتەوە: ئیسرائیل مەیلی بەرەو فراوانکردنی ناوچەی پارێزراوی هەیە لەسەر سنورەکانی لەگەڵ سوریا، رەنگە بەشێک لە باشوری سوریاش کۆنترۆڵ بكات، كە ئیسرائیل لە دیمەشقی پایتەخت نزیک دەکاتەوە. راپۆرتەکە، نیگەرانییەکانی ناو کۆنگرێسی سەبارەت بە هەرچەشنە سوککردنێكی سزاکانی سەر دیمەشق وروژاندووە، ئەمەش وایکردووە بۆ ئیدارەی ئەمریکا قورس بێت بۆ نوێكردنەوەی لێخۆشبونەكان یان رێگەدان بە جێبەجێکردنی یاداشتنامەی لێکتێگەیشتنی ئابوری، کە لەلایەن حکومەتی راگوزەرەوە لەگەڵ هەندێک وڵات واژۆ کراوە. راپۆرتەكە، کە لەلایەن ماڵپەڕی "ئەلمۆنیتۆرە"وە بڵاوکراوەتەوە: ئاشکرایکردووە، هەندێک لە شوێنکەوتوانی رێکخراوی (حراس الدین) بەدوای هەژموندا دەگەڕێن لەناو حکومەتی نوێی دیمەشقدا. بەگوێرەی هەڵسەنگاندنی بەرپرسانی دەزگای هەواڵگریی بەرگریی ئەمریکا، گروپەکانی پەیوەست بە قاعیدە بە جۆرێك لە سەربەخۆیی كاردەكەن لەژێر چاودێری دەستەی تەحریر شام و درێژە بە چالاکییەکانیان دەدەن، ئەوەش ئازادیی هاتوچۆ بە چەكدارانی پێشوی (حراس الدین) داوەو توانای پێداون کاریگەرییان لەسەر سیاسەتەکانی حکومەتی راگوزەر لە سوریا هەبێت. لە راپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە،  هێزی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکانی ئەمریکا لە ساڵی (٢٠١٦)ەوە کە ئەم گروپە دامەزراوە، لە دەیان چەكداری (حراس الدین) کوشتووە لەڕێی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان لە باکوری رۆژئاوای سوریا. هەرچەندە ئەو گروپە  دوای هاتنە سەرکاری شەرع لە دیمەشق لە کۆتاییەکانی ساڵی رابردوودا هەڵوەشاندنەوەی خۆیان راگەیاند، بەڵام سەرجەم ئەندامەکانی لە دەرەوەی کۆنترۆڵی ئۆپەراسیۆنی ئیدارەی نوێی سوریا ماونەتەوە، ئەوەش دواى نزیکەی حەوت مانگ لە رووخانی رژێمی سوریا. راپۆرتەکەدا جەختی لە بەردەوامی نیگەرانییەکانی واشنتۆن کردووەتەوە سەبارەت بە بازنەی ناوەوەی شەرع ، تەنانەت لە کاتێکدا سوپای ئەمریکا بوونی سەربازی خۆی لە سوریاو عێراق کەم دەکاتەوە.

درەو: كارمەندانی كۆمپانیای نەوتی باكور لە زاخۆ چاوەڕوانی دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمن، بە وتەی فوئاد حسێن رێككەوتنی كاتی كراوە بۆ رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستان. دوای رێككەوتن، ئێستا وەزارەتی نەوتی عێراق چاوەڕوانی رادەستكردنی نەوتی هەرێمی كوردستانە، بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كارمەندانی كۆمپانیای نەوتی باكور كە سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقن لە زاخۆ چاوەڕوانی دەستپێكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی هەرێمی كوردستانن، بڕیارە نەوتی هەرێمی كوردستان لە رێگای بۆریەوە لە كێڵگەی خورمەڵەوە بچێتە زاخۆ لەوێ وێستگەی (MS)  واتا (Measurement station) وێستگەی پێوانەیی لێیە كە لەلایەن كۆمپانیای نەوتی باكۆری سەربە وەزارەتی نەوتی عێراقەوە سەرپەرشتی دەكرێت لەوێ پێوانەی نەوتی دەكرێت كە چەند دەڕوات، لەم وێستگەیەوە رەوانەی توركیا دەكرێت و لە ناو خاكی توركیاش وێستگەی (PS 1) لەوێ وەردەگیرێت، لەوێوە بۆ بەندەری جەیهان كە لەوێ رادەستی سۆمۆ (كۆمپانی بەبازاڕكردنی نەوتی عێراق) دەكرێت. بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی سامانەسروشتییەكانی هەرێمی كوردستان كە لە رۆژی 13ی ئەم بڵاویكردەوە، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکوومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق لە سەر میکانیزمی هەناردەکردنەوەی نەوت ڕێککەوتن و کۆنووسی ڕێککەوتنەکەش لەلایەن 23 کەسایەتی شاندی هەردوولا واژۆ کراوە 17 ئەندامی شاندی وەزارەتی نەوتی عێراق بوون، کە بە گوێرەی بەرهەمی ڕۆژانەی کێڵگە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان دەبێت، ئەویش دوای ئەوەی 50 هەزار بەرمیل بۆ پێویستی ناوخۆی هەرێم گلدەدرێتەوە، بەرهەمەکەی دیکە بۆ هەناردەکردن ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ دەکرێت.   فوئاد حوسێن، وەزیری دەرەوەی عێراق و ئەندامی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کوردستان؛ لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی (الشمس)  رایگەیاندووە: هەولێر و بەغدا گەیشتوونەتە ڕێککەوتنێکی "کاتی" لەبارەی ڕادەستکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، چارەسەرەكە کاتییە. ئەم چارەسەرە تا کۆتایی ساڵە، واتە چارەسەرێکە تا کۆتایی ئەمساڵ و پشت بە دوو سەرچاوەی یاسایی دەبەستێت: یاسای بودجەی ئێستا و بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی. کەواتە لە ساڵی داهاتوودا دەبێت بە شێوەیەکی تر چارەسەر بکرێت."  سەبارەت بە دەستپێنەكردنەوەو بەربەستەكانی بەردەم هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان، نەبیل مەرسومی، پسپۆڕی ئابوری عێراق لە نوسینێكدا لە تۆڕی كۆمەڵایەتی دەڵێت: کۆمپانیا بیانییەکان هێشتا پێداگری لەسەر بەرزکردنەوەی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت  و توركیاش تا ئێستا رەزامەندی دەرنەبڕیوە. مەرسومی باس لە دوو بەربەست دەكات لەبەردەم هەناردەی نەوتی هەرێم:  بەربەستی یەکەم: رەزامەندی کۆمپانیا بیانییە نەوتییەکانە، ئەم کۆمپانیایانە هێشتا پێداگری لەسەر بەرزکردنەوەی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت دەکەن و ئامادە نین بە تێچوی (16)دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک نەوت هەناردە بکەن، تێچوی دیکەشیان زیاد کردووە، لەوانە تێچوی گواستنەوەی نەوت بە تانکەر لە کێڵگە نەوتییەکانەوە بە مەودای 200 بۆ 300 کم بۆ بۆرییەکە.  هەروەها کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان داوا دەکەن بەغداد دان بە گرێبەستە بازرگانییەکانیاندا بنێت و گەرەنتی پارەدانیان بۆ دابین بکات بۆ هەناردەکردنی نەوتی رابردوو و داهاتوو، لەگەڵ رەوانەكردنی پارەی چاوەڕوانکراوی فرۆشتنی نەوت بۆ کۆمپانیا ئەندامەکانی کۆمەڵەکە بەشێوەیەكی  راستەوخۆ بۆ ئەو کۆمپانیایانە و رێککەوتنێکی نوسراویش لەگەڵ بەغداد بکات. بەربەستی دووەم: رەزامەندی تورکیایە بۆ دەستپێکردنەوەی پەمپکردنی نەوت لە ڕێگەی بۆری جەیهانەوە، هەرچەندە تورکیا پێشتر رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر وەرگرتنی ئەو نەوتە، بەڵام پێویستە ئاگادارییەکی فەرمی بۆ عێراق دەربکات و ئامادەیی خۆی بۆ دەستپێکردنی پرۆسەکە رابگەیەنێت، لەو کاتەدا نەوتەکە دەخرێتە ناو تانکیەکانی بەندەری جەیهان و کۆمپانیای سۆمۆ دەست بە فرۆشتنی نەوتەکە دەکات.    

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 ساڵانە 200 جۆر باڵندەی کۆچبەر کە دەگەنە عێراق دەبنە قوربانی ڕاوکردنی نایاسایی. 🔹 تەنها لەماوەی دوو ساڵ و شەش مانگی ڕابردوودا له هەرێمی کوردستان (340) چەکی جۆراو جۆر ڕاویان پێکراوەو دەستیان بەسەرداگیراوە. (2 هەزار و 216) فیشەکی جۆراو جۆر دەستی بەسەردا گیراوە، (هەزار و 366) باڵندی جۆراو جۆر ڕاوکراون، هەندێکیان کوژراون و ئەوانەی تر گەڕێندراونەتەوە نێو سروشت، (206) ئاژەڵی جۆراو جۆر ڕاوکراون و بەشێکیان کوژراون و بەشێکی تر گەڕێنراونەتەوە نێو سروشت. 🔹 لە عێراق و یەمەن، ساڵانە بە تێکڕا (329 هەزار و 273) باڵندە بە شێوەیەکی نایاسایی دەکوژرێن یان دەبرێن. 🔹 لە پێنج وڵات لە کۆی (17) وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ساڵانە یەک ملیۆن باڵندە بە شێوەیەکی نایاسایی دەکوژرێن. 🔹 لەسەر ئاستی جیهان ساڵانە بەهای بازرگانی نایاسایی گیانلەبەرە کێوییەکان لە نێوان 7 بۆ 23 ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت، ساڵانە زیاتر لە 20 هەزار فیل ئەفریقی دەکوژێت و لە ساڵی 2008ەوە زیاتر لە 12 هەزار کەروێشکی ئەفریقی لەناوبردووە.   ئاژەڵە کێوییەکان ئاژەڵە کێوییەکان یەکێکن لە گرنگترین پێکهاتەکانی سروشت و بەشێکی دانەبڕاون لە پێکهاتەی گشتی گیانلەبەرە کێوییەکان، هەموو ناوچەکانی جیهان چەندین جۆری ئەم گیاندارانەیان تێدایە، کە کاریگەرییان لەسەر ژینگەکانیان هەیە و بە شێوازی جۆراوجۆر سوود بەو ژینگەیانە دەگەیەنن. ڕاوکردنی ئاژەڵ بە شێوەیەکی ڕێکنەخراو و پشێو بووەتە هۆی کەمبوونەوەی بەرچاوی ژمارەی ئاژەڵەکان، ئەمەش مەترسی لەسەر زۆرێک لە جۆرەکانی ئاژەڵانی ئێستا دروستکردووە.  ئەمەش بووەتە هۆی لەناوچوونی هەندێک جۆر و هەندێکی دیکەی ناچارکردووە بەدوای شوێنی مانەوەی سەلامەتتردا بگەڕێن بۆ ئەوەی کۆچیان بۆ بکەن.  جگە لەوەش هەندێک جۆر مەترسی لەناوچوونیان لەسەرە و هەندێکی تریش پێشتر بەهۆی زۆر ڕاوکردنەوە لەناوچوون.  هەموو حکومەتەکان یاسایان دەرکردووە، کە ڕاوکردنی ئاژەڵ بە پلەی دیاریکراو و لەسەر بنەمای لێکۆڵینەوەی تایبەت ڕێکدەخات. ڕێنمایی تایبەت بە ڕاوکردن و پاراستنی ئاژەڵی کێوی و باڵندەکان لە هەرێمی کوردستان بەپێی حوکمەکانی ماددەی 10 لە یاسای دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە ژمارە 3ی ساڵی 2010 و بڕگەکانی 1 و 2 و 3وە لە ماددەی 31 و ماددەی 33 و ماددەی 45 لە یاسای پاراستن و چاککردنی ژینگە لە هەرێمی کوردستانی عێراق ژمارەی ساڵی 2008 ئەم ڕێنماییانەی خوارەوەیان دەرکرد: ڕێنمایی ژمارە 1ی ساڵی 2015 ڕێنمایی تایبەت بە ڕاوکردن و پاراستنی ئاژەڵی کێوی و باڵندەکان بەشی یەکەم ئامانجەکان و پێناسەکان ماددەی 1: ئامانجەکان: ئامانجی ئەم ڕێنماییانە بۆ ئەم خاڵانەی خوارەوەیە: 1- پاراستنی سروشت و پارێزگاری کردن لە ڕەگەزی ئاژەڵەکان و شوێنی حەوانەوەیان. 2- چۆنیەتی ڕێگەدان بە ئەندامانی کۆمەڵەی ڕاوچیانی کوردستان بە ئەنجامدانی ڕاوکردن بە پێی ئەو مەرجانەی لەم ڕێنماییانەدا هاتووە. ماددەی 2: پێناسەکان: مەبەست و واتای ئەم زاراوانەی خوارەوە لە بەرامبەریان دیاری کراوە: 1- ئاژەڵی کێوی: ئەو گیانلەبەرانەن کە لەسەر وشکایی دەژین وەک شیردەرەکان و باڵندە کێوییەکان کە ماڵی نەکراون یان درندەن و وشکاوییەکان کە ڕۆڵی بەرچاویان هەیە لە پارێزگاری کردن لە هاوسەنگی ژینگەیی و پێداویستییەکانی ژیانی مرۆڤ دابین دەکەن. 2- ڕاوکردن: کردارێکە کە تێیدا مەبەست لێی دەستکەوتنی باڵندە و ئاژەڵی کێوییەکانە، وە ئامانج لەم ڕێنماییە ڕێکخستن و چاککردنی چڕی ئاژەڵی کێوییەکان و باڵندەکانە، وە کارکردنە بۆ بەردەوام بوونی ئەو سامانە بۆ بەکارهێنانی مادی و مەعنەوی و شارستانی و گەشتیاری و ژیان لەسەر بنەمای زانستی. 3- ڕاوچی: ئەو کەسەی مۆڵەتی یاسایی پێدراوە بۆ بەشداربوون لە چاودیری کردنی سامانی ئاژەڵی کێوی و جێبەجێ کردنی پلانی ڕاوکردن لەسەر بنەمای زانستی ژیرانە. 4- کۆمەڵەی ڕاوچیان: کۆمەڵەیەکە لە لایەن کەسانی تایبەتمەند و ئارەزوومەندانی ڕاو دامەزراوە بە پەیڕەوی ناوخۆ چالاکییەکانیان لە هەرێمی کوردستان ئەنجام دەدەن. 5- پارێزگاری ڕەوا سروشتی: ئەو ناوچەیەیە کە هەموو چالاکییەکی مرۆیی تێدا قەدەغە دەکرێت بۆ پارێزگاری لە جۆرە جیاوازەکانی ئاژەڵ و باڵندە و ڕووەکەکان بە تایبەت ئەو نەوەیانەی هەڕەشەی لەناوچوونیان لەسەرە. بەشی دووەم مەرجەکانی ڕاوکردن ماددەی 3 1- بەدەستهێنانی مۆڵەتی یاسایی لە دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە. 2- بەکارنەهێنانی تفەنگ و تەقەمەنییەکان بە هەموو جۆرەکانیان. 3- بەکارنەهێنانی قڕکەڕەکان و ژەهرەکان. 4- بەکارنەهێنانی تەزووی کارەبا. 5- بەکارنەهێنانی ئۆتۆمبیل و ڕووناکی دەستی یان ڕووناکی بەهێز (بلاجێکتۆر). 6- ڕاونەکردن لە ناو پارێزگا سروشتییەکان. 7- بەکارهێنانی تفەنگی تایبەت بە ڕاو کردن و ئەو ئاژەڵانەی ڕاوکردنیان ڕێپێدراوە. 8- ڕاونەکردن لە وەرزەکانی زاوزێ. 9- بۆ ڕاوکردنی ئەو باڵندانەی کە لە ماددەی 8ی ئەم ڕێنماییانە هاتووە تەنیا داو بەکار دەهێنرێت. 10- بۆ ڕاوکردنی کەروێشک کە لە ماددەی 8ی ئەم ڕێنماییانە هاتووە تەنیا تانجی (تاژی) بەکاردەهێنرێت. 11- ڕاونەکردن لە کاتی شەو واتە (لە) پێش خۆرئاوابوون تا خۆرهەڵاتن قەدەغەیە. 12- ڕاونەکردن لەسەر کانییاوەکان و چەم و ڕووبارەکان. ماددەی 4 پاشکۆی ژمارە 1: لیستی ئاژەڵی کێوییەکانە کە ڕاوکردنیان قەدەغەیە و بری سزاکانیان لە کاتی ڕاوکردنیان بەرامبەریان دیاریکراوە. پاشکۆی ژمارە 2: لیستی باڵندە کێوییەکانە کە ڕاوکردنیان قەدەغەیە و بری سزاکانیان لە کاتی ڕاوکردنیان بەرامبەریان دیاریکراوە. بەشی سێیەم: سەرپێچییەکان و سزاکان ماددەی 5 1- ڕاوکردنی هەر جۆرێک لەو ئاژەڵ و باڵندانەی لە پاشکۆکانی 1 و 2دا هاتووە پێچەوانەی ئەم ڕێنماییانەیە وە بری ئەو سزایانەیان بەسەردا دەسەپێندرێت کە لە بەرامبەریان دیاری کراوە، جگە لەو جۆرانەی کە لە ماددەی ٨ی ئەم ڕێنماییانەدا هاتووە. 2- لە کاتی ڕاوکردنی ئاژەڵی کێوی ئاوس و ئەو باڵندانەی لە حاڵەتی هێلکە کردن دان، سزاکان دوو ئەوەندە دەبن. 3- تێکدانی هێلانەی باڵندەکان (بەتاڵ بێت یان هێلکە و بەچکەی تێدابێت) قەدەغەیە، ئەگەر ڕوویدا نرخی باڵندەکە دەسەپێندرێت بەسەر ئەنجامدەرەکەیدا. 4- شکاندنی یا بەدەستهێنانی هێلکەی باڵندە و خشۆکەکان لە ناو هێلانەکانیان یان لە دەرەوەی دا قەدەغەیە، لە کاتی ڕوودانی دا بری سزاكە نرخی باڵندەکە یان خشۆکەکە دەبێت. 5- دوورکەوتنەوە لە ڕاوی بێ سنوور (هەڕمەکی) بۆ پارێزگاری کردن لە سەر ژینگە و ژیانی کێوی. 6- ڕاوکردنی پڵنگ و مامز و ئاسک و وورچ و کەمتیار و جۆرەکانی تری ئاژەڵە دەگمەنەکان قەدەغەیە بۆ پاراستنی سامانی ئاژەڵی. 7- ئەو ئاژەڵ و باڵندانەی کە ناتوانن بگەڕێنەوە بۆ سروشت بە هەر هۆیەک بێت دوای ئازادکردنیان لەلایەن ڕاوچییەکانەوە یان گواستنەوەیان بۆ دەرەوەی هەرێم، هەمان ئەو سزایانە بەسەر سەرپێچیکارەکان دا دەسەپێنرێت کە لە بەرامبەریان دیاری کراوە لە پاشکۆی ژمارە 1 و 2. 8- لەکاتی دووبارەبونەوەی سەرپێچییەکان لەلایەن سەرپێچی کارانی ئەم ڕێنماییانە، بڕی سزادانەکە کە لە بڕگەی 1ی ئەم ماددەیەدا هاتووە دوو بەرامبەر دەبێت. 9- هەر کەسێک لە فەرمانبەرانی ژینگە یان پێشمەرگەکانی پاراستنی ژینگە یان پۆلیسی دارستان و ژینگە ڕاوبکات سزاکەی دوو بەرامبەر دەبێت یان لە پیشەکەی دووردەخرێتەوە. ماددەی 6: مەرجەكانی پێدانی مۆڵەتی ڕاوكردن 1- ئەو كەسەی داوای مۆڵەت دەكات پێویستە ئەم پێویستیانە بهێنێت: أ- ناسنامەی باری شارستانی. ب- ڕەگەزنامەی عێراقی. ج- کارتی زانیاری. د- پێویستە دانیشتووی هەرێمی كوردستان بێت. 2- داواكارییەكە پێشكەش بە فەرمانگەی ژینگەی پارێزگاكان و ئیدارەكان دەكرێت. 3- پشتگیری وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو. 4- پشتگیری كۆمەڵەی ڕاوچیانی كوردستان. 5- بەڵێننامەی لە بەشی یاسایی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە بدات بۆ پابەندبوون بە رێنماییەکانی ژینگەیی. 6- رەسمی پێدانی مۆڵەتی ڕاو 150000 سەد و پەنجا هەزار دینارە. ماددەی 7 1- مۆڵەتەکە تەنیا بۆ یەک وەرزی ڕاوکردنە. 2- مۆڵەتەکە تەنیا بۆ یەک جۆر لە ئاژەڵی کێوی یان باڵندەیە. 3- مۆڵەتەکە لە لایەن سەرۆکی دەستە دەدرێت. 4- مۆڵەتەکە ساڵانە نوێ دەکرێتەوە. 5- ڕەسمی نوێ کردنەوەی مۆڵەتەکە 75000 حەفتا و پێنج هەزار دینارە. 6- دەسەڵاتی ژینگەیی بۆی هەیە مۆڵەت نەدات یان نوێی نەکاتەوە بە پێی بارودۆخی ژینگەیی باڵندەکان یان ئاژەڵە کێوییەکان. ماددەی 8 1- ڕاویی کەو و سوێسکە: ‌‌أ: 6/1 تا 7/1 لە هەموو ساڵێک. ب: 12/1 تا 2/1 لە هەموو ساڵێک. 2- ڕاوی کەروێشک 10/1 تا 2/1 لە هەموو ساڵێک. ماددەی 9: هەر کەسێک پێچەوانەی ئەم ڕێنماییانە بێت ڕێکاری یاسایی بەرامبەری دەگیرێتە بەر. ماددەی 10: ئەگەر ئاژەڵی کێوی وەک گورگ و ڕێوی و بەراز یان هەر گیانلەبەرێکی تر ببێتە هۆی زیان گەیاندن بە سامانی ئاژەڵیی یان باخچە و شیناییەکان پێویستە فەرمانگەی ژینگەی پارێزگاکان و ئیدارەکان لێی ئاگادار بکرێتەوە بۆ چارەسەر کردنی کێشەکان و چۆنیەتی قەدەغە کردنی یان خۆ ڕزگارکردن لەو ئاژەڵانە بە هەماهەنگی لەگەڵ وەزارەتی کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو و مۆڵەتی ناوخۆ ئەنجام بدریت. ماددەی 11: دەست بەسەر هەموو هۆیەکان و مادەکانی بەکارهاتوو لە ڕاوکردنی ڕێپێنەدراو دەگیرێت بۆ دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگە. ماددەی 12: مۆڵەت بە ڕاوکردنی سنووردار بۆ مەبەستی لێکۆڵینەوەی زانستی بۆ لایەنی پەیوەندیدار یان دەستەی ژینگە و فەرمانگەکان دەدرێت. ماددەی 13: بۆ ڕەچاوکردنی سروتە ئاینییەکان ڕێگا بە مەسیحییەکان دەدرێت بە ڕاوکردنی ژمارەیەکی سنووردار لە بەراز ساڵانە بە تایبەتی ئەوانەی زیان بە کێڵگە کشتوکاڵییەکان دەگەیەنن. ماددەی 14: هەموو بڕە سزایانەی لە ڕەسم و غەرامەکان وەردەگیرێن لە ژمارەی سندوقی ژینگە دادەنرێت لە ڕێگای فەرمانگەی ژینگەی پارێزگاکان و ئیدارەکان یان دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێم. ماددەی 15: پێویستە لەسەر هەریەک لە (فەرماندەیی پێشمەرگەی پاراستنی ژینگە) و (بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان و ژینگە) ڕێکارەکانی بەرزەفت کردن لەگەڵ سەرپێچیکارانی ئەم ڕێنماییانە ئەنجام بدات. ماددەی 16: جگە لەو سزایانەی لەم ڕێنماییانەدا باس کراون، ڕێکاری یاسایی تر بە پێی بڕگەی 1 لە ماددەی 42 لە یاسای ژمارەی 48 ساڵی 2008 بەرامبەر سەرپێچی کار دەگیرێتە بەر. ماددەی 17: کار بەم ڕێنماییانە دەکرێت لە ڕۆژی دەرچوونییەوە. ماددەی 18 ئەم ڕێنماییە لە ڕۆژنامەی فەرمی (وەقایعی کوردستان) بڵاو دەکرێتەوە. هەرێمی کوردستان و مەترسی لەناو چوونی ئاژەڵ و باڵندە کێوییەکان گومانی تێدانییە ڕاوکردن لە کات و ساتێکدا دەکرێ کە زۆرینەی هاوڵاتیان و لایەنە فەڕمییەکان لێی بێئاگان. لە ماوەی ساڵانی ڕابردوو هەرێمی کوردستان بە گشتی و گەرمیان بە تایبەتی نەک ڕاوکردن بۆتە دیاردە، بگرە ناوی لێنراوە جینۆساید و قڕکردن. بە پێی ئەو ئامارانەی دەست گۆشەی ئایندەی ژینگە کەوتووە و تایبەتە، تەنها لە ماوەی ساڵانی 2023بۆ نیوەی ساڵی 2025 لەلایەن بنکە و بەڕێوەبەرایەتییەکانی پۆلیسی دارستان و ژینگە، ئەم سەرپێچیانە تۆمار کراون. -    340 چەکی جۆراو جۆر کە ڕاویان پێکراوە دەستیان بەسەرداگیراوە. -    2 هەزار و 216 فیشەکی جۆراو جۆر دەستی بەسەردا گیراوە. -    هەزار و 366 باڵندی جۆراو جۆر ڕاوکراون، هەندێکیان کوژراون و ئەوانەی تر گەڕێنراونەتەوە سروشت. -    206 ئاژەڵی جۆراو جۆر ڕاوکراون و بەشێکیان کوژراون و بەشێکی تر گەڕێنراونەتەوە ناو سرووشت. ئەم ئامارانە ئەو ڕاوکردنانەن کە لەلایەن مەفرەزەکانی پۆلیسی دارستان و ژینگە دەستیان بەسەرداگیراوە، بەڵام بە ووتەی چالاکوانانی ژینگە و پاراستنی ئاژەڵ، لە سنووری گەرمیان، ئامارەکانی ڕاو لەو ژمارانە زیاترن، لەبەر ئەوەی بە داخەوە ئەوانەی ڕاو دەکەن تەنانەت ئۆتۆمبیل و پێداویستییەکانیان لە حکومەت باشترە، کاتێ ئەمان ڕاو دەکەن کەمترین مەفرەزە لەو شوێنانە بونیان هەیە، بەتایبەتی پێش نوێژی بەیانی یا درەنگانێکی شەو. بەپێی ئامارێکی نافەرمی، تەنها لەم ساڵدا زیاد لە 150 ئاسک ڕاوکراون و زیاد لە 30 بێچوە ئاسک کڕین و فرۆشتنی پێوەکراوە، کە ئەمەیان لە ڕاوکردنەکە مەترسیدار ترە، کۆمەڵێ بەرپرس و بازرگان بۆ کێڵگەکانیان دەیانکڕنەوە. بەشێکی تر گرفتەکانیش بۆ قەیرانی دارایی و نەبوونی بوودجەیەکی باش بۆ پۆلیسی دارستان دەگەڕێتەوە، کە کەمترین هاوکاری دەکرێن. گرفتێکی تری قڕکردنی ئاژەڵ و باڵندەکان، شەڕی نێوان هێزەکانی پێشمەرگە و چەکدارانی داعش بوو، کە تەنانەت هێزەکانی پۆلیسی دارستانیش لە شوێنی خۆیان و ئەرکەکانیان نەمابوون، ئەمەش دەرفەتێکی باش بوو بۆ ئەو کەسانەی ڕاویان دەکرد. یەکێکی تر لە گرفتەکان، گۆڕانی کەشوهەوا و ووشکەساڵییە، کە بۆتە هۆی شێواندنی شوێنی ئاژەڵەکان و ناچارن نزیک بە ئاوەدانی ببنەوە و خەڵکیش ڕاویان دەکەن، بە تایبەتی لە وەرزی هاوین کە ئێستا گەورەترین گرفتی ئاژەڵ و باڵندەکان نەبونی سەرچاوەکانی ئاوە لە سنوورەکەدا. سنوری دەستکرد گرفتی بۆ ئاژەڵەکان درووست کردووە لە ئێستادا لە نێوان سنوری ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئیدارەی گەرمیان، بەشێک لە سنوورەکان سیم بەنگ کراون، کە ئەمەش بۆتە هۆکاری ئەوەی ئاژەڵەکان نەتوانن وەکو ساڵانی پێشوو هاتوچۆ بکەن، بەشێکی ئەو ئاژەڵانە لە وەرزی زستان دەهاتنە ناوچەکانی گەرمیان و زاوزێیان دەکرد بەڵام ئێستا ناتوانن هاتوچۆ بکەن. چالاکوانانی ژینگە داوا لە لایەنە پەیوەندیدارەکان و دادگاکان دەکەن لێپرسینەوەی زیاتر بکەن، ئەمساڵ هاوڵاتیان زۆرترین خزمەتیان کردووە و ڕێژەی ئاژەڵەکان زۆر دەبن ئەگەر ڕاونەکرێن. سەبارەت بە ڕاوکردنی ئاژەڵەکان، چالاکوانان ئاماژە بەوە دەکەن خوارووی گەرمیان بەهۆی بوونی هێزی پێشمەرگە و سوپای عێراق کەمترین ڕاوی لێدەکرێ بەڵام هەندێ ناوچەی تر قڕکراون. گرفتی باڵندە و ئاژەڵە کێوییەکان لە عێراقدا یاساکەی عێراق بڕگەگەلێک لەخۆدەگرێت کە ئامانجیان بەرەنگاربوونەوەی ڕاوکردنی نایاساییە بەمەبەستی پاراستن و باشترکردنی ژینگە، هەروەها ڕێگریکردن لە بازرگانی و فرۆشتنی باڵندەی دەگمەن یان لە مەترسی لەناوچوون. لە یاساکەدا هاتووە کە سەرپێچیکاران سزا دەدرێن لە یەک ملیۆن دینار (700 دۆلار) تا 10 ملیۆن دینار (7 هەزار دۆلار). ئەحمەد ئەلجەشمی، نوێنەری گروپی پاراستنی ژینگەی عێراق بۆ ئەلعەرەبی ئەلجەدید ئاشکرایکرد، "ساڵانە 200 جۆر باڵندەی کۆچبەر کە دەگەنە عێراق دەبنە قوربانی ڕاوکردنی نایاسایی، لەوانەش کۆتری هوبارا، کۆتر، کوێل، قازی کێوی، کۆتری کێوی، هەڵۆ، بولبول،...هتد). دووپاتی کردەوە کە "کوشتنی سیستماتیکی باڵندە و ئاژەڵ لە زۆربەی ناوچە بیابانییەکانی عێراقدا ئەنجام دەدرێت، ئەمەش بەڵگەی ئەوەیە کە هەندێک کەس ڕۆژانە زیاتر لە هەزار باڵندە ڕاو دەکەن.  لە عێراق ژمارەیەکی زۆر لە ئاژەڵ و باڵندەکان  مەترسی  لەناوچوونیان هەیە بەهۆی وشکەساڵی و پیسبوون و لەدەستدانی نیشتیمانی سروشتی و ڕاوکردن، ئەوانیش؛ -    ماسییە ڕووبارییەکان: 11 جۆر -    بڕبڕەدارەکان: 2 جۆر -    ماسییە دەریاییەکان: 48 جۆر -    بێ بڕبڕەکان: 49 جۆر  -    باڵندەکان: 43 جۆر -    شیردەرەکان: 25 جۆر -    خشۆکەکان: 11 جۆر -    ڕووەک: 99 جۆر هەر چەندە لە ئێستادا حکومەتی عێراق بە هاوکاری لەگەڵ هەندێک لایەنی ناوخۆیی و دەرەکی کاردەکات بۆ پاراستنی ئەم جۆرانە پێش ئەوەی بۆ هەمیشە لەناو بچن. ئاژانسی هەواڵی عێراقی بڵاویکردووەتەوە. بەپێی ئامارێک، ساڵانە زیاتر لە (270) جۆری جیاوازی باڵندە دەگەنە عێراق بەرەو ئاو و زۆنگاوەکان، بەڵام بەهۆی ڕاوکردن هەڕەشەی لەناوچونیان لەسەرە. ڕاپۆرتە نێودەوڵەتییەکان دەربارەی ڕاوکردن چی دەڵێن؟ توێژینەوەیەکی نوێ کە لەلایەن کۆمپانیای بێردلایف و کۆمەڵەی باڵندەناسی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست OSME)) بڵاوکراوەتەوە لە ساڵی 2019،  بۆ یەکەمجار قەبارەی شۆککەری کوشتنی باڵندەی نایاسایی لە نیمچە دوورگەی عەرەبی و ئێران و عێراق ئاشکرا دەکات. توێژەران بە سوودوەرگرتن لە سەرچاوە ناوخۆییەکان لە سەرانسەری ناوچەکە و هەروەها زانیاری پسپۆڕان، مەزەندە دەکەن کە ساڵانە نزیکەی یەک ملیۆن و 700 هەزار باڵندە لە  413 جۆر بە شێوەیەکی نایاسایی دەکوژرێن یان دەبرێن. بە یەکخستنی لەگەڵ لێکۆڵینەوەکانی BirdLife لە ساڵی 2015 لەسەر دەریای ناوەڕاست، ئەمەش بەو مانایەیە کە بە گشتی 17.5 ملیۆن باڵندە بە شێوەیەکی نایاسایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە گشتی دەکوژرێن. جێگای نیگەرانییە، پێدەچێت ئەو ژمارەیە بە کەم سەیر بکرێت، چونکە داتاکان بۆ بەشێک لە ناوچەکە لەبەردەستدا نەبوون، بەرزترین ئامارەکان خەمڵاندنی مامناوەندی بووە کە ساڵانە یەک ملیۆن و 700 هەزار باڵندە لە بەشێک لە سعودیە و 800 هەزار باڵندە لە بەشێک لە ئێران، سەرەڕای ئەوەی لە هەردوو حاڵەتەکەدا داتاکان تەنها بۆ بەشێکی وڵات بەردەست بوون. هەروەها خەمڵاندنەکانی کوشتن و بردنی نایاسایی لە عێراق و یەمەن تاڕادەیەک بەرزبووەتەوە و ساڵانە بە تێکڕا 329 هەزار و 273 باڵندە بە شێوەیەکی نایاسایی دەکوژرێن یان دەبرێن. لەوانە کەنارەکانی دەریای خەزەر لە ئێران و ناوچەی شاخاوی کوردستانی عێراق کە ساڵانە زیاتر لە 100 هەزار باڵندە بە شێوەیەکی نایاسایی لە هەر شوێنێک مەزەندە دەکرێت کە بە شێوەیەکی نایاسایی دەکوژرێن یان دەبرێن و باڵندە ئاوییەکان بە تایبەتی زیانیان بەرکەوتووە. هەردوو وڵاتی ئێران و عێراق ناوچەی گرنگی قۆناغبەندی و زستانە بۆ باڵندە کۆچبەرەکان، بەتایبەتی باڵندە ئاوییەکان دابین دەکەن و ئاستی بەرزی وەرگرتن ڕەنگە هۆکارێک بێت بۆ کەمبوونەوەی ژمارەی باڵندە ئاوییەکان لە ڕێڕەوی فڕینی ئاسیای ناوەڕاست. تێکەڵکردنی ئەنجامی توێژینەوەکانی ئێستا لەگەڵ ئەوانەی بۆ وڵاتانی دیکەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پێداچوونەوەیەکی پێشووی دەریای ناوەڕاست بە سەرکردایەتیکردنی ئەو پرسە کە لەلایەن BirdLife لە ساڵی 2015دا سەرکردایەتی دەکرێت، وێنەیەکی نیگەرانکەر بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گشتی دەکێشێت. مامناوەندی 17.5 ملیۆن باڵندە (8.0-27.1 ملیۆن باڵندە) ساڵانە لە سەرانسەری ناوچەکەدا دەکوژرێن، کە 18% یان لە نیمچە دوورگەی عەرەبی (بەشێکی هەڵسەنگێندراو)، ئێران و عێراقدایە. لە پێنج وڵات لە کۆی 17 وڵاتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە هەڵسەنگاندنیان بۆ کراوە، ڕەنگە ساڵانە بە تێکڕا لە یەک ملیۆن باڵندە کەمتر نەبێت بە شێوەیەکی نایاسایی بکوژرێن. بۆ تەواوی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و (وڵاتانی دراوسێ)، زۆرترین ژمارەی خەمڵێنراو لە میسر، سوریا، لوبنان، سعودیە و ئێران بووە. مەترسی ڕاوکردنی نایاسایی لە جیهاندا  ساڵانە بەهای بازرگانی نایاسایی گیانلەبەرە کێوییەکان لە نێوان 7 بۆ 23 ملیار دۆلار دەخەمڵێندرێت، ساڵانە زیاتر لە 20 هەزار فیل ئەفریقی دەکوژێت و لە ساڵی 2008ەوە زیاتر لە 12 هەزار کەروێشکی ئەفریقی لەناوبردووە. تەنها لە ساڵی 2023دا 586 کەروێشک لەدەستچوون (199 لە باشووری ئەفریقا)، لە کاتێکدا بەڕازیل ساڵانە 38 ملیۆن ئاژەڵی کێوی دەبینێت کە بازرگانییان پێوە دەکرێت.  ئەم کێشەیە تەنیا لە گیانلەبەرە کێوییەکاندا سنووردار نییە؛ درێژدەبێتەوە بۆ مرۆڤ: ساڵانە نزیکەی 150 پارێزەری هێڵی پێشەوە دەمرن بۆ پاراستنی جۆرە لەناوچووەکان. بەگوێرەی ئاماری سەیڤ دی ڕینۆ، ئەفریقای باشوور لە ساڵی 2022دا کەمێک کەمی ڕاوکردنی کەروێشکی بەخۆیەوە بینیوە و 448 کەروێشک کوژراون.  سندوقی جیهانی بۆ سروشت WWF) ) مەزەندە دەکات کە ساڵانە زیاتر لە 20 هەزار فیلی ئەفریقی بە شێوەیەکی کارەساتبار ژیانی خۆیان لەدەست دەدەن بەهۆی ڕاوکرنەوە. بەپێی ئامارەکانی DFFE، لە ساڵی 2023دا 499 کەروێشک ڕاوکراون، کە نزیکەی 51 هێندە زیاترە لەو 448 فیلەی لە ساڵی 2022دا ڕاوکراون. جگە لە کوشتنی نایاسایی گیانلەبەرە کێوییەکان، ڕاوکردن بریتییە لە باندە تاوانکارییەکان کە قازانج دەکەن لەسەر حیسابی ئاژەڵ و کۆمەڵگا ناوخۆییەکان. هەژاری تاوان دروست ناکات؛ ئەو تاوانبارانەی کە ڕاوکردن و بازرگانیکردن لە بازاڕە ڕەشەکاندا، کۆمەڵگە هەژارەکان لە دەرفەتەکانی داهاتوو بێبەش دەکەن. ساڵانە 38 ملیۆن ئاژەڵ لە بەرازیلەوە بە شێوەیەکی نایاسایی بازرگانییان پێوە دەکرێت TRAFFIC)).  لە پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکان، ساڵانە 150 پارێزەر دەمرن، بە نزیکەیی 3 پارێزەر لە هەفتەیەکدا (هێڵی سەوزی تەنک). فیدراسیۆنی نێودەوڵەتی ڕەنجەرز پێی وایە ئەم ژمارەیە تەنانەت بۆ ئەو ڕێکخراوانەی کە لەسەر زەوی کاردەکەن، تەحەدایە. ڕاوچییەکان زۆرێک لە پارێزەران دەکوژن و زۆرێکی دیکەش بە هەڵە دەمرن. پیشەیەکی مەترسیدارە! لە ساڵی 2015دا 317 ڕاوچی لە باشووری ئەفریقا کوژراون یان دەستگیرکراون (Poaching Facts). هەروەها ڕاوکردن ڕاوچیەکان دەکوژێت. ئەفریقای باشوور سەرکوتکردنی چالاکییە نایاساییەکانی گیانلەبەرە کێوییەکانی بەخۆیەوە بینیوە، لە ئەنجامدا 317 ڕاوچی لە ساڵی 2015دا یان ڕووبەڕووی دەستگیرکردن بوونەتەوە یان ڕووبەڕووبوونەوەی کوشندە. ڕاوکردن لە ئەفریقا لە یەک ڕۆژدا هەزار جۆری لەناوچوون ڕوودەدات (دەزگای گیانلەبەرە کێوییەکانی ئەفریقا). ئەم ئاژەڵانە لەسەر زەوییەکی ناسک دەڕۆن، بەهۆی ڕاوکردن و بازرگانیکردن بە ئاژەڵە کێوییەکان لەلایەن باندە تاوانکارەکانەوە بەرەو لەناوچوون دەڕۆن. لە گرامیا -    تا ئێستاش هەزار گۆریلای شاخاوی ماون. -    دوو هەزار زیبرا ماوە. -    تەنها لە ماوەی 21 ساڵدا 43%ی دانیشتوانی شێرەکان نەماون. -    97.6%ی مردنی کەروێشکی ڕەش لە ساڵی 1960ەوە. -    ساڵانە 35 هەزار فیل بەهۆی ڕاوکردنەوە گیان لەدەست دەدەن. -    ئەمانە ڕاستییەکانن لەسەر ڕاوکردن لە ساڵی 2005 تا 2015. تەنها شەش وڵات زانیاری وردی ڕاوکردنیان هەیە (ڕاستییەکانی ڕاوکردن). ئەم شەش وڵاتە هەوڵدەدەن کێشەی ڕاوکردن بە هێشتنەوەی ژمارە نیمچە وردەکان بەڕێوەببەن. دەسەڵاتداران تەنها بە چاودێریکردنی دۆخەکە دەتوانن چارەسەری کێشەکە بکەن و سامانە سروشتییەکان بپارێزن، ئەوانیش؛ -    ئەفریقای باشوور -    کینیا -    مۆزەمبیق -    نامیبیا -    بۆتسوانا -    هیندستان ئاماری ڕاوکردن لە ئەفریقا ئاشکرای دەکات ئاژەڵە ئایکۆنییەکان بەهۆی ڕاوکردنەوە لە مەترسیدان (دامەزراوەی گیانلەبەرە کێوییەکانی ئەفریقا)، ئێمە کەروێشک دەکوژین بۆ چارەسەرکردنی لاوازی سێکسی، دەنکە عاجەکانی فیل بۆ شتە بچووکەکان، شێر بۆ خۆشی، پڵنگ بۆ کەوڵ، گۆریلایەک بۆ وشکانی، زیبرا بۆ فەرش و نەهەنگ بۆ شۆربا. ڕاوکردن و زیادەڕۆیی لە گرتنی کەروێشک لە ئەفریقا لە ماوەی دە ساڵی ڕابردوودا، بە گشتی 9415 کەروێشکی ئەفریقی بوونەتە قوربانی ڕاوکردن. (ڕزگارکردنی کەروێشک) قەیرانی کەروێشکەکان لە ساڵی 2008 دەستی پێکرد و تا ساڵی 2015 بە باشی بەردەوام بوو، ژمارەکان لە ئەفریقا کەمێک کەمیکردووە. ئەفریقای باشوور زۆرترین کەروێشکی تێدایە و زۆرترین ڕێژەی کەروێشکی ڕاوکراوی تێدایە، کە لە نێوان ساڵانی 2013 بۆ 2017 دەگاتە هەزار کەس لە ساڵێکدا. ئاماری ڕاوکردنی فیل؛ ساڵانە ٣٥ هەزار فیل سەردەبڕدرێن (AFW). دواهەمین فیلەکان پێویستی بە یارمەتی ئێمەیە. ڕاوکردن هەوڵدەدات جۆرە ئایکۆنییەکان بنبڕ بکات، کە بەم زووانە دەبنە یادەوەری دوور. هێشتا خواست لەسەر عاج دەبێتە هۆی ڕاوکردنی فیل، لەنێویاندا 130 هەزار فیل کە لە دەشتەکانی ئەفریقادا دەسوڕێنەوە. بۆ نمونە؛ 130,000 فیل − ساڵانە 35,000 فیل دەکوژرێن = کاتێکی بەس نییە بۆ ڕزگارکردنیان لە هەر 26 خولەکێکدا، بە تێکڕا، فیلێکی ئەفریقی بەهۆی عاجەکەیەوە دەمرێت (IFAW) ئاماری ڕاوکردنی  پڵنگ؛ بەپێی ئاماری ڕاوکردن، ژمارەی پڵنگەکان لە ماوەی سەدەیەکدا بۆ 5600 پڵنگ دابەزیوەWWF).) ئێستا هیندستان زۆرترین ژمارەی پڵنگی هەیە و نیوەی هەموو پڵنگە کێوییەکانی ماوەتەوە.  زۆربەی دابەزینەکانیان لە دەیەی ڕابردوودا ڕوویداوە، پڵنگەکان بەهۆی چالاکیی و گەشەسەندنی مرۆڤەکانەوە 95%ی مەودای مێژوویی خۆیان لەدەستداوە. تێکڕای ژمارەی پڵنگ لە هیندستان 3682 پڵنگە PIB)) ئاماری ڕاوکردن 2024؛ شیکارییەک کە لەلایەن دامەزراوەی گیانلەبەرە کێوییەکانی هیندستانەوە ئەنجامدراوە، سنووری سەرەوەی ژمارەی پڵنگەکانی بە 3925 پڵنگ خەمڵاندووە، کە تێکڕای ژمارەی پڵنگەکان 3682 پڵنگە. ئەمەش ئاماژەیە بۆ ڕێژەیەکی گەشەسەندنی ساڵانەی سەرنجڕاکێش کە 6.1%یە. پڵنگی کێوی تەنها لە 13 وڵاتی جیهان هەن WWF)) ئاماری ڕاوکردنی پڵنگەکان؛ ئێمە لە سەدەی ڕابردوودا 97%ی ژمارەی پڵنگی کێویمان لەدەستداوە.  بەنگلادیش، ڤێتنام، کەمبۆدیا، هیندستان، بوتان، تایلەند، ئەندەنوسیا، لائۆس، چین، مالیزیا، ڕووسیا، نیپاڵ و میانمار بەختیان هەیە پڵنگیان هەیە. لە ساڵی 2023دا 56 پڵنگ لە هیندستان لەلایەن ڕاوچیەکانەوە کوژران (کۆمەڵەی پاراستنی گیانلەبەرە کێوییەکانی هیندستان) ژمارەکە بازدانی بۆ 56 پڵنگ بینیوە، چونکە خواست لەسەر بەشەکانی پڵنگ وەک ئێسک و کەوڵ کۆتایی نایەت. زۆر پڵنگی تریش بەهۆی هۆکاری ترەوە دەمرن! دیارترین هەڕەشە بۆ سەر پڵنگ لە گیانلەبەرە کێوییەکان ڕاوکردن و بازرگانی نایاسایی گیانلەبەرە کێوییەکانەWWF)) ڕاوکردن، سەندیکاکانی تاوان، بازرگانی نایاسایی لە بازاڕی ڕەش و بەکارهێنەری کۆتایی خێراتر لەوەی هەوڵەکانی پاراستن بتوانن پڵنگەکان بکوژن. ئاماری ڕاوکردنی جۆرەکانی تری ئاژەڵەکان ساڵانە زیاتر لە هەزار نەهەنگ ڕاو دەکرێن، هەرچەندە ڕاوکردنی بازرگانی نەهەنگ لە سەرانسەری جیهاندا قەدەغە کراوە.  لە شاری باخا لە ویلایەتی کالیفۆرنیا ساڵانە زیاتر لە ٣٠ هەزار کیسەڵە سەوزەکان ڕاو دەکرێن WWF).) ئەمڕۆ تەنها 10 هەزار چیتا لە جیهاندا ماونەتەوە، وەک چۆن ڕاوچییەکان دەیان ساڵە دەیانکوژن (ڕزگارکردنی پشیلە گەورەکان). ساڵانە نزیکەی 100 ملیۆن نەهەنگ دەکوژرێن (ئەلجەزیرە).. لە کۆتایدا ڕاوچیەکان کێن؟ ڕاوچییەکان ئەو کەسانەن کە بە شێوەیەکی نایاسایی گیانلەبەرە کێوییەکان دەکوژن و دەیگرن، ئەمەش پێشێلکردنی یاساکە. زۆرجار ئاژەڵەکان دەکەنە ئامانج بۆ پێستیان و بۆ مەبەستی تر، وەک بازرگانی نایاسایی ماددە هۆشبەرەکان.  

درەو: تا ئێستا پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان لەسەر پۆستەكان رێكنەكەوتون و پۆستەكانیان پێ یەكلا نەكراوەتەوە، تەنیا رێككەوتوون كە هەوڵەكانیان چڕ بكەنەوە بۆ ئەوەی مانگی ئەیلول پەرلەمان دەستبەكار و چالاكییەكانی بكات، لەكاتێكدا لەسەر پۆستەكانی پەرلەمانیش رێكنەكەوتوون. دوێنێ لە بارەگانی مەكتەبی سیاسی یەكێتی لە هەولێر وەفدی پارتی و یەكێتی كۆبوونەوە بۆ گفتوگۆكردن لەسەر پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێمی كوردستان، لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەكەدا هاتبوو: هەردوولا هاوڕا بوون لەسەر ئەوەی کە پێویستە هەوڵی چڕ و جددی بدرێت بۆ ئەوەی ئەیلوولی داهاتوو، خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان دەست بە کار و چالاکیی ئاسایی و یاساییی خۆی بکات و هەنگاوەکانی تری پێکهێنانی کابینەی نوێ بەردەوام بن. بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) كە لەبەرپرسانی پارتی و یەكێتیەوە دەستی كەوتووە، تا ئێستا یەكێتی و پارتی لەسەر پۆستەكان رێككنەكەوتوون و هیچ پۆستێكیان یەكلا نەكردووەتەوە، پارتی بە بەشێك لە پێشنیازو داواكانی یەكێتی رازی نیەو یەكێتیش بە داواكانی پارتی بۆ دابەشكردنی پۆستەكان رازی نیە. سەبارەت بە راگەیەندراوەكەی دوێنێش، تەنیا ئاماژە بەوە كراوە كە پێویستە هەوڵی چڕ بدرێت كە لە مانگی ئەیلولدا كۆبوونەوەی پەرلەمان بكرێت، نەك رێككەوتبێتن بۆ ئەوەی پەرلەمان دانیشتنەكانی دەستپێبكات، چونكە یەكێتی و پارتی تا ئێستا لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان رێكنەكەوتوون بە پۆستەكانی پەرلەمانیشەوە، ئیتر چۆن كارو چالاكییەكانی پەرلەمان دەستپێدەكاتەوە، رەنگە ئەوە بۆ دامركانەوەی داواو فشاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێت كە بەردەوام داوا دەكەن پەلە بكرێت لە پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەتی هەرێم، بەردەوام لە راگەیەندراوی كۆبوونەوەی بەرپرسانی باڵای حكومەت و پارتی و یەكێتی لەگەڵ باڵیۆز و كونسوڵی وڵاتان جەخت لەوە دەكەنەوە كە كابینەی نوێ پێش هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق پێكبهێندرێت.  سەبارەت بە كۆبوونەوەكانی وەفدی دانوستانكاری پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە لەسەر وەرەقەو كارنامەی حكومەت رێككەوتوون و شوباتی رابردوو رێككەوتنەكەیان راگەیاند، تەنیا دابەشكردنی پۆستەكان ماوەو تا ئێستا نەگەیشتوونەتە هیچ رێككەوتنێك، گفتوگۆكان لەسەر دابەشكردنی پۆستەكان بەردەوامە بەشێوەیەك هەرلایەكیان پێشنیاز و داوكاری خۆی هەیە:  -    پارتی دیموكراتی كوردستان ئەو پۆستانەی بۆخۆی دایناوە: •    سەرۆكی هەرێمی كوردستان •    سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان •    سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری كوردستان •    جێگری سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان •    وەزارەتی ناوخۆ •    وەزارەتی سامانەسروشتییەكان •    وەزارەتی كارەبا •    وەزارەتی پەروەردە •    وەزارەتی شارەوانی  •    سەرۆكی دیوانی ئەنجومەنی وەزیران ئەو پۆستانەی پارتی بۆ یەكێتی پێشنیاز كردووە: •    سەرۆكی پەرلەمانی كوردستان •    جێگری سەرۆكی هەرێمی كوردستان •    جێگری سەرۆكی حكومەتی هەرێم  •    وەزارەتی دارایی  •    وەزارەتی خوێندنی باڵا •    وەزارەتی پلاندانان •    وەزارەتی كاروكاروباری كۆمەلایەتی  •    وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە  •    وەزارەتی كشتوكاڵ  •    وەزارەتی بازرگانی  •    وەزارەتی پێشمەرگە  ئەوەی یەكێتی داوای دەكات تا ئێستا  •    سەرۆكی هەرێمی كوردستان •    یان سەرۆكی حكومەت دوو ساڵ بە دووساڵ •    وەزارەتی ناوخۆ  •    وەزارەتی سامانەسروشتییەكان •    وەزارەتی كشتوكاڵ •    وەزارەتی دارایی •    وەزارەتی خوێندنی باڵا •    وەزارەتی كشتوكاڵ  •    وەزارەتی پلاندانان •    سكرتێری ئەنجومەنی وەزیران  بەپێی بەدواداچوونەكانی (درەو) تا ئێستا گفتوگۆكان دوورن لەیەكەوە بۆ دابەشكردنی پۆستەكان، تا ئێستا چەندین پێشنیازی یەكترییان رەتكردووەتەوەو هەرلایەك پێشنیازی نوێ پێشكەشی ئەوەی تریان دەكات. رێكارەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێ بەرپرسانی پارتی و یەكێتی لە كۆبوونەوەیان لەگەڵ باڵیۆزانی وڵاتان و نوێنەری نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەیان بەوە كردووە كە پێویستە پێش هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق كابینەی نوێ پێكبهێندرێت، بۆیە بە هەموو پێوەرەكان پێكهێنانی حكومەت بۆ دوای هەڵبژاردن دەكرێت چونكە كات نەماوە:  بەپێی یاسای ژمارە (1)ی ساڵی 2019یاسا كاراكردنی سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان هەمواری شێوازی سەرۆكی هەرێم، بەپێی مادەی (4) لە خاڵی یەكەمی بڕگەی یەكەمی دا هاتووە دوای هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان لەماوەی (30)رۆژدا رێكارەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم دەستپێدەكات. واتا هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ماوەی (30) رۆژ دەخایەنێت، بەپێی بڕگەی (3) و (4) لەمادەی (56)ی یاسای هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان هەمواركراوی 1992 دەستنیشانكردنی سەرۆكی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و متمانەپێدانی سەرۆكی ئەنجومەن و كابینەكەی لەدەسەڵاتی پەرلەمانی كوردستانە وبەڵام بەپێی برگەی (12) لەماددەی (10)ی یاسای سەرۆکایەتی هەرێمی کوردستان ژمارە (1) ساڵی 2005ی هەموارکراو، (پاش  ناونانی لە لایەن پەرلەمانی کوردستانەوە، کاندیدی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران رادەسپێرێت بۆ پێکهێنانی کابینەی وەزاری لە ماوەیەکدا کە لە (30) رۆژ تێپەر نەکات. واتا ناونان و راسپاردن و سوێندخوادرنی كابینەی نوێ ئەویش (30) رۆژی پێدەچێت بۆیە، واتا دوای رێككەوتنی یەكێتی و پارتی لەسەر پێكهێنانی كابینەی نوێ،  لەبەر ئەوە ئەگەر ناوەڕاستی مانگی ئەیلول سەرۆكایەتی پەرلەمانی كوردستان پێكبهێندرێت ئەوا هەڵبژاردن و سوێندخواردنی سەرۆكی هەرێم و رێكارەكانی كابینەی نوێ و سوێندخواردنی بەهەردووكیان (60) رۆژی پێویستە،  بە تێكڕای ئەم كاتانە پرۆسەی پێكهێنان و متمانە بەخشین بە كابینەی نوێ ئەوا دەكەوێت ناوەڕساتی مانكی تشرینی دووەم واتا هەفتەیەك دوای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، ئەمە لە كاتێكدا ئەگەر لەسەر تەواوی پۆستەكان رێكەوتبێتن و هیچ كێشەیەكیان نەیەتەڕێ.  

درەو: ماڵپه‌ڕی شەفافیەت بۆ چاودێری و رێكخستنی داهاتە نانەوتییەكانی پارێزگای( سلێمانی و هەڵەبجە) و ئیدارەکانی (راپەڕین و گەرمیان) بڵاویكردەوە:  داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 9/8 – 15/8/2025: ( 10 ملیار و 878 ملیۆن )دینار بووە، بەجۆرێك كە 80%ـی داهاتەكە بەشێوەی نەختینەیە و 20%ـی داهاتەكە بەشێوەی چەك بووە.  داهاتی هەفتەی رابردووی سنوری سلێمانی 2/8 – 8/8/2025:: ( 12 ملیار و 13 ملیۆن )دینار بووە. سایتەكە بڵاویكردووەتەوە لە نێوان ئەو دوو هەفتەیە داهات بەڕێژەی (9%) كەمیكردووەبە زیاتر لە یەك ملیار دینار.       داهاتی مانگی ئابی سنوری سلێمانی تا ئێستا بریتی بووە له‌ ( 22 ملیار و 892 ملیۆن) دینار ، كه‌ 75%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 25%ی به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌.  داهاتی مانگی تەمووزی سنوری سلێمانی بریت بووە له‌ ( 118 ملیار و 926 ملیۆن) دینار ، كه‌ 28%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 67%ی مەقاسە بووەو 5% به‌شێوه‌ی چه‌ك بوه‌.  داهاتی مانگی حوزەیرانی سنوری سلێمانی ( 62 ملیار و 14 ملیۆن دینار) بووە، كه‌ 34%ی به‌شێوه‌ی نه‌ختینه‌ بوه‌ و 64% به‌شێوه‌ی مەقاسە بووە.       

درەو: 🔻 بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی بۆ نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)؛ 🔹 داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (71 ملیۆن و 270 هەزار) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) داهاتی کۆمپانیاکە (45 ملیۆن و 218 هەزار) دۆلار بووە، بەم پێیە داهاتەکەی بڕی (26 ملیۆن و 52 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (58%) زیادی کردووە. 🔹 تێکڕای بەرهەم لە هەردوو کێڵگەی (ئەتروش و سەرسەنگ) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (64 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکان (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان بەتێکڕای ڕۆژانە (8 هەزار 400) بەرمیل بە ڕێژەی (15%) زیادی کردووە، بە جۆرێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (35 هەزار و 200) بەمیل و لە سەرسەنگ (29 هەزار و 300) بەرمیل نەوت بووە، بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (22 هەزار و 500) بەمیل و لە سەرسەنگ (33 هەزار و 600) بەرمیل نەوت بووە. 🔹 بلۆکی ئەتروش نەکەتبووە ژێر هیچ کاریگەرییەکی هێرشە درۆنییەکانەوە لەئێستادا بەرهەمهێنان بە توانای تەواو دەستی پێکردووەتەوە، بەڵام لە بلۆکی سەرسەنگ بەرهەمهێنانی بە ڕێژەیەکی کەم دەستپێکردەوە بەهۆی ئەو زیانانەی کە تووشی بوو بوو، هەڵسەنگاندنی ئێستا ئەوەیە کە نزیکەی نیوەی توانای بەرهەمهێنانی سەرسەنگ تا کۆتاییەکانی ئۆکتۆبەری 2025 لە دەرەوەی هێڵ دەمێنێتەوە. داهاتی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی لە نیوەی یەکەمی (2025) بەگوێرەی ڕاگەیەندراوی کۆمپانیای شاماران پترۆلیۆمی کەنەدی: داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ئەمساڵی بریتی بووە لە (35 ملیۆن و 385 هەزار) دۆلار لە کاتێکدا لە چارەکی دووەمی ساڵی (2024) داهاتی گشتی کۆمپانیاکە گەیشتبووە (22 ملیۆن و 630 هەزار) دۆلار، بەم پێیەش داهاتی کۆمپانیاکە لە چارەکی دووەمی ساڵی (2025) بەراورد بە هەمان ماوەی ساڵی ڕابردوو بڕی (12 ملیۆن و 755 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (56%) زیادی کردووە. هاوکات داهاتی گشتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (71 ملیۆن و 270 هەزار) دۆلار، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) داهاتی کۆمپانیاکە (45 ملیۆن و 218 هەزار) دۆلار بووە، بەم پێیە داهاتەکەی بڕی (26 ملیۆن و 52 هەزار) دۆلار بە ڕێژەی (58%) زیادی کردووە. بەرهەمی نەوتی کێڵگەکانی (سەرسەنگ و ئەتروش) لە نیوەی یەکەمی (2025) کۆمپانیای شامارانی پترۆلیۆمی کەندی کە پشکی لە هەردوو کێڵگەی نەوتی (سەرسەنگ و ئەتروش) هەیە، ڕاگەیاندووە؛ تێکڕای بەرهەم لە هەردوو کێڵگەی (ئەتروش و سەرسەنگ) لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بریتی بووە لە (64 هەزار و 500) بەرمیل نەوتی ڕۆژانە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکان (56 هەزار و 100) بەرمیل نەوت بووە، بەم پێیە بەرهەمی نەوتی کێڵگەکان بەتێکڕای ڕۆژانە (8 هەزار 400) بەرمیل بە ڕێژەی (15%) زیادی کردووە، بە جۆرێک لە نیوەی یەکەمی ئەمساڵ تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (35 هەزار و 200) بەمیل و لە سەرسەنگ (29 هەزار و 300) بەرمیل نەوت بووە، بەڵام لە نیوەی یەکەمی (2024) تێکڕای بەرهەمی نەوتی ڕۆژانەی ئەتروش (22 هەزار و 500) بەمیل و لە سەرسەنگ (33 هەزار و 600) بەرمیل نەوت بووە. کۆمپانیاکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە، لە 15ی تەمموزی 2025، کۆمپانیاکە لەلایەن کۆمپانیای HKN Energy Ltd. ("HKN")، بەڕێوەبەری بلۆکی سەرسەنگ، ئاگادارکرایەوە کە بەرهەمهێنان ڕاگیراوە دوای تەقینەوەیەک لە یەکێک لە دامەزراوەکان بەهۆی گومانی لێدانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان. بەبێ ئەوەی هیچ زیانێکی گیانی لێکەوێتەوە، بەڵام سێ تانکی عەمبارکردن و بۆری پەیوەندیدار زیانیان بەرکەوتووە. هەرچەندە هیچ ڕووداوێک لە بلۆکی ئەتروش ڕووینەدا و هیچ هێرشێکی دیکەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر سەرسەنگ نەبووە، بەڵام بەرهەمهێنان لە هەردوو بلۆکەکە وەک ڕێکارێکی خۆپارێزی داخرا، دوای چەند ڕووداوێکی هاوشێوە لە کێڵگەکانی دیکەی هەرێمی کوردستان. HKN لە هەردوو بلۆکەکە دەستی بە بەرهەمهێنانی کردەوە کاتێک دۆخەکە ئاسایی بووەو بە سەلامەت زانرا، دوای ڕاوێژ لەگەڵ حکومەتی هەرێمی کوردستان. بلۆکی ئەتروش نەکەتبووە ژێر هیچ کاریگەرییەکی هێرشەکانەوە و بەرهەمهێنان بە توانای تەواو دەستی پێکردەوە.  لە بلۆکی سەرسەنگ بەرهەمهێنانی بە ڕێژەیەکی کەم دەستپێکردەوە بەهۆی ئەو زیانانەی کە تووشی بوو بوو، و هەڵسەنگاندنی ئێستا ئەوەیە کە نزیکەی نیوەی توانای بەرهەمهێنانی سەرسەنگ تا کۆتاییەکانی ئۆکتۆبەری 2025 لە دەرەوەی هێڵ دەمێنێتەوە. خشتەکان   سەرچاوە ShaMaran Reports Second Quarter 2025 Results, August 6, 2025; https://shamaranpetroleum.com/news/shamaran-reports-second-quarter-2025-results-122873/    

  درەو: شاسوار عەبدولواجید سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ دەستگیركرا، جوڵانەوەی نەوەی نوێ رایان گەیاند لەلایەن هێزێكی یەكێتیەوە دەستگیركراوەو بۆ شوێنیكی نادیار رفێندراوە، سروە عەبدولواحید سەرۆكی فراكسیۆنی نەوەی نوێ لە پەرلەمانی عێراق: هێزێكی یەكێتی شاسوار عەبدولواحیدیان رفاندووە، هێزەكە بە فەرمانی بافڵ تاڵەبانیەو لەلایەن مەسرور بارزانیەوە ئەمریان پێكراوە، ئەوان لە هەڵوێستی شاسوار عەبدولواحید و هەڵبژاردن دەترسێن بۆیە دەستگیریان كردووە. دەنگانێكی شەو وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی رایگەیاند:  شاسوار عەبدولواحید لەلایەن پۆلیسی سلێمانیەوە دەستگیركراوە، سبەینێ دەبرێتە بەردەم دادوەر. -    بەپێی نوسراوێكی دادگای سلێمانی شاسوار عەبدولواحید لە رۆژی 3/8/2025  شەش مانگ سزای بەندكردنی بۆ درەچووە، دادگا فەرمانی كردووە دەستگیربكرێت. -    بەپێی نوسراوێكی تر لەسەر سكاڵای بەرپرسێكی ئاساییشی سلێمانی سكاڵای لەسەر تۆماركراوەو فەرمانی دەستگیركردنی هەیە. -    هەروەها بەپێی سكاڵای شادی نەزاد پەرلەمانتاری پێشوو و بە تۆمەتی هەڕەشەكردن سزای بەندكردنی بۆ دەرچووەو دادگا داوای كردووە دەستگیربكرێت. بەپێی بەدوادچوونەكانی (درەو) كە لەگەڵ دادگا قسەی كردووە، شاسوار عەبدولواحید  چەند سكالایەكی لەسەربووەو ئاگاداركراوەتەوە بەڵام ئامادەی بەردەم دادگا نەبووە بۆیە لەسەر سێ سكاڵا بە غیابی حوكمدراوە، بە نزیكەی (3 ساڵ و 6 مانگ) بۆیە شاسوار عەبدولواحید دەبرێتە بەردەم دادوەر بەڵام دەبێت حكومەكانی تەواو بكات، ئینجا ئازاد دەكرێت.  شاسوار عەبدولواحید لە گرتەیەكی ڤیدیۆییدا كە پێش دەستگیركردنی تۆماركراوەو دوای دەستگیركردنی بڵاوكراوەتەوە دەڵێت: لەرێگای چەند كەسێكەوە زانیومە هەوڵی دەستگیركردنم هەیەو ئەوەی ئەوان هەیە بەرامبەر بە من ئەوەیە كە من قسە ئەكەم: بەڵێ پێمان وتوون دزن و كاتێك ئەم ڤیدیۆیە بڵاوكراوەتەوە نازانم گیراوم ماوم مردووم، ئامانجی ئەوان لەدەستگیركردنم سێ شتە، یەكێكیان بۆ ئەوەیە ئیدارەی هەڵمەتی هەڵبژاردن نەكەم، ئامانجێكی تر ئەوەیە فشار بخەنە سەر من بۆ ئەوەی تەسلیم بم، یەكێتی و پارتی رێككەوتوون و حكومەت پێكدێنن، دەیانەوێت هەرچی حزبی سیاسیە دەستەمۆ بكەن، ئەمەی دەیكەم بۆ خوای گەورەی دەكەم، دەیانەوێت سەریان بۆ شۆڕبكەم من ئەوە ناكەم، من هەرچیم لێهات كوشتیانم لە زیندان ئێوە سارد مەبنەوە.  ئەگەر راست دەكەن هەر تۆمەتێكیان لەسەرم هەیە با بێن بە ئاشكرا دادگاییم بكەن، ئەگەر زەڕەیەك شەرەف و ئەخلاقیان تێا بێت و جورئەتیان هەیە، بابێن بە ئاشكراو بەبەرچاوی خەڵكەوە دادگاییم بكەن.         

راپۆرتی: درەو  🔻 بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی لە نیوەی یەکەمی سالێ (2025)، لە سەرجەم ئەو کێڵگە نەوتیانەی هەرێمی کوردستان کە کۆمپانیاکە تێدا پشکدارە (پشکداربوو)، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت بەم جۆرە بووە؛ 🔹 ئاستی بەرهەمی نەوتی ڕۆژانە لەناوچەی گرێبەستی تاوکێ بەتێکڕا لەنیوەی یەکەمی ئەمساڵ گەیشتووە بە (78 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (82 هەزار و 81) بەرمیل نەوت، بەڵام لە چارەکی دووەمی ساڵدا بە  تێکڕای ڕۆژانە بڕی (7 هەزار و 321) بەرمیل نەوت و بە ڕێژەی (9%) دابەزیوە بۆ (74 هەزار و 760) بەرمیک نەوتی ڕۆژانە. 🔹 بەتێکڕا هەر بەرمیلێک نەوت نیوەی یەکەمی ئەمساڵ بە (33) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ماوەی ناوبراودا (72) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک. 🔹 داهاتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بڕی (35.8 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) بڕی داهاتی کۆمپانیاکە (37.6 ملیۆن) دۆلار بووە. 🔹 ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ئەوەی ڕاگەیاندووە، کە دەرچوون لە مۆڵەتی سارتا و قەرەداغ و تەق تەق لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە بە کەمترین بەرکەوتنی پاشماوەی بەرپرسیارێتی.  داهات و بەرهەمی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی لەکێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان لە نیوەی یەکەمی (2025) بەپێی دواین ڕاپۆرتی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)، لەو کێڵگە نەوتییانەی کاری تێدا دەکات، بە تایبەتیش کێڵگەی نەوتی تاوکێ تێکڕای ئاستی بەرهەمی کێڵگەکە گەیشتووە بە (78 هەزار و 400) بەرمیل نەوتی رۆژانە، بە جۆرێک لە چارەکی یەکەمی ساڵی (2025) تێکڕای بەرهەمی ڕۆژانە بریتی بووە لە (82 هەزار و 81) بەرمیل نەوت، بەڵام لە چارەکی دووەمی ساڵدا بە  تێکڕای ڕۆژانە بڕی (7 هەزار و 321) بەرمیل نەوت و بە ڕێژەی (9%) دابەزیوە بۆ (74 هەزار و 760) بەرمیک نەوتی ڕۆژانە. هەروەها کۆمپانیاکە ئەوەشی ڕاگەیاندووە، کە داهاتی کۆمپانیاکە لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2025) بڕی (35.8 ملیۆن) دۆلار بووە، لە کاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی (2024) بڕی داهاتی کۆمپانیاکە (37.6 ملیۆن) دۆلار بووە. هەر بە پێی ڕاپۆرتەکەی گەنێڵ ئەنێرجی بەتێکڕا لە نیوەی یەکەمی ئەم ساڵدا بە تێکڕا هەر بەرمیلێک نەوت بە (33) دۆلار فرۆشراوە، ئەمە لە کاتێکدایە تێکڕای نرخی بەرمیلێک نەوتی برێنت لە ماوەی ناوبراودا (72) دۆلار بووە بۆ هەر بەرمیلێک. کۆمپانیاکە ئەوەشی ئاشکرا کردووە، دوای کۆتایی هاتنی نیوەی یەکەمی ئەمساڵ، هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان بۆ سەر ژمارەیەک کێڵگەی نەوتی هەرێمی کوردستان، لەنێویشیدا کێڵگەی نەوتی تاوکێ وایکرد بەشێوەیەکی کاتی بەرهەمهێنانی تێیدا ڕابگیرێت بەهۆی ئەو زیانانەی بەریکەوتبوو. دوای هەڵسەنگاندنی زیان، کار لەسەر پلانێکی گونجاو دەکەین بۆ زیادکردنی بەرهەمهێنان. ڕاپۆرتەکەی کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی ئەوەی ڕاگەیاندووە، کە دەرچوون لە مۆڵەتی سارتا و قەرە داغ و تەق تەق لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە بە کەمترین بەرکەوتنی پاشماوەی بەرپرسیارێتی. هەردوو بڕەی پارەی وەرگیراو و خەرجکراو لەلایەن حکومەتی هەرێم لە ئەنجامی دەرچوون لە سارتە و قەرەداغ و تەق تەق کەمیکردووە و پوختەی پارەی وەرگیراو نزیکەی (50 ملیۆن) دۆلار بووە. جێی ئاماژەیە هەردوو کێڵگەکانی (تەق تەق و سارتە) کە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی کاری تێدا دەکردن، لە دوای ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە (25/3/2023)ەوە بە پێی بڕیارەکەی دادگای نێوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس دەست بە بەرهەمهێنانی نەوت لەو دوو کێڵگەیە نەکراوەتەوە، بۆیە تا ئێستا هیچ بەرهەمێکیان نەبووە. گه‌نێڵ ئەنێرجی له‌ کێڵگه‌ نه‌وتییه‌کانی هه‌رێمی کوردستان حکومه‌تی هه‌رێمی کوردستان گرێبه‌ستی له‌گه‌ڵ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی هه‌یه‌ له‌ هه‌ر یه‌ک کێڵگه‌کانی (تاوکێ، ته‌ق ته‌ق، سارتە و قه‌ره‌داغ)، سێ کێڵگەی یەکەمیان لە پێش بڕیاری ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم لە بەرهەمهێناندا بوون. بەڵام لە دوای (25/3/2023) بەرهەمهێنان لەو کێڵگانەش ڕاگیراوە، بەڵام تەنها کێڵگەی نەوتی (تاوکێ) بەرهەمێنانی تێدا دەکرێت.  یەکەم؛ کێڵگه‌ی تاوکێ هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی (DNO)ی نەرویجی و کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی (Genel Energy) تورکی لە کێڵگەی تاوکێ خاوەن پشکن. کۆمپانیای دی ئێن ئۆ(DNO)  خاوەنی (75%)ی پشکەکانەو گەنێڵ ئەنێرجی خاوەنی (25%)ی پشکەکانە. ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە پارێزگای دهۆکە. دووەم؛ کێڵگەی تەق تەق  ئەم کێڵگەیە ده‌كه‌وێته‌ ناحیه‌ی "ته‌ق ته‌ق"ەوە لە قه‌زای كۆیه‌، ڕووبه‌ره‌كه‌ی (951) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پشكه‌كانی کێڵگەی ناوبراو دابەشبوون بەسەر كۆمپانیای "ئەداکس پیترۆلیۆم" کە (36%)ی پشکەکان و "گه‌نێڵ ئەنێرجی" توركی (44%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە، لە ئێستادا کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ڕایگەیاندووە دەرچوونیان لە مۆڵەتی تەق تەق لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە. سێیەم؛ کێڵگەی سارتە کێڵگەی سارتا دەکەوێتە پارێزگای هەولێرەوە، "گەنێڵ ئەنێرجی" (30%)ی پشکەکان و (20%)ی پشكی (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستانە.‌ لە ئێستادا کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ڕایگەیاندووە دەرچوونیان لە مۆڵەتی سارتە لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە. چوارەم؛ کێڵگەی قه‌ره‌داغ دەکەوێتە پارێزگای سلێمانییەوە لە ناوچه‌ی قه‌ره‌داغ و خۆرهه‌ڵاتی چیای سه‌گرمه‌ و ڕۆژئاوای ڕووباری سیروان ده‌گرێته‌وه‌ تا ده‌گاته‌ ده‌ربه‌ندیخان و ڕووبه‌ری ئه‌م بلۆكه‌ (846) كیلۆمه‌تر دووجایه‌، پێشتر (80%)ی پشكه‌كانی درا بە كۆمپانیای (ئیكسۆن مۆبایل)ی ئه‌مریكی و (20%)ی پشكەکانی بۆ (كیپكۆ)ی حکومەتی هەرێم کوردستان مایەوە. بەڵام دوای کشانەوەی کۆمپانیا ئەمریکییەکە (40%)ی پشکەکانی درابوو بە‌ کۆمپانیای "گه‌نێڵ ئەنێرجی"ی تورکی. بەڵام تا ئێستا ئەم کێڵگەیە نەگەیشتووە بە بەرهەمهێنان و کۆمپانیا تورکییەکە ڕایگەیاندووە لە دەرچوونیان لە مۆڵەتی قەرەداغ لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە پەسەندکراوە. سەرچاوە Genel Energy PLC: Unaudited results for the period ended 30 June 2025, 05/08/2025; https://genelenergy.com/regulatory-news-press-releases/    

راپۆرت: درەو لەكاتێكدا توركیا فشارەكانی توندكردوەتەوە بۆ ئەوەی عێراق بەوپەڕی توانای بۆریی (جەیهان)ەوە نەوت هەناردە بكاتەوە، حكومەتی بەغداد چووە ناو گفتوگۆ لەگەڵ سوریا بۆ زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك- بانیاس، هێڵێك كە لە هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە كاری پێنەكراوەو پێشبینی دەكرێت تێچووەی بەكارخستنەوەی لەسەر هەردوو وڵات قورس بكەوێت، ئایا نەوتی كەركوك رەوانەی سوریا دەكرێتەوە؟ چارەنوسی نەوتی كوردستان لەنێوان بەندەرەكانی (جەیهان)و (بانیاس) لەم راپۆرتەدا. سەردانێكی كتوپڕ محەمەد بەشیر وەزیری وزەی سوریا گەیشتە بەغدادو لەگەڵ حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراق كۆبووەوە. بەپێی قسەی ئاژانسی هەواڵەكانی سوریا (سانا)، وەزیری وزەی سوریا لە دیدارەكەیدا لە بەغداد باسی لەوە كردووە سوریا مانگانە نزیكەی (3 ملیۆن) بەرمیل نەوت هاوردە دەكات، بۆ ئەوەی لە پاڵ بەرهەمی ناوخۆیدا بتوانێت پێداویستی خۆی دابین بكات.  ئەم سەردانە كتوپڕ بوو، لەسەر بانگهێشتی وەزیری نەوتی عێراق رێكخرا.  هێڵی بانیاس.. هەوڵێكی كۆن وەزیری وزەی سوریا باسی لە بایەخی بەستنەوەی هێڵی نەوتی نێوان عێراق و سوریای كردووەو وتویەتی:" هێڵی كۆنی نێوان كەركوك و بەندەری بانیاس تەمەنی گریمانەكراوی تەواو بووەو پێویستی بە هەڵسەنگاندنێكی هەمەلایەنە هەیە".  حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عێراقیش ئارەزووی نیشانداوە بۆ كاراكردنەوەی هێڵی بۆری نەوتی عێراق- سوریا، بۆ ئەمە پێشنیاری كردووە "راوێژ بە لایەنێكی پسپۆڕ بكرێت بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستای هێڵەكەو ئەگەری دووبارە بەكارخستنەوەی هێڵە كۆنەكە یاخود دروستكردنی هێڵێكی نوێ". عەبدولغەنی وتویەتی: رووداوەكانی ئەمدواییەی ناوچەكە (مەبەستی لە شەڕی ئیسرائیل و ئێران و ئەگەری تێكچوونی رێڕەوە دەریاییەكانە) رەنگە كاریگەری لەسەر هەناردەی نەوتی عێراق هەبێت، ئەمە وا دەكات گەڕان بەدوای دەروازەی جێگرەوە ببێت بە كارێكی پێویست.  ئەمە هەوڵێكی كۆنە لە بەرگێكی نوێدا، ئۆكتۆبەری 2023 كە هێشتا حوكمی سوریا بەدەست (بەشار ئەسەد)ەوە بوو، حكومەتی عێراق بە پشتیوانی و رێنمایی ئێرانییەكان پرسی زیندوكردنەوەی هێڵی (كەركوك- بانیاس)یان خستە بەر باس، تەنانەت ئەوكات وەزارەتی نەوتی عێراق تیمی هونەری راسپارد بۆ نۆژەنكردنەوەی بۆری (كەركوك - بێجی - حەدیسە) كە نزیكەی (300) كیلۆمەتر دەبێت، وا بڕیار بوو لەناو خاكی سوریاش گفتوگۆ لەگەڵ لایەنی سوری بكرێت بۆ نوژەنكردنەوەی بۆرییەكە، كە بەهۆی شەڕو كێشە ناوخۆییەكانی سوریا لەكاركەوتبوو. ئەوكات راپۆرتەكان باسیان لەوە دەكرد، ئێران بۆ خۆدزینەوە لە سزاكانی ئەمریكا بەدوای رێگەی تردا دەگەڕێت بۆ هەناردەكردنی نەوت و بەدەستهێنانی داهات، هێڵی كەركوك- بانیاس بەو ناوچانەدا تێدەپەڕێت كە بەدەست هاوپەیمانەكانی تارانەوەن (حەشدی شەعبی و رژێمی ئەسەد)، بەڵام ئێستا ئیتر نەخشەی سیاسی گۆڕاوە، سوریا بەدەست نەیارەكانی ئێرانەوەیە، لەناوخۆی عێراقیش حەشدی شەعبی لەژێر فشاری توندی ئەمریكادایە.  ئایا هێڵی بانیاس زیندوو دەكرێتەوە؟  ئەندازیار (غەیاس دیاب) یاریدەدەری وەزیری وزەی سوریا بۆ كاروباری نەوت لە كۆبوونەوەكەدا قسەی كردووەو وتویەتی:" وێستگەکانی پەمپکردن بەدرێژایی رێگای بۆرییەکە نزیکن لە لەناوچوون و پێویستیان بە نۆژەنکردنەوەی گشتگیر هەیە، لەوانەش نوێکردنەوەی بۆری و تانکی و پەمپەکان، هەروەها ژێرخانی کارەباو کارە مەدەنییەکان. نۆژەنکردنەوەی بۆرییە کۆنەکە، لەگەڵ دروستکردنی بۆرییەکی نوێ، دەبێتە هۆی بەدیهێنانی كەڵكی زیاتری ئابوریی".  باس لە پرسی پرۆژەی راكێشانی كێبڵی ریشاڵی بینایی (فایبەر ئۆپتیك) كراوە هاوتەریب لەگەڵ هێڵی بۆری نەوتەكەو بەستنەوە بە لوبنانەوە.  هەردوو وەزیری وزەی سوریاو نەوتی عێراق لەسەر ئەوە رێككەوتوون تیمێكی تەكنیكی و راوێژكاری هاوبەش راسپێرن بۆ هەڵسەنگاندنی دۆخی ئێستا، هاوكات بڕیاریانداوە لیژنەیەكی سەرەكیش بەسەرپەرەشتی وەزیری وزەی سوریا دروستبكرێت بۆ بەڕێوەبردنی پرۆسەی هەماهەنگیی راستەوخۆی پرۆژەكانی هاوكاری نێوان هەردوو وڵات.   ئێستا پرسیاری جددی ئەوەیە لەكاتێكدا حكومەتی عێراق لە هەوڵدایە جگە لە رێڕەوی دەریایی باشور، دەروازی تری هەناردەكردنی نەوت بدۆزێتەوە، دەتوانێت هاوكات لەگەڵ بەگەڕخستنەوەی هێڵی عێراق- توركیا، هێڵی عێراق- سوریاش بەكاربخاتەوە؟ روانگەی (ئیكۆ عێراق) كە دامەزراوەیەكی تایبەتمەندی بواری ئابورییە، پێیوایە پرۆسەی نۆژەنكردنەوەی بۆری نەوتی كەركوك- بانیاس لەنێوان (400 بۆ 600 ملیۆن) دۆلاری تێدەچێت و عێراق و سوریا دوو دەوڵەتی موفلیسن و ئەم توانا ئابورییەیان نییە بۆرییەكە نۆژەنبكەنەوە یاخود بەتەواوەتی بیگۆڕن، بۆیە بەوتەی ئەم دامەزراوەیە (باشترین چارەسەر ئەوەیە بۆرییەكی نوێ بە توانایەكی زیاترەوە دروست بكرێت، ئەمەش لەرێگەی گرێبەستكردن لەگەڵ دەوڵەتی سێیەم كە هەم شارەزایی لە كارەكەدا هەبێت هەمیش توانای تەمویلكردنی پرۆژەكەی هەبێت).  نەبیل مەرسومی كە شارەزایەكی ئابورییەو خەڵكی پارێزگای دەوڵەمەند بە نەوتی بەسرەیە، رەشبینە لە پرۆژەی زیندوكردنەوەی هێڵی بانیاس، ئەم پیاوە كە مامۆستای زانكۆیە دەڵێ:  •    ئەزموونی عێراق لە هێڵی بۆری نەوتدا خراپە، سوریا ساڵی 1982 هێڵی بۆرییەكەی داخست، پاشان سعودیە بۆرییەكەی داخست، بەمدواییانەش توركیا هێڵی جەیهانی داخست، لە هەموو ئەم داخستنانەشدا عێراق زەرەرمەندی گەورە بووە. ئەمڕۆ سوریا دەیەوێت دووبارە هێڵەكە بنیاد بنێتەوە، كێ گەرەنتی ئەوە دەكات جارێكی تر دایناخاتەوە.  ساڵی 2007 عێراق و سوریا رێككەوتن بۆ دروستكردنەوەی هێڵی بۆری كەركوك - بانیاس و بڕیاربوو لەلایەن كۆمپانیایەكی سەربە كۆمپانیای گازپرۆمی روسییەوە دروستبكرێت، بەڵام لە 2009 ئەو رێككەوتنە هەڵوەشایەوە بەهۆی گرانی تێچوون و كۆمەڵێك كێشەی ترەوە، دەكرێت ئەمەش وەكە پێشینەیەكی خراپ بۆ زیندوكردنەوەی ئەم هێڵە تەماشا بكرێت.  دورنییە بانگهێشتكردنی وەزیری وزەی سوریا بۆ بەغدادو قسەكردن لەبارەی زیندوكردنەوەی هێڵی كەركوك- بانیاس، وەكو فشار بێت بۆسەر توركیا لەلایەن حكومەتی محەمەد شیاع سودانییەوە، بەتایبەتیش لەكاتێكدا توركیا بەمدواییە لایخۆیەوە كۆتایی هێنا بە رێككەوتنی كارپێكردنی بۆری بەندەری جەیهان و؛ بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی ئەم بۆرییە مەرجی ئەوەیە عێراق بەتەواوی توانای بۆرییەكەوە نەوتی پێدا هەناردە بكات واتا رۆژانە زیاتر لە ملیۆنێك بەرمیل، بۆرییەك كە دەمێكە لە كاركەوتووەو حكومەتی هەرێمی كوردستان لەرێگەی سیاسەتی "ئابوری سەربەخۆ"وە لە ساڵی 2014وە زیندووی كردەوەو نەوتی خۆی پێدا هەناردە كرد، كە ئەمەش دواجار ناڕەزایەتی حكومەتی بەغدادی لێكەوتەوەو بەهۆی سكاڵای عێراقەوە لە دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس، لە 25ی ئازاری 2023وە توركیا هەناردەی نەوتەكەی راگرت و لەوكاتەوە تائێستا دەستی پێ نەكردوەتەوە.  وا دەردەكەوێت لە هەموو حاڵێكدا حكومەتی عێراق دەیەوێت لە ئایندەدا نەوتی هەرێمی كوردستان (ئەگەر رادەستی سۆمۆی بكات) لەرێگەی كەركوكەوە هەناردە بكات، چ هەناردەكردنی لەرێگەی بۆری كەركوك- جەیهان، یاخود لە ئایندەیەكی دووردا لەرێگەی بۆری كەركوك- بانیاس.    لەبارەی هێڵی (كەركوك- بانیاس)ەوە هێڵی كەركوك- بانیاس یەكێك لە گرنگترین پرۆژەكانی هەناردەی نەوتی عێراق بوو لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، ئەم بۆرییە كە ساڵی 1934 دروستكراوەو درێژییەكەی زیاتر لە (800 كیلۆمەتر)ە، یەكەمجار بۆرییەكی (12) ئینجی بووەو رۆژانە نزیكەی (85 هەزار) بەرمیلی پێدا هەناردە كراوە، بەڵام لە ساڵی 1952 بۆرییەكی (16) ئینجی و دواتر لە كۆتایی شەستەكاندا دوو بۆری (30 و 32) ئینجی تر دروستكراوە. لە ساڵی 1982 حكومەتی عێراق  رەوانەكردنی نەوتی عێراقی لە رێگای سوریاوە راگرت، بەبیانووی پشتیوانی سوریا لە ئێران. ئەم هێڵە كێڵگەكانی (كەركوك)ی دەوڵەمەند بە نەوتی بەستوەتەوە بە بەندەری (بانیاس)ی سوریاوە لەسەر دەریای ناوەڕاست، ئەمەش دەرفەتی ستراتیژیی بە عێراق بەخشیوە نەوتەكەی بگەیەنێتە ئەوروپا. بەشی بۆریی ئەم هێڵە زۆری دەكەوێتە ناو خاكی سوریاوە، بەهۆی ئەوەی هێڵەكە بۆ ماوەیەكی زۆر لە ناوچەی  شەڕدا بووە هەم لە دیوی عێراق و هەم لە دیوی سوریا، زیانی زۆری بەركەوتووە.  لە دیوی عێراقەوە بۆرییەكە دوو بەشە، لە كەركوك بۆ بێجی كە نزیكەی (120) كیلۆمەترە بۆرییەكە كێشەی نیەو بۆریەكی (42) ئینجەو توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیل نەوتی هەیە، بەڵام لە بێجی بۆ حەدیسە كە نزیكەی (200) كیلۆمەترە بۆریەكی (30 و 32) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (150) هەزار بەرمیلی هەیەو پێویستی بە بۆرییەكی (40 بۆ 42) ئینجی هەیە كە توانای رەوانەكردنی (600) هەزار بەرمیلی رۆژانەی هەبێت.

مەریوان وریا قانع تایبەت بە (درەو) سۆشیال میدیا توانای بەرکەوتن و بەیەکگەیشتنی مرۆڤەکانی بە هەموو جیاوازییەکانیانەوە بە شێوەیەکی بەرچاو فراوان و گەورەکردوە. خەڵکانێکی زۆر ئەمرۆ لەسەر تۆرەکانی دونیای دیگیتالی بەریەک دەکەون و لەگەڵ یەکدا دەچنە پەیوەندیی هەمەجۆرەوە. ئەمەش وایکردوە  ئەم سەرزەمینە دیگیتاڵییە تازەیە ببێت بە رووبەرێکی گرنگ بۆ بینین و تێڕامان، هەم لە فۆرمە جیاوازەکانی توندوتیژیی و بریندارکردنی هەمەجۆری مرۆڤەکان بۆ یەکتری، هەم لە شێوازە جیاوازەکانی پەیوەندیی ئینسانیی و میهرەبانیی و هاوڕێیەتی.  هەردوو دیوە ناکۆکەکەی پەیوەندییە ئینسانییەکان لەناو ئەو تۆڕانەدا بەسەختی ئامادەن. لەو دونیا دیگیتالیەدا هەم دۆست و یار و هاوڕێ دروستدەبێت و دروستدەکرێت، هەم نەیار و ناحەز و دوژمنیش. دونیاکە خۆیشی دەشێت هەم بمانباتە ناو جۆرێک لە قەسابخانەی ئەخلاقییەوە، هەم بشمانباتە ناو سەفەری جیاواز و هەمەجۆری ئینسانیی سەرنجڕاکێش، پر لە ئەزموونی هاوخەمیی و دۆستانەی تازە. بەم مانایە  سۆشیال میدیا وەک فەزایەکی ئەخلاقیی و کۆمەڵایەتیی ئاکارێکی دوولایەنەی دژ و ناکۆک بەیەکی هەیە. بۆیە بەریەککەوتنە دیگیتاڵییەکان دەتوانن پەیوەندییە ئینسانییەکان لە قاڵب بدەن و هۆکارێک بن بۆ گەندەڵیی ئەخلاقیی و شەرمەزاربوونی دەستەجەمعیی و سڕینەوەی هەستی هاوسۆزیی و هاودەنگیی، وەکچۆن دەشتوانن سەرزەمینێک بن بۆ بەدەمەوەچوون و هاریکاریی و بەیەکگەیشتنێکی دۆستانە و ئینسانی. هەردوو دیوەکەی ئەو دونیایە دوو دیوی راستەقینە و مادیی و رەمزیین و هەردووکیان لەناو ژیانی مرۆڤەکاندا ئامادەن و کاردەکەن.  وەک ووتم فۆرمە جیاوازەکانی توندوتیژیی بەشێکی گەورە و سەرەکیی گوتاری ناو سۆشیال میدیایە. ئەوەی مایەی زیاتر لەسەر وەستانە ئەو فۆرم و شێوازانەی توندوتیژیین کە دەشێت برێکی زۆریان لەژێر ناوی «لەمرۆڤخستنی مرۆڤ»دا کۆبکەینەوە. فۆرمێک کە بەشێوەیەکی بەرفراوان لەناو بەشە کوردییەکەی ئەو دونیا دیگیتاڵیەدا ئامادەیە، هەم لەلایەن تاکەکەس و هەم لەلایەن حیزب و گروپ و لایەنی رێکخراویشە ئاراستەدەکرێن.  لەمانا هەرە سادەکەیدا «لەمرۆڤخستنی مرۆڤ» مانای گۆڕینی ئەوانیتر، زۆرجار ئەوانەی لە خود خۆی ناچن، بۆ ئەهریمەن، بۆ خراپەکاری ڕەها، بۆ شتێکی بێنرخ و بێبەها، بۆ کەسێکی ناکەس، بۆ بوونەوەرێکی سوک و بێئەرزش، هتد... بەم هۆیەشەوە بەهانەهێنانەوە بۆ بەکارهێنانی هەموو جۆرەکانی توندوتیژیی، بەرامبەر بەو کەسانە، تا بە کوشتن و لەناوبردن دەگات. کێشەی «لەمرۆڤخستنی مرۆڤ»، بەر لە هەمووشتێک، کێشەیەکی ئەخلاقییە،هێما بۆ داڕمانێکی گەورە لە ئەخلاقدا دەکات تا ئەو شوێنەی وا لە کەسانێک بکات بەناوی ئەم یان ئەو هەقیقەت و موقەدەسی فەرهەنگیی و سیاسیی و دینییەوە، بەرامبەرەکەیان لەوەبخەن وەک مرۆڤ ببینرێت و وەک مرۆڤ مامەڵەبکرێت. کەسەکان بێنرخ و بێبەها و گرگن و گڵاوبکەن، تا ئەو شوێنەی پەل بهاوێت بۆ زەلیلکردنی بە کۆمەڵی ئەم یان ئەو بەشی کۆمەڵگا و پلانی سڕینەوە و لەناوبردنیشیان. لە پرۆسەی «لەمرۆڤخستنی مرۆڤدا» ئەویتر پێش هەمووشتێک لە رووی ئەخلاقییەوە وێراندەکرێت، لە خانەی مرۆڤبوون وەدەردەنرێت و دادەبەزرێنرێت بۆ ئاستێکی کەمتر لە مرۆڤ. وێرانکردنی ئەخلاقیی هەنگاوی یەکەمی ناو کردەی لەناوبردنی جەستەییە. ئازاردانی ئەخلاقیی دەکەوێتە پێش ئازاردانی جەستەییەوە.  لە دونیای ئێمەدا ئەم کردەی لەمرۆڤخستنەی مرۆڤ، بەتایبەتی لەناو پێگە جیاوازەکانی ناو سۆشیال میدیادا، دیاردەیەکی بەرفراونە. بەڕادەیەک هەندێکجار مرۆڤ ئەو هەستەی لای دروستدەبێت کە  پێداویستییە دەرونییە سادەکانی وەک ئارەزووی سەرکەوتن و دەوڵەمەندبوون و دڵخۆشبوون و بەرزبوونەوە، بەناو پەلاماردان و بریندارکردنی کەسانی دیکەدا تێدەپەرێت. سایکۆلۆژیایەک باڵادەستبووە  ئەوانی تر وەک کەمتر لە مرۆڤ دەبینێت و وێنادەکات. ئەم دۆخە تا ئەو شّوێنە رۆیشتوە بە دەگمەن ململانێیەک لەناو ئەو دونیا دیگیتالیەدا بدۆزینەوە لانی هەرەکەمی بەهای ئەخلاقیی تێدابێت و دووربێت لە کردەی  لەمرۆڤخستنی مرۆڤەوە.  بێگومان کولتوری سیاسیی و دینیی ئەم ساتەی ئێمە پڕە لە ئامراز و پیلانەکانی لەمرۆڤخستنی مرۆڤ. یەکەمیان بەناوی بە خائین و ناپاککردنی کەسەکانەوە ئەم کارە ئەنجام ئەدات، دووهەمیان بەناوی بە مولحید و موشریک و  بێدین کردنیانەوە. ئەم دۆخە هەم لەناو سیاسەت و هەم لەناو دیندا، بە پلەی یەکەم، لەناو ئەو زمانەدا جێگیرە کە سیاسەت و دین لەمڕۆدا قسەیپێدەکەن. زمانێک پڕ لە جنێو و ئیهانە و سوکایەتیکردن.  زمانێک، بینەران و بیسەرانی ئەو زمانە، بۆ ئەنجامدانی دڕندەیی هەمەجۆر ئامادەدەکەن. سەندنەوەی مرۆڤبوونیش لەو قوربانییانەی کە هێرشیان دەکرێتەسەر ستراتیژیەتی ژمارە یەکی بەکارهێنانی ئەم زمانە تایبەتەیە. ئەم زمانە تا ئەو شوێنە دەڕوات هەوڵى ئەوەبدات کەسانی ئاسایی، خاوەن هەستی ئەخلاقی، والێبکات، بەشداربن لەو کردەی لەمرۆڤخستنەی مرۆڤدا، بیانخەنە سەر ئەو باوەڕەی کە قوربانییەکان مرۆڤ نین، یان زۆر لە مرۆڤ کەمترن. ئەمیان ناپاک و خائین بە نیشتیمان، ئەویتریان بێدین و مولحید.  بەرەنگاربوونەوەی ئەم دۆخە هەم پێویستیی بە هۆشیارییەکی رەخنەگرانەیە کە تەسلیمی ئەو ستراتیژییە دیگیتاڵییە نائینسانییە نەبێت.  هەم پێویستی بە زمانێکە گرێدراو بە سادەترین پرنسیپە ئەخلاقییەکانی گفتوگۆ و راگۆرکێ و ئیدارەدانی ناکۆکییەوە. هەم ستراتیژیەتی گەشەدان بە هۆشیاریەکی رەخنەیی و هەم داهێنانی زمانێکی ئەخلاقیی دوو ستراتیژن وەک ئاوی ژیان بۆ وەرگرتنەوەی مرۆڤایەتی لەدەستچوی ناو دونیا دیگیتاڵییەکە و بۆ بەرگریکردنیش لە کەرامەتی ئەو کەس و  گروپانەی بە مەبەست کراون بە ئامانج، پێویستن.   بە کورتییەکەی ئەوەی لە ئێستادا بە قەد نان و ئاو پێویستە هەم هۆشیارییەکی رەخنەییە کە نەهێڵێت واقیع لەوە زیاتر داڕمێت. هەم  زمانێکی ئەخلاقییە کە لانی هەرەکەمی پەیوەندیی عەقڵانی نێوان مرۆڤەکان پێویستی پێیەتی.    

  درەو: (ئاییندەی ژینگە) گۆشەیەكی هەفتانەیە مەعروف مەجید سەرۆكی رێكخراوی ئاییندە بۆ پاراستنی ژینگە رۆژانی شەممە بۆ (درەو) دەینوسێت   🔹 ساڵانە، هەڵمەتی نەمام ڕواندن ئەنجام دەدرێ، نەمامگە حکومییەکان ڕۆڵیان لەو هەڵمەتانە چیە؟. 🔹 بۆیە کەمجار لە ساڵی 1948 لەسەر ڕووبەری (40) دۆنم زەوی یەکەم نەمامگەی حکومی جوانکاری و سێبەر لەسەر ئاستی عێراق لە شاری سلێمانی لە گەڕەکی سەرچنار دامەزرا. 🔹 گرفت و قەیرانی دارایی لە ماوەی 10 ساڵی ڕابردوودا دەیان کێشەی بۆ بەرهەمهێنانی نەمام درووست کردووە، بەهۆی نەبوونی بوودجەی تایبەت لە ئێستادا نەمامگە حکومییەکان ناتوانن وەکو پێویست کارەکانی خۆیان ئەنجام بدەن. 🔹 لە ئێستادا تەنها وەزارەتی کشتوکاڵی حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی زیاد لە (30) نەمامگە، (14) جوانکاری و سێبەر و (16) باخدارییە، بەڵام هاوردەکردنی نەمام و گوڵ لە دەرەوەی هەرێم بەردەوامی هەیە، و نەتوانراوە داواکاری ناوخۆیی پڕبکرێتەوە. نەمامگە حکومییەکانی هەرێمی کوردستان بە پێی چەند بەڵگەنامەیەک کە تایبەت بە گۆشەی( ئایندەی ژینگە)  کە لە بەڕێز، حوسێن حەمەکەریم بەڕێوەبەری گشتی پێشووی دارستان و پاوانی وەزارەتی کشتوکاڵ دەستی کەوتووە، لە پارێزگاکانی هەرێم  لە ساڵی 2009دا تەنها( 13) نەمامگەی دارستان بونیان هەبووە، کە تایبەتە بە بەرهەمهێنانی نەمامی دارستان، زیاتر لە (60) جۆری نەمام بەرهەم دەهێنرا، بەشێک لەم نەمامانە لە ناو پڕۆژەکانی دارستان دەچێندران و بەشێکی تر دابەش دەکرا بە سەر فەرمانگە فەرمییەکانی حکومەتی هەرێم و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی کە چالاکیان هەبووە لە بواری چاندنی نەمام و بواری ژینگەیی، ژمارەیەکی تریش دابەش دەکران بە سەر جوتیاران و خاوەن پڕۆژەکانی کشتوکاڵی و ژمارەیەکی زۆریشیان بە خۆڕایی دابەش کراون بە مەبەستی پاڵپشتی کردنی جوتیاران و هاوڵاتیان و هاندانیان بۆ چاندنی نەمام و زیاد کردنی ڕووبەری سەوزایی و بەشداریکردنیان لە ئاوەدانکردنەوەی هەرێم.  لە ساڵی 2009 بۆ 2013 بەرهەمهێنانی نەمام لەسەر ئاستی پارێزگاکان بەم شێوەیە بووە؛ -    کۆی گشتی نەمامەکان؛ (12 ملیۆن و 292 هەزار و 798)بووە. -    ئەو نەمامانەی بێبەرامبەر دابەشکراون بەسەر فەرمانگە فەرمییەکان و ڕێکخراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنی و هاوڵاتیان بریتی بوو لە؛ (6 ملیۆن و 308 هەزار و 148). ئەوەی شایەنی وتنە، تەنها لە ماوەی (4) ساڵدا زیاد لە (6 ملیۆن) نەمام دابەشکراون بەبێ بەرامبەر، ئاخۆ ئەو نەمامانە بەدواداچونیان بۆ کراوە یاخود نا، لە کاتێکدا ڕێژەی دانیشتوانی ئەوکاتی هەرێمی کوردستان هێندەی نەمامە دابەشکراوەکان نەبووە. بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانانی عێراق ڕێژەی دانیشتوان لە عێراق لە ساڵی 2003، (25 ملیۆن 627 هەزار 362) کەس بووە، لەو ڕێژەیەش (4 ملیۆن و 864 هەزار و 241) کەس لە هەرێمی کوردستان بووە، بەڵام لە کۆتاییەکانی ساڵی 2017 ڕێژەی دانیشتوان لە عێراق بۆتە (37 ملیۆن و 139 هەزار و 519) کەس، لەو ڕێژەیەش (5 ملیۆن و 755 هەزار و 43) کەسیان لە هەرێمی کوردستانن، هەر بەپێی ئامارەکان زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوانی عێراق بە بەراورد بە هەرێمی کوردستان لەساڵی 2009 بۆ 2013  ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەمام لە پارێزگاکان بەم شێوەیە بووە؛ -    پارێزگای هەولێر؛ 2 ملیۆن و 659 هەزار و 272 نەمام. -    پارێزگای سلێمانی؛ 5 ملیۆن و 246 هەزار و 317 نەمام. -    پارێزگای دهۆک؛ 2 ملیۆن و 855 هەزار و 404 نەمام. -    ئیدارەی گەرمیان؛ 532 هەزار و 804 نەمام. ئامارەکانی بەرهەم هێنان و دابەش کردنی نەمام بەم شێوەیەی خوارەوەیە: دابەشکردنی نەمام بێ بەرامبەر بۆ فەرمانگە حکومییەکان و ڕێکخراوەکان بەم شێوەیە بووە؛ -    هەولێر؛ ملیۆنێک و 612 هەزار و 410 -    سلێمانی؛  2 ملیۆن و 902 هەزار و 672 -    دهۆک؛ ملیۆنێک و 425 هەزار و 56 -    گەرمیان؛ 268 هەزار و 10 -    کۆی گشتی دابەشکراو؛ 6 ملیۆن و 308 هەزار و 148 بەپێی ئەو خشتانەی دەست کەوتوون ڕێژەی بەرهەمهێنانی نەمامی باخداری و سێبەر لە نەمامگە حکومییەکان بەم شێوەیە بووە؛ -    ساڵی 2014؛ ملیۆنێک و 29 هەزار و 126 باخداری -    ساڵی 2015؛ 736 هەزار و 291 باخداری. -    ساڵی 2015؛ 633 هەزار و 730 سێبەر. -    ساڵی 2016؛ 530 هەزار و 348 باخداری -    ساڵی 2016؛ 582 هەزار و 895 سێبەر  -    ساڵی 2017؛ 665 هەزار و 979 باخداری -    ساڵی 2017؛ 581 هەزار و 158 سێبەر -    ساڵی 2018؛ 443 هەزار و 795 باخداری -    ساڵی 2018؛ 532 هەزار و 186 سێبەر -    ساڵی 2019؛ 314 هەزار و 759 باخداری -    ساڵی 2019؛ 628 هەزار و 814 سێبەر ناو و ناونیشانی نەمامگەی تایبەت بە (باخداری) حکومییەکان لە شاروشارۆچکەکانی هەرێمی کوردستان. نەمامگەكانی دارستان؛ (14) نەمامگەیە، بەجۆرێک؛ •    پارێزگای  هەولێر -    نەمامگەی دارستانی هەولێری ناوەند       -    نەمامگەی دارستانی كۆیە. •    ئیدارەی سۆران -    نەمامگەی دارستانی بەرزێوە •    پارێزگای سلێمانی -    نەمامگەی دارستانی سەرچنار -    نەمامگەی دارستانی دەربەندیخان -    نەمامگەی دارستانی بانی مەقان/ چەمچەماڵ -     نەمامگەی دارستانی دوكان. •    پارێزگای دهۆك -     نەمامگەی دارستانی ئاكرێ -     نەمامگەی دارستانی مالطا •    ئیدارەی زاخۆ -     نەمامگەی دارستانی زاخۆ •    پارێزگای هەڵەبجە  -    نەمامگەی دارستانی سیروان •    ئیدارەی  ڕاپەڕین -     نەمامگەی دارستانی شازاد صائب. •    ئیدارەی گەرمیان -     نەمامگەی دارستانی كفری -    |نەمامگەی دارستانی كەلار  نەمامگەكانی باخداری؛ (16) نەمامگەیە، بەجۆرێک؛ -     نەمامگەی باخداری گۆلان -     نەمامگەی دایكانەی بێستانە -     نەمامگەی زەیتونی خەبات -    هەولێر نەمامگەی باخداری كۆری -     نەمامگەی باخداری هەریر -     نەمامگەی باخداری كۆیە -     نەمامگەی باخداری سەرچنار  -     نەمامگەی باخداری بازیان -     نەمامگەی باخداری ناڵپارێز -     نەمامگەی باخداری كانی پانكە -     نەمامگەی باخداری بەكرەجۆ -    نەمامگەی باخداری ئاكرێ -    نەمامگەی باخداری زاخۆ -    نەمامگەی باخداری مالطا -    نەمامگەی باخداری سیروان -     نەمامگەی باخداری كەلار. هەرێمی کوردستان، هەڵمەتی چاندنی ملیۆنان نەمام  و ڕۆڵی نەمامگە حکومییەکان بەپێی ئامارێک  تەنها لە کابینەی د.بەرهەم ئەحمەد ساڵەح، لە ماوەی دوو ساڵدا بڕی (7 ملیۆن) نەمام ڕوێنراوە و بێ بەرامبەر دراون بە خەڵکی. هەڵمەتی ڕوواندنی دوو ملیۆن نەمام له بەرواری (7_11_2010)  وەرزی چاندنی نەمام بۆ ساڵی (2010_2011) هەڵمه‌تێكی نەمام ڕواندن ئەنجام درا لەسەر تاسەری  هەرێمی کوردستان، بە چاودێری د.بەرهەم ئەحمەد ساڵەح، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان. بە پاڵپشتی وەزارەتی کشتوکاڵ و بەشێک لە وەزارەتەکانی تری حکومەت و پشتیوانی ڕێکخراوە ژینگەییەکان. لەو هەڵمەتەدا بڕی (2 ملیۆن و 301 هەزار و 593) نەمام چاندراون و دابەشکران. سەرەتای پڕۆژەکە لە دارستانی کەسنەران، لە بەرواری7_11_2010 بەچاندنی  (1600) نەمامی زەیتوون بە ئامادەبوونی سەرۆکی حکومەت دەستی پێکرد. هەڵمەتی دووەم، لە ژێر ناوی(چاندنی پێنج ملیۆن نەمام)  لە 2011/11/29 دەستی پێکرد و لە کۆتایی ساڵی 2012 کۆتایی پێهات.  لەو هەڵمەتە بڕی (2,087,802) نەمام چاندرا و دابەشکرا بەسەر فەرمانگەكانی فەرمی حکومەتی هەرێم و هاوڵاتیان و جوتیاران، سەرەتای هەڵمەتەکە لە شارۆچکەی قەزای (مەخمور) لە ڕێوڕەسمێکی شایستەدا لە ڕۆژی 29/11/2011 هەڵمەتەکە ڕاگەیەندراو دەستی بە کارکردن کرد بە ئامادەبوونی خودی بەڕێز سەرۆکی حکومەتی هەرێم.  توانای نەمامگە حکومییەکان بۆ پڕکردنەوەی داواکاری ناوخۆیی لە سەرەتای دروستکردنی نەمامگەکان لە کۆتایی ساڵی نەوەدەکان لەلایەن ڕێکخراوی فاو، بەپێی جوگرافیای کوردستان نەمامگەکان دابەشکران. بە ووتەی حوسێن حەمە کەریم بەڕێوەبەری گشتیی پێشووی باخداری ‌و دارستان ‌و پاوان لە ‏وەزارەتی ‏کشتوکاڵ، ئەو کات نەمامگە حکومییەکان پێویست بوون بۆ شار و شارۆچکەکان لەبەر ئەوەی نەمامگەی ئەهلی بوونیان نەبوو، بەڵام ئێستا بەهۆی زۆری نەمامگە ئەهلییەکان، ئەو شێوازە گۆڕاوە کە پێشتر بیرمان لێدەکردەوە، من خۆم خاوەنی بیرۆکەی ئەوە بووم بەشێک لە نەمامگە حکومییەکان بدرێ بە کەرتی تایبەت بەڵام لەژێر چاودێری وەزارەت و بەپێی کۆمەڵی مەرج، لەبەر ئەوەی لە ئێستادا نەمامگە حکومییەکان هیچ بودجە و پارەیەکی دیاری کراویان نیە. هەڵکەوت عەبدوولڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری ‌و دارستان ‌و پاوان لە ‏وەزارەتی ‏کشتوکاڵ  لە بەرنامەی لەگەڵ ڕەنج، ئاماژە بەوە دەکات، لەو 30 ‏نەمامگەیەی وەزارەتی کشتوکاڵ هەیەتی، نەیاتوانیوە وەکو پێویست ‏سوودی لێببینن. 30 نەمامگەی حکومی هەیە ناتوانین ‏بیاندەینە کرێ‌، ناشتوانین وەکو پێویست کاریان تێدا بکەین ئەمەش ‏پەیوەندی بە کەمی مووچە ‌و خانەنشین بوونی بەشێک لە ‏فەرمانبەرانەوە هەیە.  سەرەڕای گرفتەکان ئاماژەی بەوە کرد، وەبەرهێنانی ‏بواری کشتوکاڵی لە 2% بۆ 10% بەرزبووەتەوە، "ئێمە وەک وەزارەت ‏دەخوازین وەبەرهێنان لە کەرتی کشتوکاڵ زۆر بێت، دەرگامان بۆ ‏هەموو ئەوانە ئاوەڵایە کە وەبەرهێنان لە بوارێکی کشتوکاڵی دەکەن."  هەڵکەوت عەبدووڕەحمان، بەڕێوەبەری گشتیی باخداری ‌و دارستان ‌و پاوان لە ‏وەزارەتی ‏کشتوکاڵ، دەڵێت؛"ساڵانە (22 ملیۆن) دۆلاری کوردستان دەچێتە ‏دەرەوە بۆ کڕینی نەمام ‌و داری جوانکاری، ئەو ژمارەیەش لەوەوە ‏هاتووە لە پێنج ساڵدا (56 ملیۆن) نەمام ‌و داری زینەمان هاوردەی ‏هەرێمی کوردستان کردوە" ڕۆڵی نەمامگە حکومییەکان لە درووستکردنی دارستانی دەستکرد ڕۆڵی نەمامگە  حکومییەکان لەبونیادنانی دارستانی دەستکرد لە پارێزگاکان. -    پارێزگای هەولێر، خاوەنی (27) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (8 هەزار و 988) دۆنم. -    پارێزگای سلێمانی، خاوەنی (35) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (15 هەزار و 980) دۆنم. -    پارێزگای  دهۆک خاوەنی (37) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (8 هەزار و68) دۆنم. -    پارێزگای  هەڵەبجە خاوەنی (9) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (هەزار و 905) دۆنم. -    ئیدارەی گەرمیان خاوەنی (6) پارک و پڕۆژەیە لەسەر ڕووبەری (531) دۆنم. کۆی گشتی ڕووبەری پارک و پڕۆژەکان (35 هەزار و 472)  دۆنم زەوییە. گرنگی نەمامگەکان لە عێراق تا ئێستا ئامارێکی فەرمی لەسەر ژمارەی نەمامگەکان لە عێراقدا نییە، بەڵام لە پارێزگا جۆراوجۆرەکاندا بوونیان هەیە و زۆرن. نەمامگەکان لە ناوچە کشتوکاڵییەکاندا بەربڵاون و ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە دابینکردنی نەمام بۆ مەبەستی کشتوکاڵی و دیزاینکردنی زەوی. نەمامگە لە نێوان نەمامگە بۆ نەمامە کشتوکاڵییەکان و نەمامگە بۆ دارخورما و دارە ڕازاوەییەکان جیاوازن. 1.    دابینکردنی نەمام: نەمامگەکان ئەو نەمامە دابین دەکەن کە جووتیاران پێویستیان پێیەتی بۆ چاندنی بەرهەمی جۆراوجۆر، ئەمەش بەشدارە لە ئاسایشی خۆراک. 2.    پشتگیریکردن لە کشتوکاڵی دیمەنی سروشتی: نەمامگەکان دارە ڕازاوە و دارخورما دابین دەکەن کە بۆ جوانکردنی شارەکان و پارکە گشتیەکان و ماڵەکان بەکاردەهێنرێن. 3.    پشتگیریکردن لە ئابووری ناوخۆیی: نەمامگە سەرچاوەی بژێوی ژیانی زۆرێک لە خێزانەکانە و بەشدارن لە گەشەپێدانی ناوچە کشتوکاڵییەکان. 4.    پاراستنی ژینگە: چاندنی نەمام بەشدارە لە باشترکردنی ژینگە و کەمکردنەوەی پیسبوون. نموونەی جۆرەکانی نەمامگە: 5.    نەمامگەی دارخورما: لە ناوچەیەکی فراوانی عێراقدا دەبینرێن، بەتایبەتی لە پارێزگاکانی ناوەڕاست و باشوور، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە چاندنی خورما و هەناردەکردن. 6.    نەمامگەی دارە میوەکان: دابینکردنی نەمامەکانی پێویست بۆ چاندنی جۆرە جیاوازەکانی میوە، وەک بادەم و سێو و ئەوانی تر. 7.    نەمامگەی دار و درەخت: دابینکردنی ئەو نەمامانەی کە بۆ جوانکردنی شار و پارکەکان بەکاردێت. 8.    نەمامگەی گوڵ: دابینکردنی جۆرەها گوڵ کە بۆ ڕازاندنەوە و بۆنە و ئاهەنگەکان بەکاردێت. ئەوەی شایانی باسە، لەم شیکارییە بۆمان دەردکەوێ، جگە لە هەندێ وەزارەت و ڕێکخراوی بیانی و ناوخۆیی، کە هەڵمەتی ملیۆنان نەمام بەڕێوەچووە، تەنها وەزارەتی کشتوکاڵ لە ماوەی ساڵانی ڕابردوو هەڵمەتی ملیۆنان نەمام دابەشکردن و ڕواندن بەڕێوەچوونە، ئاخۆ مایەی پرسیار نیە، سەرەڕای ئەو هەڵمەتانە تاوەکو ئێستا  ڕێژەی سەوزایی لە زۆرینەی شارەکان لە خوار ستانداردی جیهانییەوەن.      

تەرازووی بازرگانی لە بەرژەوەندی عێراقدا بووە بە بڕی (2.4 ملیار) دۆلار راپۆرتی: درەو  🔻 داتا گومرگییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئەوە ڕوندەکەنەوە، کە دابەزینی بەرچاوی بەهای هەناردەکردن، بۆ عێراق لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ڕوویداوە. 🔹 هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا -کە نەوتی خاو زۆرترین پشکی پێکهێناوە-  لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا گەیشتووەتە بەهای (3.1 ملیار) دۆلار. 🔹 قەبارەی ئاڵوگۆڕی ڕاستەوخۆی نێوان هەردوو وڵات لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 گەیشتووەتە (3.9 ملیار) دۆلار. 🔹 سەرەڕای دابەزینی ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی، تەرازووی بازرگانی لە نیوەی یەکەمی 2025دا لە بەرژەوەندی عێراقدا ماوەتەوە و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلار بووە. ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە نیوەی یەکەمی 2025 داتا گومرگییەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئەوە ڕوندەکەنەوە، کە دابەزینی بەرچاوی بەهای هەناردەکردن، بۆ عێراق لە ماوەی نیوەی یەکەمی ساڵی (2025)دا ڕوویداوە، بە بەراورد بە نیوەی یەکەم و دووەمی ساڵی 2024. بۆ نمونە دابەزینێکی بەرچاو لە هەناردەکردنی ئۆتۆمبێل، ئامێرە کارەباییەکان، میوە، گوێز، بەرهەمە خۆراکییە ئامادەکراوەکان و گۆشت تۆمارکراوە. لەکاتێکدا هەناردەکردنی دانەوێڵە، بەرهەمە دەرمانییەکان، سووتەمەنی و لێگیراوەکانی نەوت زیادیکردووە. لەبەرامبەردا هەناردەی عێراق بۆ ئەمەریکا -کە نەوتی خاو زۆرترین پشکی پێکهێناوە- بە بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 بەڕێژەی 16% و بە بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 بەڕێژەی (24%) کەمیکردووە، لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025دا گەیشتووەتە بەهای (3.1 ملیار) دۆلار، لەکاتێکدا لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024دا گەیشتووەتە (3.6 ملیار) دۆلار و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (3.9 ملیار) دۆلار بووە. ئۆتۆمبێل و هۆکارەکانی گواستنەوە لە ڕیزی ئەو کاڵایانەن کە زۆرترین ڕێژەی کەمبوونەوەی هەناردە تێیدا ڕوویداوەو تەنها ئۆتۆمبێلەکان نزیکەی 26%ی کۆی هەناردەکردنی ئەمریکا بۆ عێراق پێکدەهێنن. هەناردەی ئۆتۆمبێلی ئەمەریکا بۆ عێراق دابەزینی بەخۆیەوە بینی لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 بەهاکەی (268 ملیۆن) دۆلار و لە نیوەی دووەمی ساڵی 2024دا (244 ملیۆن) دۆلار بوو بۆ تەنها (197 ملیۆن) دۆلار لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 دابەزیوە. قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا قەبارەی ئاڵوگۆڕی ڕاستەوخۆی نێوان هەردوو وڵات لە نیوەی یەکەمی ساڵی 2025 گەیشتووەتە (3.9 ملیار) دۆلار، بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 کە گەیشتبووە (4.5 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی (15%) کەمبووەتەوە و بە بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 کە گەیشتبووە (4.7 ملیار) دۆلار بە ڕێژەی 20% کەمبووەتەوە. تەرازووی بازرگانی نێوان عێراق و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا سەرەڕای دابەزینی ئاستی ئاڵوگۆڕی بازرگانی، تەرازووی بازرگانی لە نیوەی یەکەمی 2025دا لە بەرژەوەندی عێراقدا ماوەتەوە و بڕی (2 ملیار و 400 ملیۆن) دۆلاربووە. بەڵام ئەم زیادەیە بە بەراورد بە نیوەی یەکەمی ساڵی 2024 کە (2 ملیار 800 ملیۆن) دۆلار بووە بە ڕێژەی 18% کەمیکردووە و بە بەراورد بە نیوەی دووەمی ساڵی 2024 کە (3 ملیار دۆلار) بووە بە ڕێژەی 30% کەمیکردووە. بۆ بەرچاوڕوونی بڕوانە خشتەی هاوپێچ  

راپۆرتی: روونبین لە شەش یەکەمی ٢٠٢٥ دا کۆی (12 ملیۆن و 311 هەزار و 833) بەرمیل نەوت لە ناوچەی گرێبەستی تاوکی ( تاوکی- پیشخاپور) بەرهەم هاتوووە، نرخی بەرمیلێک نەوت بەتێکڕا بە (33) دۆلار فرۆشراوە بە بازاڕی ناوخۆ.   کۆی داهاتی کێڵگەکە بریتی بووە لە (472 ملیۆن و 290 هەزار و 473 ) دۆلار.  لەم بڕە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی و دی ئێن ئۆ (142 ملیۆن و 112هەزار) دۆلار   داهاتیان بووە بە قازانج و خەرجیەوە.   ئەوەشی بۆ حکومەت ماوەتەوە لە شەش مانگی یەکەمی ٢٠٢٥ دا بریتی بووە لە (330 ملیۆن و (178 هەزار) دۆلار لە وێبنارێکدا کە روونبین تێیدا ئامادە بوو ئەمڕۆ بەیانی چوارشەممە ٦ی ئابی ٢٠٢٥،  کۆمپانیای گنێڵ ئەنێرجی راپۆرتی چالاکییەکانی هەرێمی کوردستانی لە شەش مانگی یەکەمی ٢٠٢٥ بڵاوکردەوە.    بەڕێوەبەری جێبەجێکاری کۆمپانیای گەنێڵ ئێنێرجی پول ویر  CEO  لەگەڵ لوک کلیمێنتس بەڕێوەبەری دارایی CEF  پریزێنتەیشنێکیان پێشکەش  کرد. کۆمپانیاکە  لە ئێستادا تەنها لە  ناوچەی گرێبەستی تاوکی بەرهەمهێنانی نەوتی هەیە لە کوردستان .  پۆڵ  باسی لەوەکرد " گرێبەستی هاوبەشکردنی بەرهەمهێنانی تاوکی ئەدایەکی بەرهەمهێنانی بەهێزی پێشکەش کردووە و وەڵامگۆی بەردەوامی خواستی ناوخۆیی لە ماوەی نیوەی  یەکەمی ساڵی 2025دابووە. هاوشان لەگەڵ کەمکردنەوەی تێچوون لە ساڵی 2024، جوڵەی کاشی ئازادی دروست کردووە".  هەروەها وتی : ئێستا باڵانسی نەختینەمان 225 ملیۆن دۆلارە. ئەم پێگە داراییە بەهێزە وادەکات هەم نەرمی دارایی و هەم ئەو پارەیەی کە پێویستە بۆ بەدەستهێنانی سەروەت و سامانی بەرهەمهێنەری نوێ و هەمەچەشنکردنی لە ڕووی جوگرافیاوە دابین بکات، کە ئەمەش وەک پێشینەی ستراتیژی کۆمپانیاکە دەمێنێتەوە. پۆل دەڵێت : لەماوەی دوو ڕۆژی مانگی تەمموزدا، چالاکییە نەوتییەکانی چەند کۆمپانیایەکی نەوتی نێودەوڵەتی لە هەرێمی کوردستان کەوتە بەر هێرشی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و تاوکیش یەکێک بوو لەو ناوچەی مۆڵەتانەی زیانیان بەرکەوتووە. خۆشحاڵین پشتڕاستی دەکەینەوە کە هیچ زیانێکی مرۆیی نەبووە. ڕووداوەکانی ئەم دواییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئێستادا ئاستی ئاگاداری ئەمنی لە کوردستان بەرزکردۆتەوە و ژمارەی کارمەندانی شوێنی کارکردن بۆ کەمترین ئاست کەمکراوەتەوە. لە ئێستادا  کاریگەری هێرشەکان لە سەر چالاکییەکان هەڵدەسەنگێنرێت و پلانێکی گونجاوی بەرهەمهێنانی داهاتوو دادەڕێژێرێت، لە هەمان کاتدا بەردەوامن لە هەڵسەنگاندنی زیانەکان، کەمکردنەوەی تیمی کار لە کێڵگەکە، بەرزکردنەوەی پرۆتۆکۆڵەکانی سەلامەتی، و جێبەجێکردنی چاکسازییە پێویستەکان بۆ دەستپێکردنەوەی بەرهەمهێنانی تەواو. بەڕێوەبەری جێبەچێکاری گەنێڵ ئەنێرجی دەڵێت: پێشبینی دەکەین کاریگەری زیانەکان و دواکەوتنی بەرهەمهێنان لەسەر پێگەی نەختینەییمان کەم بکرێتەوە بە بەردەوامبوون لە گرنگیدان بە کۆنترۆڵکردنی خەرجییەکان و دابینکردنی بیمە((Insuranceبۆ ئەم جۆرە ڕووداوانە. ئێمە بەردەوامین لە پێشکەشکردنی ڕێنمایی بۆ ئەوەی هیچ گۆڕانکارییەکی بەرچاو لە پوختەی کاش لە کۆتایی ساڵدا روو نەدات. لە وێنبارەکەدا لوک باسی ئەوەیکرد کەبەڕەچاوکردنی بارودۆخی  ناسەقامگیری  سیاسی لە عێراق  و گۆڕانکارییە خێراکان ئاسان نییە پێشبینی بکەین کە کەی هێڵی بۆری هەناردەی عێراق تورکیا دەکرێتەوەو کەی رێکەوتنی تەواو دەکرێت.  بەڵام   وتی کە ئەوەی گەنێڵ و کۆمپانیا نەوتییە نێودوڵەتییەکان داوای دەکات روونە، ئێمە بەڵێنێکی نوسراومان دەوێت کە تیایدا مافە داراییەکانمان بە پێی ئەوگرێبەستەی هەمانە "گرێبەستی هاوبەشیکردن لەبەرهەم"   پارێزراوبێت ولە گرێبەستەکانماندا دیاری کراوە کە پشک و شایستەکانمان چەندە و چۆن دەبێت، هەروەها ،دیاری کردنی تێچوی راستەقینەی نەوت کە ئەوەی ئێستا رێکەوتنی کاتی لەسەر کراوە تا ئەوکاتەی نرخی راستەقینە دیاری دەکرێت ١٦$ وەکو تێچوی بەرمیلێک دیاری دەکرێت کە لە راستیدا تێچووی بەرمیلێک نەوت زۆر لەوە زیاترە.   لە وەڵامی پرسیارێکدا کە پێشتر روونبین بۆ ئامادەکەری وێبنارەکەی ناردبوو سەبارەت بە زیانەکان و ئاستی ئێستای بەرهەمی تاوکی پۆل  ووتی:   بەهۆی هێرشە درۆنییەکانەوە تەنکییەکی بچوکی ئەمبار لە تاوکی بەتەواوی زیانی پێ گەشتووە کە چاکناکرێتەوە، هەروەها یەکەیەکی بەرهەم هێنان لە پیشخاپور زیانی بەرکەوتووە. زیانەکان کاریگەری کەمی لەسەر  ئاستی بەرهەمهێنان هەیە بەڵام بەهۆی هێرشەکانەوە تا ئێستا بەرهەم هێنان لە کیڵگەکە راوەستاوە، و سەبارەت بە قەرەبووی ئە زیانانە ، وتی کە بیمەمان هەیە و لە هەڵسەنگاندانین لە گەڵ کۆمپانیای بیمە تاوکو قەرەبووی زیانەکان بکەینەوە، بیمەکەمان زیانەکانی کە لە کێڵگەکە کەوتووە لەگەڵ زیانی وەستانی بەرهەمێنانی ئەوماوەیە دەگرێتەوە،  بەڵام لەم قۆناغەدا ناتوانین هیچی زیاتر بڵێێن چونکە هێشتا لە ووتوێژداین .  ئاستی بەرهەمی کێڵگەی تاوکی:  کۆمپانیا گەنێڵ ئەنێرچی پشکی ٢٥٪ پشکەکانی ناوچەی گرێبەستی تاوکی هەیە ( کێڵگەی تاوکی و پیشخاپور) وە کۆمپانیای دی ئێن ئۆ پشکی ٧٥٪ی هەیە لەم ناوچەی گرێبەستەدا.  ئەم کێڵگەیە لەدوای خورمەڵي گەورەترین کێڵگەی بەرهەمهێنی نەوتی هەرێمی کوردستانە.  لە چارەکی یەکەمی ئەمساڵدا تێکڕای بەرهەمی کێڵگەکە 82,081 بووە لە کاتێکدا لە چارەکی دووەمدا  ئاستی بەرهەم دابەزیەوە بۆ 74,760 بەرمیل بەمەش لە  نیوەی یەکەمی ٢٠٢٥دا تێكڕای بەرهەمی رۆژانە  78,421 بەرمیل بووە.   پشکەکانی گەنێڵ لە کێڵگەکە 19,605بەرمیل نەوت بووە رۆژانە هەروەها پشکی دی ئێن ئۆ  58,815 بەرمیل بووە. ئاستی بەرهەم بەتێکڕا لە چارەکی دووەمدا تۆزێک کەمی کردووەئەویش بۆ ١٢ رۆژی جەنگی ئێرن ئیسرائیل دەگەرێتەوە.  بەهای بەرمیلێک نەوتی کێڵگەکە کە لەبازاڕی ناوخۆدا فرۆشراوە بریتی بووە لە $33 لەکاتێکدا  نرخی تێکڕای نەوتی برێنت کە پێوەرێکی جیهانییە $72دۆلاربووە ، واتە $39 دۆلار لە ژێر نرخی برێنتەوە کە دەکاتە رێژەی کەمتر لە %54 . بەهای بەرمیلێک نەوت لە نیوەی یەکەمی ٢٠٢٤ دا $34 دۆلار بووە و تێکڕای ساڵی ٢٠٢٤ بریتی بووە لە $35 . تێچوی بەرهەم هێنانی بەرمیلێک نەوت (Opex) کەمترە لە $4. شیکردنەوەی روونبین  بەپێی شیکردنەوەکانی روونبین و  لە نیوەی یەکەمی ٢٠٢٥ دا کۆی 14,311,833 بەرمیل نەوت لە ناوچەیگرێبەستی تاوکی ( تاوکی- پیشخاپور) بەرهەم هاتوووە نرخی بەرمیلێک نەوت بەتێکڕا بە٣٣ دۆلار فرۆشراوە بە بازاڕی ناوخۆ.   کۆی داهاتی کێڵگەکە بریتی بووە لە  ٤٧٢ ملیۆن و ٢٩٠ هەزار و ٤٧٣ دۆلار.  لەم بڕە کۆمپانیای گەنێڵ ئەنێرجی  ٣٥ ملیۆن و ٨٤٦ هەزار دۆلار داهاتی بووە بە قازانج و خەرجیەوە. کۆی داهاتی کۆمپانیای دی ئێن ئۆش ١٠٦ ملیۆن و ٢٦٥ هەزار دۆلار بووە.  ئەوەشی بۆ حکومەت ماوەتەوە لە شەش مانگی یەکەمی ٢٠٢٥ دا بریتی بووە لە ٣٣٠ ملیۆن و ١٧٨ هەزار دۆلار . کوتەیەک لەسەر ناوچەی گرێبەستی تاوکی:  ناوچەی گرێبەستی تاوکی دەکەوێتە پارێزگای دهۆکەوە لە هەرێمی کوردستان. پێک دێت لە هەردوو کێڵگەی نەوتی تاوکی و پیشخاپور. هەریەک لە کۆمپانیاکانی دی ئێن ئۆی نەرویجی ٪٧٥ و گەنێڵ ئەنێرجی تورکی ٪٢٥ ی خاوەنداری پشکەکان دەکەن لەو کێڵگەیەدا. یەکەم جار لە ناوەڕاستی ساڵی ٢٠٠٤ دا گرێبەست لەگەڵ کۆمپانای دی ئێن ئۆ DNO کرا . بەرهەمهێنانی ئەم کێڵگانە )تاوکێ لە ساڵی ٢٠٠٧ دەستیپێکردووە و پیشخاپور لە ساڵی ٢٠١٧( بە تێکڕا بەرهەمی رۆژانە لەساڵ٢٠٢٥ دا نزیکەی ٨٠ هەزار بەرمیل نەوت بووە. لە ناوچەی گرێبەستی تاوکێ لە ساڵی ٢٠٠٦ تا ئەمڕۆ بەهەموو جۆرەکانییەوە کۆی ٨٣ بیری نەوت لێدراوە. لە کێڵگەی تاوکی ٦٨ بیر و لە پیشخاپوریش ١٥ بیر. بەڵام لە ئێستادا ٥٢ بیر لە بەرهەم هێناندان. لەساڵی ٢٠١٥ دا بە درێژت ٤٤ کیلۆمەتر هێڵی هەناردە تا پیشخاپور تەواو بوو. هەروەها تەواو بوونی دوو دامەزراوەی بەرهەمهێنانی نوێ لەگەڵیدا تەواو بوو. تائەوکاتە دامەزراوەی جارەسەریەکانی کە هەبوون لەکێڵگەکەدا توانای چارەسەری ١٢٠ هەزار بەمیلیان هەبوو، بە زیادبوونی یەکە نوێیکە توانای یەکەکانی چارەسەر بەرزبوویەوە بۆ ٢٠٠ هەزار بەرمیلی رۆژانە. • هەر لەساڵی ٢٠١٥ دا بەرهەم گەشتە ئاستی پێوانەیی ١٨٦،٠٠٠ بەرمیلی رۆژانە. لە هەمانساڵدا ١٠ بیری ئاسۆیی تر لێدرا کە بەرهەم هێنانی کرد بە دوو هێندە. بەشێوەیەکی گشتی تێکڕای بەرهەمهێنانی رۆژانەی نەوت لەکێڵگەکە لەساڵی ٢٠١٥ دا بریتی بوو لە ١٤٤،٤٩٠ بەرمیل. بەڵا م لەو کاتەوە بەرهەم هێنان بە بەردەوام لە دابەزیندایە. کێڵگەی تاوکی بە کێڵگەیەکی پێگەشتوو )پیر( ئەژمار دەکرێت. لە ساڵی ٢٠١٥دا بەرهەمی کێڵگەکە گەشتە ئاستی لوتکەی بەرهەم هێنانی. تاوکێ %65.38ی کۆی ئەو یەدەگەی کە دەتوانرێت دەربهێنرێت بەکارهێناوە. بە پشتبەستن بە گریمانە ئابوورییەکان، بەرهەمهێنان بەردەوام دەبێت تاوەکو کێڵگەکە دەگاتە سنووری ئابووری ، لە ساڵی 2043 دا چیتر بەرهەم هێنان ئابووری نابێت.